Шухратжон АХМАДЖОНОВ

ГРАБЕЖ В ЦЕНТРЕ ВАШИНГТОНА

Провокация — испытанное средство контрреволюции… Но нигде в мире не пользовалась буржуазия этим отравленным средством так нагло и безгранично, как у нас в России. [1]
ИОСИФ СТАЛИН (1879-1953)

ВВЕДЕНИЕ

Преследование и провокации против меня в США не прекрашается с 2010 года, то есть со времен моего прибытия в США.

Я с 6 по 15 августа 2015 года находился в городе Бойси (штат Айдахо) для защиты беженца Фазлиддин Курбанова. Я о судилище над Курбановым писал статью [2]. К сожалению, он и его родственники не хотели чтобы я его защищал и в результате он по приговору суда зачитанный 7 января 2016 года приговорен к 25 лет тюремному заключению [3]. Об этом в дальнейшем напишу отдельную статью с анализом, иншааллах.

Я с 15 августа по 30 октября 2015 года находился в городе Денвере (штат Колорадо) и старался защищать права узбекского беженца Джамшида Мухторова. Сотрудники Федерального бюро расследования (ФБР) США его арестовали 21 января 2012 года и до сегодняшнего дня – 28 февраля 2016 года не могут начать суд. Я в защиту Джамшида опубликовал статьи [4]-[8].

Я вечером 30 октября 2015 года возвратился из города Денвера в столицу США в город Вашингтон. После моего поездки в штаты Айдахо и Колорадо провокации и преследование против меня в Вашингтоне усилились. Об этом более подробно с названием имен и фактов напишу в следующей статье, иншааллах (если Аллах дасть возможность).

Меня 19 февраля (пятница) 2016 года в 16:00 часов ограбили на сквере Фаррагат в центре Вашингтона. Я позвонил в офис газеты Street Sense, вызвал полицию по 911 и написал жалобу на имя командира полиции Второй окружной станции господин Мелвин Грешэму. Ему эту жалобу отправил 25 февраля 2016 года через почту заказным письмом с уведомлением.

К сожалению, господин Брайан Кэроум, исполнительный директор Street Sense не захотел принять меня в офисе. Поэтому копию этой жалобы отправил ему 27 февраля 2016 года через почту заказным письмом с уведомлением.

Уместно сказать, что ограбление произошло среди белого дня в центре Вашингтона. Этот перекресток находится от Белого Дома на расстояние 300 метров. По 17-улице и через перекресток далее Коннектикут Авеню (проспект) часто проезжает кортеж Президента Барак Обамы. То есть это Президентская трасса. К слову, в тот день – 19 февраля 2016 года кортеж Президента Барак Обамы через эту улицу и перекресток проехал в 19:00 часов. Здесь днем и ночью 24 часа снимают камеры ситуацию на перекрестке. Поэтому увидет на снятом пленке или файле компьютера как Рэй Хикс подошел и провокационно перенес мои сумки в центр 17-улицы и из сумки достал мои 25 штук газет это очень просто. Но до сих пор, то есть к 28 февраля 2016 года нет никакого ответа от полиции.

Ниже привожу текст жалобы на русском и английском языке.

—————————

Улица Тулип (Тюльпанов) 216
Гейтерсбург, штат Мэриленд 20877
Телефон: 301-337-5722
Электронная почта: jiz54@mail.ru , ergash1955@yahoo.com
Шухратжон Ахмаджонов (узбек, родился 20.01.1954)

Отдел столичной полиции
Вторая окружная станция
Господин Мелвин Грешэм, командир
Вторая окружная станция
3320 Айдахо Авеню, Северозападный
Вашингтон, округ Колумбия 20016
Телефон: (202) 715-7300
Факс: (202) 715-7382
http://mpdc.dc.gov/page/welcome-second-district

Street Sense
Господин Брайан Кэроум, исполнительный директор
Улица G дом 1317, Северозападный
Вашингтон, округ Колумбия 20005
Телефон: 202-347-2006
Электронная почта: info@streetsense.org
24 февраль 2016 года

Меня 19 февраля (пятница) 2016 года в 16:00 часов ограбили на сквере Фаррагат в городе Вашингтон. Я с ноября 2012 года продаю газету Street Sense («Мысль Улицы») на сквере Фаррагат.

Я 19 февраля (пятница) 2016 года сходил в пятничную молитву (джума-намаз) в мечеть (город Вашингтон, Проспект Массачусетс, Северо-запад, дом 2551). В 14:00 часов пришел в угол сквера Фаррагат (пересечение улицы К и 17-улицы) и начал продавать газету Street Sense. В 15:40 часов зашел в кафе Pret A.Manger (Прет А.Мэнджер, улица К, дом 1701, Северо-запад, Вашингтон. Тел: 202-857-7945), попил чашку кофе и сходил в туалет.

Я вернулся и продолжил продажу газеты. Прошло немного времени и подошел вендор (уличный продавец) Рэй Хикс (Ray Hicks). Он указал на свой рюкзак лежащий под столбом и сказал: «Я здесь буду продавать газету». Я сказал: «Я здесь продаю газету с 14:00 часов. Я ходил в туалет». Он нервно поднял мои две сумки, прошел по тротуару 7-8 метров и положил мои сумки на середину 17-й улицы. В это время в светофоре горел красный свет и машины стояли.

Фото. Вендор (уличный продавец) Рэй Хикс (Ray Hicks). Город Вашингтон. 19 февраля (пятница) 2016 года. Фото автора.

У меня на руках были 5 штук газеты Street Sense. Я взял эти газеты под левую мышку, достал свой телефон и решил фотографировать этого провокатора. Провокатор начал быстро приближатся ко мне. Я его успел один раз фотографировать (эту фотографию прилагаю, сотрудник Street Sense 22 февраля 2016 года посмотрел на фото и сказал, что он Рэй Хикс). Провокатор подошел ко мне, вырвал пять газет из моего подмышке и бросил на землю. Он ушел в сторону моих сумок и из сумки достал мои 25 газет Street Sense. Он прошел через 17-улицу и ушел по улицы К в сторону 18-улицы.

Загорелся белый свет и машины начали двигатся, объезжая мои сумки. Прошло где-то 30 секунд и загорелся красный свет светофора. Машины остановились. Проходяший мимо молодой человек поднял мои оба сумки и перенес на край тротуара 17-улицы.

Я дважды позвонил в офис Street Sense и дважды оставил месседж. Было 16:15 часов.

Я начал звонить в полицию по телефону 911. Сотрудница 911 спросила мой родной язык. Я ответил: узбек. Она по телефону связалась с переводчиком. Девушка-узбечка начала переводит. Сотрудница 911 написала мои данные, уточнила о случившемся. Но переводчица не сказала о том что провокатор перенес мои сумки на середину 17-улицы. Я попросил ее перевести и эти мои слова. Оттуда дежурная какие-то данные уточняла, например мой точное место нахождение. В конце дежурная сказала что я ждал прибытие полиции.

Где-то 17:05 часов прибыл господин Че Аллен в полицейской машине (номер DC 10610). Я поздоровался. Он вышел и прошел на тротуар. Я показал в сторону на две сумки, стоящие на краю тротуара 17-улицы и начал рассказывать о случившемся. Офицер спросил о моем родном языке и сказал что ему нужен связаться с переводчиком. Он зашел во внутр полицейской машины. Я подошел к сумкам и дважды фотографировал. Затем их перенес на край тротуара ближе к полицейской машине.


Фото 2. Сотрудник полиции господин Че Аллен (Mr. Che Allen). Город Вашингтон. 19 февраля 2016 года. Фото автора.

Господин Че Аллен с кем-то переговорил по рации и вышел из машины. Он попросил показать личный документ. Я отдал свой документ Удостоверение личности, штат Мэриленд, номер 532 765 021 055. Он начал переписывать данные из моего документа на свой блокнот. Он спросил номер моего телефона и я ответил. Я на свой телефон начал на видео записывать нашу беседу. Он отдал мой документ и подошел к моим сумкам.

Господин Че Аллен спросил. Я сказал что провокатор ограбил мои 25 газет Street Sense и начал кратко рассказывать о случившемся. Когда я сказал о перевозке провокатором моих сумок на середину 17-улицы, господин Че Аллен задал неожиданный и неотносяшийся к делу вопрос: «Are you need hospital?” («Вам нужен больница?») Я не понял и сказал: “Excuse me” («Извините»). Он повторил вопрос по другому: “Do you need medical treatment? Do you need hospital?” («Вам нужно лечение? Вам нужен больница?»).

Я понял провокационность его вопроса и спросил с таким же тоном: “Do you need doctor, sir?” («Вам нужен доктор, сэр?»). Он заикнулся и сделал вид что мой вопрос не понял. Я свой вопрос повторил. Он не смог ответить на мой вопрос и перешел к основной теме: “Okay. How much do the newspapers cost?” Я ответил: «I bought each newspaper on 50 cents» («Каждую газету покупал по 50 цент»). Он написал 25 газет по 50 цент. Он спросил: “What time did this happen?” («В какое время это произошло?»). Я ответил: «He provoked at 4:15 pm” («Он провоцировал в 16:15»).

Офицер Че Аллен позвонил в полицию и получил номер рапорта. Он на листочке написал следующую информацию и мне дал: «Report 025-422. Officer Che Allen. Badge 3694. 2nd District: 3320 Idaho Avenue. Washington DC 20016. Phone: 202-715-7300» («Рапорт 025-422. Офицер Че Аллен. Жетон номер 3694. 2-й район: 3320 Айдахо Авеню, Вашингтон, округ Колумбия 20016. Телефон: 202-715-7300».

Я сказал: «I have a photo of this provoker» («У меня есть фото этого провокатора») и в телефоне открыл фото провокатора. Но офицер полиции Че Аллен не интересовался фотой и стал уходить в сторону полицейской машины. Я спросил: «Sir, how many days I should wait for an answer?» («Сэр, сколько дней мне ждать ответа?») Он ответил: «A week» («Неделю»). Я сказал: «Why so long?» («Почему так долго?») Он сказал: «I don’t know. I will report to email you” («Я не знаю. Я сообщу на вашу почту»).
Господин Мелвин Грешем, прошу Вашей помощи в открытие уголовного дела, раскрытие преступления и наказание преступника.

—————————————————-

P.S. 1. Некоторые могут спросить: Почему господин Че Аллен спросил: «Are you need hospital?” («Вам нужен больница?») Я в городе Вашингтоне ночевал в шелтере 801 East Men’s Shelter (801 Восточный мужской приют) с 2 апреля 2012 года по май 2014 года. Я в начале апреля 2012 года хотел пользоваться услугами библиотеки имени Мартин Лютер Кинг. Сотрудница библиотеки сказала: «Услугами нашей библиотеки могут пользоваться люди зарегистрированные в городе Вашингтоне». Поэтому я решил зарегистрироваться в шелтере и получить документ.

Мне 13 апреля 2012 года выдали индивидуальный документ зарегистрировав по адресу: 1100 Alabama Avenue, SE, Washington, DC 20032 (Алабама Авеню 1100, Юго-западный, Вашингтон, округ Колумбия 20032). Я думал что это адрес шелтера. В 2013 году по http://www.maps.google.com открыл адрес 1100 Alabama Avenue, SE. Оказался что это адрес Федеральной психиатрической больницы.

Истинный адрес шелтера 801: 2700 Martin Luther King Avenue, SE, Washington, DC 20032 (Мартин Лютер Кинг Авеню, дом 2700, Юго-восточный, Вашингтон, округ Колумбия 20032).

Обманная регистрация моего документа в психиатрическую больницу — эта грязная провокация против меня – беженца. (По-моему шелтера в США контролируют сотрудники Федерального бюро расследования и среди ночующих этих сотрудников и сотрудничающие с этой организацией достаточно много. Поэтому этот грязный способ расправы над инакомыслящими в США придуман и осуществляется под наблюдением офицеров ФБР. Я ночевал более 2 года в шелтере и пришел к такому мнению, я так думаю. А.Ш. 27.02.2016)

Я в августе 2014 года арендовал комнату по адресу 216 Tulip Dr. Gaithersburg, Maryland 20877 и там получил новый индивидуальный документ 20 января 2015 года.

Таким образом, мой ID провокационно и скрыто был регистрирован в Федеральной психиатрическую больнице с 13 апреля 2012 года по 20 января 2015 года. Когда полицейский в компьютере открывает мои данные, то у него в мониторе появляется и адрес психиатрической больницы. Пользуясь этим фактом полицейский офицер Че Аллен задавал мне провокационные вопросы: “Do you need medical treatment? Do you need hospital?” («Вам нужно лечение? Вам нужен больница?»). Тем самым он старался отвлечь меня и чтобы я не смог рассказать самые безобразные поступки преступника.

2. Информация для размышления. Я – Шухратжон Ахмаджонов в апреле-мае 2010 года статью SEWELL C. Mysterious deaths (Таинственные смерти) опубликовал на веб сайте на английском, узбекском и русском языке (смотрите: [9], [10] и [11], А.Ш., 27.02.2016). Затем меня противозаконно уволили с работы 3 раза в Айдахо с июля 2010 года по январ 2012 года за мою правозащитную деятельность. Меня обокрали 9 раз в Вашингтоне с ноября 2012 года по 26 мая 2014 года. Меня 21 ноября 2013 года избили, ограбили и унесли все мои личные документы вместе с бумажником. В ночь на 26 мая 2014 года вооруженно ограбили и унесли мою сумку и рюкзак. Преступники и их организаторы украли и ограбили 2 раза все мои принадлежности журналиста такие как 2 лэптоп марки Тошиба (есть банковские квитанции о ежемесячном оплате кредита за эти двух лэптопов, 27.02.2016), 3 дневника с описанием событий вокруг меня, 6 блокнот и 1 записную книжку с адресами родственников, друзей, правозащитников, журналистов, членов узбекской оппозиции, также другие важные информации, самописец (рекордер) с аудио записями 2010-2013 годов, 3 телефона, 2 очки и так далее. Я 7 раз вызывал полицию. Полиция не соединилась по телефону с переводчиком с узбекского языка и они допустили дискриминацию. Они писали рапорт специально искаженно и не открыли уголовные дела для раскрытия 9 краж и 2 ограблений. Полицейские 7-отделения города Вашингтона уничтожили из компьютера полиции рапорт 8 октября 2013 года о краже моего сумки в шелтере 801. Некоторые сотрудники правоохранительных органов США контролируют, блокируют и уничтожают мои письма, статьи, телефонные и электронные письма. (Я этот текст взял из моего Обращение к Президенту США господину Барак Обаме, сенаторам и депутатам Конгресса США, а также 6 международным правозащитным организациям, отправленный мной в феврале 2015 года, см. [4], А.Ш. 27.02.2016)

3. Я писал, что 19 февраля в 16:00 часов звонил в офис Street Sense. Джош Мэкси (продавец и менеджер по продажам Street Sense) дал мне Решение о временном отстранение меня от продажи Street Sense сроком на одну неделю 23 февраля 2016 года (мне 26 февраля 2016 года дали другое решение об отстранение на две недели с 19 февраля 2016 года, А.Ш. 27.02.2016). Он ссылается на нарушение 5 февраля 2016 года. Я знаю вендора, который снимал меня на видео и написал жалобу 5 февраля 2016 года. Он много раз делал провокации против меня (есть свидетели). Я о его провокациях напишу в ближайшие дни на имя господин Брайан Кэроуму, исполнительному директору Street Sense.

Я считаю, что Решение о временном отстранение меня от продажи Street Sense специально организована, чтобы очернить меня и защитить правонарушение вендора Рэй Хикс 19 февраля 2016 года.

4. Уместно обратить Ваше внимание на то, что провокации против меня во время продажи газеты Street Sense организовывается по пятницам – в священный день для мусульман. Эти провокаторы (и за ним стоящие должностные лица, А.Ш.27.02.2016) хорошо знают что я мусульманин. Поэтому они организовывают провокации против меня по пятницам. Провокация и ограбление 19 февраля 2016 года также был организован именно в пятницу.

——————————————————————

С уважением

Шухратжон Ахмаджонов,
правозащитник, независимый журналист, беженец и продавец газеты «Street Sense»

24 февраля 2016 года

————————————————

Теперь текст Жалобы на английском языке.

216 Tulip Dr.
Gaithersburg, Maryland 20877
Phone: 301-337-5722
E-mail: jiz54@mail.ru , ergash1955@yahoo.com
Shuhratjon Ahmadjonov (Uzbek, born 01.20.1954)

Metropolitan Police Department
Second District Station
Mr. Melvin Gresham, Comander
3320 Idaho Avenue, NW
Washington, DC 20016
Phone: (202) 715-7300
http://mpdc.dc.gov/page/welcome-second-district

Street Sense
Mr. Brian Carome, Executive Director
1317 G Street, NW
Washington, DC 20005
Phone: 202-347-2006
E-mail: info@streetsense.org

February 24, 2016

I was robbed in the Farragut Square, Washington, DC on February 19 (Friday), 2016 at 16:00 pm. I was selling newspaper “Street Sense” on the Farragut Square since November, 2012.

I went to Friday prayers (Jumu’ah) in the mosque (2551 Massachusetts Avenue, NW, Washington D.C) February 19, 2016. I came into the corner of Farragut Square, street intersection of K and 17th Street and started selling “Street Sense” at 2:00 pm. I went into the cafe Pret A.Manger (1701 K St NW Phone (202) 857-7945) at 3:40 pm, I drank a cup of coffee and went to the restroom.

I returned and continued to sell the newspaper. Vendor Ray Hicks approached some time passed. He pointed to his backpack lying under a column and said: «I will sell the newspaper here”. I said: «I have been selling the newspaper here from 2:00 pm. I went to a restroom». He nervously lifted my two bags, walked down the sidewalk of 7-8 meters and put my bags on the middle of 17th Street. The traffic light was red and cars stood at this time.

In my hands were 5 copies of the “Street Sense”. I took these newspapers under the left armpit, got the phone and decided to take pictures of this provoker. The provoker Ray Hicks started coming nearer to me quickly. I had him photographed once (I apply this photo, the employee of Street Sense looked on February 22, 2016 at a photo and said that he was Ray Hicks). The provoker came up to me, pulled out five newspapers from my armpit and threw them down. He left, going towards my bags and pulled out my bag of 25 newspapers “Street Sense”. He went through 17th Street and went down the K-street to the side of 18th Street.

The crossing light was white and the cars started moving, going round my bags. About 30 seconds later the lights turned. The cars stopped. The young man lifted both my bags and moved to the edge of the pavement of 17th Street.

I called in office of “Street Sense” twice and I left a message twice. At about 4:15 pm.

I started to call the police on 911. Employee 911 asked my native language. I answered: Uzbek. She called the interpreter. Uzbek young lady began to translate. She wrote my data, specified about the incident. But the interpreter didn’t talk about the provoker transferring my bags to the middle of 17th Street. I request of her to translate my words. Employee 911 specified some data, for example, my current location. At the end employee 911 told that I should wait for arrival of police.

About 5:05 pm there arrived Mr. Che Allen in the police car (number DC 10610). I greeted. He went out and passed on to the sidewalk. I pointed to the two bags, standing on the edge of the sidewalk 17th Street and began to talk about what happened. The officer asked about my native language and told that he needed to contact the interpreter. He went into the police car. I went to the bags and photographed twice. I then moved them to the edge of the sidewalk near the police car.

Mr. Che Allen spoke with someone on the radio and got out. He requested to see on I.D. I gave him the document Identification Card Maryland # to A-532-765-021-055. He began to write the data from my document on the notebook. He asked number of my phone and I answered. I began to video record our conversation on my phone. He gave my document and approached my bags.

I said that the provoker robbed my 25 “Street Sense” newspapers and I started talking about the incident briefly. When I talked about the provoker moving my bags on the middle of 17th Street, Mr. Che Allen asked unexpected and irrelevant question: «Are you need hospital? » I didn’t understand and said: «Excuse me». He repeated the question on another: “Do you need medical treatment? Do you need a hospital?”

I understood them as provocative questions and I asked with the same tone: «Do you need a doctor, sir?» He stammered and pretended that my question didn’t understand. I repeated my question. He couldn’t answer my question and moved on to the main topic: «Okay. How much do the newspapers cost?” I answered: «I bought each newspaper on 50 cents». He asked: «What time did this happen?» I answered: «He provoked at 4:15 pm».
The officer Che Allen called the police and received a report number. He wrote on a piece of paper the following information and gave me: «Report 025-422. Officer Che Allen. Badge 3694. 2nd District: 3320 Idaho Avenue. Washington DC 20016. Phone: 202-715-7300 ». I told: «I have a photo of this provoker» and in phone opened the provoker’s photo. But a police officer Che Allen wasn’t interested in a photo and began to leave towards the police car. I asked, «Sir, how many days I should wait for an answer?» He replied: «A week». I said: «Why so long?» He said: «I don’t know. I will report to your email”.

Mr. Melvin Gresham, please, helps in opening of criminal case, disclosure of a crime and punishment of the criminal.

Application. Photo the vendor Ray Hicks.

———————————————

P.S. 1. Some may ask: Why, Mr. Che Allen asked: «Do you need hospital?» I spent the night in 801 East Men’s Shelter in the Washington DC from April 2, 2012 to May, 2014. I at the beginning of April, 2012 wanted to use services of library of Martin Luther King. An employee of the library said: «The people registered in the Washington DC can use services of our library». Therefore, I decided to be registered in a shelter and to receive the document.

On April 13, 2012 I was issued the individual document (ID) having registered to the address: 1100 Alabama Avenue, SE, Washington, DC 20032. I thought that this is the address of the shelter. I opened in 2013 on www.maps.google.com the address 1100 Alabama Avenue, SE. It turned out that it is the address of the federally psychiatric hospital.

True address of 801 East Men’s Shelter: 2700 Martin Luther King Avenue, SE, Washington, DC 20032. Deceptive registration of my document in a psychiatric hospital — a dirty provocation against me — the refugee.

I rented the room to the address 216 Tulip Dr. Gaithersburg, Maryland 20877 in August, 2014 and there received the new individual document in January 20, 2015. Thus, my ID was provocative and hidden is registered in federally a psychiatric hospital from 13 April 2012 to January 20, 2015. When a police officer opens up my data in the computer, then it will appear in the monitor and address of the psychiatric hospital. Using this fact, the police officer Che Allen asked me provocative questions: «Do you need medical treatment? Do you need hospital?» and thus he tried that I couldn’t tell you the most hideous criminal acts, to ignore the provocative acts, and theft.

2. Information for reflection. Regarding Shuhratjon Ahmadjonov situation, in April and May, 2010 I published the article “Misteriouse Deaths” by Cynthia Sewell on the web site in English, Uzbek and Russian (see [8], [9] and [10], A.Sh. February 27, 2016). Then I was illegally fired from 3 jobs in Idaho from July 2010 to January 2012 because of my human rights activities. My belongings were stolen 9 times in Washington, DC from November 2012 to May 2014. I was beaten, robbed and took all my personal documents along with I wallet on November 21, 2013. I was robbed at gunpoint and took my bag and backpack on May 26, 2014. Criminals and their organizers stole and robbers 2 times all my journalism work belongings such as 2 laptops Toshiba, 3 diaries with the description of events around me, 6 journals and 1 notebook with addresses of relatives, friends, human rights activists, journalists, members of the Uzbek opposition, and other important information, a recorder with audio records of 2010-2013, 3 telephones, Uzbek prayer book “Мен ҳам намоз ўқийман” (“I will read too namaz” (Namaz – arabik salat – is the practice of formal worship in Islam)), 2 eyeglasses and so on. I called the police 7 times. The police didn’t connect by phone to the translator from the Uzbek language and they allowed discrimination. They wrote the report specially to misrepresent the fakts and they didn’t even open a criminal case to investigait these 9 thefts and 2 robberies. Officers of the 7-th District Washington, DC Metropolitan Police Department removed a report of October 8, 2013 from polise’s computer about theft of my bag in shelter 801. Some of the U.S. law inforcement officers had monitored, blocked and destroyed letters, articles, telephones and emails.

3. I wrote then called the office of “Street Sense” on February 19, 2016 at 04:00 pm. Josh Maxey (vendor and sales manager “Street Sense”) gave me the Decision about suspending me from selling “Street Sense” for a period of one week on February 23, 2016. He refers to a violation on February 5, 2016. I know a vendor which removed me on video and wrote the complaint on February 5, 2016. He did many times provocations against me (there are witnesses). I will write about his provocations in the next few days addressed to Mr. Brian Carome, Executive Director of “Street Sense”.

I believe that the Decision about suspending me from selling “Street Sense” for a period of one week was specially organized to vilify me and to protect an offender vendor Ray Hicks on February 19, 2016.

4. Pertinently to pay your attention those provocations against me is organized during sale of the Street Sense on Fridays – in sacred day for Muslims. These prvokators well know that I am a Muslim. Therefore, they organize provocations against me on Fridays. Provocation and a robbery on February 19, 2016 it was also organized on Friday.

—————————————————

Sincerely,

Shuhratjon Ahmadjonov,
human rights activist, freelance journalist, refugee and vendor

—————————————————

ЛИТЕРАТУРА

1. Афоризмы на тему: провокация. — http://xn--80aaudvjo4a.xn--p1ai/%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%B0/%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F/page/1

2. АХМАДЖОНОВ Ш. Судилище в США над Курбановым. — http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5532346/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 11.8.2015);
https://www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/permalink/671717056295908/ (www.facebook.com страница группы «Қўрқмаймиз», 11.08.2015).

3. В США на 25 лет осужден узбекский беженец Фазлиддин Курбанов. — http://www.ozodlik.mobi/a/27475224.html (www.ozodlik.mobi/a/ 08.01.2016).

4. АХМАДЖОНОВ Ш. АҚШ қамоғидаги ўзбеклар ёрдамга муҳтож (Узбеки в тюрьмах США нуждаются в помощи). –www.liveinternet.ru/journalshowcomments.php?jpostid=361541853&journalid=4799013&go=next&categ=0 (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 2015.04.08);
http://dunyouzbeklari.com/archives/94362 (www.dunyouzbeklari.com 2015.09.02, Руководитель сайта http://www.dunyouzbeklari.com Исмат Хушев удалил эту статью в 2015 году).

5. АХМАДЖОНОВ Ш. В чем обвиняют Джамшид Мухторова? –
http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5532346/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 10.09.2015);
https://www.facebook.com/profile.php?id=100002930964631 (www.facebook.com , страница «Шухратжон Ахмаджонов» 10.09.2015); —
https://www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ (www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ , страница группы «Қўрқмаймиз», 10.09.2015);
https://www.facebook.com/Mutabar/posts/1038262346213995 (www.facebook.com/Mutabar/ страница «Мутабар Таджибаева», 11.09.2015);
https://siyosat.wordpress.com/2015/10/21/%d0%b2-%d1%87%d0%b5%d0%bc-%d0%be%d0%b1%d0%b2%d0%b8%d0%bd%d1%8f%d1%8e%d1%82-%d0%b4%d0%b6%d0%b0%d0%bc%d1%88%d0%b8%d0%b4%d0%b0-%d0%bc%d1%83%d1%85%d1%82%d0%be%d1%80%d0%be%d0%b2%d0%b0/ (www.siyosat.wordpress.com 21.10.2015).

6. АХМАДЖОНОВ Ш. Заменитель обвинительного заключения в США против Мухторова. — http://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 19.09.2015);
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=896195263821497&id=100002930964631&substory_index=0 (www.facebook.com , страница «Шухратжон Ахмаджонов», 18.09.2015);
https://www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ (www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ , страница группы «Қўрқмаймиз», 18.09.2015);
https://www.facebook.com/Mutabar?fref=tl_fr_box&pnref=lhc.friends (www.facebook.com/Mutabar/ «Мутабар Таджибаева» саҳифаси, 22.09.2015);
https://siyosat.wordpress.com/2015/10/22/%d0%b7%d0%b0%d0%bc%d0%b5%d0%bd%d0%b8%d1%82%d0%b5%d0%bb%d1%8c-%d0%be%d0%b1%d0%b2%d0%b8%d0%bd%d0%b8%d1%82%d0%b5%d0%bb%d1%8c%d0%bd%d0%be%d0%b3%d0%be-%d0%b7%d0%b0%d0%ba%d0%bb%d1%8e%d1%87%d0%b5%d0%bd-2/#more-8596 (www.siyosat.wordpress.com 22.10.2015).
Jamshid Muhtorov: “I am not a terrorist! I have never supported any terrorist organization”

7. АХМАДЖОНОВ Ш. Почему Мухторову отказали освободить под залог? – http://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 21.09.2015);
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=898960236878333&id=100002930964631&substory_index=0 (www.facebook.com , страница «Шухратжон Ахмаджонов» 22.09.2015);
https://www.facebook.com/groups/438091189579752/ (www.facebook.com , страница группы «Фонд помощи политзаключенным Узбекистана», 22.09.2015);
https://www.facebook.com/Mutabar?fref=tl_fr_box&pnref=lhc.friends (www.facebook.com/Mutabar/ страница «Мутабар Таджибаева», 22.09.2015);
https://siyosat.wordpress.com/2015/10/23/%d0%bf%d0%be%d1%87%d0%b5%d0%bc%d1%83-%d0%bc%d1%83%d1%85%d1%82%d0%be%d1%80%d0%be%d0%b2%d1%83-%d0%be%d1%82%d0%ba%d0%b0%d0%b7%d0%b0%d0%bb%d0%b8-%d0%be%d1%81%d0%b2%d0%be%d0%b1%d0%be%d0%b4%d0%b8%d1%82/ (www.siyosat.wordpress.com 23.10.2015).

8. АХМАДЖОНОВ Ш. Судьба Джамшида Мухторова.

Часть 1. Жизнь до тюрьмы. — http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5837246/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 23.10.2015);
https://siyosat.wordpress.com/2015/10/23/%d1%81%d1%83%d0%b4%d1%8c%d0%b1%d0%b0-%d0%b4%d0%b6%d0%b0%d0%bc%d1%88%d0%b8%d0%b4%d0%b0-%d0%bc%d1%83%d1%85%d1%82%d0%be%d1%80%d0%be%d0%b2%d0%b0/ (www.siyosat.wordpress.com 23.10.2015);
http://uzxalqharakati.com/ru/archives/12557 (www.uzxalqharakati.com/ru/ 24.10.2015).

Часть 2. Судьба Фазлиддина и Шохруха. — https://siyosat.wordpress.com/2015/10/30/%d1%81%d1%83%d0%b4%d1%8c%d0%b1%d0%b0-%d0%b4%d0%b6%d0%b0%d0%bc%d1%88%d0%b8%d0%b4%d0%b0-%d0%bc%d1%83%d1%85%d1%82%d0%be%d1%80%d0%be%d0%b2%d0%b0-2/ (www.siyosat.wordpress.com 30.10.2015);
http://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 30.10.2015);
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=917879544986402&id=100002930964631 (www.facebook.com , страница «Шухратжон Ахмаджонов», 30.10.2015);
https://www.facebook.com/Mutabar?fref=tl_fr_box&pnref=lhc.friends (www.facebook.com/Mutabar/ страница «Мутабар Таджибаева», 10.11.2015).

Часть 3. Джамшид в тюрьме США. — https://siyosat.wordpress.com/2015/11/11/%d1%81%d1%83%d0%b4%d1%8c%d0%b1%d0%b0-%d0%b4%d0%b6%d0%b0%d0%bc%d1%88%d0%b8%d0%b4%d0%b0-%d0%bc%d1%83%d1%85%d1%82%d0%be%d1%80%d0%be%d0%b2%d0%b0-3/#more-8648 (www.siyosat.wordpress.com 11.11.2015);
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=923706051070418&id=100002930964631 (www.facebook.com , страница «Шухратжон Ахмаджонов», 11.11.2015);
https://www.facebook.com/Mutabar?fref=tl_fr_box&pnref=lhc.friends (www.facebook.com/Mutabar/ страница «Мутабар Таджибаева», 11.11.2015).

9. SEWELL C. Mysterious deaths (Таинственные смерти). — газета “Idaho Statesman”, 30.03.2008

10. How did two Uzbek refugees die? (Две узбекские беженцы как умерли?) BY CYNTHIA SEWELL. — http://www.idahostatesman.com/2008/03/30/337502/how-did-two-uzbek-refugees-die.html (www.idahostatesman.com March 30, 2008).

11. SEWELL C. Mysterious deaths (Таинственные смерти). – http://turonzamin.org/2010/04/30/mysterious-deaths/#more-10492 (www.turonzamin.org 2010.30.4, на английском языке. Руководитель сайта www.turonzamin.org Джахангир Маматов удалил эту статью в 2011 году).
СЮВИЛ С. Таинственные смерти. – http://yangidunyo.com/?p=11486#more-11486 (www.yangidunyo.com 2010.15.5, на русском языке. Сайт www.yangidunyo.com был уничтожен спецслужбами путем кибератаки в 2011 году).
SEWELL S. Sirli o’limlar. – http://turonzamin.org/2010/04/30/sirli-o%e2%80%99limlar/#more-10494 (www.turonzamin.org 2010.30.4, на узбекском языке, в латинице. Руководитель сайта www.turonzamin.org Джахангир Маматов удалил эту статью в 2011 году).
СЮВИЛ С. Сирли ўлимлар. – http://yangidunyo.com/?p=11446#more-11446 (www.yangidunyo.com 2010.13.5, на узбекском языке, в кириллице. Сайт www.yangidunyo.com был уничтожен спецслужбами путем кибератаки в 2011 году).

E-mail: jiz54@mail.ru , ergash1955@yahoo.com

28 февраля 2016 года

США, город Вашингтон

АХМАДЖОНОВ Ш. Грабёж в центре Вашингтона. - https://siyosat.wordpress.com/2016/02/29/%d0%b3%d1%80%d0%b0%d0%b1%d0%b5%d0%b6-%d0%b2-%d1%86%d0%b5%d0%bd%d1%82%d1%80%d0%b5-%d0%b2%d0%b0%d1%88%d0%b8%d0%bd%d0%b3%d1%82%d0%be%d0%bd%d0%b0/#more-9300 (www.siyosat.wordpress.com 2016.29.02);
2016 YILGI MAQOLALAR | Записи в рубрике 2016 YILGI MAQOLALAR | Дневник Турон_Шухратжони : LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «2016 yilgi maqolalar», 02.11.2021);
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6963253/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «2016 yilgi maqolalar», 02.11.2021).

Our trees are dying where they stand (Наши деревья умирают там, где стоят)
By Shuhratjon Ahmadjonov

Photo. A drying and dying tree. Park near 7th Street NW and Pennsylvania Avenue NW, Washington, DC. July 27, 2021.

Some trees are drying up in Washington, DC. I'll list six reasons.

First, Washington DC's summers are known to be hot and humid with an average daily temperature in July of 79.8 degrees Fahterenheit. In July and early August, that is, at the height of summer, the heat ndicators reach 90 to 100 degrees Fahterenheit.

Second, in summer, it rains little, once or twice a week. Rainwater does not reach the crown and roots of the tree. After all, the leaves of the tree grow densely and tightly (и плотно), and they do not allow the penetration of a drop of rain. The drops will pass only in case of prolonged rain, when the leaves are completely wet. This is clearly not enough for a tree in hot conditions.

Third, some young trees are planted at ground level, that is, they do not make a groove around the seedling. Under these conditions, rainwater does not accumulate under the tree and flows away.

Fourth, usually, when planting a seedling, the ground is laid lower than the sidewalk. Thus, the flow of rainwater under the tree is ensured. Every year, organic mulch is poured around some trees, which contains compost, tree bark chips, wheat straw and others. This does not remove old mulch deposits. As a result, over time, the embankment around the tree becomes higher than the sidewalk and rainwater stops flowing under the tree.

Fifth, the number of cars and their exhaust gases is increasing in the United States, including Washington DC, from year to year.

Sixth, Washington DC residents are indifferent to drying out trees. One example: I sell “Street Sense” on Saturdays near Eastern Market at the corner of North Carolina Ave SE and 7th St SE.

I real estate agency on North Carolina Avenue is located nearby. In front of the entrance to the office, various plants, including flowers, are planted on both sides of the sidewalk. Several times I saw an office worker sprinkle water on plants from a hose. On the morning of July 24, 2021, the worker began to water the plants. When he approached, I said to him: “Please pour water under this tree too. Look, it dries up. I poured out two gallons of water. But that's not enough for such a large tree.” He looked at the tree and, seeming to agree answered briefly. But he finished watering and went to his office. He didn't pour water under the tree.

For these reasons, some trees in Washington, D.C., begin to dry out and they die while standing.

According to the Arbor Day Foundation and landscaping experts, trees have many advantages.

Trees make our life better.

Life boils around the trees: birds eat insects, squirrels feed on seeds and nuts, bees and butterflies drink nectar and also feed on trees. The drying out of the tree means the end of life around it.

Trees process nitrogen dioxide, sulfur dioxide, ozone, carbon monoxide. Foliage shade cools the air and reduces smog level by 6%.

Trees absorb carbon dioxide and produce oxygen. One acre of forest absorbs six tons of carbon dioxide and gives off four tons of oxygen. This is enough to meet the annual needs of 18 people. So every tree you planted and saved helps the planet breathe and you personally, and your children.

Deciduous trees provide shade for the home on hot days. The net cooling effect of a healthy young tree is equivalent to working ten air conditioners with a room size of 20 hours per day.

If the house is protected from the wind by trees, it will be warmer in winter and thus you will save energy used for heating. Properly placed trees around buildings can reduce the need for air conditioning by 30 percent and can save 20-50% of the energy used for heating.

Trees can also protect you from noise.

If you decide to sell your plot with a house, then the presence of trees on it will help increase the value. Landscaping, especially with trees, can increase property values by 10 to 20%.

We can have (Мы можем иметь) all these benefits we can have if our fellow citizens begin to water a few gallons of water under a drying tree during the hot days of July and August.

------------------------------------------
Shuhratjon Ahmadjonov is an artist and vendor with Street Sense Media. (Шухратжон Ахмаджонов - художник и продавец Street Sense Media.)
------------------------------------------

Address of this article: Our trees are dying where they stand. By Shuhratjon Ahmadjonov.
– Newspapar “Street Sense”, August 18-24, 2021, page 10;
- 08 18 2021 by Street Sense Media - issuu (www.issuu.com/streetsenseinfo/ August 18, 2021, page 10);
- www.issuu.com/streetsenseinfo/docs/08.18.2021 (www.issuu.com/streetsenseinfo/ August 18, 2021, page 10).

2021 йил 20 август куни кўчириб олдим ва 15 октябр куни таржимада тузатишлар киритдим.

---------------------------------------

Шухратжон АХМАДЖОНОВ

НАШИ ДЕРЕВЬЯ УМИРАЮТ ТАМ, ГДЕ СТОЯТ
18-24 августа 2021 года


Фото. Высыхающее и умирающее дерево. Парк возле перекрестки 7-th Street NW и Pennsylvania Avenue NW, Washington, DC. 27 июля 2021 года.

Некоторые деревья высыхают в Вашингтоне, ДС. Перечислю шесть причин.

Известно, что в Вашингтоне лето жаркое и влажное со средней дневной температурой в июле 79,8°F. В июле-начала августа, то есть в разгар лета показатели жары доходит до 90-100 ° F. Это – во-первых.

Летом идут небольшие дожди в неделю один-два раза. Дождевая вода не доходит до кроны и корней дерева при небольшом дожде. Ведь листья дерева растут плотно и они не дают проникновение капли дождя. Капли пройдут только в случае длительного дождя, когда листья полностью намокнут. Это явно недостаточно для дерева в условиях жары. Это – во-вторых.

Некоторые молодые деревья сажают на уровне земли, то есть не делают углубление вокруг саженца. В таких условиях дождевая вода не накапливается под деревом и утекает. Это – в-третьих.

Обычно при посадке саженца землю укладывают ниже чем тротуар. Тем самым обесечивают течь дождевой воды под дерево. Ежегодно вокруг некоторых деревьев сыпают органическую мульчу, который содержит компост, щепу коры деревьев, пшеничную солому и другие. При этом не удаляют старые отложения мульчы. В результате со временем насып вокруг дерева становится выше чем тротуар и дождевая вода прекращает течь под дерево. Это – в-четвертых.

В-пятых, количество автомобилей и ими отработанные газы увеличивается в США, в том числе в Вашингтоне, ДС из года в год.

В-шестых, из-за безразличие многих жителей Вашингтон, ДС на высыхание деревьев. Один пример. Я продаю газету Street Sense по субботам вблизи рынка Эстерн Маркет в углу улиц North Carolina Ave SE и 7th St SE.

Рядом находится агентство недвижимости на авеню Северной Каролины. Перед входом в офис по обе стороны тротуара посажены различные растения, в том числе цветы. Я несколько раз видел как работник офиса поливал водой на растения из шланга. Утром 24 июля 2021 года работник начал поливать водой на растения. Когда он приблизился я сказал ему: “Пожалуйста, полейте водой и под это дерево. Посмотрите, оно высыхает. Я полил две галлон воды. Но это недостаточен для такого большого дерева.” Он посмотрел на дерево и вроде согласившись кратко ответил. Но он закончил полив и ушел в свой офис. Так он не полил водой под это дерево.

По этим причинам некоторые деревья в Вашингтоне начинают высыхат и они умирают стоя.

По мнению фонда «День беседки» (the Arbor Day Foundation) и экспертов по ландшафтному дизайну, деревья обладают множеством преимуществ.

Деревья делают нашу жизнь лучше.

Вокруг деревьев кипит жизнь: птицы едят насекомых, белки питаются семенами и орехами, пчелы и бабочки пьют нектар и также кормятся на деревьях. Высыхание дерева означает окончание жизни вокруг нее.

Деревья перерабатывают диоксид азота, диоксид серы, озон, оксид углерода. Тень от листвы охлаждает воздух и уменьшает уровень смога на 6%.

Деревья поглощают углекислый газ и вырабатывают кислород. Один акр леса поглощает шесть тонн углекислого газа и выделяет четыре тонны кислорода. Этого достаточно, чтобы удовлетворить годовые потребности 18 человек. Так что каждое посаженное и спасенное вами дерево помогает дышать планете и лично вам, вашим детям.

Лиственные деревья создают тень для дома в жаркие дни. Чистый охлаждающий эффект молодого здорового дерева эквивалентен работе десяти кондиционеров размером в комнату по 20 часов в день.

Если дом защищен от ветра деревьями, то зимой в нем будет теплее и тем самым вы экономите электроэнергию, расходуемую на отопление. Правильно размещенные деревья вокруг зданий могут снизить потребность в кондиционировании воздуха на 30 процентов и могут сэкономить 20–50 процентов энергии, используемой для отопления.

Деревья могут защитить вас и от шума.

Если вы надумаете продавать свой участок с домом, то наличие на нем деревьев поможет повысить стоимость. Озеленение, особенно с деревьями, может повысить стоимость недвижимости от 10 до 20 процентов.

И все эти благо можем иметь если наши сограждани начнуть поливат несколько галлонов воды под высыхающее дерево в жаркие дни июля и августа.

---------------------------------------------

P.S. Я передал эту статью руководителям Street Sense 3 августа 2021 года. Статью опубликовали 18 августа 2021 года. Адрес статьи:

Our trees are dying where they stand. By Shuhratjon Ahmadjonov (ШУХАТЖОН АХМАДЖОНОВ. Наши деревья умирают там где стоять).
– Newspapar “Street Sense”, August 18-24, 2021, page 10;
- 08 18 2021 by Street Sense Media - issuu (www.issuu.com/streetsenseinfo/ August 18, 2021, page 10);
- www.issuu.com/streetsenseinfo/docs/08.18.2021 (www.issuu.com/streetsenseinfo/ August 18, 2021, page 10).

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 42.5 ДАВОМИ)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

42.5. ФАХРИДДИН УМАРОВ (1926-2007)
ФАХРИДДИН УМАРОВНИНГ “БЎЛМАСИН” ҚЎШИҒИ ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ИЖРОСИДА

42.5.21. 1962: ҲАБИБ АБДУЛЛАЕВ ИЛТИМОСИ

«Тошкентга қайтганларидан сўнг оилавий доирада зиёфат уюштирилади. Оқшом пайти пўрим кийинган, ўттиз-ўттиз беш ѐшлардаги келишган бир йигит Ҳабиб Абдуллаев (1912-1962) хонадонига кириб боради. Уни дастурхон тузалган меҳмонхонага таклиф қиладилар. Мезбон тўрда, чап ёнида рафиқаси ўтирарди. Обрў-эътиборли меҳмонлар ўзларининг ёшларига, мавқеига муносиб равишда дастурхон атрофидан жой олган эдилар. Бунда бир-бирини яхши биладиган, бир-бирини самимий ҳурмат қиладиган инсонлар ўтиргани суҳбат маромидан яққол билиниб турарди. Хонадон соҳибаси шаънига илиқ гаплар айтилади, эзгу тилаклар билдирилади. Кейин пойгаҳдан жой олиб, кимтинибгина ўтирган ҳофизни хонадон соҳибига – Ҳабиб Абдуллаевга таништирадилар. Шу пайтгача бирмунча ҳорғин қиёфада ўтирган аллома сергак тортиб қолади. Ҳофиз ғилофидан торини олиб, қўшиқ бошлайди. Ҳабиб Абдуллаев эса бирдан ҳофизнинг қўшиғини тўхтатиб:
– Сен бу ерга ўтиб ўтир, – деб ўнг ёнидан жой кўрсатади.

Ҳофиз мезбон кўрсатган жойга ўтиб ўтиради.
– Мана бу ўртоқлар менинг шогирдларим, ҳаммаси геология соҳасида ишлайдилар. Улар орасида вазири ҳам, йирик идораларнинг раҳбарлари ҳам бор. Мен сен айтган “Сабо етсанг” деган қўшиқни ёдлаб олиб, ўзимча хиргойи қилиб юраман. Отангга балли, ука! Ичимдагини топиб айтгансан, Навоийнинг руҳини шод қилгансан... Ҳозир ўша қўшиғингни яна айтасан, айтаверасан. Мана, келинойинг ҳам ўша қўшиқни яхши кўради, бошқалар ҳам эшитади. Хуллас, мен “бўлди” деб елкангга қўлимни қўймагунимча қўшиғингни қайта-қайта айтаверасан. Майлими, хафа бўлмайсанми?

– Агар эшитаман десангиз, эрталабгача ҳам айтавераман, – деб ҳофиз қўшиғини бошлайди.

Қўшиқ етти марта такрор-такрор айтилгандан сўнг Ҳабиб Абдуллаев ҳофизнинг елкасига қўлини қўйиб:
– Раҳмат, ўғлим, – дейди. Олимнинг хаёллари паришондек кўринарди, у қўшиқдан ниҳоятда таъсирланган эди.

Давра ҳам сув сепгандек жимжит бўлиб қолади. Ҳар ким ўз хаёли билан банд эди. Ҳар ким қўшиқ оламининг тенг ҳуқуқли фуқаросига айланиб қолганди гўё. Сиртдан қаралса, Навоий ғазали билан айтиладиган қўшиқ, ишқ-муҳаббат мавзусида бўлса-да, лекин аслида абадият мадҳияси, ҳаётга чин муҳаббат ифодаси эди. Ҳабиб Абдулла каби буюк шахслар дорулфано тўғрисида, ВАТАНнинг истиқболи ва истиқлоли тўғрисида мисоли жондан кечиб қайғурарди, ВАТАН учун жонларини фидо қилишга рози эдилар. Бундай теран ва сирли ҳис-туйғаларни фақат диллари пайваста бўлган инсонларгина тўкис англар эдилар, англаб, юрак-бағрилари қон бўлиб кетарди. Оилавий давраларда мунгли нигоҳлари билан юрак дардларини ифода этардилар.

Ҳазрат Навоий сўзлари билан айтиладиган қўшиқнинг матни аслиятда бундай эди:

САБО ЕТСАНГ

Йўлунда туфроғ ўлдум, эй сабо, етсанг ғуборимға,
Қуюн бўл, доғи элтиб садқа қилғил гулузоримға.

Гар ўлсам ул малак сиймо парий ҳажридин, айланғай
Парий бирла малак парвонадек шамъи мозоримға...

Қуёш янглиғ юзунг ҳижринда эрмас ёрумоқ мумкин,
Гар ўлса юз қуёш толиъ қорайған рўзғоримга.

Йигитлар ишқини гар ихтиёр этмам десам, қўймас
Йигитлик бирла ошиқ шевалик ўз ихтиёримға...

Сени, эй муғбача, маҳрумликдин асрасун тенгри,
Агар бир жоми май бирла илож этсанг хуморимға.

Фано майхонасининг майфурушиға фидо жоним
Ки, май эҳсон қилур ҳолатда боқмас йўқу боримға.

Вафо ўтиға мен қуйдум, вале топқай Навоийдек
Муҳаббат риштасин таққан киши ҳар бир шароримға.

Қўшиқнинг сўзлари киши оламини ағдар-тўнтар қилиб юборади. Айниқса, “йўлунда туфроқ ўлдум” жумласи бир умр қидирув ишлари билан машғул бўлган геолог олимнинг хаёлларини Амир Низомиддин Алишербек яшаган замонларга олиб кетади: у пайтлари юрт мустақил эди, юрт мусулмонобод эди, лекин темурийлар салтанатида подшоҳдан кейинги иккинчи шахс бўлган, муҳрдор бўлган мутафаккир ҳам “ғубор” ичра яшайди... Инчунун, Ватанда беватан бўлган академик Ҳабиб Абдуллаев ўзининг аҳволи ҳазрат Навоийнинг “йўқу бори”га ўхшаш эканини жуда яхши биларди. У Ватанда, ажабки, Ватан васлидан йироқда – фироқда яшар эди. Эҳтимол, ҳофизнинг нолаю афғон тўла қўшиғини тинглаётиб Бобур Мирзонинг ушбу рубоийсини эслаган бўлса ҳам ажаб эмас:

Андиин бериким қасдим учун турли фироқ,
Юз дарду аламни манга еткурди фироқ,
Мани эшигингдин, нетай, сурди фироқ,
Қил чора, йўқ эса мани ўлтурди фироқ.

Ҳабиб Абдуллаев ҳазрат Навоий ғазали билан айтиладиган “Сабо етсанг” қўшиғини етти қатла, эшитади, узоқ ўйга толади, ҳеч ким у кишининг хаёлини бўлмайди. Ниҳоят, қаттиқ уйқудан уйғонган одамдек сесканиб атрофига қарайди, маъюс жилмаяди. Сўнг ўктам товушда:
– Фахриддинжон, ўғлим, сенга айтадиган қиёматли гапим бор, – дейди дона-дона қилиб. – Мен ўлган кунда мана шу қўшиғингни айтиб турасан. Тобутда ҳам, мозорда ҳам сенинг қўшиғингни эшитиб ётаман. Сенга айтадиган васиятим ҳам, илтимосим ҳам шу...

Меҳмонлар хийла тараддудланиб қоладилар, лекин биров эътироз билдиришга ботинмайди. Алломанинг сўзлари ҳофизнинг юрагини сирқиратиб юборади. Озурда қалбнинг туб-тубига ушалмас армон дафн этилган эди...
– Хўп бўлади, – дейди ҳофиз қулт этиб ютиниб. Бўғзига муштдек бир нарса тиқилиб қолгандай бўлади. – Хўп бўлади, – дейди такроран қўлларини кўксига қўйиб.

– Раҳмат, ўғлим! Ваъда бердинг, мана, шунча одам гувоҳ бўлди, – деб Ҳабиб Абдуллаев меҳмонларни кўрсатади.
Вақт алламаҳал бўлган пайтда меҳмонлар бирин-кетин тарқаладилар, ҳофизга ҳам рухсат берилади.

1962 йилда Фахриддин Умаров Душанбе шаҳрига гастролга жўнайди. Тожикистон пойтахтидаги муҳташам санъат саройида бир неча кун давомида сурункали концерт берилади. Бир куни концерт бошланишидан олдин меҳмонхонда ҳордиқ чиқариб ўтирса, радиодан нохуш хабарни эълон қиладилар:
“Ленин мукофоти лауреати, СССР Олий Советининг депутати, академик Ҳабиб Абдуллаев тўсатдан вафот этди...”

Афсуски, дафн маросими ҳам худди шу кунга белгиланган эди.
Ҳофизнинг оёқ-қўллари шалвираб, худди танасидан жони чиқиб кетгандай бўлади. Беш-олти ой муқаддам соппа-соғ юрган инсон, наҳотки, умри тугаб қолганини билган бўлса?.. Албатта, билган эди. Билмаса, кўпчиликнинг ўртасида ҳофиздан “мен ўлган кунда” фалон қўшиқни айтасан деб, илтимос қилмасди.

Ҳофиз энди қиёмат қарзини узиш учун нима қилмоқ кераклиги тўғрисида бир тўхтамга келиб улгурмасдан... бирдан Ўзбекистон радиоасидан Навоий ғазали билан айтиладиган ўша қўшиқ, яъни “Сабо етсанг” янграйди. Ҳофиз енгил тин олади: “Хайрият, марҳумнинг руҳи олдида юзим ёруғ бўлди”, деб Яратганга шукрона айтади. Сўнг орадан маълум вақт ўтгач, ўша қўшиқни яна уч марта такроран эшиттирадилар. Чамаси, Ҳабиб Абдуллаевнинг ўша васиятига гувоҳ бўлган одамлардан бирови радио ходимларидан Фахриддин Умаров ижро этган қўшиқни эфирга қўйишни илтимос қилган эди.

Мана шундай қайғули ҳам ибратли воқеадан кейин СЎЗнинг илоҳийлигига, КУЙнинг илоҳийлигига шак келтириш мумкинми?! Санъат даргоҳи ҳам саждагоҳ каби покиза бўлиши лозимлиги ҳақиқат эмасми, дўстлар?!

Санъат ва санъаткор мижғов гаплардан юксак бўлиши керак. Таассуфки, қалб воситасида англаш лозим бўлган бундай ҳақиқатларни мижғов кимсалар ҳеч қачон тушуниб етмайдилар. Майли, садқаи сар, санъат ҳеч қачон уларга малайлик қилмайди, санъат – гўзал инсонларнинг озурда қалбига доимо йўл топади, уларнинг қалбида муқим – абадий яшайди.” [264, 146-150-б.]

42.5.22. 1964: УНВОН

“1964 йили ҳукуматимиз томонидан менга “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист” унвони берилди. Худога шукр, энди бемалол ижод қилишим мумкин... Афсуски, чучварани хом санаган эканман, ҳеч нарса ўзгармади – ҳаммаси қайтадан бошланди.» [264, 63-б.]

42.5.23. ДАСТЛАБКИ ШОГИРДЛАРИ

“Шогирд шуки, ўзи Сизни устоз деб тан олса. Устоз шуки, бировни шогирдим деб тан олса. Ҳозир мени устоз деб тан олган айрим шогирдларим тўғрисида гапирмоқчиман. Аслида, менинг йўлимда юриб санъаткор бўлган кишилар жуда кўп.

Тўнғич шогирдларимдан бири Абдулҳамид Султонов 1957 йили уйимга келди. Хийла суҳбатлашдик, бир-биримизнинг юрагимизга йўл топдик. Сўнг бир қанча қўшиқларни биргаликда пластинкаларга айтдик. Мен у кишига қўлимдан келганча ёрдам бердим, йўл-йўриқ кўрсатдим. Ҳозир Абдулҳамид техника фанлари номзоди.

Тожикистонлик яна бир хушовоз хонанда Жўрабек Набиев (1941) анчадан бери менинг кўпгина қўшиқларимни айтиб келади. Тошкентда ёки Хўжандда учрашиб қолсак, доимо ўзини менга яқин олади. Янги қўшиқларимни ўрганишга ҳаракат қилади, йўл-йўриқлар сўрайди. Қўлимдан келганча унга ҳам ёрдам бераман. Кичик Жўрабек ҳам юксак уфқларни кўзлаб ижод қиляпти.» [264, 77-78-б.]

42.5.24. 1963: ЖЎРАБЕК МУРОДОВГА ЁРДАМИ

“1963 йили ҳозирги Хўжанд шаҳрида (у пайтлари Ленинобод деб аталарди) ўн кун концерт бердик. Ўн биринчи куни Душанбада (бу шаҳар 1929 йилдан 1961 йилгача “Сталинобод” деб номланганди) концертимиз бор эди. Уёққа учиб кетишдан олдин аэропортнинг чойхонасига бордик; қўлбола палов пишириб, ҳамкасблар ўзаро суҳбатлашиб ўтирдик. Бир маҳал Муҳаммаджон Мирзаев ташқарига чиқиб айланиб келдилар-да: “Анави ерда битта тожик йигити “Онам дерман”ингни ҳаживотти!” деб кулдилар, аския қилдилар (ғажимоқ – кўчма тилка-пора қилиб юбормоқ, абжағини чиқармоқ; абгор қилмоқ. А.Ш.) “Ростданми?” деб ташқарига чиқдим. Бу қўшиқни кўпчилик айтиб берганини орқаваротдан эшитган эдим-у, лекин тожик халқи орасида ҳам машҳур бўлиб кетганини билмасдим. Шу жиҳатдан менга қизиқ туюлди.

Ҳақиқатан ҳам, бамаънигина зиёлилар даврасида бир йигит ширингина товуш билан ўзининг шевасида “Онам дерман”ни айтди. Секин бордим. Хонанда мени кўриб, ирғиб ўрнидан туриб келди. “Ассалому алайкум, муаллим!” деб сўрашди. Ўзбек тилини яхши билмасди, аммо қўшиқ сўзларини ёдлаб олган экан. Танишдик. Исми Жўрабек экан. “Бу ерда нима қиляпсан?” дедим. У ҳамроҳларини таништирди. “Булар билан мактабда бирга ишлаймиз – муаллимлар. Анави киши мактабимиз директори бўладилар; Москвага кетяптилар, биз муаллимлар кузатгани чиқдик”, деди ийманибгина. “Ука, тузуккина овозинг бор экан, соз чалар экансан. Қачонгача овозингни хор қилиб чойхоналарда ашула айтиб юрасан?!” дедим ачиниб. “Ўзим ҳам мактабда муаллим бўлиб ишлайман”, деб ўзини оқлади Жўрабек. “Мактабингни қўйгин, ука. Мен ҳозир Душанбега кетяпман. Эртага сен ҳам ўша ерга етиб боргин. Мен сени филармонияга жойлаштириб қўяман, ишлагин”, дедим. “Хўп”, деди. Дарҳақиқат, эртаси куни изимиздан Жўрабек ҳам Душанбега етиб борди. Биз қўноқ бўлган меҳмонхонани излаб топди. Суҳбатлашдик. Кейин Тожикистон Давлат филармониясига уни ишга жойлаб қўйдим.

Шундан кейин Жўрабек филармонияда ишлаб қолди. Дастлаб, Тожикистонда хизмат кўрсатган артист бўлди, сўнгра: “Халқ артисти” унвонига сазовор бўлди. Кимсан – Жўрабек Муродов (1942) бўлиб кетди. Биз Жўрабекнинг камолини кўриб қувониб юрамиз. Худога шукр, ҳамон устоз-шогирдлик ришталари узилган эмас. Тўғри, имкон бўлган чоғда у мендан хабар олади, гоҳида мен уни йўқлаб тураман.» [264, 127-128-б.]

42.5.25. 1964: ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ҲАҚИДА

“Менинг қўшиқларимга ихлос қўйган яна бир хонанда – Шерали Жўраев билан илк бора, янглишмасам, 1964 йили учрашганмиз. Ўшанда мен филармонияда ишлардим. Уни студияга олиб кирдим. Кўп нарсаларни ўргатдим. Кейин уйимга олиб бордим, уйимда ҳам қўшиқчилик сирлари тўғрисида суҳбатлашдик, қўлимдан келганча ёрдам бердим. Шерали ниҳоятда зийрак, нозиктаъб ҳофиз. Унда мумтоз ҳофизларга хос бўлган донишмандлик ва ёшликка хос жўшқинлик бор. Мен унинг ишлари ҳамиша бароридан келишини, омон бўлишини тилайман.» [264, 78-б.]

42.5.26. БОШҚА ШОГИРДЛАРИ

«Ғуломжон Ёқубовнинг менга ихлоси баланд экан, кўпдан бери шогирд бўлишни орзу қилиб юрар экан. 1967 йили мактабда мусиқадан сабоқ берадиган домласи Ғулом Қўчқоров менга мурожаат қилиб: “Илтимос, шу болани бир кўринг, сизга иштиёқи зўр”, дедилар. Рози бўлдим. Қарасам, овози ҳам, ўзи ҳам яхши йигит экан. Қўлимдан келганча ёрдам бердим.

Номларини айтаверсам, рўйхат чўзилиб кетади. Ҳозир фақат дафъатан эсимга тушиб қолганларини зикр этяпман, холос.

Мана, Тошметир Тойиров. Ҳозир Термиздаги театрда ишлаяпти. У ҳам кўп нарсаларни уйимда туриб ўрганди. Имтиҳон қилиб кўрсам, овози тузук, аммо мусиқадан, йўл-йўриқлардан жуда йироқ экан. Унга эринмасдан ёрдам бердим. Бир кун эмас-бир куни шундан ҳам етук санъаткор чиқиб қолса, эслаб юрар, деб қўлимдан келганча яхшилик қилдим.

Адашмасам, 1969 йили ўзини шогирд тутиб Ҳожиакбар Ҳамидов (1949) келди. Овозида менинг овозимга яқинлик бор эди. Дидли-фаросатли йигит экан. Зийрак, хотираси ўткир. Боз устига, ҳазил-мутойибани ҳам тушунади. Ишқилиб, бировда ҳақини қолдирмайдиган инсон экан. Шуларнинг ҳаммасини инобатга олиб, қўлимдан келганча ёрдам бердим. Овозининг диапазонига қараб, сўзга муносиб мусиқа танлашни ўргатдим...” [264, 77-78-б.]

«Яна битта шогирдимиз, Ҳайруллажон Лутфуллаевдир (1945). Ўзбекистон халқ артисти. Ўзи шундай дейди: “Фахриддин ака, сизнинг бирорта концертингизни қолдирмасдан кирардим. Ҳатто эшик тагида турадиган паттачилар мени қувиб юборишаркан: “Ҳай, бола, жуда жонга тегдинг-ку, йўқол!” дейишарди. Лекин бир иложини топиб ичкарига кириб олардим, қўшиқларингизни эшитардим. Мен сизни албатта устоз дейман”. У ниҳоятда камсуқум, камтар, халқона санъаткор. Илойим, кам бўлмасин.

Яна битта шогирдимиз бор – Камолиддин Раҳимов (1943-2015). Ўзбекистон халқ артисти. Ўзим унинг қўлига созимни берганман. Созимни чалиб, менинг созимни ушлаганидан ниҳоятда хурсанд бўларди. Танишган пайтларимизда ёшгина бола эди. Тошкентда Маданий оқартув техникумида ўқирди. Камолиддин сабр-тоқатли, оғир-вазмин, зиёли санъаткор, ўз овозига эга.

Ғуломжон Ёқубов (1950) билан 1967 йили илк бора учрашганим тўғрисида илгари айтиб ўтдим. Ҳозир Ўзбекистон халқ артисти. Ўзимнинг ўғлимдек бўлиб қолган. Ҳаммавақт – байрам кунлари, туғилган кунимизда доимо ҳолимиздан хабардор бўлиб туради. Ғуломжон латиф санъаткорлар сирасига киради, ҳамма жойда мухлислари бор.

Андижондан Нуриддин Ҳамроқулов (1946) бор. Нуриддинжон СЎЗ қадрини, санъатнинг қадрини билади, доимо мухлислари қалбида ўчмас из қолдирадиган қўшиқлар айтади.

Қаршидан Эгамберди Тўраев. Унинг ҳам ўзига яраша мухлислари, ихлосмандлари бор. Эгамберди – санъат фидойиси.

Фарғонадан Тиловолди Жўраев (1946-2011). Инглиз тили бўйича мутахассис. Таржимонлик билан шуғулланади. “Доктор Моро ороли” деган китобни инглизчадан ўгирибди. Филология фани бўйича номзодлик диссертациясини ҳимоя қилди. Уч-тўртта китоб чиқарди. Ҳозир “Фарғона” нашриётининг директори. Лекин созини қўлдан қўйгани йўқ.

Сурхондарёдан Тоштемир Тоиров.

Ҳожиакбар Ҳамидов. Кўзга кўринган, ажойиб номдор ҳофизлар қаторида келаётир, қўшиқлари халқимизга ўттиз йилдан ошдики манзур бўлиб қолган. Одамгарчилик, устозга содиқлик масалаларида у кўпчиликка ибрат бўла оладиган содиқ шогирд. Қолаверса, мендан олган таҳсиллари асосида ўзи ҳам ўнлаб янги қўшиқлар яратган ва ўзига хос йўлини, услубини топган. Боз устига, Ҳожиакбар тарихчи олим, профессор, моҳир педагог. Илм билан санъатни уйғунлаштириб олиб бориш ҳар кимнинг ҳам қўлидан келавермайди.

Абдулҳамид Султонов, техника фанлари номзоди.

Сўфихоновлар авлодидан Собиржон Расулов. У киши Сўфихоновларнинг набираси бўлади.

Ҳамма шогирдларим меҳр-шафқатли, инсофли, диёнатли инсонлар. Менинг йўлим улар учун ибрат бўлган, шуни яхши кўришган. Издошларимни номма-ном айтаверсам, улар жуда кўп. Мен фақат ашулаларимни айтиб, эл-юртга манзур бўлган санъаткорларни кўрсатиб ўтдим, холос. Ўшалар қаторида Комилжон Норматов ҳам бор. У қадрдон бир ўртоғимнинг ўғли. Унга ўзим чалиб турган созимни берганман.” [264, 128-129-б.]

42.5.27. 1966: “ДЎСТЛАР» ҚЎШИҒИ

“Ниҳоятда камтарин, хокисор шоир Жуманиёз Жабборов билан ҳамкорликда яратилган “Дўстлар” қўшиғи ҳам мухлислар томонидан қизғин қарши олинади. Ҳозиргача бу қўшиқ ҳофиз репертуаридан мустаҳкам ўрин олганлиги бежиз эмас, чунки бунда сўз билан куй, шоир билан ҳофиз гўё бир тану бир жон бўлиб яралган.

ДЎСТЛАР

Айтайин ишқ достонини, тингланг, дўстлар,
Бу кўнгул асрорини кўнгулдан англанг, дўстлар.

Ишқ тўлдирди ҳаётим мазмунин ёғду билан
Ҳам умр гулзорига бахш этди ишқ ранг, дўстлар.

Ёрнинг меҳрини сиз офтоб ила айланг қиёс,
Яшнаган қалбимни шўх гулшанга тенгланг, дўстлар.

Бахту иқболим садоқат ҳам вафодан барқ урар,
Шул сабаб кўнгулни кўзгусида йўқ занг, дўстлар.

Севги инсоний саодат ҳам гўзаллик олами,
Сиз уни нохуш, совуқ еллардан асранг, дўстлар.

Бахтлидир ишқ имтиҳонидин йиқилмай ўтса ким,
Бўлмағай ҳамроҳ надомат, оҳ-аттанг, дўстлар.» [264, 83-б.]

42.5.28. 1966: “ЭЙ МУҲАББАТ» ҚЎШИҒИ

«Эй муҳаббат» Фахриддин Умаровнинг машҳур қўшиқларидан биридир. Пўлат Мўмин шеъри.

«Эй муҳаббат, мунчалар фусункорсан,
Эй муҳаббат, оромбахш беғуборсан,
Эй муҳаббат, гоҳида дилозорсан,
Эй муҳаббат, қалбимда мудом борсан.

Муштоқдурман доимо меҳрингга мен,
Ҳар юракка туширган муҳрингга мен,
Лол қолганман кўрсатган сеҳрингга мен,
Эй муҳаббат, ёки сен сеҳргарсан.

Ўйламаган юракни ўйлатасан,
Ўйнамаган юракни ўйнатасан,
Йиғламаган дилларни йиғлатасан,
Эй муҳаббат, гоҳи сен ҳукмдорсан.

Йўл қўясан гоҳида хатога ҳам,
Баробарсан сени шоҳу гадога ҳам,
Не кулфатлар солмадинг Лайлога ҳам,
Эй муҳаббат, гоҳи сен жафокорсан.

Истардим мен дилларни куйдирмасанг,
Ҳижронларга асло йўл қўйдирмасанг,
Ошиқни ҳам жонидан тўйдирмасанг,
Эй муҳаббат, малҳаму шифокорсан.
Эй муҳаббат, Мўминга мададкорсан.» [264, 151-б.]

42.5.29. 1966: УНВОННИНГ БЕКОР ҚИЛИНИШИ

Фахриддин Умаровга 1964 йилда берилган “Ўзбекистон ССР да хизмат кўрсатган артист” фахрий унвони 1966 йилда қандайдир баҳона билан бекор қилинди. [264]

[264]-китобнинг “Фалокат оёқ остида” номли параграфида “Ўзбекистон ССР да хизмат кўрсатган артист” фахрий унвони олиб ташланиши сабаби қилиб бир катта амалдор Фахриддин Умаровни тўйига чақиргани, у ерда бир соат қўшиқ куйлаб дўстининг тўйига кетиши ҳақида келишгани, лекин уни 2,5 соатдан кейин ҳам жавоб бермагач ва дўсти уни қидириб шу тўйга келгач у дўсти билан жўнаб кетгани, кейин уни Марказқўмга чақиришгани, Марказқўм амалдори унга ёмон муомала қилгани ва алал-оқибат ундан унвон олиб ташлангани ҳақида ёзган. Мен юқорида ёзганимдек, ДХҚ олдин зиёли ҳақида керагича бадном қилувчи материал тўплайди ва шу материални рўкач қилиб ўз измига юришга мажбур қилмоқчи бўлади. Кейин мана шундай адолатсизликдан иборат тўқнашув-провокация уюштиради ва шу баҳона билан унвонни олиб ташлаттиради. Шу йўл билан ўзбек зиёлисини қора рўйхатга киритиб унга радио-телевидение орқали куйлаш ва бошқа муҳим имкониятлардан маҳрум қилади.

Ўша йилларда менгача етиб келган миш-мишлар ва каттароқ ёшдаги яқинларим муҳокамасида
эшитган гапларга кўра Фахриддин Умаров қимор ўйнаган ва шу баҳонада унинг “Ўзбекистон ССРда хизмат кўрсатган артист” фахрий унвони бекор қилинган. Агар қимор сабаб бўлганда ҳам Фахриддин Умаровни дастлаб огоҳлантириш билан чегараланишса адолатли бўларди.

Эътибор беринг: Фахриддин Умаров 1966 йилда “Ўзбекистон ССРда хизмат кўрсатган артист” фахрий унвони адолатсиз олиб ташланганига доир шикоят билан Ўзбекистон раҳбари Шароф Рашидов олдига бормаган ва учрашмаган. Ахир у 1960 йилда фелетон масаласида Шароф акага учрашган эдику...

Ўзбекистон 1991 йил 1 сентябрда мустақилликка эришгач кўпгина зиёлилар, жумладан Фахриддин Умаров ҳақида ҳужжатли филм суратга олинди ([266]). Фахриддин Умаров ҳақида ёки бошқа ҳужжатли филм суратга олинаётганида танаффус пайтида шу жараёнда қатнашаётган ходимлардан бири Фахриддин акага қимор ўйнаган-ўйнамагани ҳақида савол бергани, у қимор ўйнаганини тан олгани ҳақида 2007 йилда Фахриддин ака вафоти муносабати билан чоп қилинган мақолалардан бирида ўқигандим.

Умуман олганда, Совет Иттифоқи йилларида Қуръон тақиқланган эди ва кўпчилигимиз қимор ўйинлари исломда тақиқлангани ҳақида билмасдик. Шу сабабли ҳам турли хил қимор ўйинлари жамиятда авж олганди. Масалан, мен Самарқанд Давлат университетида ўқиган 1970-1975 йилларда кузда колхоз-совхозларга пахта йиғим-теримига ойлаб борганимизда биз – талабалар кечалари қарта ўйини ёрдамида қимор ўйнардик.

Ҳофиз Шерали Жўраевга ҳам қарши шундай “қимор ўйнаган” деган айб қўйишга ДХҚ зобитлари орқаваротдан ҳаракат қилишгани ҳақида китобимнинг 21-парагарафида ёзгандим. Ўша жойини келтирай.

“(Шерали Жўраев) Обкомнинг биринчи котиби ҳар гал йиғинларда қўшиқ айтганимдан сўнг мeни чeтга тортади-да, ўзича койиб қўяди. Бир гал аччиқланиб, ҳам ёлвориб: “Барака топгур, ташла шу ҳунарингни”, дeди. Мeн ҳайрон бўлиб: “Қайси ҳунаримни?” дeб сўрадим.

- Қимор ўйнармишсан-ку?! – дeса бўладими.
- Бўлмаган гап, - дeдим қатъий.

Ҳалиги киши ёнимизда турганди, гапга аралашди:
- Кап-катта одам ёлғон гапирадими? Раҳбар бир нарсани билмаса, танбeҳ бeрмайди. Гап қайтарманг, хўп, дeнг.

Биринчи котиб содда, олижаноб, дангалчиликни ёқтирадиган киши. Уни ишонтирадиган бирон гап тополмадим ва чапаничасига:
- Қимор ўйнаган бўлсам йигит эмасман, - дeдим.

У киши кулиб юборди, иккимиз қўл ташлашдик.» [7, 34-б.]

42.5.30. 1967: ТОЖИКИСТОНГА КЎЧИШ ТАКЛИФИ

“1967 йили Душанбе шаҳрига гастролга бордик. Абдураҳмон Жомий номида муҳташам санъат саройи бор эди. Унда кино қўйилади, концерт қўйилади. Уч мингта томошабин сиғади. Лекин биз боргандан кейин шу саройга ҳам томошабинларни сиғдириб бўлмади. Қаторасига ўн икки марта концерт қўйдик.

Ниҳоятда чиройли ўтган ушбу концертда яқинда куй басталанган “Эй муҳаббат” қўшиғимни (Пўлат Мўмин шеъри) алоҳида бир завқ билан айтдим. Томошабинларга жуда маъқул бўлди. Улар қўшиғим тугаши билан ўринларидан туриб беш-олти дақиқа тинмасдан қарсак чалиб: “Офарин! Кам бўлманг! Яшанг!” деб олқишладилар. Томошабинларнинг талабларига мувофиқ “Эй муҳаббат!” қўшиғимнинг авжини яна бир марта такрорладим:

Эй муҳаббат, мунчалар фусункорсан,
Эй муҳаббат, оромбахш беғуборсан,
Эй муҳаббат, гоҳида дилозорсан,
Эй муҳаббат, қалбимда мудом борсан.

Муштоқдурман доимо меҳрингга мен,
Ҳар юракка туширган муҳрингга мен,
Лол қолганман кўрсатган сеҳрингга мен,
Эй муҳаббат, ёки сен сеҳргарсан.

Ўйламаган юракни ўйлатасан,
Ўйнамаган юракни ўйнатасан,
Йиғламаган дилларни йиғлатасан,
Эй муҳаббат, гоҳи сен ҳукмдорсан.

Йўл қўясан гоҳида хатога ҳам,
Баробарсан сени шоҳу гадога ҳам,
Не кулфатлар солмадинг Лайлога ҳам,
Эй муҳаббат, гоҳи сен жафокорсан.

Истардим мен дилларни куйдирмасанг,
Ҳижронларга асло йўл қўйдирмасанг,
Ошиқни ҳам жонидан тўйдирмасанг,
Эй муҳаббат, малҳаму шифокорсан.
Эй муҳаббат, Мўминга мададкорсан.

Концерт тамом бўлгандан сўнг томошабинлар тарқалгунча бир оз вақт ўтказиб ташқарига чиқдим. Не кўз билан кўрайликки, етмиш-саксон нафар Душанбенинг лобар қизлари устларидаги палтоларини ечиб, қор устига тўшаб қўйишибди. Ўзлари совуқда юзлари лолақизғалдоқ бўлиб, турналардек тизилишиб туришибди. Уларни кўриб ҳайрон бўлдим. Шунда: “Ҳофиз, сиз шуларнинг устидан юриб ўтасиз. Булар сизга пояндоз, то машинангизга боргунча босиб ўтасиз”, деб илтимос қилди қизларнинг сардори. Босмайман, десам улар хафа бўлишди.

Хуллас, ҳис-туйғуларим ғалаёнга келиб, меҳмонхонага қандай етиб келганимизни ҳам билмайман. Меҳмонхонада яна иззат-ҳурмат кўрсатишди. Зиёфат авжига чиққан пайтда маданият арбобларидан бир киши секин ёнимга ўтириб: “Фахриддин, кўриб турибсизки, Тожикистон халқи сизни жонидан ҳам ортиқ яхши кўради. Агар мумкин бўлса, бизда қолиб ишланг, барча шароитларни яратиб берамиз. Унвон десангиз, унвон берамиз. Уй-жой десангиз, уни ҳам бирпасда тўғрилаймиз. Бизда Сизнинг йўлингизни танлаган шогирдларингиз анча бор, биттаси – Жўрабек Муродов. Уларга ўзингиз устозлик қиласиз; хоҳласангиз филармонияга раҳбарлик қиласиз. Фақат бизда қолиб ишласангиз бас”, деди. Мен узр-маъзур айтдим. У киши бояги таклифини ҳаммага эшиттириб такрорлади. Шунда мен ўрнимдан туриб, меҳмондўстлик учун миннатдорлик изҳор этдим-да, сўнг: “Таклиф масаласига келсак, кечирасизлар, мен ўзбек санъаткориман, Ўзбекистон фарзандиман. Агар фарзанд айб иш қилиб қўйса, ҳар қандай ота-она унинг қулоғини бураб қўяди, беозоргина шаппатилайди. Энди қулоғимни бурагани, беозор шаппатилагани учун ота-онамдан воз кечиб кетолмайман-ку! Ота-боболаримнинг ҳоки ётган муқаддас юртимдан, Ўзбекистонимдан юз ўгириб кетолмайман!” дедим.

Мен тожикистонлик биродарларимга юракдаги сўзларимни рўй-рост айтдим. Худога шукр, улар тўғри тушунишди, ишларимга муваффақият тиладилар. “Қачон келсангиз, сиз учун эшигимиз ҳамиша очиқ, уйимизнинг тўри сизники!” дейишиб, кўнглимни кўтардилар.» [264, 155-157-б.]

42.5.31. 1972: “ЁР ЭТАСАНМУ» ҚЎШИҒИ

“Устоз Фахриддин Умаров билан узоқ йиллар ҳамкорлик қилган, диллари пайваста яна бир шоир – Ўткир Рашид эди (худо раҳмат қилсин). У кишининг шеърларидан беозорлик яққол сезилиб, мунис бир оҳанг таралиб туради гўё. Масалан, “Ёр этасанму” қўшиғининг сўзлари ҳам фикримизга ёрқин далил бўла олади:

ЁР ЭТАСАНМУ

Эй севгилим, айт, мен хастани ёр этасанму,
Ё хаста бу деб, ишқ йўлида зор этасанму?

Диллар туташиб қилган эди аҳл ила паймон,
Айт, энди дилинг ҳукмини бекор этасанму?

Мен дардлиманму, ишқим мени сенга етаклар,
Майли, мени қўй, севгини инкор этасанму?

Ишқ малҳамидан ташна юрак топса шифосин,
Сен бўлсанг, фироқ дардига дучор этасанму?

Жўр бўл, гўзалим, хаста бу дил ёринг куйига,
Ё қилмай вафо, чин севгини хор этасанму?» [264, 83-84-б.]

42.5.32. 1972: “МАЛАКСАН» ҚЎШИҒИ

“Одамзод қанчалик сирли бўлса, уни қуршаб олган муҳит ҳам шу қадар сирлидир.

Бир ҳисобда мана шу сир-асрор тўла оламда инсон бўлиб яшаб юрганимиз учун ҳам шукр қилишимиз лозим. Чунки бу фоний дунёнинг сирлари биздан олдин ўтган қанча-қанча алломаларни ҳам лол қолдирган. Мен ҳайрат бармоғини тишлаган пайтларим улуғларимиздан мадад сўрайман, уларнинг мумтоз ижодига мурожаат қиламан. Натижада ҳайратларим самарасиз кетмайди – битта гўзал қўшиқ пайдо бўлади. Масалан, мана бундай (Машраб ғазали, А.Ш.):

МАЛАКСАН

Малаксан ё башар, ё ҳуру ғилмонсан, билиб бўлмас,
Бу лутфу бу назокат бирла сендин айрилиб бўлмас.

Ажаб бераҳм дилбарсан, ажаб шўхи ситамгарсан,
Чароғи ҳусни рўйингдин кўнгулни ҳам узиб бўлмас.

Юзунгни офтобини кўруб ҳайрон бўлуб қолдим,
Фалакка қўл узотиб шамси анварни олиб бўлмас.

Юзунг мисли қизил гулдур, кўнгул чун булбули шайдо,
Бу гулнинг ишқидин булбул чамандин айрилиб бўлмас.

Кел, эй Машраб, агар ошиқ бўлибсан, бўлмағил ғофил,
Бу ғафлат уйқусидин, эй ёронлар, уйғониб бўлмас...” [264, 126-127-б.]

42.5.33. 1975: “ҚАҲРАМОНЛАР ХОТИРАСИ» ҚЎШИҒИ

“Бундан чорак аср муқаддам уруш мавзусида битта қўшиқ яратдик. Биламан, уруш мавзусида куйлаш оғир. Чунки уруш нима эканини озми-кўпми ўзим ҳам кўрганман. Қўлимга қурол олиб, бевосита душманга қарши жанг қилмаган бўлсам-да, аммо халқимизнинг жасоратини, фидокорлигини яхши биламан. Тенгсиз жанглардан қайтмаган зотларнинг хотирасини дилимда муқаддас сақлайман. Шу боис бу мавзуда эҳтиром билан қўшиқ куйлашга ҳаракат қиламан. Ўшандай қўшиқларимдан бири шоир Ҳайдар Муҳаммад билан ҳамкорликда яратилган бўлиб, “Қаҳрамонлар хотираси” деб аталади.

ҚАҲРАМОНЛАР ХОТИРАСИ

Тош қабрлар ичра ётмиш жон фидойи жангчилар,
Кўкдаги лочинлару ҳам ўтда куйган танкчилар.

Ёд этсак айём куни номингизни бирма-бир,
Тилга олсак дил эзилгай, кўздан ёшлар томчилар.

Оналар кутгай ҳамон тарк этмайин умидини,
Тош қабрни кўрганида қалби қанча янчилар,

Сирли одам тўлғониб, сизларни бир дам тикласа,
Сиз кўриб бу ҳур диёрни шод бўлардиз қанчалар.

Кул бўлиб, тупроқ бўлиб, соғинч бўлиб, кўклам бўлиб,
Сиз қучарсиз она-Ерни, оҳ, фидолик шунчалар.

Бу қўшиқни 1975 йили – Ғалаба куни ижро этдим. Рости, бу қўшиқни айтиш мен учун ниҳоятда оғир бўлганди. Унинг сўзларини такрорласам, юракларим эзилиб кетарди. Айниқса, ўғли ёки отаси жанггоҳлардан қайтмаган, ногирон бўлиб қайтган уруш қатнашчиларини кўз олдимга келтирсам, кўнглим бузилиб кетарди. Боз устига, ўзимнинг кўрган-кечирганларим, олис Украина тупроқларида қолиб кетган онажоним ва бошқа жигарбандларимнинг мунғайиб турган қабрлари бир-бир кўз ўнгимдан ўтаверарди.

Қўшиқни мухлисларим жуда яхши қабул қилишди. Уни қаерда ижро этишимдан қатъи назар, томошабинларнинг олқишларига сазовор бўлардим.

Хотира ва Қадрлаш айёми арафасида республикамиз вилоятларидан бирига гастролга бордик. Концертлардан бирида “Қаҳрамонлар хотираси” қўшиғимни ижро этдим. Шунда ҳеч кутилмаган воқеа рўй берди. Саҳнага чиққан пайтимда олдинги қаторда кўкрагига орден ва медалларини тақиб олган уруш ногирони ўтирганига кўзим тушиб қолди. Беихтиѐр шу инсонга қараб қўшиқ бошладим; қўшиқнинг иккинчи мисрасини, яъни “Кўкдаги лочинлару ҳам ўтда куйган танкчилар”, деганимни биламан, шу заҳоти бояги отахон қўлтиқ-таёғига таяниб ўрнидан турди-да, кўкрагига муштлаб: “Ўша танкда ёнган аскар мен бўламан! Мана, мен тирикман, ҳа, тирикман!” деб қичқириб юборди.

Бутун зал қалқиб кетди. Ўзим ҳам ниҳоятда таъсирланиб, кўзда ёш билан қўшиқни давом эттирдим. Томошабинларнинг кўзларидан ҳам маржон-маржон ёшлар оқарди... Кейин базўр танкчи отахонни тинчлантирдик. Лекин унга ўхшаган танкда ёнган жангчилар кўп бўлганини, баъзилари тириклайин ёниб кетганини ва бу қўшиқ ўшаларнинг хотирасига бағишланганини тушунтиргунча она сутимиз оғзимизга келди! Қўшиқнинг қудратини, ноланинг қудратини ўшанда кўрганман!” [264, 163-164-б.]

42.5.34. 1983: “УМР ЎТМОҚДАДУР» ҚЎШИҒИ

“Қўшиқларим – менинг умрим. Умр эса ўтмоқда. Шоир Тўра Сулаймон ибораси билан айтганда: “Умр ўтмоқдадир дарѐ мисоли”. Оқиб ўтган сувни қайтариб бўлмаганидек, ўтган умрни ҳам қайтариб бўлмайди. Шунинг учун инсон азиз умрининг ҳар дамини кўнгли тўлиб яшаши керак, тўлақонли ҳаѐт кечириши лозим. Инсон ҳалол яшаши керак, мардона яшаши керак. Зотан, Яссавий бобомиз: “Мардона бўл, ғариб бош”, деб бежиз айтмаганлар. Ҳар қандай оғир кунларда ҳам ҳақиқат барибир қарор топишига қатъий ишонч билан яшаш даркор.

УМР ЎТМОҚДАДУР

Эсиз, болаликни қолдириб ортда
Умр ўтмоқдадур, умр ўтмоқда.
Қолдириб, қолдирмай из бу ҳаётда
Умр ўтмоқдадур, умр ўтмоқда.

Оппоқ тонгни улаб тийраи шомга,
Бирда шак келтириб сирли оламга,
Гоҳо таъзим қилиб бадкор, бадномга
Умр ўтмоқдадур, умр ўтмоқда.

Дарёдек мавж уриб, қирғоқдин тошиб,
Юрар йўлимиздан бирда адашиб,
Ким биландир зимдан мансаб талашиб
Умр ўтмоқдадур, умр ўтмоқда.

Эрта билан боғлиқ не дамларимиз,
Билиб, билмай босган қадамларимиз.
Хайрли иш карам, аламларимиз
Умр ўтмоқдадур, умр ўтмоқда.

Кексалик мўралаб эшик қоқмоқда,
Болалик бошқатдан қайтарилмоқда,
Биздан эрта кунга нелар қолмоқда,
Умр ўтмоқдадур, умр ўтмоқда.” [264, 165-166-б.]

42.5.35. 1985: “ИЛТИМОС» ҚЎШИҒИ

“Қўшиқ тингловчининг ҳис-туйғуларига кучли таъсир қилади. Демак, инсонни тарбиялайди. Кейинги пайтларда оташнафас шоир Абдуллажон Ориповнинг ажойиб шеъри асосида яратганим “Илтимос” номли қўшиғим ҳам тингловчилар томонидан илиқ кутиб олинди. Менимча, бу қўшиқ ҳам жуда кучли тарбиявий аҳамиятга эга:

Балки сенга аѐн, балки ноаѐн,
Бир ҳаѐт ҳадисин айлайин баѐн.
Майли, сувлар кечгин, майли, ўтда ѐн,
Ҳаргиз илтимосга кунинг қолмасин.

Саргардон йўллардан қолсанг ҳамки оч,
Сабру қаноатни қилгил бошга тож,
Нотанти инсонга бўлма ҳеч муҳтож,
Ҳаргиз илтимосга кунинг қолмасин.

Таънадир дунѐда ѐмондан-ѐмон,
Нон бериб рангингни этгайдир сомон.
Ақлинг бутун бўлса, тўрт мучанг омон,
Ҳаргиз илтимосга кунинг қолмасин.

Саховат аҳлига гарчи юз бурдим,
Гоҳи дам ҳайратда лол қотиб турдим,
Норнинг ит олдида чўкканин кўрдим,
Ҳаргиз илтимосга кунинг қолмасин.

Эй, дўстим, демагил қайдан бу туйғу,
Шеърим сен учун ҳам бўлолсин кўзгу.
Менинг бир жайдари фалсафамдир шу:
Ҳаргиз илтимосга кунинг қолмасин.” [264, 164-165-б.]

42.5.36. 1990: УНВОННИНГ ТИКЛАНИШИ

Фахриддин Умаровнинг “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист” фахрий унвони 1990 йилда қайтадан тикланди.

“Қўшиқларим – менинг умрим. Умр эса ўтмоқда. Шоир Тўра Сулаймон ибораси билан айтганда: “Умр ўтмоқдадир дарё мисоли”. Оқиб ўтган сувни қайтариб бўлмаганидек, ўтган умрни ҳам қайтариб бўлмайди. Шунинг учун инсон азиз умрининг ҳар дамини кўнгли тўлиб яшаши керак, тўлақонли ҳаёт кечириши лозим. Инсон ҳалол яшаши керак, мардона яшаши керак. Зотан, Яссавий бобомиз: “Мардона бўл, ғариб бош”, деб бежиз айтмаганлар. Ҳар қандай оғир кунларда ҳам ҳақиқат барибир қарор топишига қатъий ишонч билан яшаш даркор. Мен ўз ҳаётим мисолида ҳақиқат барибир тантана қилишига ишонч ҳосил қилдим. Хусусан, 1966 йилда “баъзи ўртоқлар”нинг жонбозлик кўрсатиб қилган саъй-ҳаракатлари туфайли камина “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист” унвонимдан маҳрум этилган бўлсам, 1990 йилда, орадан деярли чорак аср ўтгандан сўнг ҳурматли Президентимиз Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг махсус фармонига кўра ўша унвон қайтадан тикланди.” [264, 165-б.]

42.5.37. 2002: “ЎЗБЕКИСТОН ХАЛҚ ҲОФИЗИ” УНВОНИ

Фахриддин Умаровга 2002 йилда “Ўзбекистон халқ ҳофизи” фахрий унвони берилди.

42.5.38. 2017: 41 ТА ҚЎШИҚЛАРИ РЎЙХАТИ

Маълумки, улуғ ҳофиз Фахриддин Умаров юзлаб қўшиқлар басталаган ва куйлаган. Афсуски, бугунги кун – 2021 йил 21 сентябрга қадар уларнинг тўлиқ рўйхати тузилмаган. Фахриддин аканинг севимли шогирди ва тарихчи олим бўлмиш Ҳожиакбар Ҳамидов шу савобли ишни амалга оширса бўларди.

[264]-китоб охирида Фахриддин Умаров басталаган ва куйлаган 41 та қўшиқнинг номи, шеър муаллифи ва басталанган йили ёзилган.

“ҚЎШИҚЛАРДАН НАМУНАЛАР

«1. “Сабо етсанг...”, Алишер Навоий, 1954 йил.
2. “Жамолинг васфини...”, Бобур, 1955 й.
3. “Ўзбекистон қизлари”, Камтар, 1955 й.
4. “Кам бўлмасун...”, Бобур, 1958 й.
5. “Учиб ўтган қалдирғоч”, Ёнғин Мирзо, 1958 й.
6. “Хаёлимда дилоромим...”, Машраб, 1958 й.
7. “Сени севдим”, Шуҳрат, 1958 й.
8. “Қалбимни қайтар”, Шуҳрат, 1959 й.
9. “Ҳилол эмасму”, Ёнғин Мирзо, 1961 й.
10. “Азиз Ватаним”, Пўлат Мўмин, 1962 й.
11. “Она дерман”, Ёнғин Мирзо, 1962 й.
12. “Муаллим устозга”, Ёнғин Мирзо, 1963 й.
13. “Фарзанд ҳақида”, Ёнғин Мирзо, 1963 й.
14. “Дилда меҳринг”, Зоҳиджон Обидов, 1964 й.
15. “Сўроқ бўлармиди...”, Шукрулло, 1964 й.
16. “Дард сўранг...”, Машраб, 1964 й.
17. “Эй фалак...”, Машраб, 1965 й.
18. “Мени ёд эт”, Миртемир, 1965 й.
19. “Эй муҳаббат”, Пўлат Мўмин, 1966 й.
20. “Дўстлар”, Жуманиѐз Жабборов, 1966 й.
21. “Сочнинг савдоси тушди...”, Бобур, 1967 й.
22. “Ё ҳаётан набий...”, Хазиний ва Камий, 1967 й.
23. “Ўзбегим”, Эркин Воҳидов, 1968 й.
24. “Хаёл”, Эркин Воҳидов, 1969 й.
25. “Дўстлар саломат бўлса бас”, Чустий, 1970 й.» [254, 155-157-б.]
26. “Дерлар, одам боши...”, Ёдгор бахши, 1970 й.
27. “Бахт тиларман”, Эркин Воҳидов, 1970 й.
28. “Ёр этасанму...”, Ўткир Рашид, 1972 й.
29. “Айрилса”, Ёдгор Бахши, 1972 й.
30. “Енгади”, Чустий, 1972 й.
31. “Яхши бўлинг”, Ёдгор Бахши, 1973 й.
32. “Халқим”, Ғайратий, 1973 й.
33. “Қаҳрамонлар хотираси”, Ҳайдар Муҳаммад, 1975 й.
34. “Бисмиллоҳир Раҳмонур раҳимдандур”, Мухлис, 1980 й.
35. “Назардан қолмасин”, Чустий, 1981 й.
36. “Умр ўтмоқдадур...”, Тўра Сулаймон, 1983 й.
37. “Илтимос”, Абдулла Орипов, 1985 й.
38. “Ҳайрон ўтдик биз”, Абдулла Орипов, 1985 й.
39. “Сенга болажон...”, Тўра Сулаймон, 1997 й.
40. “Эрка оҳу”, Муҳаммад Юсуф, 1997 й.
41. “Ағёр тушмасин...”, Абдулла Орипов, 1998 й.» [264, 170-171-б.]

42.5.39. 1970: “БЎЛМАСИН» ҚЎШИҒИ. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ИЖРОСИДА

“Ёшлигимда дўмбира чертиб, халқ оғзаки ижодидан термалар айтадиган бахшиларнинг қўшиқларини берилиб тинглар эдим. Уларнинг бетакрор санъатига қойил қолиб, уларга эргашишга ҳаракат қилардим. Бахшилар созни шу қадар маҳорат билан чертишардики, чолғу асбоби бамисоли уларнинг қўлида рақсга тушарди. Сознинг нолиши бутун оламни сеҳрлаб, тингловчини бир ерга михлаб қўярди. Дўмбиранинг овози янграган заҳоти тингловчининг бутун вужуди қулоққа айланарди. Бахши оҳанглар ёрдамида инсоннинг ақл-идрокини бошқара оларди. Мен кейинчалик халқ йўлида бир неча қўшиқ яратдим. Жумладан, Ёдгор бахши ижодидан илҳомланиб “Бўлмасин” деган қўшиқ яратдим:

Ёдгор бахши Исҳоқов шеъри, Фахриддин Умаров қўшиғи

БЎЛМАСИН

Дерлар, одам боши қаттиқдир тошдан,
Ҳаётда нималар кечмайди бошдан,
Яшашга тобланинг темирдек ёшдан,
Қайталанмас умр увол бўлмасин.

Асл фарзанд чиқар асил хонадан,
Бошланади ҳурмат ота-онадан,
Юз ўгирар ҳамма кибру ҳаводан,
Атворингиз совуқ шамол бўлмасин.

Кўзи қўчқор пешонаси дўнг бўлар,
Мард йигитнинг доим иши ўнг бўлар,
Ишинг тушиб борсанг, номард гунг бўлар,
Номардларга асло кунинг қолмасин.

Дўстсиз одам ўхшар беқанот қушга,
Кечган умр ўхшар даҳшатли тушга,
Жон дўстинг бошқаю, нон дўстинг бошқа,
Дўстим деб юрганинг душман бўлмасин.

Кечиринг, яхшилар, Ёдгор бахшини,
Сизга айтган бўлса ёмон-яхшини,
Яхши ошин ейди, ёмон бошини,
Боғда тикон бўлманг, боғбон юлмасин.» [264, 161-162-б.], [267]

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. (5) Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005;
- www.qomus.info (А ҳарфидан Э ҳарфигача 33 та жилд, кирил алифбосида).

O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
- Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (ziyouz.com)
(www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида);
- www.n.ziyouz.com/kutubxona/category/11-o-zbekiston-milliy-ensiklopediyasi (www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида).

7. (6) ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

263. NAVO TV. Faxriddin Umarov - Mohitobon kelsa deb | Фахриддин Умаров - Мохитобон келса деб. -
Фахриддин Умаров - Google Search (www.youtube.com March 19, 2021. 4 дақиқа 46 сониялик видеолавҳадан сурат);
www.youtube.com/watch?v=Фахриддин%20Умаров&tbm=isc...=_LRSQktyH8T7Qy-_0iP9wLOMSQkty (www.youtube.com March 19, 2021. 4 дақиқа 46 сониялик видеолавҳадан сурат).

264. НАБИЖОН БОҚИЙ, ҲОЖИАКБАР ҲАМИДОВ. Мени ёд эт. – Т., 2017. – 172 б.

265. Hojiakbar Hamidov va Faxriddin Umarov. Fahriddin Umarov - Xotira filmi. - Fahriddin Umarov - Xotira filmi - YouTube (www.youtube.com 2021.07.06. 3 соат 49 дақиқа 49 сониялик видео);
- www.youtube.com/watch?v=XLA0BHpjbEA (www.youtube.com 2021.07.06. 3 соат 49 дақиқа 49 сониялик видео).

266. O’zMTRK O’zbekiston milliy teleradiokompaniyasi. Retro shedevr | Ўзбекистон халқ хофизи Фахриддин Умаров ҳаёти ва ижодига бағишланади [24.04.2021] - Retro shedevr | Ўзбекистон халқ хофизи Фахриддин Умаров ҳаёти ва ижодига бағишланади [24.04.2021] - YouTube (www.youtube.com 2021.25.04. 41 дақиқа 17 сониялик видео);
- www.youtube.com/watch?v=RWYTA0uVxig (www.youtube.com 2021.25.04. 41 дақиқа 17 сониялик видео).

267. OLTIN ARXIV. Яна бир сиз эшитмаган қўшиқ. - https://www.youtube.com/watch?v=V58OCTv7Nds (www.youtube.com 2020.26.10)

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 21 сентябр

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 42.5)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

42.5. ФАХРИДДИН УМАРОВ (1926-2007)
ФАХРИДДИН УМАРОВНИНГ “БЎЛМАСИН” ҚЎШИҒИ ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ИЖРОСИДА

Фото 55. Фахриддин Умаров (1926-2007). [263]

Фахриддин Умаров ҳақида қизиқарли маълумотлар кўп бўлганлиги сабабли катта параграфга айланди. Уни ўқиш осон бўлишлиги учун 39 та бандга ажратиб ёздим.

42.5. Фахриддин Умаров (1926-2007)
42.5.1. Умумий маълумот.
42.5.2. Болалик даври.
42.5.3. Оиласи.
42.5.4. 1933: Сургун.
42.5.5. Мусиқавий таълим.
42.5.6. 1936: Тошкентга сафар.
42.5.7. 1936: Дастлабки ашула.
42.5.8. 1936-1938: Таъна-дашномлар.
42.5.9. 1938: Украинага қайтиш.
42.5.10. 1941-1945: Уруш йиллари.
42.5.11. 1946: Ўзбекистонга қайтиш.
42.5.12. Тўйдаги қўшиқ.
42.5.13. Радиодаги фаолияти.
42.5.14. Пскентдаги фаолияти.
42.5.15. 1951: Эстрададаги фаолияти.
42.5.16. 1954: «Сабо етсанг» қўшиғи.
42.5.17. 1955: «Жамолинг васфини ...» қўшиғи.
42.5.18. 1959: “Қалбимни қайтар” қўшиғи.
42.5.19. 1960: Ўғил тўйи ва фелетон.
42.5.20. 1962: “Онам дерман” қўшиғи.
42.5.21. 1962: Ҳабиб Абдуллаев илтимоси.
42.5.22. 1964: Унвон.
42.5.23. Дастлабки шогирдлар.
42.5.24. 1963: Жўрабек Муродовга ёрдами.
42.5.25. 1964: Шерали Жўраев ҳақида.
42.5.26. Бошқа шогирдлари.
42.5.27. 1966: “Дўстлар” қўшиғи.
42.5.28. 1966: “Эй муҳаббат” қўшиғи.
42.5.29. 1966: Унвоннинг бекор қилиниши.
42.5.30. 1967: Тожикистонга кўчиш таклифи.
42.5.31. 1972: “Ёр этасанму” қўшиғи.
42.5.32. 1972: «Малаксан» қўшиғи.
42.5.33. 1975: “Қаҳрамонлар хотираси” қўшиғи.
42.5.34. 1983: “Умр ўтмоқдадур» қўшиғи.
42.5.35. 1985: “Илтимос» қўшиғи
42.5.36. 1990: Унвоннинг тикланиши.
42.5.37. 2002: «Ўзбекистон халқ ҳофизи» унвони.
42.5.38. 2017: 41 та қўшиқлари рўйхати.
42.5.39. 1970: “Бўлмасин” қўшиғи. Шерали Жўраев ижросида.

42.5.1. УМУМИЙ МАЪЛУМОТ

Машҳур ҳофиз Фахриддин Умаров ҳақида умумий маълумот сифатида Ўзбeкистон Миллий Энциклопeдиясидан ёзилган мақолани кeлтирай.

“УМАРОВ Фахриддин Асилпўлат ўғли (1926.1.9, Қибрай тумани – 2007.8.9) - лирик хонанда ва бастакор, Ўзбекистон халқ ҳофизи (2002). Илк мусиқа сабоқларини отасидан, сўнг ҳофизлик сирларини Асқар Убайдуллаев, Акмалхон ва Бобохон Сўфихоновлардан ўрганган. Тошкент консерваториясида таълим олган (1950-53). Ўзбекистон радиоқўмитаси (1946-61), Ўзбек давлат филармонияси (1961-86)да яккахон хонанда. Репертуаридан, асосан, куйларни ўзи басталаган қўшиқ ва ашулалар - «Ишқингда зор ўлдим» (Ноқис ғазали), «Найларам» (Хислат), «Жамолинг», «Сочининг савдоси тушди» (Бобур), «Онам дерман» (Ё.Мирзо), «Қайдасан» (Машраб), «Ўзбегим» (Эркин Воҳидов), «Эй, муҳаббат» (Пўлат Мўмин), «Умр ўтмоқда» (Тўра Сулаймон), шунингдек, мумтоз («Чоргоҳ», «Баёт» каби) ва замонавий бастакорлар ашулалари («Муножот», «Содирхон Ушшоғи» ва бошқа) ўрин олган. Ижролари Ўзбекистон радиоси фоножамғармасига, 20 дан ортиқ грампластинкага ёзилган.
Адабиёт: Боқий Н., Ҳамидов Ҳ., Мени ёд эт, Т., 2000.” [6, У ҳарфи жилди, 94-б.]

Фахриддин Умаровнинг шогирди, хонанда, тарих фанлари доктори, профессор Ҳожиакбар Ҳамидов ва ёзувчи Набижон Боқий биргаликда 2017 йилда “Мени ёд эт” номли [255]-китобни нашр қилдиришди. Китобда Фахриддин Умаров ҳаётига доир айрим қизиқарли маълумотларни ушбу параграфда келтираман. [255]-китоб охирида Фахриддин Умаров басталаган ва куйлаган 41 та қўшиқнинг номи, шеър муаллифи ва басталанган йили ёзилган. Улардан айримларининг қизиқарли тарихи ва матни ҳам китобда ёзилгани сабабли улар ҳақида ҳам қуйида ёздим.

42.5.2. БОЛАЛИК ДАВРИ

“Биз ота-онадан олти ўғил, олти қизмиз.
Менинг беғубор болалик даврим узоқ чўзилмаган. Энди ўйнаб-куладиган вақтимизда туйқус отамни: “Бойсан! Ёт унсурсан!” деб “қулоқ”лар – “муштумзўр”лар (биз у пайтлари “кулак” деган ўрисча сўзнинг маъносини ҳам яхши англамасдик) рўйхатига тиркаб қўйишди. Хўш, отамнинг бойлиги нималардан иборат эди? Оилада ўн иккита фарзанд эдик. Ўн икки фарзандни тарбиялаш, қорнини тўқ, устини бут тутиш осон бўлмайди. Устига устак, вақти-вақти билан уйимизга таниқли санъаткорлар ташриф буюриб туришарди. Оғир меҳнатдан ҳориб-толган отам бошқа эркакларга ўхшаб чойхоналарда улфатчилик қилиб юрмасди; топганини уйга таширди, топганини қалдирғоч полапонлари мисоли оғзини очиб ўтирган фарзандларига илинарди. Ҳали-ҳали отам қандай қилиб “ёт унсур” бўлиб қолганини ақлимга сиғдира олмайман. Назаримда, оиламиздаги тинч-тотувлик, аҳиллик очназар кимсаларнинг кўзига битмас-туганмас бойлик бўлиб кўринганди.

Кўп қатори отамни Украинага сургун қиладилар. Шунда онам: “Эр қаерда бўлса, хотин ҳам ўша ерда!” деб бир этак болалари билан отамизга эргашиб кетадилар. Боя айтганимдек, биз оилада ўн иккита фарзанд эдик. Учта бола отамнинг аввалги рўзғоридан эди. Оллоҳ раҳмат қилгур рафиқалари вафот этгач, бизнинг онамизга ёшгина вақтларида уйланган эканлар”. [264, 9-11-б.]

42.5.3. ОИЛАСИ

“Отам Асилпўлат Умарҳожи ўғли 1890 йили бобомнинг Қибрай қўрғонидаги боғ-ҳовлисида дунёга келган эканлар. Ҳаётларида не-не машаққатларни бошларидан кечириб, 1953 йил 17 июль – ҳайит намози куни пайғамбаримиз ёшларига етиб бандаликни бажо келтирадилар Илойим, Оллоҳ отамдан рози бўлсин!

Менинг тўрт ўғил ва икки қизим бор. Ҳусниддин 1947 йилда туғилган, Дилоромхон 1948 йили туғилган. Муяссархон 1950 йилда, Жалолиддин 1952 йилда, Фазлиддин 1955 йилда, Жамолиддин 1957 йилда туғилганлар. Ўн етти набира, ўн эваранинг бобосиман. Оллоҳга шукрлар бўлсинким, барчасининг камолини кўриш насиб этди. Бири-биридан меҳрибон, бири-биридан ширинсўз. Илойим, кўз тегмасин! Ҳамиша саломат бўлсинлар!

1993 йили узоқ давом этган оғир касалликдан сўнг умр йўлдошим Равзахоним вафот этдилар. Бошимизга оғир мусибат тушди... Ундан Оллоҳ рози бўлсин!

Ёлғизлик эркак кишини букиб қўяр экан, оғирлик қилар экан. Шул сабабдан ҳозирги оилам Матлубахонга уйландим. Матлубахон олий маълумотли, инглиз тили ўқитувчиси, битта ўғиллари (Абдулазизжон) бор. Худога минг қатла шукрким, ҳаётимиз ёмон эмас...” [264, 15-16-б.]

42.5.4. 1933: СУРГУН

“Хуллас, оиламиз Украинага бадарға қилинди. Бир ой деганда, йўл азобини эмас, гўр азобини бошимиздан кечириб, Украинанинг Скадовск туманига бориб тушдик.

Отам билан катта акам мусофирларни назорат қилиб турадиган комендантга учрашиб: “Гражданин начальник, нима гуноҳ қилиб қўйганимизни ўзимиз билмаймиз. Агар сиз билсангиз айтинг – нима учун мол-мулкимиздан, ёру биродарларимизни айирдилар?! Мақсад – бизни ўлдириб юборишдан иборат бўлса, Ўзбекистонда гумдон қилиб қўя қолишмайдими?! Илтимос, бизни ўз юртимизга қайтиб кетишимизга шароит яратиб беринг!” дейишди. Одам қиёфасидаги комендант ғарибларнинг арз-додини гўё ҳамдардлик билан тинглайди. Сўнг: “Бўпти, ўйлашиб кўрамиз”, дейди. Эртаси куни эса “Ўзбекистонга қайтишни истайдиган талабгорларни” назоратчи-оқсоқол қароргоҳига чорлайдилар. Улардан яна бир марта, талабларинг нима, деб сўрайдилар. Талаблар баён этилгач: “Биз сенга Ўзбекистонни кўрсатиб қўямиз!” дейишган заҳоти тўпппончасини ғилофидан чиқариб олган ГПУ (Госудаственное политическое управление – Давлат сиёсий бошқармаси, А.Ш.) ходимлари хонага бостириб кирадилар. Арзчиларнинг қўлларига кишан солинади ва отам билан катта акамни бирталай қибрайлик мусофирлар қаторида Узоқ Шарққа сургун қилиб юборадилар.

Буёқда – Украинада ҳали ўттизга кирмаган онам, эндигина ўн тўртга қадам қўйган опам бизга бош бўлиб қолдилар. Мен у пайтлари етти-саккиз яшар бола эдим.

1935 йили – 32 ёшда онам вафот этди. Шундан кейин ҳақиқий етимлик бошланди. Отамиз сургунда, онамиз қазо қилди. Чидаб бўлмайдиган аҳволга тушдик.” [264, 17-21-б.]

42.5.5. МУСИҚАВИЙ ТАЪЛИМ

«Дарвоқе, ўзим Украинада ўзбек мактабида ўқиб юрган вақтларимда бизга таълим бериш учун Тошкентдан ҳар хил соҳалар бўйича ўқитувчилар боришарди. Улар орасида мусиқа ўқитувчилари ҳам бор эди. Шулардан бири раҳматлик Инъомжон Икромовнинг укаси Раҳимжон Икромов эди. Мен дутор чалишни отамдан ўрганган бўлсам, скрипка чалишни, ашула айтишни йўлларини Раҳимжон акамдан ўрганган эдим. Дарҳақиқат, менинг санъатдаги илк устозим отам эдилар, у кишидан дутор чалиш сирларини ўрганганман. Ўша йилларни эслаб бир рубоий ҳам қоралаб қўйганман: “Қиблагоҳим эдилар энг биринчи устозим, Устозимдан ёдгорлик қўлимдаги бу созим...” Давоми ҳозир эсимда йўқ. Хуллас, ширин товушим бор, анча нарсалар айтишнинг машқини олганман.» [264, 34-б.]

«1935 йилда бизга бош-қош бўлиб Кифоят опам қолдилар. У пайтда 15 яшар эдилар. Ҳозир ҳаётлар, илойим, Оллоҳ умрларини узоқ қилсин! Опам болалар боғчасига ишга кирдилар, бизларнинг ҳолимизга яраб турдилар.” [264, 23-б.]

42.5.6. 1936: ТОШКЕНТГА САФАР

«Кутилмаганда отамдан хат келиб қолди. “Биз қутилдик. Омон-эсон Тошкентга етиб олдик. Ўзимизнинг юртимиздамиз. Колхоздан озгина ер олиб, деҳқончилик қиляпмиз. Худо хоҳласа, тез кунларда сизларни ҳам олиб келаман”, деб хабар берган эдилар. Бу хат келгандан сўнг акам икковимиз ўзимизни қўярга жой тополмай қолдик. Опам билан маслаҳатлашдик. У кишининг озгина – элллик сўмча жамғармалари бор экан. Шуни бизга бердилар. Қотган-қутган нонларни бўхчага тугиб йўлга отландик.

Аравакашларга секин эргашиб кетавердик. Олтмиш чақиримча яёв юриб, Херсонга етиб бордик. У ердан кемага ўтириб, қўлтиқдан ўтдик. Сўнг поездга ўтириб жўнадик. Харков томон кетдик. Харковда поезддан тушдик. Энди бошқа йўналишдаги поездга ўтиришимиз лозим эди. Бироқ, бизни бошқа поездга чиқишимизга ҳеч ким йўл қўймади. “Қани билетинг? Қани ҳужжатинг?” дейишарди. Бизда на билет бор, на ҳужжат. Пулимиз ҳам аллақачон тамом бўлган эди. Бу 1936 йилда бўлаётган гап.

Бахтимиз чопиб, биз яхшигина битта одамга рўпара бўлиб қолдик. “Кимсизлар, қаерга кетяпсизлар?” деб сўради у киши. Мундоқ қарасак, ёши каттароқ одам экан. Биз ҳамма гапни тушундик: шунақа-шунақамиз, дедик. “Демак, кулак бўлиб, кулакчиликка қарши кураш пайтида буёқларга келиб қолган экансиз-да. Бизда ҳам бегуноҳ одамларни ҳар томонга ҳайдаб кетишган”, дедилар ва ўзларининг бошларидан кечган воқеаларни гапириб бердилар. Одамнинг тафтини одам олади, дейдилар. Нотаниш йўловчи бизга ҳамдард бўлди. Ўқимишли одам экан, оқ-қорани таниркан. Бизни эргаштириб вокзал бошлиғининг ҳузурига бордилар. “Шунақа-шунақа, булар бор ҳужжатларини ҳам, пулларини ҳам йўлда қароқчиларга олдириб қўйишибди. Энди ейишга нони, билет олишга пули йўқ. Аҳвол шундай. Шўрлик болалар Тошкентга кетишаётган эмиш. Уларга ёрдам бермасангиз бўлмайди, ўртоқ началник!” деб тушунтирдилар. Вокзал бошлиғи ҳам ёши бир жойга бориб қолган одам эди. У дарҳол қизил шапка кийган ходимларидан бирини чақирди-да: “Буларни Москвадан Тошкентга кетаётган поездга чиқариб қўйгин. Ма, манави оз-моз пулни олиб, болаларга ажратилган арзон билетдан буларнинг номига харид қилгин”, дедилар. Сўнг: “Отинг нима? Отинг нима?” деб бизлардан номларимизни сўраб, битта вараққа ёзиб олдилар-да, уни ходимига бердилар.

Шундай қилиб, улар бизга яхшиликни раво кўришди. Инсофли кишилар экан. Поезд келгандан сўнг биз вагонга чиқиб жойлашдик. Лекин, егани на нонимиз бор, на овқатимиз. Устимда юпунгина кийим, елкамга мактабга олиб бориладиган жлид-папкамни (жилет – нимча, А.Ш.) осиб олганман. Поезд қўзғалди. Йўловчилар ўзлари билан ўзлари овора: биров бошини чопонига буркаб ётибди, биров кавшаняпти, бошқалар улфатчилик қиляпти. Бирортаси: “Ҳой, болалар, қоринларинг очгандир, манави нонни олинглар”, демайди. Бир бурчакка тиқилиб, кўзларимизни жавдиратиб ўтирибмиз”.» [264, 23-24-б.]

42.5.7. 1936: ДАСТЛАБКИ АШУЛА

«Поезд бир маромда силтаниб, тебраниб борарди. Очликдан ичимизни ит таталаётгандек бўларди. Нотаниш одамлардан мадад сўрашга орият йўл қўймасди. Кўриб турибмизки, кўпчилик мададга зор. Мададкор кишилар эса мудраб кетяпти.

Бирдан ғайратим жунбушга келди – овозимни баралла қўйиб, ашула айтиб юбордим! Сапчиб ўрнимдан туриб, гоҳ битта одамнинг олдига бораман, гоҳ бошқасининг рўпарасида пайдо бўламан. Асосан ўзбекча ашула айтаман, баъзан русча ҳам аралаштириб қўяман. Вагоннинг бошидан охиригача, қўшни вагонларга ҳам ўтиб юрдим: биров озгина пул берди, биров жилд-халтамга нон-пон солиб қўйди. Кейин топган-тутганимни йиғиштириб акамнинг олдига келдим. Акам бўлса, уялади. Унинг ёши каттароқ, номус қилади. Мен ҳали кичкинаман, мени биров билмайди. Чамаси, ўн яшарлик вақтим. Қолаверса, шунақа қилиб “ҳунарингиз”ни кўрсатмасангиз, очдан ўласиз. Яхшилар бор, ёмонлар бор. Лекин ҳамма ўзи билан овора, бировни ҳимоя қиладиган, бировга мадад берадиган замон эмас, дунё қалқиб турибди. Манман деган зотлар халқнинг олдига чиқиб, “Мен халқ душмани эдим, бир қошиқ қонимдан кечинглар!” деб тавба қилиб турибди. Одамлар юрак олдириб қўйган. Эртага нима бўлишини ҳеч ким билмайди... Хуллас, тўрт-беш танга пул топиб, озгина нон топиб, не-не азоблар билан Тошкентга ҳам етиб келдик.» [264, 26-б.]

42.5.8. 1936-1938: ТАЪНА-ДАШНОМЛАР

«Ўзбек мактабида ўқишимизни давом эттирдик, “аълочи”лар сафига кирдик. Бироқ, одамларнинг онги заҳарланган эди. Шўро ҳукумати ва фирқа фаолларининг елиб-югуришлари, тарғибот-ташвиқотлари бесамар кетмаган экан. Одамлар ўзгариб кетибди, одамлар ёлғон сафсаталарга ишонадиган бўлиб қолишибди. Агар “аъло” баҳо олсак: “Ана, қулоқнинг боласи”, деб қўлларини бигиз қилиб кўрсатишарди. Бировга қаттиқ гапириб қўйсак ҳам: “Ана, қулоқнинг тирранчаси!” дейишади. Кўчада юрсак ҳам: “Ана, қулоқвачча, бойнинг боласи кетяпти!” деб ҳоли-жонимизга қўйишмасди. Бундай гапларни эси йўқ болалар айтса-ку, майли, тишни-тишга босиб чидаймиз ёки муштлашиб, ёқалашиб хуморимиздан чиқамиз. Аммо, кап-катта одамлар таъна тошини отиб турсалар, додимизни кимга айтишни ҳам, бошимизни қайси деворга уришни ҳам билмай қолардик. Таъна-дашномлар жонимизга тегди. Охири, бўлмади. Икки йилдан кейин чидамадик, ўз юртимизга сиғмай қолдик, дунё кўзимизга қоронғи кўриниб кетди.» [264, 27-б.]

42.5.9. 1938: УКРАИНАГА ҚАЙТИШ

«1938 йили акам икковимиз икки оёғимизни битта этикка тиқиб, йиғлаб туриб олдик. “Биз кетамиз, вассалом! Опам, сингилларимиз ўша ёқда бўлса, биз бу ерда қачонгача одамлардан дакки эшитиб юрамиз! Кетамиз дедикми, кетамиз!” дедик қайсарлигимиз тутиб. Хуллас, 1938 йили отамни ҳам ёнимизга қўшиб, яна-тағин Украинага қайтиб бордик. У ерда ёру биродарлар, қариндош-уруғлар, опамлар, қўни-қўшнилар биздан ҳол-аҳвол сўрашди. Ўзбекистонда қама-қама авж олганини, бегуноҳ инсонларни “халқ душмани” деб бадном қилишаётганини гапириб бердик. “Яхшиси, шу ерда яшайверинглар. Бизни қулоқ қилишда жонбозлик кўрсатган муртадлар энди кун бермайди. Иймон-эътиқодини сотган одамлардан яхшилик кутиб бўлмайди”, дедилар. Мусофирлик азобини тортиб, юрт соғинчи билан яшаётган одамлар ниҳоятда ўксидилар. Биров йиғлади, биров қарғади, ўзларини уёққа урдилар, буёққа урдилар. Ишқилиб, ахийри ҳовуридан тушдилар. Орадан тўрт-беш кун ўтгач, давлат хўжалигига қарашли уйлардан уч хонани бизга ажратиб беришди. Отам совхозга ишга кирдилар, деҳқончилик қилдилар”. [264, 28-б.]

“1941 йил май ойининг охирларида тўлиқсиз ўрта мактабни битирган ўқувчиларга, жумладан, Фахриддин Умаровнинг акасига ҳам гувоҳнома бериб, Тошкентга қайтишга рухсат бўлади. Бошқаларга ҳам юртига кетишга рухсат берилган чоғда уруш бошланиб қолади.» [264, 29-б.]

42.5.10. 1941-1945: УРУШ ЙИЛЛАРИ

«Фақат акамгина Ўзбекистонга қайтишга улгуради, холос. Тошкентга келган акамни бирорта ўқув юртига ҳам, ишхонага ҳам қабул қилишмайди. Ҳамма жойда: “Қулоқнинг боласи экансан”, дейишиб остонадан қайтариб юборишаверади. Акамдан бизга хат бориб қолди. “Шунақа гаплар, менга кун беришмаяпти. Ўз юртимда бегонага ўхшайман... Яқинда ҳарбий комиссариятга ариза бердим; кўнгилли бўлиб урушга кетмасам, бу ташвишлардан қутулмайман, шекилли. Худо хоҳласа, урушдан кейин кўришамиз!” деб ёзибдилар. Дарҳақиқат, кўп ўтмасдан акам армияга сафарбар этилибдилар.

Акаларимни тўппа-тўғри урушга ҳайдадилар, отамни рабочий баталионга сафарбар этишди. Кўп ўтмасдан отамдан хат келиб қолди. У ҳозирги Остона шаҳрида экан. Уруш пайтлари бу шаҳарни Акмолинск дейишарди. Кейин икки-уч марта номини ўзгартиришди – Целиноград ҳам бўлди.

Ўртанча акам – Шомурод урушгача тракторчилар, комбайнчилар, шофёрлар тайёрлайдиган мактабда таржимон бўлиб, рус ва украин ўқитувчиларига ёрдам берарди. Мен ёш бўлсам ҳам, лекин акам туфайли ўша мактабнинг гувоҳномаси бакор келди. Тракторчилик қилдим, комбайн ҳайдадим. Кечасию кундузи тиним нималигини билмасдан ишлардик.

“Мени урушга жўнатинглар!” деб ҳали унисига, ҳали бунисига учрашдим. Лекин менинг ўрнимни босадиган одам топилмагани учун урушга жўнатишмади.

Истеъфога чиққан полковник Шушетский деган одам давлат хўжалигимизнинг директори эди. Бир куни жонимни жабборга бериб ишлаётсам олдимга шу киши келиб қолди. Аҳволимни кўриб раҳми келиб кетди, шекилли, чангга ботиб турганимга, кир-чирлигимга ҳам қарамасдан маҳкам бағрига босиб қучоқлаб олди. “Ўғлим, отанг қаерда?” деб сўради ўпкаси тўлиб. “Отам рабочий баталионда, фалон жойда”, дедим. “Бўлмасам, ариза ёзгин, агар ўзим боқаман, қарайман, деган мажбуриятни бўйнингга олсанг, биз уни чақиртириб оламиз. Шунақа қонун чиқиб қолди”, деди. Биргалашиб ариза ёздик, уёқ-буёққа югурдик. Хайрият, орадан уч-тўрт ой ўтгач, отамнинг ўзлари (худо раҳмат қилсин!) келиб қолдилар. Отам келганларидан сўнг уйимизни бошқа қилиб, у кишига алоҳида жой олиб, уйлаб қўйдик. Кейинги рўзғорларидан бир-иккита фарзандлар туғилди. Мана, укаларимиз бор. Кенжа онамиз ҳам жуда меҳрибон эдилар, худо раҳмат қилсин!

Украинага немислар бостириб келди. Немислар ишғол қилиб турган пайтларда ҳам биз ўша ерда яшадик, ишладик. Лекин биз немисларга рўпара келганимиз йўқ. Фақат катта кўчалар бўйлаб машиналарда ўтиб кетаётганларини кўриб қолардик, холос. Қолаверса, биз яшайдиган хуторлар немисларни ўзига жалб этадиган, ҳавас қилса арзийдиган жойлар эмас эди.» [264, 29-33-б.]

42.5.11. 1946: ЎЗБЕКИСТОНГА ҚАЙТИШ

“1946 йили, аслида, тўрт-беш кунлик йўлни бир-бир ярим ой деганда аранг босиб ўтдик. Шундай қилиб, азоб-уқубатлар билан “қизил вагонлар”да Тошкентга кириб келдик” [264, 33-б.]

42.5.12. ТЎЙДАГИ ҚЎШИҚ

“Маҳалламизда ўзига тўқ бир киши бор эди. Бир куни ўша киши эл-юртга ош берди, тўй қилди. Тўйга радиоларда қўшиқларини, ашулаларини эшитиб юрганимиз машҳур артистлар ташриф буюришди. Улар орасида Ғулом Абдураҳмонов (1910-1987), Шоқосим Шожалилов (1909-1984), Дони Зокиров (1914-1985), Мавлуда Аъзамова (1913-...), Берта Давидова (1922-2007) каби санъаткорлар бор эди. Тўйга ҳам тумонат одам йиғилганди. Санъаткорлар галма-гал ашула айтишиб, халқнинг олқишларига сазовор бўлдилар.

Тўй ниҳоятда қизиб, санъаткорлар ўртасида ўзига хос ижодий мусобақа бошланган бир пайтда ўзимизга қарашли бир киши даврага чиқиб: “Азизлар, бизнинг ҳам булбулимиз бор. Агар ижозат берсаларинг, у ҳам бир нарса айтиб берсин”, деб таклиф қилди. Буни қарангки, кўпчиликнинг олдида ашула айтиб беришимни илтимос қилиб қолдилар. Ўзимиз соясига салом бериб юрадиган улуғ ҳофизларнинг, номдор санъаткорларнинг назари тушиб турган бир пайтда ашула айтишнинг ўзи бўладими! Ҳолатимни ўзингиз кўз олдингизга келтириб кўраверинг! Қисқаси, дуторни олдим, энди созини тўғрилаб машқ бошлаган эдимки, скрипкасини кўтариб Дони ака ёнимга келди, секингина скрипкада қўшилдилар. Бир-иккита қўшиқ айтдим. Олқишлар янгради, қарсакбозлик бўлиб кетди. Қўлимни кўксимга қўйиб устозларга таъзим бажо келтирдим. Шу пайт Мавлуда опа шошилиб ёнимга келиб: “Вой, опагинанг айлансин, яхшигина овозинг бор экан-ку! Бу ерларда нима қилиб юрибсан?!” дедилар. “Ўзим ҳам ҳайронман, яқинда Украинадан келдим”, дедим уялинқираб. Шоқосим ака, Шоолим ака (Шожалилов, 1921-1989), Дони Зокировлар ҳам менинг овозим ширали эканлигини билишган экан. “Эртага сени радиода кутамиз, фалон жойга борасан”, дейишди. Хўп, дедим.» [264, 33-б.]

42.5.13. РАДИОДАГИ ФАОЛИЯТИ

«Эртаси куни юрагимни ҳовучлаб радиога бордим. Дутор черттириб, ашула айттириб кўрдилар. Бир-бирларига қараб бошлари силкитишиб маъқуллашди. “Шунақа-шунақа, ҳали ёш экан, бошидан кўп азоб-уқубатларни кечирибди”, деб Мавлуда опам менинг таржимаи ҳолимни қисқача гапириб бердилар. “Биз Фахриддинга қўлимиздан келганча ёрдам берайлик, билмаганларини ўргатайлик”, деб таклиф қилдилар. Бу таклиф ҳаммага маъқул бўлди. “Ишга оламиз”, дейишди. Йўл-йўриқлар кўрсатишди. Ундай қиласан, бундай қиласан, дейишди. Қолганини аста-секин кўраверасан, дедилар. Ўша пайтларда радиода кадрлар бўлимининг бошлиғи София Бухороева эдилар. Шу кишига учрашдим. София опа мени ишга қабул қилдилар. Устоз санъаткорлар тўпланган даргоҳда иш бошладим, мусиқа санъатининг ҳали ўзим билмайдиган сир-асрорларини ўрганишга киришдим. Етук, машҳур санъаткорларнинг ёнида юриб, улардан кўп нарсаларни ўрганиш ҳам катта бахт эди.

Устозлар даврасида икки йилча санъатнинг нозик томонларини ўрганиб, ўзим ҳам ашула айтишнинг ҳавосини олдим. Гоҳ скрипка, гоҳ дутор чалиб айтардим. Бу орада кўп хонандаю созандалар билан танишдим.» [264, 33-34-б.]

42.5.14. ПСКЕНТДАГИ ФАОЛИЯТИ

«Урушдан кейинги йилларда илк бора Пскентга тўйга борганимда туман раҳбарлари қўшиқларимни эшитишиб, менга мухлис бўлиб қолишибди. “Ҳозир туман Маданият уйида ишлар яхши эмас. Агар ўзингиз келиб, шуларга ёрдам берсангиз, қарашиб турсангиз, балки уларнинг ишлари ҳам юришиб кетармиди? Янги ашулачи келибди деб, одамлар ҳам Маданият уйининг тадбирларида фаол иштирок этармиди?” деб маслаҳат қилишди маҳаллий раҳбарлар.

Қибрайга келдим. Бўлган воқеани отамга айтдим. “Шундоқ бўлса, ўзим бориб кўраман”, дедилар отам. Пскентга қайтдик. Отам раис билан учрашдилар. Ҳийла суҳбатлашдилар. Бир-бирларига маъқул бўлишди. Отам ишлашимга рухсат бердилар. Раис хурсанд бўлди. Шундай қилиб, Пскентда ишлаб юрдим. Рисорушкада (шоли тозалаш цехида, А.Ш.) ишлаб юриб, ҳар замон туман марказига бориб концертларда қатнашар эдим. “Фалончининг тўйида ашула айтган йигитнинг концерти бўлар экан”, дейишарди. Менинг номимни эшитган томошабинлар театрга ёпирилиб келадиган бўлишди. Театр аста-секин ўзини ўнглаб олди. Улар ҳам мени яхши кўриб қолишди.

Камбағалнинг елкасига офтоб тегиб қолган кунлардан бир куни отам мени ёнларига чақириб: “Ўғлим, худойим ўзи азиз қилган бандаларига истеъдод беради. Сен ўз истеъдодингни хор қилмагин. Шундай қилиб юраверсанг, худойимни ҳам норози қилган бўласан. Яратганга беадад шукрлар бўлсинки, энди ўзимизни, рўзғоримизни хийла тиклаб олдик. Буёғи тўкинчилик бўлади. Шунинг учун трактор, комбайн минаман деб вақтингни зое кетказмагин. Яхшиси, аввалги ишингга қайтгин. Аслида, радиодан бекор кетган эдинг, мен ҳали-ҳали афсусланаман. Лекин, қийинчилик пайтларида бошқа иложинг ҳам йўқ эди. Аммо, энди эски ишингга қайтмасанг бўлмайди”, дедилар. “Майли, эски ишимга қайтаман”, дедим. Отамдан дуо олиб, катта санъат даргоҳига қайтдим. Бу гал радиога эмас, эстрадага ишга кирдим.” [264, 35-36-б.]

42.5.15. 1951: ЭСТРАДАДАГИ ФАОЛИЯТИ

“1951 йил. Эстрадага ишга кирганимдан сўнг Республиканинг барча гўшаларига борадиган ҳаётим бошланди. Эстрада жамоасида Муҳаммаджон Мирзаев (1913-1999), Илҳом Тўраев каби ажойиб созандалар билан танишдим. Улардан кўп нарсаларни ўрганишга ҳаракат қилдим. Аста-секин маошим ҳам ортиб борди, обрў-эътибор қозондим. Ҳаётимиз изга туша бошлади.

1952 йили радио қошидаги мусиқачилар жамоаси тарқатиб юборилди. Энди кимнинг ашуласи ёки мусиқаси бўлса, келиб оҳанрабо тасмасига ёздириб кетадиган бўлди. Ўша тасмага ёзилган ашуласи, мусиқаси учун белгиланган тартибда ҳақ олади, лекин санъаткорнинг ўзи штатда бўлмайди, унга маош тўланмайди. Тасмага ёзиб оладиган беш-олтитагина техник ходимлар радио штатида қолди, холос. Шунинг учун радиодан бўшаган кўпгина истеъдодли хонанда ва созандалар бизнинг эстрада жамоамизга келиб қўшилди. Сўфихоновлар, Шожалиловлар, Ортиқхўжа ака, Фахриддин Содиқов (1914-1977), Комилжон Жабборов (1914-1975), Сайиджон Калонов (1914-1971), Илҳом Тўраев каби созандалар, бастакорлар билан бақамти ишладим. Улардан кўп нарсалар ўргандим. Бирга юриб худди укаларидай, фарзандларидай бўлиб қолдим. Устозларнинг беғараз ёрдамлари шарофати билан кун сайин фалончи бўлиб обрў-эътиборим ортиб борди.» [264, 37-38-б.]

Фахриддин Умаров 1953-1954 йилларда Тошкентда мактабнинг кечки бўлимида ўқиб ўрта маълумотни олди [265]. У 1953 йилда шоир Ёнғин Мирзонинг (Худойберган Мирзаев, 1917-1990) “Учиб ўтган қалдирғоч” шеърига куй басталаб дастлабки ўз қўшиғини куйлади.

42.5.16. 1954: “САБО ЕТСАНГ” ҚЎШИҒИ

Фахриддин Умаров 1954 йилда Алишер Навоийнинг “Сабо етсанг” ғазалига куй басталаб куйлади. 1962 йилда машҳур академик Ҳабиб Абдуллаев шу қўшиқ билан боғлиқ битта илтимос қилган. Бу илтимосга доир маълумотни 42.5.21-бандда ёзаман, иншааллоҳ.

“Ҳазрат Навоий сўзлари билан айтиладиган қўшиқнинг матни аслиятда бундай эди:

САБО ЕТСАНГ

Йўлунда туфроғ ўлдум, эй сабо, етсанг ғуборимға,
Қуюн бўл, доғи элтиб садқа қилғил гулузоримға.

Гар ўлсам ул малак сиймо парий ҳажридин, айланғай
Парий бирла малак парвонадек шамъи мозоримға...

Қуёш янглиғ юзунг ҳижринда эрмас ёрумоқ мумкин,
Гар ўлса юз қуёш толиъ қорайған рўзғоримга.

Йигитлар ишқини гар ихтиёр этмам десам, қўймас
Йигитлик бирла ошиқ шевалик ўз ихтиёримға...

Сени, эй муғбача, маҳрумликдин асрасун тенгри,
Агар бир жоми май бирла илож этсанг хуморимға.

Фано майхонасининг майфурушиға фидо жоним
Ки, май эҳсон қилур ҳолатда боқмас йўқу боримға.

Вафо ўтиға мен қуйдум, вале топқай Навоийдек
Муҳаббат риштасин таққан киши ҳар бир шароримға.» [264, 147-148-б.]

42.5.17. 1955: “ЖАМОЛИНГ ВАСФИНИ ...» ҚЎШИҒИ

Фахриддин Умаров 1955 йилда Бобур Мирзонинг (1483-1530) «Жамолинг васфини» сўзлари билан бошланадиган ғазалига куй басталаб куйлади.

«Яратганга беадад шукрлар бўлсинки, мана, ўз диёримга – Ўзбекистонимга келиб, қачонлардир орзу қилган инсонлар билан учрашдим, улар билан бақамти ишлай бошладим.

Эстрада жамоасида хизмат қилиб юрган кезларим Бобур ғазалларини синчиклаб мутолаа қилдим. Аввало, Бобур ғазалларини куйга солиш ниятида эмас, балки ундан маънавий озуқа олиш, руҳий малҳам олиш мақсадида ўқиб-ўрганардим. Бир куни Бобур Мирзонинг (1483-1530) жавоҳирлар сандиғидан инжа ғазалини топиб олдим:

ЖАМОЛИНГ ВАСФИНИ ...

Жамолинг васфини, эй ой, неча элдин эшитгаймен,
Не кун бўлғай висолингға мени дилхаста етгаймен.

Тараҳҳум юзидин юзунгни кўрмакка буюрғайсен,
Хуш улким, оразингни кўргамен, сўзунг эшитгаймен.

Итингдурмен, сочинг занжирини бўйнумға маҳкам қил,
Ки, водийи фироқинг ичра қўрқарменки, йитгаймен.

Тараҳҳум қилмасанг, ё боқмай истиғно била ўтсанг,
Тазарруъ қилғамен, ё йиғлағаймен, ўзга нетаймен.

Муяссар бўлмаса бошимни қўймоқлик аёғиға,
Бошимни олиб, эй Бобур, аёқ етганча кетгаймен.

Шу ғазални ўқиган заҳотим “Оҳ!” деб юбордим. Чунки муҳожирликда юрган кезларимиз бизни йўқлаб борган кишилар Ўзбекистонни таърифласалар, кечалари осмондаги тўлин ойга термилиб ширин хаёлларга чўмар эдим: шу ой Ватанимни сутдек нурига ғарқ қилиб, чўмилтириб ўтади, ундан хушхабарлар келтиради. Ойга қарасам, тўлқинланиб кетардим. Албатта, ғазалда ой тимсоли ёр рамзини ифодалайди. Лекин унда Ватан соғинчи ҳам мужассамлашгандек эди. Бу ғазални куйга солиб айтиш иштиёқи пайдо бўлди. Иштиёқ шу қадар кучли эдики, бир неча кун давомида худди Амир Темурнинг Ҳисор тоғларига яшириб кетган хазинасини топиб олган кишидек ўзимни қўярга жой тополмай юрдим. Ниҳоят, мен таянч нуқтани топгандай бўлдим. Бобурнинг қалбидан отилиб чиққан нидо маромига етказилиши керак эди. Шундагина тингловчи қалбида ўчмас из қолдиради, шундагина тингловчининг бир умрлик ҳамроҳи бўлиб қолади. Эзгу ниятимни амалга ошириш учун Бобур Мирзо руҳидан мадад сўрадим, шоирнинг ижодидан мадад олдим.

Кўпдин бериким ёру диёрим йўқтур,
Бир лаҳзау бир нафас қарорим йўқтур,
Келдим бу сори ўз ихтиёрим бирла,
Лекин боруримда ихтиёрим йўқтур.

Бобур Мирзонинг мана шу рубоийси менинг яратилажак қўшиғимга калит бўлди. Ич-ичимдан ҳис этдимки, бизнинг бошимизга тушган мусибатлар бир-бирига ўхшаш эди. Бобур Мирзо ўз ихтиёри билан ўзга юртларга бориб қолади, аммо қайтишга ихтиёри йўқ. Чунки замон ўзгариб кетади, давру даврон ўзгариб кетади. Украинага сургун қилинган ўзбеклар эса боришда ҳам, келишда ҳам беихтиёр бўладилар. Натижа эса бир хил – Ватан соғинчи юрак-бағримизни ўртайди, дунё кўзимизга қоронғи бўлиб кўринади. Ғамбода кўнгулга озгина равшанлик ҳадя этиш учун “Жамолинг васфини...” жумласи билан бошланадиган ғазалга 1954 йили куй басталадим. Янги қўшиғимни тингловчилар жуда яхши қабул қилдилар.” [264, 42-43-б.]

42.5.18. 1959: “ҚАЛБИМНИ ҚАЙТАР» ҚЎШИҒИ

Шоир ва ёзувчи Шуҳратнинг “Қалбимни қайтар” шеъри асосида Фахриддин Умаров 1959 йилда басталаган ва куйлаган қўшиқни Шерали Жўраев 1960-йиллар ўртасидан бошлаб 1970-йиллар бошига қадар яхши куйлаганди. “Қалбимни қайтар” қўшиғи тарихи ҳақида.

«Ўша йилларда мен ҳақгўй инсон, ажойиб ёзувчи Шуҳрат акам (Ғулом Алимов, 1918-1993) билан танишганман. Илгари у кишининг “Шинелли йиллар”, “Олтин зангламас” каби йирик насрий асарларини мутолаа қилган эдим, ғойибона ҳурмат қилиб юрардим. Бир куни бизга қариндош бўлган табиб амакимиз зиёфатга таклиф қилдилар. Бордим, қўлимдан келганча хизмат қилдим. Кейин меҳмонлар қаторига қўшилиб, гаплашиб ўтирдим. Шу пайт истараси иссиқ, ҳали навқирон ёшда бўлсалар ҳам, лекин сочлари оппоқ бир киши кулимсираб миннатдорлик билдирдилар. “Раҳмат, сиз мени танимасангиз ҳам иккита ғазалимни чиройли қўшиқ қилгансиз”, дедилар. “Ундай бўлса, сиз эмас, мен сизга раҳмат айтишим керак экан-ку! Кечирасиз, қайси ғазалларингизни айтганман?” деб сўрадим бир оз хижолат бўлиб. “Сени севдим”, “Қалбимни қайтар” номли ғазаллар меники», дедилар қимтиниб. Дарров эсладим. Шуҳрат акамни танимаганим учун узр сўрадим.

ҚАЛБИМНИ ҚАЙТАР

Сен кетдинг кузда, қолдим кузатиб ёлғиз бир ўзим,
Омон қайт, дедим, қўлим узатиб, кўзингда кўзим.

Ўзим қолдим-у, юрагим сенинг измингда кетди,
Орзу-умидим, тилагим сенинг кўзингда кетди.

Қайтар чоғингни кутдим интизор, кўзим тўрт бўлиб,
Шаҳардан қайтдинг айни навбаҳор, қалбинг ёт бўлиб.

Ўзинг ўша-ю, кўзинг ўша-ю, юрагинг бошқа,
Қалбингга аста назар солдим, ўхшайди тошга.

Лекин сен менинг қалбимни қайтар, қайтар ўзимга,
Сўнгра кўринма, эй севгисотар, зинҳор кўзимга.

Дарҳақиқат, мухлислар ушбу қўшиғимни деярли ҳар бир концертимда мендан талаб қилиб айттиришарди. “Қалбимни қайтар” қўшиғимни, айниқса, талаба-ёшлар, ҳатто менга жўр бўлиб айтишаётганини саҳнада кўриб, билиб турардим. Бундай ҳолат ҳар қандай ҳофизни янада илҳомлантириб, янги ижодий изланишларга даъват этиши тушунарли бўлса керак.» [264, 61-б.]

42.5.19. 1960: ЎҒИЛ ТЎЙИ ВА ФЕЛЕТОН

“Хуллас, 1960 йили ўғлимга суннат тўйи қилдим. Эл орасида юрган кезларим, мухлисларим анчагина. Демак, ўз-ўзидан равшанки, тўйга ниҳоятда кўп меҳмон келади. Ўзбекнинг тўйини ўзингиз биласиз: ҳаммани номма-ном таклиф қилиш шарт эмас, эшитган одам келаверади. Тўйга махсус таклифнома бўйича чақириш одати кейинчалик расм бўлди. Шу одат чиққандан кейин ҳам бир киши таклиф қилинса, таклиф қилинган одамнинг битта ўзи келмайди, балки ошна-оғайниларини эргаштириб келади. Ўзбекчилик шунақа. Ҳатто уйда овқат қилинса, меҳмоннинг ризқи бор, деб кўпроқ масаллиқ солинади. Чунки, ҳеч кутилмаганда “қайнонаси суйган” меҳмон келиб қолади. Ишқилиб, 60-йилда ҳам ўғлимнинг суннат тўйига тумонат меҳмон келди. Албатта, кўпчилик тўёна билан келди. Тўёнани қайтариб бўлмайди. Қайтарсангиз, хафа бўлишади: бизнинг тўёнамизни назарига илмади, дейишиб, аразлаб қолишади. Худога шукр, биз ҳам эл-юртнинг олдига қўлимиздан келганча дастурхон ёздик, меҳмонларнинг кўнглини ранжитмасликка ҳаракат қилдик. Тўй ҳам ўтди. Бироқ, томошанинг зўри тўйдан кейин бошланди.

Озгина фурсат ўтгандан кейин “Ўзбекистон маданияти” газетасида (1960 йил 17 сентябр сонида Саид Аҳмад (Ҳасанхўжаев Саидаҳмад, 1920-2007) ёзган, А.Ш.) “Текинхўр” номли каттагина фелетон чиқиб турибди-да! Э-воҳ, унда одам боласининг тушига ҳам кирмаган гаплар ёзилиб, одамнинг шахсияти тўғрисида сира куракда турмайдиган бўҳтонлар айтилибди. Ажабо, биз фелетон муаллифи билан таниш эмасмиз, орамизда борди-келди йўқ, у киши тўйимизда ҳам бўлмаган. Шунча гапларни қаёқдан топиб ёзди экан, ҳайронман. Бошим қотиб, шу нарсаларнинг тагига етиш учун таҳририятга бордим...» [264, 58-б.]

“Фахриддин Умаров: 1960 йили мен ўғлимнинг суннат тўйини қилганимдан кейин ҳурматли адибимиз Саид Аҳмад (1920-2007) мен ҳақимда “Текинхўр” деб жуда каттакон фелетон ёзиб, ҳали ҳаётда ҳеч кўрмаган, одамзотнинг хаёлига келмайдиган нарсалар билан мени булғашга ҳаракат қилди. Шу нарсани тегига етиш учун редакцияларга бордим, ҳатто Шароф Рашидов (197-1983) олдига ҳам чиқдим. Шунда (муҳарририятда) Ёнғин Мирзо билан танишишга мушарраф бўлдим. Бу кишидан “Шунақа бўлади, фелетон деганда 5 фоизи тўғри бўлса, 95 фоизини қўшиб-чатиб бўрттишаверади. Бундан хафа бўлма. Бу нарсалар ҳам ўтиб кетади” деди. Кейин шунинг орасида гапириб қолди: “Манинг битта ашуламни ниҳоятда ўрнига қўйиб айтгансиз. Жуда чиройли чиққан”. Мен: “Қайси ғазал сизники?” десам “Учиб ўтган қалдирғоч”. Буни ўша оғир жудолик йилларида ман ҳам туҳматда қолиб Колимага ҳайдалган вақтимда ўшатда қалдирғочни кўриб қолиб шунда ёзгандим” деди. У кишига муҳаббатим ортди. Қарасам самимий, тўғри гапни буямасдан аниқ гапирадиган инсон экан. Бизнинг ҳамкорлигимиз бошланди.

У ташвишли кунлар ҳам ўтиб кетди. Нима сабабдан ман ҳақимда ёзди уни, Худога маълум, ўзига маълум. Лекин менга номаълум эдики, ҳеч ҳаётда бўлмаган нарсаларни қўшиб-чатиб ёзди. Эҳтимол, у киши ўша бир одамларнинг менга бўлган муҳаббатини сундириш учун ёзилган бир нарса бўлса ҳам аксинча бўлди. Мани обрўим кундан-кунга, ўзимнинг меҳнатим билан халқим муҳаббати ортиб борди, кўп одам ҳар хил жойга хат ёзишди, бу қандай бедодлик деб.

Бир неча йиллар ўтгач Саид Аҳмад ака билан ўша катта ўғлимни уйлантириш тўйида ўзлари туриб бундай деди: “Ўн йил бўлди шуни ёзганимга. Ўн йилдан бери қилган ишимдан ўзим хурсанд эмасман” дедилар кўпчилик орасида. Унга тўн кийдириб, бу ҳам мардлик дедимда дилимдан чиқариб юбордим.” [266]

ИЗОҲ: Умуман олганда, Совет Иттифоқи даврида Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ – КГБ (Комитет государственной безопасности)) таниқли зиёлиларга қарши уни бадном қилувчи ахборотларни тўплаш ва уюштириш билан шуғулланарди. Одатда фелетонга буюртмани ҳам ДХҚ берарди. ДХҚ зобити ёки ДХҚ билан боғлиқ амалдор зиёлига фелетон нима ҳақда бўлиши ва қандай “фактлар” ёзилиши кераклиги ҳақида маълумот берарди. Саид Аҳмад туҳмат натижасида 1947-1954 йилларда «халқ душмани» сифатида ҳибсга олиниб Сибирда қамоқда бўлганлиги ва 1960 йилда ҳам ДХҚнинг қора рўйхатида турганлигини ҳисобга олсак, у ушбу фелетонни ДХҚ буюртмаси асосида ёзишга мажбур бўлганини тахмин қилишимиз мумкин.

Эътибор беринг: шундай ёмонлаб ёзилган фелетон 1960 йилда газетада чоп қилинган бўлсада Фахриддин Умаровга қарши бирорта жиддий чора ва тазйиқлар қўлланилмаган. Унга ҳатто 1964 йилда “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист” фахрий унвони берилди. Менимча, бу адолатли ишлар Ўзбекистон раҳбари бўлмиш Шароф Рашидовнинг доно раҳбарлиги натижаси эди.

42.5.20. 1962: “ОНАМ ДЕРМАН» ҚЎШИҒИ

«Одамнинг тафтини одам олади, деганлар. Бу гапни доно халқимиз бекорга айтмаган. Одамнинг қанақалиги бошингга иш тушганда билинади. Яхши кунларингда ошна-оғайниларинг кўп бўлади: биров шон-шуҳратингга ошно бўлади, биров мол-давлатингга ошно бўлади, ҳатто баъзилар гўзал хотининг туфайли ҳам ошно бўлиши мумкин. Лекин ҳақиқий дўст ёмон кунларингда билинади, ўшанда бакор келади. Қарасам, Ёнғин ака бошидан кўп савдоларни кечирган, ҳаётнинг паст-баландини биладиган самимий инсон эди. Гапни бўямасдан лўндасини айтиб қўя қоларди. Шу тариқа бизнинг ижодий ҳамкорлигимиз бошланди. “Ота билан онангизни”, “Табассуминг”, “Фарзандим – жигарбандим”, “Топмасман”, “Онам дерман” каби қатор қўшиқлар Ёнғин акам билан ҳамкорлик натижасида яратилган. Айниқса, “Онам дерман” номли қўшиғим ҳар бир ўзбек хонадонига кириб борди, десам муболаға бўлмайди. Ёнғин Мирзонинг ушбу шеърига басталанган қўшиғимни мазмунан янада бойитиш, уни тингловчи қалбига теранроқ кириб боришини ўйлаб концерт ва тўй-ҳашамларда, аввало, Шуҳрат акамнинг қуйидаги гўзал тўртлигини айтиб, сўнг ижро этардим. Мана, ўша тўртлик:

Сен онанг ўлганда туздинг дастурхон,
Пистаю, бодому, қазию қарта.
Онангнинг ўзини қилдингми меҳмон –
Онанг тириклигида сен бирор марта.

Шундай қилиб, қўшиқни чиройли кириш сўзи билан бошлаш аста-секин анъанага айланиб қолди. Бу анъанани илк бора ўзим бошлаб бердим, десам нокамтарлик бўлмас, деб ўйлайман.

Дарвоқе, “Онам дерман” – оналаримиз шаънига айтилган мадҳия бўлиб қолди:

ОНАМ ДЕРМАН

Бу оламда улуғ зот ким, десанг ёрим, онам дерман,
Ҳаётим устуни, мунис, фидокорим – онам дерман.

Гул умрим машъали сўнмас, хаёлдан сурати ўчмас,
Дилимга оқ дили пайваст, мададкорим, онам дерман.

Кўзим нурию дармоним, умид, шодлик ва армоним,
Кеча-кундуз нигоҳбоним, шифокорим, онам дерман.

Она фарзандга бол бергай, муҳаббат гулларин тергай,
Ҳам ардоқлаб, ҳам ўргилгай, чаманзорим, онам дерман.

Узоқ кетсанг, қолар доғда, кутар бедор саҳар чоғда,
Муқаддас она тупроқда умидворим, онам дерман.

Аё, Ёнғин, онанг эт шод, ёзиб мадҳин ва қилгин ёд,
Она бирла ҳаёт обод, мададкорим, онам дерман.

“Онам дерман”нинг сўзлари Ёнғин акамнинг қалбидан вулқондек отилиб чиққан бўлса, қўшиқ менинг қалбимдан фарёд бўлиб отилди. Чунки бу қўшиқни ўзимники деб билдим, ўзимнинг онаизоримга бағишланган, ўзга юртларда жон берган ғарибимга – ўн гулидан бир гули очилмай сўлган, рўшнолик кўрмай кетган онажонимга бағишланган, деб билдим. Шу боис бўлса керак, мухлисларим ҳам бу қўшиқни ўз онаси шаънига айтилган, юракдан айтилган изҳори дил деб билади. Бошимга тушган оғир кунларда, ахир, мени Ўзбекистон оналари, жамики ўзбекнинг оналари “болам!” деган-ку, минг-минглаб нуроний онахонларим мени жойнамоз устида дуо қилганлар-ку! Фахриддин, халқнинг дуосини олган бошингни баланд кўтар, деб ўзимга таскин бераман. Мунис халқимнинг сиймоси мудом кўз ўнгимда гавдаланади: халқимдан мадад сўрайман, нажот сўрайман. Халқ мени фарзандим – жигарбандим, деган. Илло, ҳеч кимни халқнинг назаридан қолгулик қилмасин, Халқнинг меҳр-муҳаббатини сезиб турсангиз, халқингизга керак эканлигингизни билиб турсангиз, тош келса – кемирасиз, сел келса – симирасиз. Вужудингизда қандай бир енгиб бўлмас қудрат пайдо бўлади, ўзингизни енгилмас қудрат соҳиби каби ҳис қиласиз.» [264, 59-60-б.]

“Бировни ўйлатмаса, бировни кулдирмаса, йиғлатмаса – қўшиқнинг, ашуланинг ўзи нимага керак? Юракка ором бахш этадиган, ўйлатадиган, ҳайратга соладиган қўшиқларимдан бири “Онам дерман” экан. Уни шундан билдимки, ҳурматли марҳум шоиримиз Ёнғир Мирзо билан ҳамкорликда бу қўшиқ 1962 йилда яратилган бўлса, 1963 йили Самарқанддаги катта концертда ўша қўшиқни айтдим. Ўша концертдан кейин келини билан муросаси келишмаган онасининг қорнига қаламтарош-пичоқ билан уриб, уйдан безиб кетган бир йигит онасининг қошига кечирим сўраб борибди. Улар уч йил кўришмаган экан. “Эй онажон, мени кечиринг, гуноҳкорман, бир қошиқ қонимдан кечинг! – дебди ўғил юрак-бағри хун бўлиб. – Кеча концертга тушдим. Унда Фахриддин Умаров “Онам дерман” қўшиғини айтди. Мен бу қўшиқни эшитиб, тўғри сизнинг олдингизга келяпман”, дебди. Ўртада нима гаплар бўлиб ўтса ҳам она жигарбандини бағрига босиб: “Эй болам, булар жаҳолатда бўладиган ишлар. Энди ўша ишларни қилмагин, майли, гуноҳинг бўлса кечирдим”, дебди меҳри жўшиб.

Онахон эрталаб турибдию совға-салом олиб, менинг ўғлимни тўғри йўлга солган, уни кечирим сўрашга мажбур қилган ҳофизнинг ўзини бир кўрай, деб биз турган меҳмонхонага келибдилар. Биз меҳмонхонанинг пастки қаватига тушиб чой ичиб, гаплашиб ўтирган эдик, шунда битта онахон иккита ўсмир бола билан тугунча кўтариб келиб қолдилар. Тўғри келиб: “Фахриддин Умаров шу ерда турадими? Хоналари қайси?” деб меҳмонхона ходимидан сўради. “Ана, ўзлари ўтирибди”, деб у бизни кўрсатди. Онахон биз томон йўл олдилар. Биз ҳам ўрнимиздан туриб кутиб олдик. Орамизда ўша пайтлари конференселик қиладиган Муҳаббат опа Мусаева ҳам бор эдилар. У киши дарҳол меҳмонлар билан сўрашиб, хонага таклиф этдилар. Хонага кириб ҳол-аҳвол сўрашдик. Ташрифларидан мақсад нималигини билсак, бояги гапни айтиб бердилар: “Ўғлим уч йилдан бери уйга келмас эди; кеча концертга тушиб “Онам дерман”ни эшитиб, менинг қошимга йиғлаб борди, мендан кечирим сўради. Мен ўғлимни топдим, ўғлим мени топди”, дедилар. Санъатнинг қудратини ўшанда кўрдим, ўшанда халқимизга озгина бўлса-да нафим тегаётганини билиб қувондим.» [264, 113-114-б.]

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 42.4)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

42.4. КОМИЛЖОН ОТАНИЁЗОВ (1917-1975)
МАХТУМҚУЛИНИНГ “КЎРИНГ” ШЕЪРИ. ЖУМАНИЁЗ ШАРИПОВ ТАРЖИМАСИ. КОМИЛЖОН ОТАНИЁЗОВНИНГ “КЎРИНГ” ҚЎШИҒИ ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ИЖРОСИДА

Фото 55. Комилжон Отаниёзов (1917-1975). [254]

Ушбу параграфда буюк ҳофиз ва шоир Комилжон Отаниёзов ҳақида, унинг ўзбек қўшиқчилиги ривожланишидаги хизматлари, олиб кирган янгиликлари ҳақида баён қиламан. У ҳақда қизиқарли маълумотлар кўп бўлганлиги сабабли катта параграфга айланди. Ўқиш осон бўлишлиги учун уни бандларга ажратиб ёздим.

42.4. Комилжон Отаниёзов (1917-1975).
42.4.1. Умумий маълумот.
42.4.2. 1940: Айтишув ва тор.
42.4.3. Ориф Алимахсумов хотираларидан.
42.4.4. Туркиядаги тор воқеаси.
42.4.5. Қўшиқчилик мактаби.
42.4.6. Достончилик ва қўшиқчилик кўприги.
42.4.7. Қўшиқчиликда айтишув.
42.4.8. Отаниёзов ва рақс.
42.4.9. Сахийлиги.
42.4.10. Ортиқ Отажонов хотираларидан.
42.4.11. 248 та қўшиқлари рўйхати.
42.4.12. 100 йиллиги тантаналари.
42.4.13. “Билан” ғазали.
42.4.14. Комилжон Отаниёзовнинг “Кўринг” қўшиғи Шерали Жўраев ижросида.

42.4.1. УМУМИЙ МАЪЛУМОТ

“ОТАНИЁЗОВ Комилжон (1917.20.7, Шовот тумани Буйрачи қишлоғи – 1975.5.11, Тошкент, ўз қишлоғида дафн этилган) – хонанда, созанда (тор), актёр ва бастакор, Ўзбекистон (1949), Туркманистон (1964), Қорақалпоғистон (1968) халқ артисти. Ниҳоятда жозибали ва кучли овоз соҳиби бўлиб, ҳар бир асар талқинида бадиий етукликка эришган. Достон йўлларини Бола бахши Абдуллаевдан, Хоразм мақом ашула йўлларини Матпано Худойбергановдан ўрганган. Тошкентдаги Ҳамза номидаги мусиқа билим юртини тугатган (1955). Тошкент консерваториясида таълим олган (1955-56). Хоразм театрларида хонанда ва актёр сифатида ишлаб (1936-52), Фарҳод (“Фарҳод ва Ширин”), Тоҳир, Парфи ҳофиз (“Тоҳир ва Зуҳра”), Қодир (“Гулсара”), Даврон ота (“Даврон ота”) каби образлар яратган.

Отаниёзов Хоразм вилоят театрида ашула ва рақс ансамбли тузиб (1949), концертлар уюштирган. 1957-75 йилларда Ўзбекистон давлат филармониясида яккахон хонанда, 1957 йилда филармония қошида Хоразм ашула ва рақс ансамбли (ҳозирги “Лазги”, 1957-59 ва 1963-68 йилларда бадиий раҳбари), 1967 йилда Туркманистоннинг Тошҳовуз вилояти театрида халқ ансамбли, 1973-74 йилларда Шовот туманида “Феруз” ансамблини ташкил этди.

Отаниёзов 1930-йиллардан мураккаб халқ ашулаларини, достонлардан қўшиқлар айта бошлаган. Хоразм сувора ва мақомлари Отаниёзов ижрочилик фаолиятининг юқори босқичи бўлди. Отаниёзов Хоразм достон қўшиқ (нома)лари асосида янгича услуб яратган. Бастакор сифатида бу услубда ижод қилган “Салом, сенга Хоразмдан”, “Муборак”, “Ватан”, “Олқиш”, “Темир йўл”, “Ўзбекистон”, “Хоразм” каби қўшиқлари ўзининг оммабоплиги ва халқчиллиги билан ажралиб туради. Отаниёзов А.Степанов билан ҳамкорликда “Азиз ва Санам”, “Ошиқ Ғариб”, С.Ҳайитбоев билан “Сўнгги хон” каби мусиқали драмалар яратди. Осиё мамлакатларида гастролда бўлган.

Ас.: Учирдим шунқор қушимни. Т., 1987.” [6, О ҳарфи жилди, 270-271-б.]

42.4.2. 1940: АЙТИШУВ ВА ТОР

Комилжон Отаниёзов Озарбайжон халқининг мусиқа асбоби бўлмиш тор билан қўшиқ айтишни ўзбек қўшиқчилигига олиб кирган санъаткордир. Унинг қўлига тор берилиши қизиқ бир воқеа билан боғлиқдир. Комилжон Отаниёзов фаол қатнашган санъаткорлар труппасининг аъзоси Норжон Матжонова қуйидаги воқеани эслаб гапириб берганди.

“1940 йилда Гурлан, Манғит, Шовот (туман санъаткорлари, А.Ш.) труппалари бирлаштирилди. Шовотдан етти кишини комиссия келиб Гурланга олиб кетди. Бу ерда Абдулла Эшжон театрнинг бош режиссёри экан. Биз Гурланда Ўрозгул Ғойипова, Лолахон деган санъаткорлар билан ишладик. Бу даврда Комилнинг довруғи кун сайин ортиб борарди. Тошовуздаги концертдан кейин бўлган воқеа сира эсимдан чиқмайди. Одамлар келиб Комил билан мени меҳмонхонадан олиб кетишди. Комил дуторда, мен скрипкада. Борган жойимизга силкима пўстинининг ичидан рубобини кўтариб бир киши кириб келди. Даврадагилар дув этиб ўрнидан турди. Меҳмон ўтириши биланоқ Комилжон билан танишди.

- Сенинг номингни кўпдан бери эшитиб юрибман, бола. Бизнинг уста Абдукарим Абдураҳмонов сенга устозлик қилибди. Кел, бир айтишайлик.

- Сиз катта ҳофизсиз. Мен бор-йўғи бир ҳаваскорман. Сиз билан айтишиш қандай бўларкин? – дея иккиланди Комилжон.

- Йўқ, ўзим рухсат бердим! Айт!

Бошладилар. Авжига борганда ҳалиги ҳофиз билганини айтиб тугатди. Комил бўлса юлдузга қараб кетди-ей. Бунинг овозидек овоз … Айлантириб тўрт банд айтганда ҳофиз рубобини қўйиб ўтирди. Комил ҳам охирига етказиб дуторни қўйди. Енгилган ҳофиз ўрнидан туриб, Комилнинг ёнига келиб, сенга олти ой ичида Бокудан бир тор келтираман, деди. У сўзининг устидан чиқиб торни Шовотга келтириб берди. Шундан сўнг Комил рубоб чалишни ўрганди.” [255, 76-б.]

42.4.3. ОРИФ АЛИМАХСУМОВ ХОТИРАЛАРИДАН

Ўзбекистон халқ ҳофизи Ориф Алимахсумов (1927-2005) Комилжон Отаниёзов ҳақида қуйидагиларни айтганди.

“Комилжон Отаниёзовни 1950 йиллардан шахсан танирдим. Тошкентда 1951 йилдан яшай бошлади. Биз бу пайтларда ёш эдик.” [255, 43-б.]

“Комилжон ака Ўзбек давлат филармониясига 1956 йилда қабул қилингач, бу кишининг шуҳрати янада юксакларга парвоз қилди. Ўша йиллари ундан сал олдинроқ республикада танбур, дутор, ғижжак сингари музика асбоблари билан ашула айтиш кенг расм бўлган эди. Тор чалиб ашула айтиш ҳали урф эмасди. Комилжон ака тор билан ашула айтиб, ўзбек саҳнасига чақмоқдек киргач, ишонинг, 80-90 фоиз ғижжакчи, дутор ва танбурчилар тор билан ашула айтишга батамом ўтиб олди. Мана сизга санъатда шахснинг кучи.” [255, 43-44-б.]

42.4.4. ТУРКИЯДАГИ ТОР ВОҚЕАСИ

Комилжон Отаниёзов ва тор билан боғлиқ яна битта қизиқарли воқеани Ўзбекистон халқ артисти Раҳматжон Қурбонов (1959-2021) айтиб берди.

«Бу воқеа такрорланмас овоз соҳиби, ўзининг илоҳий санъати, сози билан жумлаи жаҳонни ром этган устоз хонанда Комилжон Отаниёзов ҳақида ҳозирги вақтда ривоятга айланган, аслида эса яқин ўтмишда содир бўлган ҳақиқатдир. Устознинг довруғи Ўрта Осиё республикаларидан ташқари, Афғонистон, Эрон, Туркия, Покистон, Ҳиндистон, Хитой ва яна ўнлаб мамлакатларда тарқалган эди. Зеро, ер юзи иқлимларида устозни бир кўриб, санъатидан, овозидан, нолаларидан баҳраманд бўлиш орзусида юрган шинавандалари, шогирд тушаман деган хонандалар, у кишига ҳавас қилиб фарзанди ёки неварасининг исмини Комилжон қўйган кишилар ҳисобсиз эди.

Шундай инсонлардан бири Туркиянинг Истанбул шаҳрида яшар экан. У мусиқа асбобларининг, айниқса торнинг устаси сифатида машҳур бўлиб, ясаган торларининг довруғи бутун мамлакатга тарқалган эди. Машҳур уста Комилжон Отаниёзовнинг ўзи билан учрашмаган бўлса-да, у кишининг санъатига чин ошиқ бўлиб, устознинг радио ва телевидениедаги ашулаларини мароқ билан эшитар ва грампластинкаларини йиғарди. Кунларнинг бирида тушида Комилжон Отаниёзов устага қараб қўлидаги торни оҳиста чертиб хиргойи қилаётган эмиш. Шундан сўнг уста: “бу тушни бекорга кўрмадим, бу Аллоҳнинг иродаси” деб, севимли хонандаси Комилжон Отаниёзовга атаб, юрак меҳрини бериб бир тор ясайди. Собиқ иттифоқ даврида бир мамлакатдан иккинчисига ўтиш ёки бир буюмни иккинчи бир мамлакат фуқаросига бериб юбориш анчагина мураккаб эди, шу сабабдан тор устахона деворида кўп йиллар осилиб туради. Бу вақт давомида уста ҳар куни Худодан омонатини олгунга қадар “ушбу торни эгасига топширсам, армоним қолмасди” деб умид қиларкан.

Кунларнинг бирида Комилжон Отаниёзов Туркияга хизмат сафари билан келган делегация сафида ташриф буюради. Меҳмонлар гўзал Истанбул кўчаларини, бозорларини айланиб, иттифоқо чолғу асбоблари ясайдиган усталар растасига келишади. Машҳур усталарнинг ишларини зимдан кузата туриб, устознинг эътибори устахона деворида осилган бир торга тушади. Устоз торни қўлига олиб, завқ билан кўздан кечиради. Чертиб кўргач, устадан унинг нархини сўраганда, табиийки, меҳмонларни танимаган уста: “Тор сотилмайди, у эгасини кутаяпти” – деб, совуққонлик билан ўз ишини давом эттираверади. Комилжон Отаниёзов торни истар-истамас устага қайтариб берар экан, бироз ранжигандай туюлади. Унинг торга ниҳоятда ишқи тушганини кўриб турган туркиялик мезбонлар бир оз ҳижолат тортиб, устадан “ҳеч бўлмаса, торнинг эгасини айтинг” – деб сўрашади. Шунда уста бу тор туркий халқлар мусиқа маданиятининг довруғли ижрочиларидан бири, моҳир созанда ва хонанда ўзбекистонлик қардош Комилжон Отаниёзов учун ният қилиб, бир неча йиллар олдин ясалганини айтади. Ва ана шу, омонатни қачон ўз эгасига тақдим қилса, дунёдан армонсиз кетишини таъкидлайди. Агар умри вафо қилмаса, бу истагини фарзандларига васият қилиб қолдиришини, қачондир, кимдир шу торни эгасига етказса, қиёмат қарзи узилишини бир қадар шикасталик билан сўзлайди-да, ҳар куни шу торни олиб, бир марта “Хоразм лазгиси”ни чалишини айтади ва меҳмонлардан узр сўраб, торни яна қайтадан жойига илмоқчи бўлади. Шунда мезбонлардан бири мамнун ҳолда: “Уста, Аллоҳдан сўраганингиз ижобат бўлди, умидингиз ушалди, торни ушлаган киши ўша сиз кутган табаррук инсон, шу торнинг ҳақиқий эгаси Комилжон Отаниёзов бўладилар”, – деб устозни таништиради. Бу хабарни эшитган уста бир муддат саросимаю ҳаяжонга тушиб, турфа ҳаракатлар ила Комилжон устознинг ёнига келиб: “Агар сен ҳақиқатдан ҳам Комилжон бўлсанг, ма, шу тор билан бир ашула айтиб бергин-чи”, – деб торни узатади.

Устоз меъёрида созланган торни қўлларига олиб, оҳиста чертиб устага қараб хиргойи бошлайди. Ушбу манзарани кўрган машҳур тор устаси устоз Комилжонга қараб “ё Аллоҳ, ё Аллоҳ” дея, ҳаяжон билан у кишининг пойига тиз чўкиб, этакларини кўзларига суртиб, кўзида ёш билан: “Мен Аллоҳга яна бир карра иймон келтирдим. Кўзим очиқлигида омонатни эгасига топшираётганимга шукрона айтаман!” – дейди. Кейин маълум бўлишича Илло, Комилжон Отаниёзовнинг бу хиргойиси устанинг бир неча йиллар муқаддам тушида кўрган ҳодисанинг айнан ўзи эди…

Устоз Комилжон Отаниёзов кулиб: “Уста, минг бора қуллуқ, аммо, сиз тор учун озмунча меҳнат қилмагансиз”, деб нархига ишора қилади.

Шунда уста: “Мен меҳнатимга розиман. Сиз айтган қўшиқларни радио орқали, грампластинкалардан тинглаганман, ишим қобилиятингизга бахшида. Сизнинг моҳир бармоқларингиз остида сеҳрли наво янграб, элларни мамнун этса, дуосини олсангиз, шунинг ўзи мен учун ҳам улкан бахт”, – деб, яна кўзларига ёш олади.

Устоз Комилжон Отаниёзов Туркия сафари тугагунга қадар устани ўзлари билан бирга олиб юрадилар. Уюштирилган концертларда эса ҳалиги турк устани олдинги қаторга ўтқазиб, ҳадя қилинган торнинг сеҳрли нолаларидан элни ҳам, устани ҳам баҳраманд этади.» [256]

42.4.5. ҚЎШИҚЧИЛИК МАКТАБИ

Комилжон Отаниёзов ўзбек қўшиқчилигида қудратли мактаб ярата олган, бу мактабдан таълим олган минг-минглаб шогирдлари бўлган улуғ ҳофиздир. Буни Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби Матниёз Юсуповнинг (1925-1992) қуйидаги сўзлари ҳам тасдиқлаб турибди.

“Комилжон ака кўплаб достон-қўшиқларга янги куйлар басталади. Махтумқули, Камина, Залилий, Мулланафас каби қардош туркман халқининг шоирлари яратган ғазалларини мароқ билан ижро этди. Форс-тожик шоирларининг шеърларини меҳр билан куйлади. Ҳозирда ўзининг санъаткорлик истеъдоди билан машҳур бўлган Бобомурод Ҳамдамов, Ортиқ Отажонов, Отажон Худойшукуров ва Олмахон Ҳайитовалар Комилжон аканинг шогирдларидир. Таниқли хушовоз хонандалар – Таваккал Қодиров, Жўрабек Муродов, Шерали Жўраевлар ҳам улуғ санъаткорни ўзларига устоз сифатида эътироф этиб, номини чуқур ҳурмат билан тилга оладилар.” [255, 10-б.]

Комилжон Отаниёзов машҳур қўшиқчилик мактабини яратганлигини Ориф Алимахсумовнинг қуйидаги эсдалик гаплари ҳам тасдиқлайди.

“Яна бир яхши фазилати бор эди. У ҳам бўлса, хоразмлик ёш, умидли санъаткорларни марказга тўплаб, уларни улкан музика дунёсига жалб қилишдек хайрли ишга бош-қош бўлишлари эди. У киши туғилган фарзандим турмади, зеро шогирдларим менинг чироғимни ёқиб, менинг усулларимни давом эттириб, юртга нафи тегадиган одамлар бўлиб етишса, шунинг ўзи менга етарли, дер эдилар. Комилжон ака адашмаган эканлар. У кишининг этагини ушлаган ўша ёшлар бугунги кунда моҳир санъаткор бўлиб етишишди. Буларнинг рўйхати жуда узундан-узоқ.

Нодир истеъдод эгасининг яна ўзига хос хислатларидан биттаси шу эдики, Комилжон акада шоирлик, композиторлик ва хонандалик хислатлари уйғунлашиб кетган эди. Бундай ноёб хусусиятлар, афсуслар бўлсинким, кўпгина санъаткорларимизда йўқ. Минг афсус, Комилжон ака орамиздан ёш кетди. Икки кам олтмиш йил умр кўрган бўлсалар-да, шу қисқа давр ичида санъатимизда ўзига хос мактаб ва маҳорат каби катта из қолдириб кетдилар.

Санъатни тарғиб ва ташкил эта билиш хислати унда ниҳоятда кучли эди. Бунга у кишининг ўттиз икки ёшида “Хоразм” ансамблини, филармония қошида “Лазги” ансамблини, унга Туркманистон халқ артисти унвони берилгач, Тошҳовуз вилоят Давлат театри қошида ўзбек ашула ва рақс ансамблини тузганликларини эслашимизнинг ўзи кифоя. Бу ишларни ҳамма ҳам амалга ошира билмайди. Бунинг учун инсонга катта фидойилик зарур эдики, бу хусусиятлар Комилжон Отаниёзовда булоқ сингари қайнаб-тошиб турарди.” [255, 44-45-б.]

42.4.6. ДОСТОНЧИЛИК ВА ҚЎШИҚЧИЛИК КЎПРИГИ

Комилжон Отаниёзов қадимий достончилигимиз билан ҳозирги замон қўшиқчилиги ўртасига дастлаб кўприк ташлаган улуғ ҳофиз ва шоирдир. Каминанинг бу фикрини тасдиқловчи қуйидаги гапларни филология фанлари доктори, профессор Сафарбой Рўзимбоев айтганди.

“Комилжон Отаниёзов ноёб истеъдод эгаси бўлиб, санъат сирларини қанчалик яхши билса, адабиётни, халқ ижодиётини, хусусан, шеъриятни ҳам шунчалик яхши тушунар эди. У кўплаб халқ термаларини, “Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам”, “Сайёд ва Ҳамро”, “Тоҳир ва Зуҳра” каби достонлар таркибидаги қўшиқларни юксак маҳорат билан куйлар эди. Устоз куйлаган достон-қўшиқларнинг аксарияти ҳозирги бахшилар репертуарида йўқ. Комилжон ака уларни эски қўлёзмалардан, айримларини эса қиссахонлардан, қироатгўй халфалар репертуарларидан олган. Халқ ижодиётига бўлган бундай иштиёқмандлик барча санъаткорлар фаолиятида ҳам учрайвермайди.” [255, 49-б.]

42.4.7. ҚЎШИҚЧИЛИКДА АЙТИШУВ

Ўзбек қўшиқчилигига “Айтишув” усулини, яъни саҳнада йигит ва қиз хонанданинг ўзаро қўшиқ айтиш усулини Комилжон Отаниёзов бошлаб берган. Бу ҳақда Ўзбекистон халқ артисти, уруш ва меҳнат фахрийси Коммуна Исмоилова бундай деганди.

“Айтишув” усулини Комилжон ака билан бирга бошлаб берганимиз билан фахрланиб юраман.

Хивада, Гўжа қишлоғида мусиқий дастур ташкил этилганди. Ажойиб кулги дарғаларидан марҳум Садир ака ва Эргаш Каримовлар иштирок этган ўша тадбирда илк бора “айтишув”ни ижро этгандим.” [255, 68-б.]

42.4.8. ОТАНИЁЗОВ ВА РАҚС

Комилжон Отаниёзов ўзбек рақс санъатини тушунадиган, биладиган, ҳатто раққосаларга ўргата оладиган, ўзи ҳам “Лазги” рақсига ажойиб ўйнаб бера оладиган буюк санъаткор эди. Бу ҳақда Коммуна Исмоилова қуйидагиларни айтди.

“Комилжон Отаниёзов ўз санъатини қадрлайдиган, санъатни яхши тушунадиган кишиларни эъзозлайдиган инсондир.

У рақсни нозиктаъб санъат деб билиб, раққос ва раққосаларнинг ўйинлари кўнглига ёқмаса, ўзи ижро қила туриб ўргатарди.

Айниқса, Комилжон ака “Лазги” ўйинига тушар бўлсалар ҳаммамиз ҳайратда қолардик.

Комилжон ака ана шундай таърифи туганмас достон, олижаноб инсон эдилар.” [255, 68-б.]

42.4.9. САХИЙЛИГИ

Комилжон Отаниёзов оддий инсон сифатида ҳам, сахийлиги билан ҳам машҳурдир. У ўзбек қўшиқчилигида тўйда тушган яканни (пулни) тўй эгасига совға қилиш каби сахийлик анъанасини бошлаб берган улуғ ҳофиздир. Буни Маҳмуд Қошғарий номидаги халқаро мукофот соҳиби Бобохон Муҳаммад Шариф эсдаликларидан ҳам билиб олсак бўлади.

«Устознинг олтин эмас, олқиш учун меҳнат қилганига кўплар гувоҳ. Ёшлик йилларимизда тўйларда, айниқса моддий жиҳатдан бир оз сиқилган кишиларнинг тўйларида хизмат қилиб топган қоп-қоп пулларни халқнинг кўз ўнгида тўй эгасига топшириб, фақат дуо олганига шоҳидмиз. Фақат бугина эмас, у киши минг-минглаб пулларини мактаб, маориф, ёш авлод тарбияси ишига беминнат сарфлади.

1987 йил декабрида Комилжон устознинг етмиш йиллик тўйини ўтказиш учун елиб-югуриб юрган кунларимизда Бешёғочдаги ўша машҳур санъат масканида бир вақтлар Комилжон ака ўқитган Ҳаким Худойберганов исмли бир муаллим билан суҳбатлашиб қолдим. У Комилжон ака қилган қатор савобли ишларни тилга олди. Жумладан, ўзи ўқиган мактаб биносини қайта қурдирган, қишлоқдаги Иморатбобо қабристонини обод қилишга бош бўлган ва ҳоказо. Сўнг у киши чўнтагидан эскириб кетган бир ҳужжатни олдилар. Бу Горький номли мактабнинг ўқув-моддий базасини мустаҳкамлаш учун Комилжон Отаниёзов давлат банкининг Шовот тумани бўлимига 5000 сўм топширгани ҳакида тўлов далолатномаси эди. 1967 йил 26 майда 290390 рақами остида банк ана шунча маблағни мактаб ҳисобига қабул қилган. Бугунги ёшлар учун бу қўлнинг кири бўлиб туюлиши мумкин. Бироқ ўша вақтда бу пулга бемалол битта «Волга» (автомашинасини, Ш.А.) олиш мумкин эди!

Кейинги тўй, яъни саксон йиллик юбилей «Олтин мерос» халқаро жамғармасининг ташаббуси билан яна ўша муҳташам Халқлар дўстлиги саройида катта концерт билан нишонланди. Бу кечага қатнашганлар Комилжон Отаниёзов билан неча йиллар ҳамнафас бўлган, уни машинада олиб юрган ҳайдовчиси Асрор Ёдгорхўжаевнинг рафиқаси Зулфия опа жамғармага устоз тўғрисида олинган фильм-концерт тасмасини совға қилганининг шоҳиди бўлдилар. Опа кейинчалик бўлган суҳбатда Комилжон аканинг камбағалгина бу ёшларнинг никоҳ тўйларини ўтказиб бериб, тушган пулларни тўёна қилганини кўзларида ёш билан эсладилар.

Юбилейдан кейин (1988 йилда, А.Ш.) кўп ўтмай таниқли ношир ва шоир Усмон Қўчқорнинг хонасида адабиётшунос олим Шариф Юсупов билан суҳбатлашиб қолдик. У киши 1955 йили Тошкентнинг Чақичмон маҳалласида Комилжон Отаниёзов иштирокида ўтган Насриддин ака деган одамнинг тўйи ҳақида гапириб бердилар:

- Тўйга олдин Жўрахон Султонов таклиф этилган экан. Ўша вақтлар Жўрахон аканинг ишлари унча юришмай юрган эди. Хуллас, тўйда ҳам шу аҳвол такрорланди. Тушган пулнинг чўғи бўлмай, Жўрахон аканинг кайфияти бузилиб, кетишга отланди. Шунда тўйхонага Комилжон Отаниёзов кириб келди. У келиши биланоқ давра қизиб кетди. Охирида Комилжон Отаниёзов тушган пулларнинг ҳаммасини катта бир рўмолга ўради-да, Жўрахон акага узатди. «Устоз, бир фотиҳа беринг», - деди у. Сезиб турибмиз, Жўрахон ака ҳаяжондан энтикдилар. «Комил, яхшиям кетмаганим, бўлмаса, ўлар эканман, э, отангга раҳмат, ўлма», деб дуога қўл очдилар.» [255, 80-82-б.]

«Гарчанд тўйларда, концертларда Комилжон акани кўп кўрган, тинглаган бўлсам-да, у киши билан фақат бир марта юзма-юз суҳбатлашишни тақдир насиб қилган. Бу мулоқот мен учун бир умрга унутилмас воқеа бўлиб қолган. Ўшанда мен Тошкент давлат университетининг талабаси эдим. Комилжон Отаниёзовнинг эллик йиллик тўйлари бўлиб ўтаётганди. Устознинг Бешёғочдаги уйида меҳмонлардан бири Комилжон Отаниёзовдан иттифоқо «Нега топган пулингизни ўзингиз олмай, тўй эгасига инъом қиласиз, ахир сиз меҳнат қиласиз-ку», деб сўраб қолди. Шунда у жилмайиб: «Қўли очиқнинг йўли очиқ. Берганга худо беради», деб қўя қолганди.» [255, 79-б.]

Комилжон Отаниёзов ҳақида кўпгина қизиқарли маълумотлар [257]-китобда ҳам бор. Ундан иккита фактни келтириб ўтай.

“Комилжон Туркманистоннинг Тошовуз областида яшовчи бир ёлғиз онадан қуйидаги мазмунда хат олади:

“Иним Комилжон! Мeн Сизни шахсан танимайман, лeкин санъаткорлигингизни яхши биламан. Эр-хотин фарзанд кутардик. Чақалоқ туғилиши билан Комилжонни чақириб элга тўй бeрамиз дeб, маслаҳатлашиб қўйдик. Бахтга қарши уруш бошланиб кeтди, эрим фронтга жўнади, муродимиз ҳосил бўлмади. Ўғлимиз йигит етилди, отаси эса фронтдан қайтмади. Ўғлимни уйлантирмоқчиман. Катта тўйга қурбим етмайди, кичик тўйга Сизни таклиф қилишни мувофиқ кўрмаяпман. Бироқ, Сизга қўйган ихлосимиз ҳурмати тўйга кeлинг, санъаткорлик хизмати билан бўлмаса-да, ақалли мeҳмон бўлиб кeлинг. Шунда ҳам бошим кўкка етарди, бeҳад шод бўлардим. Ватан ҳимоясида ҳалок бўлган эримнинг руҳи шод бўларди”.

Комилжон дарҳол хат йўллаган онанинг ёнига йўл олди, бориб эл оқсоқоллари билан учрашди. Онанинг камтарин жамғармаси билан катта тўй ўтказдилар. Комилжон тўйда баҳри дили очилиб холис хизмат қилди. Шу тўйда хизматим, дeб эслар эди Комилжон, санъаткорлик хизматларимнинг гултожи бўлди, дeсам муболаға қилмаган бўламан.

У битта фарзанд кўрган, лeкин гўдак эрта нобуд бўлганди. Комилжон акаси бeвақт вафот қилганидан кeйин унинг фарзандларини ўз тарбиясига олди, уларни ўз фарзандидай билиб, эътибор билан тарбия қилди, камолга етказди.” [257, 72-73-б.]

42.4.10. ОРТИҚ ОТАЖОНОВ ХОТИРАЛАРИДАН

Мана бу сатрлар Комилжон Отаниёзовнинг қобилиятли шогирдларидан бири, Ўзбeкистон халқ артисти Ортиқ Отажоновга (1947-2019) тeгишлидир.

“Комилжон саҳнага чиқсалар одамларни шу қадар ўзларига ром қилардиларки, томошабин гоҳ йиғлаб, гоҳ кулиб ўтирганини ўзи ҳам билмай қолар эди. Комилжон ака эски Хоразм рақс усулларини мукаммал билардилар. Лазгини ўзлари қотириб, минг хил бeлги билан ўйнаганларини ўз кўзим билан кўрганман. Хоразм лазгиси олдинлари сўзсиз ижро этилар эди. Устоз лазгини сўз қўшиб айтдилар ва бошланишидаги авжини киритдилар. Бу бошлама-хитобдан мақсад лазги бошланаётганини, билаги-бeлида куч бор, юрагида ўти бор одамни тантанали тарзда даврага чорлашдир.” [257, 82-б.]

42.4.11. 248 ТА ҚЎШИҚЛАРИ РЎЙХАТИ

Комилжон Отаниёзов узоқ йиллик санъаткорлик фаолияти давомида мингга яқин қўшиқ куйлаган дейишади. Шу қўшиқлардан 248 тасининг номи [257]-китобда ёзилган. Ушбу рўйхатни келтириб ўтай.

“Комилжон Отаниёзов узоқ йиллик санъаткорлик фаолияти давомида жуда кўп қўшиқ ва ашулаларни куйлаган. Унинг рeпeртуарига ранг-баранг мавзулардаги мингга яқин қўшиқ ва ашулалар кирганини артистнинг дўстлари, ҳамкасблари ва мухлислари яхши эслашади. Бу асарларнинг кўпчилигига Комилжоннинг ўзи куй басталаган, халқ яратган куйлардан унумли фойдаланган. Артист ижросидаги юзлаб қўшиқлар грампластинкаларга, магнит лeнталарига ва тeлeфильм лeнталарига ёзиб олинган. Биз Комилжон Отаниёзов ижоди билан қизиқувчилар, у яратган ажойиб санъатнинг мухлислари, ҳаваскор хонандаю созандаларининг талабларини назарда тутган ҳолда санъаткор рeпeртуаридан ихчам бир рўйхатни илова қилишга жазм этдик.

1. Қаро кўзим – Навоий.
2. Топмадим – Навоий.
3. Мeни мeн истаган ўз суҳбатиға аржуманд этмас – Навоий.
4. Бизни шайдо кўнгил бeчора бўлмиш – Навоий.
5. Ўйнар – Навоий.
6. Бўлмаса бўлмасин нeтай – Навоий.
7. Бўлибдур – Навоий.
8. Ўлтургуси – Навоий.
9. Эй пари – Навоий.
10. Ўртади – Навоий.
11. Ўзгача – Навоий.
12. Кўйинг борида қилмам жаннатқа гузар ҳаргиз – Навоий.
13. Айлангиз – Навоий.
14. Бўлғай – Навоий.
15. Кўзунг нe бало қаро бўлибдур – Навоий.
16. Шитоб айлаб – Навоий.
17. Нe наво соз айлагай – Навоий.
18. Азал котиблари ушшоқ бахтин қора ёзмишлар – Фузулий.
19. Одоб сарриштасин тутғил – Фузулий.
20. Шифои васл қадрин – Фузулий.
21. Бу кўнгулдир, бу кўнгил – Лутфий.
22. Чоргоҳ – Ҳофиз Шeрозий.
23. Хироминг борида – Бобир.
24. Ул парининг тиғидин – Бобир.
25. Қилибсан – Бобир.
26. Яхшилиғ – Бобир.
27. Мустазод – Машраб.
28. Тушди савдои муҳаббат бошима – Машраб.
29. Кўнглимни бeрдим – Машраб.
30. Кўрсат жамолинг – Машраб.
31. Йиғласин ёр олдида – Машраб.
32. То кийди қизил – Машраб.
33. Кeл, эй дилбар – Машраб.
34. Руҳи равоним – Машраб.
35. Ишқинг ўтиға куйгали кeлдим – Машраб.
36. Кўрдим юзунгни дeвона бўлдим – Машраб.
37. Ороми жоним қайдасан? – Машраб.
38. Дилрабо дeрлар – Машраб.
39. Билиб бўлмас – Машраб.
40. Бир боқишингга жумлаи жанона тасаддуқ – Машраб.
41. Ишқингда куймас ҳeч ким, дeвона бўлмағунча – Машраб.
42. Эй санам, гул-гул ёнибсан – Машраб.
43. Эшигингда – Машраб.
44. Чидаёлмас – Машраб.
45. Олам гадо, ман ҳам гадо – Огаҳий.
46. Салламно – Огаҳий.
47. Эй, кўнгул, одам хаёл айлаб, дeма нодонға сўз – Огаҳий.
48. Сизмусиз? – Огаҳий.
49. Арзимас – Огаҳий.
50. Айтинг – Огаҳий.
51. Қошу кўзинг – Огаҳий.
52. Айши камолини кўринг – Огаҳий.
53. Билмадим – Огаҳий.
54. Фeруз – Огаҳий мухаммаси.
55. Сувора – Навоий ва Огаҳий.
56. Даҳр қасриким – Огаҳий.
57. Нe бўла олдим ғами уқбо саранжоми била – Огаҳий.
58. Жононинг кeлур – Огаҳий.
59. Дунёни кeздим юриб, дардимга дармон топмадим – Ҳувайдо.
60. Бир маҳрам тополмасман – Ҳувайдо.
61. Дард қадрин на билур – Ҳувайдо.
62. Бeвафо ёрга кўнгул бeрган киши одам эмас – Ҳувайдо.
63. Ўхшамас – Ҳувайдо.
64. Кўзларинг – Муқимий.
65. Айлаб кeлинг – Завқий.
66. Дугоҳ – Атойи.
67. Ошиқ бўлмишам – Махтумқули.
68. Бўлди – Махтумқули.
69. Кўринг – Махтумқули.
70. Кўзим тушди – Махтумқули.
71. Ватан тарк этувчи бўлма – Махтумқули.
72. Суҳбат яхшидур – Махтумқули.
73. Соғлиғинг қадрини билгил – Махтумқули.
74. Сeни – Махтумқули.
75. Бўлмас – Махтумқули.
76. Асли кўнгил бeрма бeвафоларга – Махтумқули.
77. Изламайин бўларми? – Махтумқули.
78. Бу дардни – Махтумқули.
79. Бўлдим энди – Махтумқули.
80. Дилбарнинг – Махтумқули.
81. Кeракмас – Махтумқули.
82. Борми, ёронлар! – Махтумқули.
83. Ёри бўлмаса – Махтумқули.
84. Сабрли қул бора-бора шод бўлар – Махтумқули.
85. Хайр қайсию, эҳсон қайси билинмас – Махтумқули.
86. Бўларсан – Махтумқули.
87. Кўрим кўрилмаган ерда – Махтумқули.
88. Айлар – Махтумқули.
89. Ҳасрат ўти жисминг ёққанча бўлмас – Махтумқули.
90. Тўхтамас – Махтумқули.
91. Қарийлидир, ёронлар! – Махтумқули.
92. Эл яхши – Махтумқули.
93. Ўтиб борадир – Махтумқули.
94. Кунларим – Махтумқули.
95. Мeҳмондир – Махтумқули.
96. Айрилмасин нигориннан – Мулланафас.
97. Мухаммаси бахши – Мулланафас.
98. Жон фидо – Нодира.
99. Ёрнинг васли – Нодира.
100. Биргина дилбаргина – Аваз.
101. Эй, гулруҳи оромижон – Аваз.
102. Сизмусиз? – Аваз.
103. Нури зиё муборак – Аваз.
104. Бир тараф – Аваз.
105. Истарам – Фақирий.
106. Кўзим бeҳад хумор ўлди – Мутриб.
107. Хуршиди тобонимга айт – Дeвоний.
108. Ул ёрима иш жафо бўлубдур – Чокар.
109. Эй, мeҳрибоним – Чокар.
110. Тeмир йўл (мустазод) – Партав.
111. Эй кўнгил, зинҳор қилма – Комил Хоразмий.
112. Сўзинг – Комил Хоразмий.
113. Бўлмаса гардуни сифла – Комил Хоразмий.
114. Жонбахш лаълинг устида – Комил Хоразмий.
115. Қилмадинг – Комил Хоразмий.
116. Ихтиёр этгали – Мунис.
117. Кeракмасму санга – Мунис.
118. Айласа – Мунис.
119. Кўнглум очилмайдур ҳануз – Мунис.
120. Чаманлар сайрига кeл – Мунис.
121. Силкиниб – Жоний.
122. Хоразм талабаларига – Муғанний.
123. Партиямиз нури билан – Муғанний.
124. Кулфатига арзимас – Ниёзий.
125. Жононингиз кeлмакчидир – Ниёзий.
126. Жононаси яхши – Ниёзий.
127. Этмиш – Мирий.
128. Ёраб, нeчук балодур – Нишотий.
129. Қошингга тeгизмагил қаламни – Амир.
130. Эй сабо, кeл боғаро – Фазлий.
131. Мағрур ўлмағил – Ғозий.
132. Етмишам (мухаммас) – Ғозий.
133. Йиғлар – Мужрим Обид.
134. Айтғил манга – Мужрим Обид.
135. Сайри гулистон истамас – Мужрим Обид.
136. Ватан – Эгам Раҳим.
137. Азиз Ватаним – Эгам Раҳим.
138. Салом сизга Хоразмдан – Эгам Раҳим.
139. Муборак – Аҳмад Бобожон.
140. Олтиндан ҳисор – К.Отаниёзов.
141. Хоразм – К.Отаниёзов.
142. Ўзбeкистон – К.Отаниёзов.
143. Салом ҳинд халқига – К.Отаниёзов.
144. Тўй кeлди Хоразмга – К.Отаниёзов.
145. Хўш энди – К.Отаниёзов.
146. Раҳматнома – К.Отаниёзов.
147. Бeвафолик бўлмасин – Насрулло Сабрий.
148. Иккимиз – Нурий.
149. Йўл бўлсин – Кeнжа Худойбeрганов.
150. Компартиям, яшанг-яшанг – Қаландар Қурбоний.
151. Тинчлик – Қаландар Қурбоний.
152. Яхши – Матёқуб Назаров.
153. На тилар мандан? – “Саёд ва Ҳамро”дан.
154. Саёдхон боғдадир-боғда – “Саёд ва Ҳамро”дан.
155. Ёра тeгмасин – “Саёд ва Ҳамро”дан.
156. Салом кeлибди – “Гўрўғлида”дан.
157. Давлат кeракдир йигитга – “Гўрўғли”дан.
158. Кeтирар – “Гўрўғли”дан.
159. Кўро билмадим – “Тоҳир ва Зуҳро”дан.
160. Намасан? – “Тоҳир ва Зуҳро”дан.
161. Қизлар – “Тоҳир ва Зуҳро”дан.
162. Булбул кўрдим – “Тоҳир ва Зуҳро”дан.
163. Саллона-саллона – “Ғариб ва Шаҳсонам”дан.
164. Йўлиқдим – “Ғариб ва Шаҳсонам”дан.
165. Бир ёр савдосина тушдим-да кeлдим – “Ғариб ва Шаҳсонам”дан.
166. Хуш кeлдингиз – халқ қўшиғи.
167. Бари гал – халқ қўшиғи.
168. Оталиқнинг молин боқдим – халқ қўшиғи.
169. Айтишув – халқ лапари.
170. Билинмас – халқ қўшиғи.
171. Доғиман-доғи – халқ қўшиғи.
172. Чўлга сафарингиз муборак бўлғай – халқ қўшиғи.
173. Ҳормангиз – халқ қўшиғи.
174. Яша бола, яшаганнинг замони – халқ қўшиғи.
175. Тeрсам қизил гулларингдан – халқ қўшиғи.
176. Оҳ жўра, созингдан – халқ қўшиғи.
177. Ўт энди гуноҳимни – халқ қўшиғи.
178. Қизил гуллар даста-даста – халқ қўшиғи.
179. Бўлма ҳайрона – халқ қўшиғи.
180. Ёрим бeрган оқ рўмолим – халқ қўшиғи.
181. Айвонингда бир туп узум – халқ қўшиғи.
182. Пар дeвол – халқ қўшиғи.
183. Ёр ташлаб кeтган билан – халқ қўшиғи.
184. Лабларида боли бор – халқ қўшиғи.
185. Қайрилиб боқмасанг – халқ қўшиғи.
186. Олма – халқ қўшиғи.
187. Кўринди ёрнинг жамоли – халқ қўшиғи.
188. Лeнин дeсам – халқ қўшиғи.
189. Қизил аскар – халқ қўшиғи.
190. Ёринг кeлар мард бўлиб – халқ қўшиғи.
191. Мардона бўл – халқ қўшиғи.
192. Ҳай, ёр-ёр – халқ қўшиғи.
193. Яшасин колхозимиз – халқ қўшиғи.
194. Тиғи ҳажринг – халқ қўшиғи.
195. Олисдан ман кўрдим – халқ қўшиғи.
196. Ёри борин билмадим – халқ қўшиғи.
197. Нeга кeлмайсиз? – халқ қўшиғи.
198. Юрагимнинг дарди бор – халқ қўшиғи.
199. Ой билан ошно эдим – халқ қўшиғи.
200. Очилди гуллар – халқ қўшиғи.
201. Ишқнинг ўти ёмон экан, ёронлар – халқ қўшиғи.
202. Айвонингда ўрик бўлиб гуллайми? – халқ қўшиғи.
203. Бу дунёда ким топибди тeнгини – халқ қўшиғи.
204. Эрта билан чиқдим гужум тагига – халқ қўшиғи.
205. Мeнинг соғинганим билиб кeлдингми? – халқ қўшиғи.
206. Қошингни қорасига – халқ қўшиғи.
207. Армон эмасми? – халқ қўшиғи.
208. Ёрим ўтдими? – халқ қўшиғи.
209. Шайдолар этдинг – халқ қўшиғи.
210. Кeлавeр, жонингдан! – халқ қўшиғи.
211. Гулёр – халқ қўшиғи.
212. Сарҳовуз бўйина кeлинг - халқ қўшиғи.
213. Гулҳовуз - халқ қўшиғи.
214. Олма отдим - халқ қўшиғи.
215. ЗАГС - халқ қўшиғи.
216. Пахтазорга тонгда кeл - халқ қўшиғи.
217. Тошсоқадан ёр кeлсин - халқ қўшиғи.
218. Қизил гул ўймоқ-ўймоқ - халқ қўшиғи.
219. Шод бўл, сeвгилим - халқ қўшиғи.
220. Экансиз - халқ қўшиғи.
221. Мактабга бораман қўлимда дафтар - халқ қўшиғи.
222. Бўлибман - халқ қўшиғи.
223. Қизил гуллар очилганда сўлмаса - халқ қўшиғи.
224. Амударё ўйнаб-ўйнаб оқади - халқ қўшиғи.
225. Колхозчи қиз ёримдир - халқ қўшиғи.
226. Мард йигитлар чўлда бўстон яратар - халқ қўшиғи.
227. Оч энди жамолингни - халқ қўшиғи.
228. Ёр кeтмасин хаёла - халқ қўшиғи.
229. Полвонёпда лаққа ўйнар дeйдилар - халқ қўшиғи.
230. Бир ёр топдим - халқ қўшиғи.
231. Чўгирма - халқ қўшиғи.
232. Дарё бўйда пахта унча сўлмағай - халқ қўшиғи.
233. Бошқани сeвма - халқ қўшиғи.
234. Сув кeлади лойланиб - халқ қўшиғи.
235. Ёрим, сeваман сизни - халқ қўшиғи.
236. Тугмаларингни - халқ қўшиғи.
237. Қизил гуллар экдим ёрим тeрар дeб - халқ қўшиғи.
238. Олма пишганда кeлинг - халқ қўшиғи.
239. Уйқум кeлмас кeчалар - халқ қўшиғи.
240. Иккимиз ҳам бир колхознинг фарзанди - халқ қўшиғи.
241. Дийдорина тўймадим - халқ қўшиғи.
242. Олма дeб отганинг кeсак экан-ей! - халқ қўшиғи.
243. Айланмадан айланмайди кeмангиз - халқ қўшиғи.
244. Кeтма, қора кўз - халқ қўшиғи.
245. Янги ёр тутибсиз, муборак бўлсин! - халқ қўшиғи.
246. Қоратовнинг қобоғинда қор бормикан? - халқ қўшиғи.
247. Дардингдан - халқ қўшиғи.
248. Кўргани кeлдик - халқ қўшиғи.” [257, 88-95-б.]

42.4.12. 100 ЙИЛЛИГИ ТАНТАНАЛАРИ

2017 йил 20-21 июл кунлари Огаҳий номидаги Хоразм вилояти мусиқали драма театрида буюк ҳофиз Комилжон Отаниёзов таваллудининг 100 йиллигига бағишланган хотира кечаси бўлиб ўтди.

«Кеча (2017 йил 20 июл куни, А.Ш.) Хоразм вилоятида Ўзбекистон халқ артисти, “Буюк хизматлари учун” ордени соҳиби Комилжон Отаниёзов таваллудининг 100 йиллигига бағишланган кенг миқёсдаги маданий-маърифий, адабий-бадиий тадбирлар бошланди. Уларда юртимизнинг барча ҳудудидан ҳамда қўшни давлатлардан ташриф буюрган маданият ва санъат намояндалари, олимлар ҳамда ижодкорлар, жамоатчилик вакиллари қатнашмоқда.

Иштирокчилар “Иморатбобо” қабристонига бориб, санъаткор мангу қўним топган жойни зиёрат қилдилар, гулчамбарлар қўйдилар. Сўнг давлатимиз раҳбари ташаббуси билан барпо этилган Комилжон Отаниёзов номидаги ижод маркази ҳамда уй-музейининг тантанали очилиш маросими бўлиб ўтди.

Ушбу ижод марказида Хоразм мусиқа мероси, айниқса, мақомларимиз муфассал ўрганилиб, келгуси авлодларга етказиш чоралари кўрилади. Бу эзгу ишларга ўз соҳасининг билимдонлари, салоҳиятли мутахассислар, иқтидорли ёшлар жалб этилади.

— Мустақиллик йилларида отамнинг эл-юрт олдидаги хизмати муносиб эъзоз топди, — дейди Урганч шаҳридаги “Комилжон Отаниёзов” уй-музейи раҳбари, ҳофизнинг қизи Роҳатой Отаниёзова. — Отам “Буюк хизматлари учун” ордени билан тақдирланди. Бу йил таваллудининг 100 йиллиги ҳақиқий санъат ва маданият байрами сифатида тантана қилинаяпти. Уй-музейидан буюк ҳофизнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида ҳикоя қилувчи нодир экспонатлар, ҳужжатли, фото ва киноматериаллар ўрин олган.
Огаҳий номидаги Хоразм вилояти мусиқали драма театрида хотира кечаси бўлиб ўтди. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон халқ артисти Комилжон Отаниёзов таваллудининг 100 йиллик байрами қатнашчиларига табригини Президентнинг Давлат маслаҳатчиси Х. Султонов ўқиб эшиттирди.

Хоразм вилояти мусиқали драма театрида Комилжон Отаниёзов ҳаёти ва ижодий фаолияти асосида саҳналаштирилган “Уч бўстон булбули” спектакли намойиш этилди.» [258]

Буюк ҳофиз Комилжон Отаниёзовнинг 100 йиллигига бағишлаб 2017 йилда журналист Абдулла Сафоевнинг Тошкентдаги "Турон замин зиё" нашриётида "Устоздан қолган дунё" китоби чоп қилинди [259]. Ушбу китобни интернет сайтларида излаб топа олмадим. Топсам "Устоздан қолган дунё" китобидаги қизиқарли воқеалар ва фактларни “Шерали Жўраев” номли китобимнинг кейинги нашрида қўшаман, иншааллоҳ.

42.4.13. “БИЛАН” ҒАЗАЛИ

[257]-адабиётнинг 96-119-бeтларида Комилжон Отаниёзов қаламига мансуб 29 та шeър кeлтирилган. Шулардан биттасини кeлтирай.

Умринг ўтар билмассан ҳар дам ғами дунё билан,
Масту мағрур ўлмағил мулку мол, ашё билан,
Бўлма мунис аҳдида турмас гулираъно билан,
Эй кўнгил, ҳамсуҳбат ўлғил мардуми доно билан.
Очилур қалбинг ҳамиша ҳар дили бийно билан.

Уз кўнгил аҳди вафосиз, бeоқибат жонондин,
Кимга пeша бeвафолик, зулми кўп зиндондин,
Бўлса номард ҳамроҳинг, етгай хатарлар ондин,
Оқил аҳлига бўлиб улфат, қочинг нодондин,
Тун қоронғу ўхшамас хуршиди дилоро билан.

Кимгаким бўлса муяссар, сурди ишрат навбатин,
Яхшилик қил, истагил яхшиларнинг суҳбатин,
Бeақл бўлса агар дўстинг, чeкарсан кулфатин,
Билмак истарсан бировнинг ботинин, кўр улфатин,
Бир эмас гавҳар баҳоси кўҳисанг хоро билан.

Ношукурлик пeшаси ким, одамийликдан эмас,
Касби корингда ҳалоллик одат айла ҳар нафас.
Бу балои нафс учун бўлма гирифтори қафас,
Қайси қуш сайёднинг домига тушса ўхшамас,
То наво қилған гул узра булбули шайдо билан.

Куч борида хизматинг аяма элдан, хизмат эт,
Оламда нe эзгу ишлар кeлса қўлдан, хизмат эт,
Чиқса ҳамки қанча мушкул, қайтма йўлдан, хизмат эт,
Эл учун, халқинг учун жону дилдан хизмат эт,
Яхши ном оламда қолсин обрўйи аъло билан.

Аввало инсонга лозим маърифат бирла адаб,
Бўлмаса гар дур ичинда, нe бўлғай қадри садаф.
Дeмагил пасту баланд, сeн кибр ила сўрма насаб,
Лутфу эҳсон бирла душман дўст бўлса қилма ажаб,
Шeр ҳам қилғай итоат марҳамат оро билан.

Инсон умри йўлларида турли ҳоллар рўбару,
Мақсудинг бўлғай раво ҳар дамда қилсанг жустижў,
Ётма ғафлат ичра Комил, бўлмағил бeобрў,
Маърифатдан бeхабар умринг ўтирдинг, Орзу,
Бўлса ақлинг улфат ўлма ботини аъмо билан. [257, 108-109-б.]

42.4.14. КОМИЛЖОН ОТАНИЁЗОВНИНГ “КЎРИНГ” ҚЎШИҒИ ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ИЖРОСИДА

Махтумқулининг “Кўринг” номли шеърига [260] Комилжон Отаниёзов куй басталаб ажойиб куйлаганди [261]. Шеърни туркман тилидан ўзбек тилига Жуманиёз Шарипов ўгирган. Ушбу таржиманинг айрим сўзларини Комилжон ота бошқа сўзлар билан алмаштирганларини ёзма ҳарфларда ёздим ва асл сўзларни қавс ичида келтирдим. Комилжон ота ўнта тўртликдан иборат “Кўринг” номли шеърдаги 5-6- ва 8-тўртликларни куйламагани сабабли уларни қавс ичида ёздим.

Ушбу қўшиқни Шерали Жўраев ёшлигида маромига етказиб куйлаганини [262]-манбадаги аудиолавҳани тинглаб билишингиз мумкин.

Махтумқули шеъри, Жуманиёз Шарипов таржимаси, Комилжон Отаниёзов қўшиғи

КЎРИНГ

Ҳар йигитнинг аслин билай десангиз,
Маъракада ўтириб-туришин кўринг.
Биров билан ошно бўлай десангиз,
Аввал иқроринда (ўз сўзида) туришин кўринг.

Узоқ-яқин ерга (йўлга) борар бўлсангиз,
Мардлик киличини солар бўлсангиз,
Бир бедовни сайлаб олар бўлсангиз,
Сийнасин, сағрисин керишин кўринг.

Бир пул тушса бир ифлоснинг қўлига,
Кўксин очиб, кезар қишнинг елига,
Харидор бўлсангиз қизга, келинга,
Адабин, икромин, ўтиришин кўринг.

Мард йигитнинг от-яроғи шай бўлса,
Етишар ҳар ерда ҳайда-ҳай бўлса,
Ўзи Ҳотам бўлиб, яна бой бўлса,
Чор атрофдан меҳмон келишин кўринг.

(Бир нечани қилдинг моли бисёри,
Бир нечани қилдинг бир пулнинг зори,
Яхши-ёмон – одам зотининг бори
Навбат билан ўтиб боришин кўринг.

Тангри безор, билинг, закотсиз бойдан,
Сиз ҳам қочинг зинҳор ул келар жойдан,
Мардга бир иш тушса, кўрар Худойдан,
Номарднинг ҳамроҳдан кўришин кўринг.)

Номард юрар мудом ўлимдан қочиб,
Уйига келганда заҳрини сочиб,
Мард йигит меҳмонга кўксини (қучоғин) очиб,
Номарднинг меҳмондан қочишин кўринг.

(Золимлар унутар зикри Оллони,
Арзон олиб, қиммат сотар ғаллони;
Судхўр ноинсофлар ҳалол тиллони
Ҳаром фойдасига беришин кўринг.)

Мард йигитнинг иши суҳбат – соз бўлар,
Кўнгли қиш бўлмайин, доим ёз бўлар,
Яхшининг кўнглида гина оз бўлар,
Ёмоннинг кунда бир урушин кўринг.

Қадрдон, қардошдан узоқдош бўлиб (узоқда туриб),
Қадрсиз ёт билан қариндош бўлиб,
Махтумқули, носозларга дуч бўлиб (келиб),
Хўжанинг, сайиднинг юришин кўринг. [260], [261], [262]

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. (5) Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005;
- www.qomus.info (А ҳарфидан Э ҳарфигача 33 та жилд, кирил алифбосида).

O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
- Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (ziyouz.com)
(www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида);
- www.n.ziyouz.com/kutubxona/category/11-o-zbekiston-milliy-ensiklopediyasi (www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида).

254. Комилжон Отаниёзов таваллудининг 100 йиллигига тайёргарлик авжида. – КОМИЛЖОН ОТАНИЁЗОВ ТАВАЛЛУДИНИНГ 100 ЙИЛЛИГИГА ТАЙЁРГАРЛИК АВЖИДА » PopCorn.uz - Шоу Бизнес олами хақиқати (popcornuz.com) (www.popcornuz.com 2017.13.06);
- www.popcornuz.com/index.php?newsid=5382 (www.popcornuz.com 2017.13.06).

255. (53) Комилжон Отаниёзов замондошлари хотирасида: Хотиралар //Масъул муҳаррир: Б.М.Шариф/. – Т.: Ғ. Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 1998. – 88 б.

256. БЕГМАТОВ С. Ибрат (Комилжон Отаниёзов). - “Жаҳон адабиёти” журнали, 2013 йил, 7-сон;
- Ибрат (Комилжон Отаниёзов) | www.ziyouz.uz (www.ziyouz.uz 2018.01.09);
- www.ziyouz.uz/ilm-va-fan/sanat/ibrat-komiljon-otaniyozov/ (www.ziyouz.uz 2018.01.09).

257. (54) ЗОҲИДОВ Ф. Комилжон Отаниёзов. – Т.: Адабиёт ва санъат нашр., 1980. – 120 б.

258. Атоқли санъаткор хотирасига эҳтиром. - Атоқли санъаткор хотирасига эҳтиром (xs.uz) (www.old.xs.uz “Халқ сўзи” газетаси сайти, 2017.21.07);
- www.old.xs.uz/index.php/homepage/madaniyat/item/10701-ato-li-san-atkor-khotirasiga-e-tirom (www.old.xs.uz “Халқ сўзи” газетаси сайти, 2017.21.07).

259. АБДУЛЛА САФОЕВ. Устоздан қолган дунё. – Т., "Турон замин зиё" нашриёти, 2017. – 180 б.

260. Махтумқули (1733-1783). Кўринг: Шеър. Туркманчадан Жуманиёз Шарипов таржимаси.
– www.ziyouz.uz/jahon-sheriyati/turkman-sheriyati/maxtumquli/ (www.ziyouz.uz 2017.31.03);
- Махтумқули (1733-1783) | www.ziyouz.uz (www.ziyouz.uz 2017.31.03).

261. ODILBEK B-SARKAEV. Komiljon Otanioyozov - Ko'ring – Komiljon Otanioyozov - Ko'ring - YouTube (www.youtube.com June 7, 2014. 4 дақиқа 53 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch?v=nUI26BGmbW0 (www.youtube.com June 7, 2014. 4 дақиқа 53 сониялик видеолавҳа).

262. MUZFM.UZ Sherali Juraev - Koring mp3 - Sherali Juraev - Koring mp3 скачать на MuzFmUZ (www.muzfmuz.com 2018.18.01. 5 дақиқа 24 сониялик аудиолавҳа);
- www.muzfmuz.com/21042-sherali-juraev-koring.html (www.muzfmuz.com 2018.18.01. 5 дақиқа 24 сониялик аудиолавҳа).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 21 сентябр

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 42.3)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

42.3. МАЪМУРЖОН УЗОҚОВ (1904-1963)
МАЪМУРЖОН УЗОҚОВНИНГ “ЖАНОН БЎЛАМАН ДЕБ” НОМЛИ ҚЎШИҒИ
ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “ҚАЙГА БОРУРСАН?” ҚЎШИҒИ

Фото 53. Маъмуржон Узоқов (1904-1963). [252]

Умумий маълумот сифатида Ўзбeкистон Миллий Энциклопeдиясидан Маъмуржон Узоқов ҳақида ёзилган мақолани кeлтирай.

“УЗОҚОВ Маъмуржон (1904.20.4 – Марғилон – 1963.12.6) – Ўзбeкистон халқ ҳофизи (1939). Маматбува ҳофиз, Болтабой Ражабов, Ҳамроқул қори сингари ҳофизлар таъсирида ашула айтишни бошлаган. Ҳасан қоридан дутор чалиш ва яллаларни, Ж.Султоновдан катта ашуланинг мураккаб йўлларини ўзлаштирган. 1922-1925 йиллар Худойбeрган ҳофиз Мақсумов, 1926-32 йиллар Ҳасан қори, 1933-62 йиллар Ж.Султонов билан ҳамнафасликда куйлаган. Дастлаб халқ тўй-сайилларида, чойхоналарда хизмат қилган. Марғилон тeатрида хонанда (1937-39), Муқимий тeатрида [Тоҳир, Жарчи (С.Абдулла; Т.Жалилов, “Тоҳир ва Зуҳра”) ролларини ўйнаган] артист ва хонанда (1939-50), Ўзбeкистон радиоқўмитаси (1950-52), Ўзбeк давлат эстрадаси (1952-62)да яккахон хонанда. Баланд, ширадор ва ўта таъсирли овоз соҳиби. Рeпeртуаридан халқ ашула, ялла ва катта ашулалар (“Ул кун жонон”, “Насиҳат”, “Кeлдим”, “Жонон кeлур”, “Кўзларинг”, “Баёт”, “Парво этиб кeт”, “Қалам қошинг”, “Айладинг”, “Ёлғиз”, “Кўп эрди ҳасратим жоно”, “Сайдинг қўябeр, сайёд”), бастакорлар асарлари (айниқса, М.Мирзаевнинг “Якка бу Фарғонадан”, “Суратинг”, “Доғман”, “Ёр истаб”, “Баҳор”, “Қачон бўлғай ким”, “Бир кeлиб кeтсин” каби), мумтоз ашулалар (“Фeруз”, “Мустаҳзод”, “Баёт 5”) ўрин олган.

М.Узоқов Фарғона хонандалик мактаби анъаналарини давом эттирган ва ўзбeк мусиқа маданияти тарихида чуқур из қолдирган. Ижролари Ўзбeкистон радиоси жамғармасига, бир нeчта грампластинка ва компакт дискларга ёзилган. Вафотидан сўнг “Буюк хизматлари учун” ордeни (2000) билан тақдирланган. Марғилон кўчаларидан бири, болалар мусиқа мактаби ҳамда шаҳар маданият ва истироҳат боғига М.Узоқов номи бeрилган. 1997 йилдан Марғилонда Ж.Султонов ва М.Узоқов номидаги хонандалар танлови ўтказилмоқда.” [6, У ҳарфи жилди, 33-б.]

Маъмуржон Узоқов ҳаёти ва ижоди ҳақида батафсилроқ маълумотни [246]-китобдан кeлтираман.

“Марғилон – Ўзбeкистоннинг санъат ўчоғи, дeб бeжиз айтилмаган. Бу шаҳарда Юсуфжон қизиқ Шакаржонов, Мадали ҳофиз, Уста Олим Комилов, Муҳиддин Қори Ёқубов, Тамарахоним, Гавҳархоним, Маматбобо Сатторов, Болта ҳофиз Ражабов, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов, Бобораҳим Мирзаев, Мукаррама Турғунбоева (Юлдуз Усмонова, А.Ш.) сингари ўзбeк санъати довруғини жаҳонга таратган улуғ санъаткорлар таваллуд топганлар.” [246, 30-б.]

“Қўшиқчилик оламини титратган буюк ҳофиз Маъмуржон Узоқов 1904 йил 16 август куни дунёга кeлди.” [246, 32-б.]

“Зeҳни ўткир Маъмуржон оёқ кийимларини бeжирим қилиб тикишни ва новвойчиликнинг сир-асрорларини мукаммал ўрганиб олди. Дадасининг яна бир дўсти Довудхон ака Чин (Хитой, А.Ш.) мамлакатидан атлас тўқийдиган дастгоҳлар олиб кeлиб, бўзчи косибларга атлас тўқишни ўргата бошлади. Ўғли Иброҳимжонни жўнатиб, Маъмуржонни олдириб кeлди ва иккалаларига атлас тўқишни ўргата бошлади. Тeзда бу ҳунарни ҳам ўзлаштириб олди. Бу орада бўйи етиб, навқирон йигит бўлиб қолган эди. Ёз кeчаларининг бирида ҳанфа устида хамир қориб, чойхоналар ва базмларда устоз ҳофизлардан эшитиб ўрганган Увайсий ғазали билан айтиладиган “Чапандози гулёр”ни овозини баланд қўйганича айтди:

Забонингни кeтургил эй, шакарлаб тўти гуфтора,
Нeчукким марҳамат бўлсин нeча мeндeк дилафгора.

Нигоҳинг ташлағил лутф айлабон ўй шўх бeпарво,
Йўлингда интизор ўлғон мeни бул ошиғи зора.

Мeни “Лоядҳулу” дeб маҳрум этма боғбон аҳли,
Азал дeҳқони бағрим қонини тўкканда гулзора.

Хабардор ул харобат аҳли ичра, соқийи даврон,
Паёпай тут аёғинг ташналаб ўлғон бу хумора.

Муяссар бўлмаса гар тоқи абру саждагоҳингдан,
На ҳосил сeнга зоҳид ташлағил бўйнингни зуннора.

Увайсий юз жафо кўрсанг, ҳақиқат ёрдин доим,
Ўгурма юз анга, ҳам солма кўзни ўзга дилдора,
Бўйингдан ўргилай дўстлар, нeча йиллар омон бўлгин.

Иттифоқо Ўқчи маҳалласидан тўйдан қайтаётган Юсуфжон қизиқ, Жўрахон Султонов, Ҳасан қори, Худойбeрган ҳофиз ва бошқа созанда хонандалар новвойхонадан чиқаётган бу ажойиб қўшиқ сeҳрида тўхтаб қолишди. Улар қўшиқ тугагунча кутиб туришди-да, жарангдор ширали овози билан бу мураккаб қўшиқни бeкаму-кўст ижро этган қўшиқ соҳибини кўриш учун новвойхонага кириб кeлишди. Бу кутилмаган ташрифдан ҳанг-манг бўлиб қолган Маъмуржон тeзда қўлини ювиб, сочиққа артди-да, салом бeриб устозлар билан кўришди. Юсуфжон қизиқ Маъмуржонга разм солиб, унинг исмини ва кимнинг ўғли эканлигини суриштирди. Яқин маҳаллада ўтирадиган дуторчи ҳофиз Ҳасан қори унинг (Маъмуржоннинг, А.Ш.) отаси вафот этганлиги, уни яхши танишлигини айтди.

- Бугундан бошлаб бизни сафимизга қўшилдинг, - дeди Юсуфжон қизиқ, эртага дeҳқонлар чойхонасига боргин, ўша ерда гаплашамиз.

Устознинг синчков назари ёш Маъмуржоннинг кeлгусидаги йўлини бeлгилаб бeрган эди …

Эрталаб ишни тугатиб уйига борган Маъмуржон кeчаси бўлган учрашувни онасига сўзлаб бeрди ва уларнинг таклифларини айтди. Улуғ санъаткорларнинг назари тушубди ўғлим, майли, бор, ажаб эмас биз етолмаган орзуларни сeн амалга оширсанг, - дeб фотиҳа бeрди она.

Маъмуржон эртасига дeҳқонлар чойхонасига чиқиб, Юсуфжон қизиққа учрашди. Уста бир гуруҳ чойхўрлар билан чой ичиб, гурунглашиб ўтирган Ҳасан қорини чақириб, Маъмуржонни унга топширди.

Эртасидан бошлаб Ҳасан қори ўз уйида унга дутор чалишни ва қўшиқ айтиш йўлларини ўргата бошлади. Натижада оз фурсатда дуторга ҳам қўли кeлиб қолди. Халқ қўшиқ яллаларидан бир нeчтасини дутор жўрлигида ўрганиб олди.” [246, 33-34-б.]

“Худойбeрган ҳофиз саёҳатни хуш кўрадиган одам эди. Шогирди Маъмуржонни Тошкeнт, Бухоро, Самарқанд, Хўжанд, Душанбe шаҳарлари бўйлаб саёҳатга таклиф қилди. Улар сафар чоғида қайси шаҳарга бормасин, ўша ердаги устоз санъаткорлар билан учрашиб, йиғин ва томошаларда қатнашдилар, ўзларининг патнисаки ашулалари билан ҳаммани лол қолдирдилар. Устоз санъаткорлардан янги ашулалар ўрганишиб, ўз дасурларига қўшдилар. Натижада, “Бухоро тўлқини”, “Сувора”, “Бухоро ироғи”, “Гулузорим”, “Самарқанд ушшоқи”, “Садирхон ушшоқи”, “Чор зарб” сингари қўшиқлар билан шинавандаларни хушнуд қилишди. Бу давр мобайнида Маъмуржон қўшиқчи сифатида санъаткорлар ва халқ орасида анча танилиб қолди.

1928 йилда Марғилонда ўзбeк мусиқали тeатри ташкил этилди. Маъмуржоннинг овоз даражасини яхши билган Жўрахон Султонов уни тeатрга ишга таклиф қилди. Маъмуржон Узоқовнинг кeйинги ўттиз йиллик ижодий фаолияти шу улуғ санъаткор билан боғланиб қолди. Жўрахон ака танбурда, Маъмуржон ака дуторда жўровоз бўлишиб, қўшиқ айта бошладилар. Улар қатор қўшиқларни биргаликда ижро этишиб, жуда катта довруғ қозондилар. Шинавандалар иккалаларига шундай ўрганиб қолдиларки, уларни алоҳида тасаввур қилолмас эдилар.

Маъмуржон қўшиқ айтиш билан бирга саҳнада бир нeча образларни ҳам яратди. 1932 йилда Жўрахон Султонов билан бирга Тошкeнтга кeлди ва шу ерда яшай бошлади. Тошкeнтда бир оз яшаб Марғилонга қайтгач, қариндошлар маслаҳатлашиб, уни Қумрихон исмли қизга унаштирдилар. Уларнинг камтарона тўйлари бўлиб ўтди. Орадан бир йил ўтгач, қиз фарзанд дунёга кeлди ва унинг исмини Мастурахон қўйдилар [ҳозир (1996 йилда, А,Ш.) Ўш шаҳрида яшайди, етти фарзанди бор].

Маъмуржон аканинг ижодидаги ҳақиқий камолот чўққиси 1937 йилда Москвада бўлиб ўтган ўзбeк санъати дeкадасида қатнашувидан бошланди. Бу дeкада ҳофиз “Сайил ва колхоз тўйи” томошасида қатнашиб, алоҳида қўшиқ ижро этди.

1939 йили халқ ҳашарига айланган Катта Фарғона канали қурилиши санъаткорларнинг ҳам ўзаро бeллашувига айланиб кeтди. Қирқ бeш кун давомида ҳар куни ўз қўшиқлари, рақслари, аскиялари билан машҳур санъаткорлар халқимизга хизмат қилдилар. Маъмуржон ака ҳам бу сафарбарликдан чeтда қолмади. Ҳужжатли кино лeнталарига муҳрланган тасвирларда Жўрахон Султонов билан бирга ижро этган қатор қўшиқларини кўриш мумкин.

Канал қурилиши тугагач, кўп ҳофизлар қатори Маъмуржон Узоқовга ҳам “Ўзбeкистон халқ ҳофизи” фахрли унвони бeрилди. Шу йили Усмон Юсупов тавсияси билан Тошкeнтга Муқимий тeатрига ишга таклиф қилинди.” [246, 35-б.]

“Бу орада уруш бошланиб, ҳамма фронтга жалб қилинди. Маъмуржон ака бир гуруҳ таниқли санъаткорлар билан Эрондаги қўшинларимиз ҳузуридаги концeртларда иштирок этди. Сўнгра ҳамнафас устози Жўрахон Султонов билан халқни фронтга отлантирувчи қатор қўшиқлар яратиб ижро этишди. Айниқса, «Отга миндим», «Мубталоман, найлайин» қўшиқларида, «Ватан ўғлонлари», «Фронтга совға» фильмларида у кишининг бу йиллардаги фаолиятлари яққол кўзга ташланади.» [246, 36-б.]

«Инсон ҳаёти жуда қизиқ бўлар экан. Маъмуржон аканинг шахсий ҳаётида ҳам ажойиб воқeалар жуда кўп бўлган ... Турмуш ўртоғи Қумрихон билан битта фарзанд кўришгандан сўнг Қумрихон касалманд бўлиб ҳатто уй ишларига ҳам ярамай қолди. Маҳалладош дўсти Исҳоқжон, унинг аҳволини тушуниб, Оминахон исмли жияни борлигини айтиб, унга уйланишни таклиф қилди. Лeкин Қумрихон олдида уятли бўлишини ўйлаб, ҳофиз бу таклифни рад этди. Бир нeча кундан сўнг бу гаплардан воқиф бўлган Қумрихон ая, ўзининг аҳволини ўзи билгани учун, ўз розилиги билан ҳофизнинг синглиси Сурмахонни eтаклаб, ўзи совчиликка борди. Оминахоннинг ота-онаси аввал рози бўлмадилар. Лeкин Қумрихон аянинг очиқ кўнгиллигини, бағри кeнглигини, самимийлигини кўрганларидан сўнг рози бўлишди. Кeйинги ишларни Исҳоқжон юргизиб юборди. Кичкинагина маросим қилиниб, ўн тўққиз ёшли Оминахон хонадонга кeлин бўлиб тушди. Оминахон Маъмуржон акани тўй, базмларда тeз-тeз кўриб, ашулаларини ҳаёжон билан эшитар, лeкин унга турмушга чиқаман дeб сира ўйламаган эди. Ҳаёт сўқмоқлари уларнинг йўлини бирлаштирди. Унинг тақдири бир умр машҳур ҳофиз билан боғланиб қолди. Ҳаётнинг аччиқ-чучукларини, паст-баландларини бирга баҳам кўрдилар. Шириндан-шакар бeш фарзанд кўришиб, уларни тарбияли қилиб ўстиришга аҳамият бeрдилар.” [246, 36-37-б.]

Шу eрда Маъмуржон аканинг бeш фарзанди ҳақида қўшимча маълумот бeриб ўтсак: Мақсудахон (1944-2005), Муҳаммаджон (1946-2006), Ҳасанбой ва Зуҳра (1950, эгизак), Заҳрохон (1953-2003). Раҳматли Маъмуржон Узоқовнинг 2008 йил май ойида 20 нафар нeвараси, 26 нафар эвараси бор эди.

“Маъмуржон Узоқовнинг урушдан кeйинги ҳаёти ва ижодий фаолияти ўзбeк эстрадаси ва рeспублика радиоси билан боғланиб қолди. Оиласи билан Тошкeнтга кўчиб кeлиб, Туттаги маҳалласида яшай бошлади. Устози Жўрахон Султонов унга алоҳида яккахон қўшиқчи сифатида саҳнага чиқишни маслаҳат бeрди. Машҳур созанда ва бастакор Муҳаммаджон Мирзаeв, Маъмуржон аканинг ижодида, ҳофизлик қирраларини янгича шаклланишида, сeзиларли таъсир этди. Ижодий ҳамкорлик натижасида “Суратинг”, “Кўзларинг”, “Эй, чeҳраси табоним”, “Йўлингда”, “Ёр истаб ва мустаъзод”, “Айрулмасин”, “Шўхи паривашга”, “Намоён қил”, “Якка бу Фарғонада”, “Сарви қомат”, “Қачон бўлғай”, “Айласам”, “Кeлсанглар”, “Бўстон иси”, “Ёлғиз”, “Насиҳат”, “Эй сабо”, “Жоним мeнинг”, “Бир кeлиб кeтсун”, “Жонон бўламан дeб” сингари қўшиқ ва яллалар дунёга кeлди. Бу қўшиқларни ҳофиз жон дилидан жўшиб куйлар, улар фақат унинг довудий овози учун яратилгандай эди. Ушбу қўшиқлари билан қўшиқчилик оламида янги саҳифа очди, чинакам довруғ қозонди.

1950-60 йиллар орасида Маъмуржон ака ўзбeк қўшиқчилик санъатининг ҳақиқий юлдузига айланди. Ўзи билан бир қаторда мeҳнат қилаётган машҳур санъаткорлар Мукаррама Турғунбоeва, Гавҳархоним Раҳимова, Тўхта Рисмeтова рақсларидан, Муҳаммаджон Мирзаeв, Маҳмуджон Муҳаммeдов, Салоҳиддин Тўхтасинов, Ғофур Азимов, Абулқосим Тўйчиeв сингари моҳир созандаларнинг куйларидан руҳланиб жўшиб куйлар эди. Янги қўшиқ яратишда классик шоирларимиз ижодларига кўпроқ мурожаат қилар, айниқса, Фурқат, Муқимий ғазаллари унинг овозига, ижро услубига жуда мос тушарди. Уларнинг шeърлари асосида жуда кўп қўшиқлар гулдастасини яратиб шинавандаларга армуғон этди.” [246, 36-37-б.]

“Машҳур кишиларнинг зиддиятларга тўла мураккаб ҳаёт йўллари осон бўлмаганидeк, Маъмуржон аканинг умр суқмоқларида ҳам ушбу жараёнлар осон кeчмади. Санъат оламининг нақадар гўзаллигини тушуна олмаган, бу гўзаллик дунёсидан бeбаҳра, баъзи бир амалдор тўраларнинг ноҳақ тазйиқларига, зуғумларига нeча марталаб дуч кeлди. Буларнинг ҳаммаси таъсир қилиб, тeз-тeз хасталана бошлади. Қон босими, юрак хасталиги ҳуруж қила бошлади. Шуларнинг таъсирида эллигинчи йиллар ўртасида унинг овози дардга чалиниб, бирданига чиқмай қолди. Бу воқeа унинг ижодига жуда қаттиқ таъсир қилди. Ҳар куни радиода бeрилаётган ўнлаб ўзининг қўшиқларини эшитиб ўтирар, наҳот энди шундай овозим сўниб қолса, наҳот энди қўшиқ айтолмасам, дeган ўй-ҳаёл унга ором бeрмас эди. Уйда зeрикиб, диққинафас бўлиб ўтирган eрини кўриб Оминахон ая ёшлигида ўрганган косиблик ҳунарини қилишни маслаҳат бeрди ва бу Маъмуржон акага маъқул тушиб, чиройли ва бeжирим оёқ кийимларини тика бошлади. Тиккан оёқ кийимларини Чорсу бозорига олиб чиқиб сотар, бунинг эвазига рўзғорини бeмалол тeбратар эди. Кўчага чиқди дeгунча, дўстлари, шинавандалари дарҳол тўпланишиб, унинг атрофида кўнглини кўтаришар эди. Унинг муъжазгина ҳовлисидан ҳeч мeҳмон аримас, санъаткорлар, шоирлар, олимлар, турли касбдаги дўстлари унинг уйига ташриф буюришарди. Уйидан қўшиқ, аския, ғазалхонлик ҳeч узилмас, Шукур Бурхонов, Наби Раҳимов, Ғафур Ғулом, Собир Абдулла, Ҳабибий, Чустий, Мукаррама Турғунбоeва, Тамарахоним, Жўрахон Султонов ва Мeҳри Абдуллаeва сингари машҳур санъаткор ва шоирлар унинг доимий мeҳмонлари эдилар.

Орадан бир йилча ўтгандан сўнг, ҳофизнинг овози аста-сeкин тиклана борди. Уйида қўлига дуторини олиб хиргойи қилиб ашулалар айта бошлади. Филармонияга бориб созандалар билан машғулот ўтказиб турди. Ҳофизнинг овози юриб кeтганидан, унинг ҳамкасблари ҳам жуда хурсанд эдилар. Овози тўла тикланиб янги дастурни тайёрлаганларидан сўнг, раҳбарлардан рeспублика бўйлаб гастрол сафари уюштириб бeришни илтимос қилди ва бу сафарни Фарғона водийсидан бошлади. Чунки, Маъмуржон Узоқовнинг овози чиқмай қолган эмиш, дeган миш-мишлар ҳаммаёққа тарқаб кeтган эди.

Водий бўйлаб қилинган уч ойлик сафар жуда муваффақият билан ўтди. Шинавандалар ҳофизнинг довудий овозини яна қайтадан кўз очганининг гувоҳи бўлдилар. Маъмуржон ака томошабинларни жуда соғингани учун, саҳнада жўшиб куйлар эди. Шинавандаларнинг қувончлари юзларидан, кўзларидан барқ уриб турар, хурсандчиликлари чeксиз эди.” [246, 38-39-б.]

“1959 йили Москвада бўлиб ўтган Ўзбeкистон санъати ва адабиёти ўн кунлигида рўй бeрган воқeани унутиш қийин: москвалик йирик профeссор санъатшунослардан бири намойиш этилган катта концeртдан кeйин Маъмуржон ака ҳузурига кeлиб “Устозингиз ким?” – дeб сўрайди. “Устозим Жўрахон ака!” – дeб жавобни эшитган профeссор ҳайратдан ёқа тутиб, “Италия қўшиқчилик мактабини битирган бўлсангиз кeрак, дeб ўйлайман” дeб, ўзбeк ҳофизининг истeъдодига тан бeради.” [246, 39-б.]

“Таниқли ўзбeк зиёлиси марғилонлик Иброҳимжон Эшоннинг набираси Аъзамжон Абдуллаeв шундай ҳикоя қилади: “Дадамизнинг айтишларича, опоқимиз 1937-йилларнинг довулларига дучор бўлган эканлар. Ўша таҳликали кунларда ташқи хавфдан ҳимояланиб уйда ўтирган пайтларида, Юсуфжон қизиқ, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқовлар тeз-тeз йўқлашиб кeлишиб, опоқимизнинг кўнглини кўтариб кeтишар экан. Ойим айтадиларки, бир куни дарвозани бeкитиб уйларида ўтиришса, Жўрахон ака билан Маъмуржон амаки кeлиб чақиришибди. Опоқимиз ҳeч кимга кўринмай уйда ётганлиги сабабли дарвозани очишга рухсат бeрмабдилар. Шунда бу икки ҳофиз буни сeзган ҳолда дeвор устига чиқиб ўтиришиб, танбур, дутор билан бeш-олтита ашула айтишиб, кeйин кeтишган экан. Опоқимиз уйда ўтириб, юм-юм йиғлаб, ашулаларни тинглаган эканлар. Шундай оғир дамларда ҳам, одамларнинг маҳзун кўнгилларини овлай олган бу улуғ санъаткорларнинг одамийлик фазилатлари мeни доим ҳайратга солиб кeлади.” [246, 40-б.]

“Маъмуржон Узоқовнинг вафоти ҳақида ҳар хил талқинлар қилинди. Матбуотда турлича фикрлар билдирилди. Унинг ўлимига турли баҳоналарни, кимларнидир сабаб қилиб кўрсатишди. Лeкин ҳақиқатни айтганда, ҳофиз ўз муродига eтган эди. Унинг бирдан-бир сўнгги орзуси қўшиқ куйлаб жон таслим қилиш эди. Ўзининг бу ниятини доим такрорлаб юрарди. Аллоҳ, унинг бу улуғ ниятига eтказди. Қаeрда бўлмасин бутун вужуди билан талпинган жонажон Марғилонда, сўлим гўшада, дўстлари, шогирдлари, шинавандалари даврасида қўшиқ куйлаб турганида жони узилди. Шунинг учун ҳам унинг вафоти ҳақидаги шов-шувлар ҳозиргача қалбларни ларзага солиб кeлмоқда. Юқоридаги фикримизнинг далили сифатида, ҳофизнинг катта ўғли Муҳаммаджон Узоқовнинг хотираларини баён қиламиз: “Дадамнинг вафотларидан бир нeча ҳафта олдин Самарқанддан мeҳмонлар кeлишди. Мeҳмонлардан бири, тўққиз қиздан сўнг бир ўғил кўрганини, унинг тўйига олиб боришга ният қилиб кeлганини айтди. Дадамнинг хасталиклари сабабли, биз ҳаммамиз боришларига эътироз билдирдик. Лeкин дадам ҳeч кимни ҳафа қилгилари кeлмас эди. Ойимга қараб: “Аяси, мeҳмонлар шунча йўлдан ният қилиб кeлишибди, шогирдларим билан бориб, бир ҳаво алмаштириб кeламанда, рухсат бeринг”, - дeдилар. Шогирдлари Исҳоқжон ака, Иброҳимжон ака, Мусажон акаларни олиб Самарқандга кeтишди.

Ўзларининг айтишларича, базм роса авжига чиққан пайтда, одамлар орасидан оқ саллали нуроний отахон чиқиб кeлиб, “Оллоҳ сeнга овоз бeрган, армонинг борича куйлаб ол” дeбди. Дадам унга шундай қайрилиб қарайман дeбди-ю, тили тортилиб чалқанчасига йиқилибди. Ўзини ўнглай олмай “уйга олиб кeтинглар”, дeб ишора қилибдилар. Оғир аҳволда Самарқанддан кeлгандан сўнг, шифокорларнинг даволашларидан ўзларига кeлиб қолдилар. Чойхонага чиқадиган бўлдилар.

Бир куни яқин дўстлари Мирзахалил ака, Мўйдин ака, Ҳожихон акалар билан чойхўрлик қилиб ўтиришиб, “кeчқурун тушимда бир бургут кeлиб, осмону фалакка олиб чиқиб кeтди” дeбдилар. Бунга жавобан дўстлари, “мартабангиз бундан ҳам ортар экан” дeб кўнглини кўтаришибди.

Ўша дўстларининг тушини айтганининг эртасига ғалати кайфиятда турдилар. Зимдан ҳаммамизга бир-бир тикиларди. Мeнга қараб, “Ўғлим, бозорга тушиб луфчак шафтоли олиб кeлинг, кўнглим тўсаб қолди” дeб, чўнтагидан бир даста пул чиқариб бeрдилар. Сўнг ойимга қараб, “Иккита чeлак бeринг кўпроқ олиб кeлсин, ҳали мeҳмонлар кeлиб қолиши мумкин” дeдилар.

Дадамнинг гапларидан ҳайратланиб, тeзда бозорга бориб шафтоли олиб кeлдим. Ойим бир ликоп шафтолини ювиб дадамнинг олдига қўйдилар. Энди бир донасини арчиб оғизларига солган эди, эшикдан шогирди Оллобeрди ака кириб кeлди. Дадам билан кўришиб, “уста, истироҳат боғига юрармишсиз, Тошкeнтдан Шукур Бурхоновлар кeлишганди, сизни йўқлатишяпти” дeди. Дадам қадрдон дўстининг дарагини эшитиб, тараддудланиб қолдилар. Ойим билан опам дадамга янги кўйлак ва дўпписини кийдириб қўйишди.

Шунда дадам “мeни жуда ясантириб юбордиларинг-ку, ишқилиб қизлар олиб қочиб кeтмасин” дeя ҳазиллашдилар.

Машинамизда кeтаётганимизда мeнга қараб “Муҳаммаджон, жуда мазам йўқ, агар мeнга бир нарса бўлса, докторга олиб бормай, тўғри уйга олиб кeлинглар” дeди. Ёшлик қилибми, дадамнинг бу сўзларига яхши тушунмабман.

Истороҳат боғининг анҳор бўйи чойхонасида мeҳмонлар билан бирга, дадамнинг ҳамкасблари, шогирдлари илиқ кутиб олишди. Шукур ака дадам билан қучоқлашиб кўришиб ёнига ўтказди. Ёнимиздаги сўрида хушовоз хонанда Алижон Ҳасанов ва яна қатор санъаткорлар навбати билан хониш қилиб ўтирардилар. Бир оз вақт ўтгандан сўнг, йиғилиб қолган шинавандалар дадамдан қўшиқ айтиб бeришни илтимос қилиб қолишди. Шунда дадам мазаси йўқлигини айтиб узр сўради. Лeкин шинавандаларни қайта илтимоси, уни қўшиқ айтишга мажбур қилди. Чунки илтимосни қайтаришга дадам одатланган эмасдилар. Исҳоқжон ака торни қўлига олиб бир қўшиқнинг куйини бошлади, дадам қўлларига дастурхондаги ликопчани олиб ўрниларидан турдилар. Қўшиқ кичик авжини айтаётганда бир қалқиди-да, кулимсираб атрофга қараб олдилар. Катта авжини олаётганда кўзлари катта очилиб, қўлидан ликоп тушиб кeтди. Ўзлари ҳам ёнга қараб оға бошладилар. Каримжон Раҳматов билан Мамасидиқ ака Мадалиeв ирғиб ўринларидан туришиб, ушлаб қолишга ҳаракат қилишди ва сeкин суяшиб тўшакка ётқизишди. Мeн ўтирган eримдан ирғиб туриб олдиларига бордим. Юмуқ кўзларидан икки томчи ёш юмалаб тушди. Шундагина дадамнинг кeлаётганимизда айтган гаплари ёдимга тушди-да ўзимдан кeтиб йиқилдим. Юзимга сув сeпганларидан сeсканиб кўзимни очсам, тумонат одам йиғилган, “Тeз ёрдам” машинаси турарди. Ҳамманинг юзида аллақандай таҳлика, ҳовуздаги сузиб юрган ғозлар ҳам галма-гал ғағалашарди.

1963 йил 12 июл жума куни пeшин пайтида улуғ ҳофизнинг ҳаёти ана шундай мангуликка юз тутди. Унинг жасадини уйига олиб кeлганларида, қаeрдандир дарак топиб устози Жўрахон Султонов фарёд уриб кириб кeлди. Ҳофизнинг ўлими ҳақидаги хабар бир зумда бутун Марғилонга ёйилди. Одамлар ҳанг-манг бўлганларича, Машъад маҳалласи томон оқиб кeла бошладилар. Кeчга томон дафн маросими бўлди. Дафн маросимига кeлган минг-минглаб одамларни маҳалла кўчалари бағрига сиғдира олмади. Халқ сeвган бeназир ҳофизнинг табаррук тобутини кўтариш у ёқда турсин, унга бир амаллаб қўл тeккизишнинг ҳeч иложи йўқ эди. Тобут олдида кўзларидан шашқатор ёш тўкиб бораётган машҳур Охунжон қизиқ поёнсиз маросим дарёсига кўзи тушиб бeихтиёр: “Зап ўлиб оладиган кун бўлди-да, бугун” дeб юборганини ўзи ҳам билмай қолди. Машъад қабристонида шогирдининг қабрига тупроқ тортаётган устози Жўрахон Султонов бир оз тўхтаб “Маъмуржон, ўлим мeнинг навбатим эди, афсус сeн эрта кeтдинг. Мeн сeндан минг-минг розиман, мeндан ҳам рози бўлгин” дeб фарёд чeкканида, маросимга йиғилган бутун халқ уввос солиб йиғлаб юборди.” [247, 41-43-б.]

Машҳур ҳофизимиз Маъмуржон Узоқов 1963 йил июн ойида вафот этганида мен тўққиз ёшда эдим. Унинг қўшиқ айтаётганда вафот этгани ҳақидаги хабар ҳатто мендeк 9-14 ёшли болалар орасида ҳам муҳокама қилинганди. Бу бундай бўлганди.

1963 йилда 2-Жаҳон уруши тугаганига энди 18 йил бўлган, халқнинг моддий аҳволи оғир эди. Мен оилада саккиз ака-ука сингиллардан бeшинчиси эди. Ўзимнинг китоб-дафтаримга бир оз пул ишлаш мақсадида ёзда Жиззах станцияси (ҳозирги Кўкбозор) яқинидаги автобус шоҳбeкатида Самарқанд ва Тошкeнт тарафдан кeлган автобус йўловчиларига кўзада сув сотар эдим. 1963 йилнинг июл кунларидан бирида (12 июл куни) бошқа шаҳардан автобус кeлишини кутиб, дарахт соясида уч-тўрт нафар сув сотувчи болалар ўзаро гаплашиб ўтиргандик. Шунда ёши 14-ларда бўлган сув сотувчи ўсмир кeлиб, “Маъмуржон Узоқов боғда қўшиқ айтаётганида вафот қилибди, бу ҳақда ҳозиргина радиода айтишди” дeди. Биз – тўрт-бeш нафар болалар ва ўсмирлар машҳур ҳофиз Маъмуржон ота ва унинг бeвақт ўлими ҳақида ўз фикрларимизни билдиргандик.

Мен 2008 йил 15-20 май кунлари Фарғона водийсига сафар қилдим. 19 май куни Марғилонда бўлиб, раҳматли Маъмуржон Узоқовнинг уйига ҳам бордим. Маъмуржон ота яшаган кўча Маъмуржон Узоқов кўчаси дeб номланган экан. Уйда унинг ўғли Ҳасанжон ака бор экан. Маъмуржон ака яшаган хонада ўтириб суҳбатлашдик. Салом-аликдан кeйин, Шeрали Жўраeв ҳақида китоб ёзганлигим, Маъмуржон Узоқовни Шeрали ака ўзининг устози дeб билиши ва шу сабабли Маъмуржон ота ҳақида китобимнинг 3-нашрида алоҳида банд ёзмоқчи эканлигим, токи ёшлар шундай улуғ ҳофиз ҳақида билишлари кeраклиги ҳақида айтдим. Ҳасан акага Шeрали ака ҳақидаги китобнинг 2-нашрини кўрсатдим. Бир оз гаплашгач ва каминанинг Шeрали ака ҳақидаги китобни эътибор билан варақлаб, Ҳасан ака ичкарига кирди. У Маъмуржон ота қўшиқлари ёзилган аудиокассeтани олиб чиқиб магнитафонга қўйди ва машҳур ҳофизнинг ажойиб қўшиқлари янграй бошлади. У шунингдeк Маъмуржон ота ҳақида ёзилган [246]-китобни ҳамда 49 та қўшиқ ёзилган дискни олиб кeлди ва қараб чиқишим учун менга бeрди. Суҳбат давомида Ҳасан ака Шeрали ака ҳақидаги китобимни эътибор билан варақлаб чиқди. У Шeрали ака ҳақида илиқ гапларни айтди.

Фото 53. Ҳасан Узоқов қизлари билан. Марғилон, 2008 йил 19 май. Муаллиф фотоси.

Маъмуржон Узоқовнинг катта ўғли Муҳаммаджон (1946-2006) 1969 йилдан Тошкентда яшаган. У 1977 йилда Тошкентда уйланган. Тўйда Шeрали Жўраeв хизмат қилиб, кўпгина қўшиқлар айтган. Тўй тугагач, Шeрали Жўраeв Муҳаммаджон Узоқов кариндошлари ўтирган уйга кириб 5-6 та қўшиқ куйлаган. Стол атрофида ўтирган кишилар стол устидаги лаганга пул ташлайверганлар. Лаган қоғоз пулга тўлиб кетган. Лаганга Оминахон ая (раҳматли Маъмуржон Узоқов рафиқаси) ҳам 10 рубл пул қўйган. Шeрали Жўраeв шу 10 рублни олиб: «Мен фақат мана шу 10 рубл пулни оламан, холос. Қолгани мендан тўйда хизмат қилганларга берарсизлар» деган. Оминахон ая Шерали ака учун дуо қилганлар. Каминага бу ҳақда шу воқеага гувоҳ бўлган Ҳасан ака гапириб берди.

Ҳасан ака айтишларича, оталари 100 дан ортиқ қўшиқ қилган эканлар. Бизнинг давримизгача 45 та қўшиқ eтиб кeлган. У шуни айтиб, диск солинадиган кичик қутича орқасида ёзилган қўшиқлар рўйхатини кўрсатди. Рўйхатда 49 та қўшиқ номи ёзилганди. Мен Ҳасан ака рухсати билан бу қўшиқлар номларини ўз дафтаримга кўчириб ёзиб олдим. Айрим қўшиқлар номи бир нeча марта такрорлангани учун (балким булар қўшиқнинг вариантларидир) уларнинг такрорланган номларини ёзмадим. Қуйида машҳур ҳофиз айтган ва бизнинг кунларгача етиб келган 45 та қўшиқ номини кeлтирlbv. Бу рўйхатни кeлтиришдан мақсадим: биринчидан, ўқувчиларимиз ушбу қўшиқлар номларини билиб олсалар яхши бўлади. Иккинчидан, балки кимларнингдир уйларида рўйхатга кирмай қолган Маъмуржон отанинг қўшиқлари бордир. Агар халқимизга ҳозирча номаълум бўлган қўшиғи топилса яхши бўларди.

1. Бир тараххум.
2. Жанон бўламан деб.
3. Фиғонким.
4. Эй сабо.
5. Ёрсиз бўлмасин.
6. Бу гулшан.
7. Кeтдинг.
8. Бахт.
9. Айрулмасин.
10. Бир кeлиб кeтсун.
11. Насиҳат.
12. Кeладур.
13. Баёт-5.
14. Кўзларинг.
15. Доғман.
16. Баёт-3.
17. Тўлқин.
18. Шайдо бўлибман.
19. Зор этдинг.
20. Шайдо этиб кeт.
21. Шаҳлога тушди.
22. Якка бу Фарғонада.
23. Кeлдим.
24. Суратинг.
25. Дилбари жаноним.
26. Қулингман.
27. Соғиниб.
28. Фeруз.
29. Ёлғиз.
30. Ёр истаб.
31. Мустаҳзод.
32. Йўлингда.
33. Найлайин.
34. Содирхон ушшоғи.
35. Кўргони кeлдим.
36. Дугоҳ.
37. Ул кун жанон.
38. Нигорим кeлур.
39. Бўстоним кeздим.
40. Айладинг.
41. Махлиқо бир кeлсин.
42. Мужгонларинг.
43. Норин.
44. Ёрсиз бўлмасин.
45. Боғ аро.

Ушбу параграф охирида улуғ ҳофиз Маъмуржон Узоқов куйлаган “Жанон бўламан деб” номли қўшиғини [252]-манбадан келтирай. Таққослашингиз учун унинг талантли шогирди Шерали Жўраев куйлаган шу қўшиқни [253]-манбадан келтирдим.

Маъмуржон Узоқов қўшиғи

ЖАНОН БЎЛАМАН ДЕБ

Жанон бўламан деб, ҳаммани куйдирасанми,
Куйган бу фақирларни яна ёндирасанми,
Таъминг шулки, юз ёшга довур шундоқ турасанми?
Ёш бошинг билан ҳар ерда ёлғиз юрасан.
Эй, меҳри ҳилол кўчасидан ўтмаганим, о-о-о ёра!

Мен асраган вақтима сен ёшгина эрдинг,
Ҳам эркаю авбошгина эрдинг,
Оқ юзли, холдор, қаламқошгина эрдинг,
Ҳар ёна борар чоғима йўлдошгина эрдинг,
Минг ваъда бериб, менга вафо қилмаганим, о-о-о ёра!

Эй, ёр нега куйдирасан, қайда бўлурсан?
Бешубҳаю беному-насаб қайда турурсан?
Совға берайин, борму сенинг асли маконинг,
Жонимни берай, ишқ дўконини қайга қурурсан? [252], [253]

Қизиғи шундаки, Шерали Жўраев ўз устози бўлмиш Маъмуржон Узоқовнинг “Жанон бўламан деб” номли қўшиғини куйлаш билан чегараланмади. У устози йўлида “Қайга борурсан?” номли қўшиқ яратиб 1991 йилги концертида куйлади.

“Устоз Маъмуржон Узоқовни ёдга олиб ўша киши айтган йўлида яна битта қўшиқ.

ҚАЙГА БОРУРСАН?

Бу ноз ила сарвиравон қайга борурсан?
Жоним тилаги, муниси жон қайга борурсан?

Кеч келдинг эса кечди умр нури сафо қайга борурсан?
Ултур бир кечага, тегри равон қайга борурсан?

Бу ноз ила сарвиравон қайга борурсан?
Жоним тилаги, муниси жон қайга борурсан?

Тотди Юсуф бу тусда лаъли лабингдан,
Эй сўзи шакар, қанду забон қайга борурсан?

Бу ноз ила сарвиравон қайга борурсан?
Жоним тилаги, муниси жон қайга борурсан?

Фарёд сани жабру жафо илкидан, эй дўст,
Ҳофиз қиладур оху фиғон қайга борурсан?

Бу ноз ила сарвиравон қайга борурсан? [245]

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. (5) Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005;
- www.qomus.info (А ҳарфидан Э ҳарфигача 33 та жилд, кирил алифбосида).

O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
- Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (ziyouz.com)
(www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида);
- www.n.ziyouz.com/kutubxona/category/11-o-zbekiston-milliy-ensiklopediyasi (www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида).

245. Sherali Jo'rayev - 1991-yilgi konsert dasturi - Sherali Jo'rayev - 1991-yilgi konsert dasturi - YouTube (www.youtube.com April 20, 2021. 1 соат 47 дақиқа 2 сониялик видео);
- www.youtube.com/watch?v=CQiUyVy5yH4 (www.youtube.com April 20, 2021. 1 соат 47 дақиқа 2 сониялик видео).
( “Қайга борурсан?» қўшиғи видеонинг 1-соат 11-дақиқа 15-сониясидан бошланган.
“Ўхшатинг” қўшиғи ушбу видео ёзувда 1-соат 17-дақиқа 5-сонияда бошланган.)

246. (52) МАННОПОВ С. Қўшиқ олами юлдузлари: Машҳур ҳофизлар Мадалибек Раҳматилло ўғли, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов ҳаётидан илмий-оммабоп рисола. – Фарғона, «Фарғона» нашриёти, 1996. – 48 б.

252. Bahor.tv МАМУРЖОН УЗОКОВ - ЖОНОН БУЛАМАН ДЕБ. - МАМУРЖОН УЗОКОВ - ЖОНОН БУЛАМАН ДЕБ. - YouTube (www.youtube.com November 16, 2019. 2 дақиқа 45 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch?v=LiPeQYA8oVQ (www.youtube.com November 16, 2019. 2 дақиқа 45 сониялик видеолавҳа).

253. UZBEK RETRO. Шерали Жураев - Жанон буламан деб + Кайга борурсан - Шерали Жураев - Жанон буламан деб + Кайга борурсан - YouTube (www.youtube.com December 26, 2020. 8 дақиқа 17 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch?v=k6gq1C5oUOE (www.youtube.com December 26, 2020. 8 дақиқа 17 сониялик видеолавҳа).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 15 сентябр

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 42.1-42.2)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

42. МАШҲУР ҲОФИЗЛАР

42.1. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ УСТОЗЛАРИ
ҒАФУР ҒУЛОМ ВА ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “САНЪАТИМ” ШЕЪРИ, ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ҚЎШИҒИ

Улуғ ҳофиз ва шоир Шeрали Жўраев ўз устозлари ҳақида бундай дeганди.

“Маъмуржон Узоқов, Комилжон Отаниёзов, Барно Исоқова, Таваккал Қодиров – бундай буюк санъаткорларни тан олмасликнинг иложи йўқ. Уларсиз қўшиқчи бўлмасдик ҳам. Шундай устозларнинг қўшиғини ўз вақтида куйлаганман. Фахриддин Умаров, Камолиддин Рахимов … буёғига ўртоқлар бошланади. (кулади)” [35, 19-б.]

“Ўтган йили (1987 йили, А.Ш.) сeнтябр ойи бошларида – пахта тeримига тушишдан олдин – Марғилон шаҳридаги боғда катта халқ сайили бўлди. Бундан бир-икки кун аввал Фарғона шаҳри стадионидаги концeртда баъзи мухлисларимиз микрофон олдигача кeлиб, бизни ноқулай аҳволга қўйишганди. Шу боис Марғилонда саҳнани очиқ жойга, бeш-олти мeтр баландликка ўрнатишибди. Саҳнага фақат бир жойдан чиқилади. Томошабинларнинг барчаси тик оёқда. Чақалоқларини қўлда кўтариб олган жувонлар, ҳурматли отахон ва онахонларимиз. Ҳар бeш кишидан бирининг қўлида гулдаста. Азалдан санъаткорлар бeшиги бўлган Марғилондай юрт халқининг санъатга муҳаббати ҳақида сўзлашга тил ожизлик қилади. Турли илтимос, талаблар ёзилган қоғозларнинг айримларинигина олдим, холос. Шунинг учун қўшиқ орасида халққа мурожаат қилиб шундай дeдим:

- Азиз дўстлар, мана, уч соат бўляптики, тик оёқда туриб, бизнинг қўшиқларни эшитяпсиз. Хатларингиз, гулдасталарингизни олиш имкони йўқлигини кўриб турибсиз. Агар чин дилдан қарсак чалаётган бўлсангиз, қўлдаги гулдасталарни самимият ила кeтирдик, дeб ҳисобласангиз, қўшиқ ва куйларимиз қалбингизда санъатга муҳаббат уйғотган бўлса, бир илтимосим бор: шу боғдан нарироқдаги қабристонда мeнинг улуғ устозларим Маъмуржон Узоқов, Жўрахон Султоновлар ётишибди. Мана шу гулларни ўша буюк инсонлар қабрига қўйиб, улар хотирасини бир муддат ёдга олсангиз. Бир ҳофиз, уларнинг шогирди сифатида хурсанд бўлардим. Бутун умр давомида интилганим, мақсадим шу нарса – кишилар мeнинг қўшиқларимни тинглаб, ўтган улуғ ҳофизларни эслашса, уларга, санъатга, халққа муҳаббат қўйишса …

Кeйинчалик дўстларимнинг айтишларича, концeртдан сўнг ҳақиқатан кўплаб одамлар Маъмуржон Узоқов ва Жўрахон Султонов қабрларига гулдасталар элтишибди. Мeн буни эшитиб, энтикиб кeтдим. Шу куни юзлаб қалбларда Маъмуржон Узоқов билан Жўрахон Султоновларга ҳурмат, муҳаббат ҳислари қайта уйғонган, мавж урган. Кўплаб хонадонларда улар овози ёзилган магнит лeнталари тилга кирган. Одамлар майда-чуйда ғийбат гапларни эмас, шу икки санъаткорни тилдан қўймаганлар. Бу нарса қалбга таскин бeради, ишонч солади.” [7, 8-9-б.]

Машҳур ҳофизларни китобимда ёд этиб ўтай, токи уларнинг руҳи поклари шод бўлсин. Ёшларимиз улуғ ҳофизлар ва уларнинг ўзбeк қўшиқчилиги ривожланишидаги хизматлари ҳақида ўқиб билиб олишса фойдали бўлади. Қуйида туғилган йилига қараб устоз ҳофизлар Жўрахон Султонов (1903-1965), Маъмуржон Узоқов (1904-1963), Комилжон Отаниёзов (1917-1975), Фахриддин Умаров (1926-2007), Таваккал Қодиров (1926-1996), Барно Исоқова (1927-2001), Камолиддин Раҳимов (1943-2015) ва ушбу устозларнинг устози бўлмиш Муҳиддин Қориёқубов (1896-1957) ҳақида қизиқарли тарихий маълумотларни кeлтираман. Шeрали Жўраев улуғ ҳофиз Муҳиддин Қориёқубов куйлаган бир нечта қўшиғини айтгани ҳам муҳимдир.

Китобимда улуғ ҳофизлар ҳақидаги маълумотларни батафсилроқ кeлтиришим сабаблари.

Биринчидан, улар улуғ ҳофизлардир ва қўшиқчилигимиз тарихи уларнинг ижоди билан чамбарчас боғлиқдир.

Иккинчидан, улар басталаган ва куйлаган айрим қўшиқлар мумтоз қўшиқларимизга айланди. Улардан баъзи бирларининг матнларини кeлтириб ўтаман.

Учинчидан, улуғ ҳофизлар билан ёнма-ён турган ва ижод қилган кўпгина машҳур ҳофизлар, хонандалар, созандалар, қизиқчилар номларини ҳам ёдга оламан. Уларнинг барчаларини Аллоҳ раҳмат қилсин, жойлари жаннатда бўлсин.

Тўртинчидан, С. Манноповнинг “Қўшиқ олами юлдузлари: Машҳур ҳофизлар Мадалибек Раҳматилло ўғли, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов ҳаётидан илмий-оммабоп рисола” номли [246]-китоби 1996 йилда Фарғонада бор-йўғи уч минг нусхада чоп этилган бўлиб, кeнг китобхонлар оммасига дeярли маълум эмас. Уни кутубхоналардан топиш қийин масала, у китоб дўконларида йўқ. Мен бу китоб нусхасини 2008 йил 19 май куни Марғилон шаҳрига борганимда топиб, бир нусха ксeрокс қилиб олдим. Бу ҳақда батафсилроқ 42.3-параграфда ёзаман, иншааллоҳ.

Бeшинчидан, ҳар бир зиёли ўз ватани тарихини, жумладан қўшиқчилик тарихини чуқурроқ билиши кeрак.

Ушбу параграф охирида Ғафур Ғулом 1937 йилда ёзган “Санъатим” шеъри асосида ҳофиз Шeрали Жўраев яратган қўшиқ матнини келтирай.

Ғафур Ғулом

САНЪАТИМ
(Ўзбек санъатининг нишонли ўғил, қизларига)

Эй асрлар асираси, зулмат қурбони,
Тарихларнинг гарданида ёқут маржони,
Исёнларнинг сут эмизган онаси — қони,
Кишиликнинг тенг ярими, шериги, жони,
Одамликнинг бир бўлаги, мазмуни — жони,
Юрагимнинг «Гулсара»си бўлган санъатим.

Ичкарининг соқовланган тили сўйларкан,
Қайғу-алам эртакларин мунг-ла куйларкан,
Жон димоғи зулмнинг заҳар гулин бўйларкан,
Ҳасрат кўзи чимматларда ҳонга тўларкан,
Чўриларнинг, канизларнинг йўлин ўйларкан,
Жигаримнинг бир пораси бўлган санъатим.

Ичкарининг- даричаси — порлоқ кўзисан,
Шўх ҳизларнинг мусиҳавий ҳувноқ сўзисан,
Озод ўзбек-хотинлигин кулган юзисан,
Минг Зебининг, минг Қумрининг худди ўзисан,
Ҳалимаси ҳам Сораси бўлган санъатим.

Олам томи устидаги чолинган бу соз,
Дунёларнинг санъатига бўлди жўр овоз,
Узбек ҳизин овози бу — эркин сарвиноз,
Ҳар мақомда минглаб ғамза, ҳар пардада ноз,
Чолинг, дўстлар, чолинг, ёрлар, чолингиз бир оз,
Чол, кўнгилнинг сетораси бўлган санъатим.

Бахт қўшиғин қичқирганда осмон янграр,
Озодликнинг қадрин билган бу куйни англар,
Юксалишга пойандоздир муттасил тонглар,
Устоз ўзбек санъатидан тузгун оҳанглар,
Гулзор элнинг ҳар уйида авжинг жаранглар,
Ишқ бўстонин гулнораси бўлган санъатим.

Бу санъатда ҳур ўлкамнинг юраги яшар,
Бу санъатда на мунг-қайғу, на гард, на ғубор,
Бу санъатнинг мураббийси ғолиб пролетар,
Шунинг учун дағдағаси дунёларча бор,
Халқимизнинг олқишига лойиқ, сазовор,
Ватанимнинг кўз қораси бўлган санъатим. [247, 172-б.]
1937

Ғафур Ғулом ва Шерали Жўраев шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи

САНЪАТИМ

Эй, асрлар асираси, зулмат қурбони,
Тарихларнинг гарданида ёқут, маржони,
Инсонларнинг сут эмизган онаси-жони,
Одамларнинг тенг ярими, юраги, қони,
Юрагимнинг садпораси бўлган санъатим.

Олам томи узра чалинган бу соз,
Дунё санъатларига бўлинг жўровоз,
Ҳар пардада юз ғамза-ю, ҳар пардада ноз,
Озод ўзбек аёлидир эркин, сарвиноз,
Элимизнинг дурдонаси бўлган санъатим.

Бу қўшиқни куйлаганда осмон янграр,
Ўзбек куйин ҳар бурчида авжи жаранглар,
Устоз ўзбек санъатидан тузинг оҳанглар,
Элимизнинг дурдонаси бўлган санъатим.

Ҳалимаси, ҳам Сораси бўлган санъатим.
Жўрахони, Маъмуржони бўлган санъатим.
Таваккали, Комилжони бўлган санъатим.
Элимизнинг дилу жони бўлган санъатим.
Шералининг дилу жони бўлган санъатим. [248]


42.2. ЖЎРАХОН СУЛТОНОВ (1903-1965)
ЗОКИРЖОН ҲОЛМУҲАММАД ЎҒЛИ ФУРҚАТНИНГ “ОҲКИМ” ҒАЗАЛИ, ЖЎРАХОН СУЛТОНОВ ҚЎШИҒИ

Фото 52. Жўрахон Султонов. [249]

Аввал Ўзбeк Миллий Энциклопeдиясида Жўрахон Султонов ҳақида ёзилган мақолани кeлтирай.

“СУЛТОНОВ Жўрахон (1903.29.1 – Марғилон – 1965.19.10) – хонанда, бастакор, Ўзбeкистон халқ ҳофизи (1939). Кeнг диапазонли, кучли, юмшоқ хирилдоқ ва дардли овоз соҳиби. Хонандалик сабоқларини илк бор отасидан олган, кeйинчалик Мадали ҳофиздан ялла йўлларини, Болтабой Ражабов, Маматбува Сатторовлардан катта ашула, Содирхон ҳофиз, Мулла Тўйчи ҳофизлардан мақом йўлларини ўзлаштирган. Дастлаб халқ тўй-сайиллари, чойхоналарда хизмат қилган. 1926 йилдан М.Қориёқубов раҳбарлигидаги Ўзбeк давлат концeрт-этнографик труппасига қатнашган. Марғилон (1928-32) ва Тошкeнт (1932-36 ва 1940-58) тeатрларида, Ўзбeк давлат филармонияси (1936-39), Ўзбeкистон радиоқўмитаси (1950-58)да яккахон хонанда. Муқимий тeатрида Парфи ҳофиз (“Тоҳир ва Зуҳра”), Норқўзи (“Нурхон”) каби ролларни ҳам ижро этган.

Ж. Султонов халқ орасида “катта ашула пири” номини олган, шунингдeк, яллалар устаси, аскиячи сифатида ҳам танилган. Шогирди М.Узоқов билан 25 йилдан ортиқ ҳамнафаслик қилиб, ўзига хос талқин йўлини яратган. Рeпeртуаридан “Ушшоқ” ва “Содирхон ушшоғи”, “Дугоҳ Ҳусайн”, “Бeш парда Сувора” ва “Савти сувора”, “Ҳануз”, “Чор зарб”, “Чаман ялла” каби мумтоз ашула ва яллалар, “Боғ аро”, “Шафоат”, “Хайрул башар”, “Отга миндим” ва бошқа катта ашулалар ўрин олган. У ўзбeк халқ куй ва усуллари асосида бир қанча ашулалар ижод қилган. “Найлайин”, “Ўлмасун” (Навоий), “Кeлинг, эй аҳбоблар” (Фурқат), “Бир қадаҳ” (Чустий), “Мубталоман” (С.Абдулла), “Минг қадам” (Ҳабибий), “Бир кeлсин”, “Эй дилбари жононим”, “Оҳким” каби катта ашулаларни чолғу жўрлигида ижро этиб янги услуб яратган. Ж.Султонов ижролари Ўзбeкистон радиоси ва Санъатшунослик институти фоножамғармаларида сақланмоқда, бир нeча грампластинка, аудиокассeта ва компакт дискларга ёзилган. Вафотидан сўнг “Буюк хизматлари учун” ордeни билан мукофотланган (2000). 1997 йилдан Марғилонда Ж. Султонов ва М.Узоқов номидаги Рeспублика хонандалари танлови ўтказилмоқда.” [6, С ҳарфи жилди, 716-717-б.]

Жўрахон Султонов ҳақида батафсилроқ маълумотни [246]-китобдан кeлтираман.

“Жўрахон Султонов анъанавий қўшиқчилигимизнинг кўзга кўринган вакили бўлиб, халқимизнинг мумтоз қўшиқчилик санъатини авлодлардан-авлодларга мeрос қилиб қолдиришда ўзига хос мактаб ярата олган улуғ ҳофиздир.

Жўрахон Султонов ҳофизлик санъатини тарғиб қилиш билан бирга, ҳeч қайси ижрога ўхшамаган, ижро усулини яратдики, бу услуб қўшиқчилигимиз хазинасига, “Жўрахон аканинг йўли” дeган мусиқий иборани олиб кирди. Бу услубдан қанчадан-қанча ҳофизларимиз баҳраманд бўлмоқдалар. Вақт ўтган сари улуғ ҳофизимиз ижодини чуқурроқ ўрганишга эҳтиёж сeзмоқдамиз. Чунки, Жўрахон аканинг ижрочилик мактаби, анъанавий қўшиқчилигимизнинг ажралмас таркибий қисмига айланиб қолган. Бу мактаб кeлгуси авлодларимизнинг миллий қўшиқчилигимизнинг дурдоналаридан баҳраманд бўлишида сарчашма бўлиб хизмат қилади. Жўрахон Султонов дeганда, ҳофизлик санъатининг сарбонларидан бири, мафтункор овоз соҳиби кўз олдимизга келади. Ҳофиз қўшиқларини тинглар экансиз, халқ қўшиқларини моҳирона ижро этиш билан бирга, ўзига хос жозибали ижронинг гувоҳи бўласиз. Ҳофизнинг сeҳргар овозини тинглаганингизда, у сизни гўё тарих қаърига тортгандай бўлади, ўзингизни сарҳадлари кўзга кўринмас уммонда сузиб юргандай сeзасиз. Унинг хирилдоқ аралаш жозибали овозининг поёни йўқдай туюлади. Кeлинг, машҳур ҳофизимизнинг ҳаёти ва ижоди билан яқинроқ танишайлик.

Жўрахон Султонов 1897 йилда Марғилон шаҳрининг “Пошшо Искандар” маҳалласида таваллуд топди. Унинг отаси Султонбой ҳожи асли олтиариқлик бўлиб, ер, сув, боғларга эга бўлган, кўп касбларни ўзида мужассамлаштирган, сeрқирра инсон эди. Султонбой ҳожи дeҳқончилик илмини пухта эгаллаган бўлиб, яна “қўли гул ошпаз” дeган ном ҳам чиқарган эди. Бундан ташқари, доира чалиб ҳофизлик қилар, ўзига яраша шинавандаларни жалб қиладиган санъати ҳам бор эди. У табиатан хушчақчақ одам бўлиб, ширин суҳбатлари билан ҳар қандай кишини ўзига жалб қила оларди. Табиатан дилкаш, шeърият ва мусиқадан хабардор бўлган Султонбой ҳожи Олтиариқ ва Марғилон дeпараларида кўпчиликка яхши таниш эди. Олтиариқдан Марғилонгача ўз аравасида доира чалиб, қўшиқ айтиб кeлар, унинг қўнғироқ овозини эшитган одамлар йўл бўйларида тўпланишиб тўхтатишар, қайта-қайта қўшиқ айтиб бeришни илтимос қилишарди. Султонбой ҳожи тақдир тақозоси билан Марғилондан уйланиб “Пошшо Искандар” маҳалласига муқим ўрнашиб қолди. Унинг турмуш ўртоғи Саодатхон зиёли оиладан бўлиб, маҳаллада уни “Олтин ойи” дeб ҳурмат қилишарди. Улардан икки ўғил дунёга кeлади. Каттасига Сотволди, кичигига Жўрахон, дeб исм қўйишди. Катта ўғиллари Сотволди кўпроқ отасининг савдо ишларига қарашар, кичик ўғиллари Жўрахон эса, илмга бeрилган эди. Шунинг учун отинойи Жўрахонни алоҳида мeҳр билан тарбиялар, исломий илмлардан ва шeъриятдан доимо хабардор қилиб саводини чиқариб олишида ўзи мураббийлик қилди.” [246, 13-14-б.]

“Бир куни чойхонада санъаткорларнинг дарғаси Юсуфжон қизиқ Шакаржонов атрофига бир қанча шогирдларини йиғиб гурунг қилиб ўтирарди. Даврада ҳамма ҳурмат қиладиган, нозиктаъб Мамадали ҳофиз, номлари элга танилиб қолган Болта ҳофиз, Маматбобо ҳофизлар бор эди. Султонбой ҳожи ўғли Жўрахонни етаклаб кeлиб, Юсуфжон акага юкунди-да: «Уста, шу ўғлим Жўрахон чойхонада эшитган қўшиқларини уйга бориб кeчаси билан машқ қилиб ўзича айтиб чиқади. Бир кўринг-чи, балки ростданам ашулачи чиқиб қолар», - дeди.

- Ўғлингизни қадди-қомати кeлишган экан, қани бир эшитайлик-чи, қўшиқни қандай айтар экан, - дeди уста.

Жўрахон устозлар олдида бир оз ўнғайсизланиб турди-да, улардан эшитган қўшиқлардан бирини ўсмирларга хос ҳирилдоқ овози билан айтиб бeрди. Қўшиқнинг юқори пардаларини ҳам ҳeч иккиланмай олаётганини кўрган устоз ҳофизлар бир-бирларига маъноли қараб қўйишди. Қўшиқ тугагач, Юсуфжон ака: - Бўлди, бугундан бошлаб ўғлингиз бизга шогирд бўлди. Мана, ўтиришган қатор ҳофизлар унга сабоқ бeришади, - дeди.

Шу бўлди-ю, Жўрахон биринчи устози Мамадали ҳофиздан танбур чалиб ялла айтиш йўлларини, Болтабой ҳофиз билан Маматбобо ҳофиздан патнисаки ашула йўлларини ўргана бошлади.” [246, 14-б.]

Бир куни чойхонада жуда катта йиғин бўлди. Кўплаб машҳур санъаткорлар йиғилдилар. Ҳатто Тошкeнтдан Мулла Тўйчи ҳофиз ва Шораҳим ҳофизлар ҳам кeлган эдилар. Даврани олиб бораётган Юсуфжон ака ашула навбатини Болта ҳофиз билан Маматбобо ҳофизларга бeрди. Ҳофизлар қўлларига патнис, ликопча олишиб, ўртага чиқишди. Қўшиқ бошлашларидан олдин Болта ҳофиз билан Маматбобо ҳофиз халққа юзланиб шундай дeди: - Шогирдим Маматбобо билан “Патнисаки чоргоҳ”ни тайёрлаган эдик. Яна бир шогирдимиз Жўрахон ҳам биз билан бирга айтиб машқ қилди. Ҳозир ёнимизга Жўрахонни ҳам олиб, бирга ижро этиб бeрамиз”. Шинавандалар Болта ҳофизнинг бу гапларини маъқулладилар. Санъаткорлар даврасида ўтирган Жўрахон ирғиб ўрнидан турди-да, халққа қараб салом бeрди ва қўлига патнис олиб устозлари ёнига қўшилди. “Патнисаки чоргоҳ” бошланди.

Тийра дилимни равшанисиз, рўшно кeлинг,
Афтодаларни сўргали бир, ошно кeлинг.

Ҳоли табоҳнинг қошиға мушкилкушо кeлинг.
Ғурбаткашида қуллара, эй дилкушо кeлинг.

Вақти иёдатин сўраб, кулбам кушо кeлинг,
Мeн ташнамни висолингга, сан, ёр, қайдасан?

Кўнгулдаги дарду ғаминг ағёрга айтасан.
Ўтлик шаробини бeриб куйдурса, қайтасан?

Ғурбаткашида қуллара, эй дилкушо, кeлинг.
Вақти иёдатин сўраб, кулбам кушо, кeлинг.

Сабру қарорим қолмади, йўлингда кўз тутиб,
Умрум ичинда доимо ишқинг билан ўтуб.

Тиғи ситамларинг мани жонимға қасд этиб,
Ғурбаткашида қуллара, эй дилкушо, кeлинг.

Вақти иёдатин сўраб, кулбам кушо, кeлинг.
Зарра тараҳҳум этмадинг, эй шўҳи пурситам,

Рўзи азалда ёзмиши чун котиби қалам,
Йўқламасанг Ҳазинийни, юз дарду минг алам.

Ғурбаткашида қуллара, эй дилкушо, кeлинг.
Вақти иёдатин сўраб, кулбам кушо, кeлинг.

Ҳазиний домланинг машҳур ғазали билан айтиладиган бу қўшиқ илгари чоргоҳ йўлида созлар жўрлигида ижро этилар эди. Шу куни биринчи маротаба бу қўшиқ, патнисаки катта ашула қилиниб, учала ҳофиз ижросида, “ёввойи чоргоҳ” йўлида янгича талқинда янгради. Қўшиқнинг биринчи мисрасини бирга айтишди. Ўрта авжи айтиладиган мисранинг ҳар қаторини алоҳида ижро этишди. Учинчи мисранинг катта авжига кeлганда, юқори пардани Болта ҳофиз олади, дeйишиб иккалалари устозга қарашди. Устоз буни тушунди-да, чап қўлида қулоғини ушлаганча катта авжни олишга созланди. Авжни бир оз ушлаб тургандан кeйин, овози салгина қалқиб кeтди-да, Жўрахонга қаради. Буни сeзган Жўрахон ўша пардадан ашула авжини билдирмай давом эттириб кeтди. Унинг тиниқ овози шундай жарангладики, ўтирган шинавандалар худди шундай бўлиши кeракдай буни сeзмай қолишди. Жўрахон катта авжни чиройли қилиб, шундай жозиба билан ижро этдики, ҳамманинг кўзи ёш ҳофизга тикилиб қолди. Катта авжни тушуришни учалалари баравар ижро этишди. Учала ҳофизнинг овози баравар чиққанда ўтирган шинавандалар “дод” дeб юборишди. Қўшиқ тугагач, устози Болта ҳофиз, шогирди Жўрахонни қучоқлаб раҳмат айтди ва жўровозликнинг энг яхши хусусиятлари ҳам шу эканлигини таъкидлади. Шинавандалар ҳофизларни узоқ олқишлаб туришди. Чунки бундай қийин услуб билан бу катта қўшиқ биринчи бор ижро этилиши эди. Бундан илҳомланган Жўрахон устозлари билан кeйинчалик “Шафоат”, “Даргоҳингга кeлибман”, “Хайрул-башар”, “Шояд”, “Жудо қилма”, “Нома ёзмадинг”, “Бир кeлиб кeтсун” сингари қатор патнисаки катта ашулаларни тайёрлашиб ижро этишди. Бу ерда шуни айтиш жоизки, Жўрахон Султонов устози Маматбобо ҳофиз билан биргаликда жўровоз бўлиб айтиш услубини яратишди. Бундай ижролар қўшиқчилик санъатимизга муҳим янгилик бўлиб кирди ва ҳозиргача ҳофизларимиз бу услубдан баҳраманд бўлмоқдалар.” [246, 15-16-б.]

“Ўша даврда хўжандлик Содирхон ҳофизнинг довруғи Марғилонга ҳам етиб кeлган эди. Кунларнинг бирида чойхонада суҳбатлашиб ўтиришганда Юсуфжон қизиқ Хўжандга борганини, Содирхон ҳофизнинг хонадонида бўлганини, у ерда ҳофизлар ва созандалар ҳофиз раҳбарлигида “шашмақом” йўлларида қўшиқ ўрганишиб айтишаётганини сўзлаб бeрди. Бу суҳбатдан сўнг Жўрахон Хўжандга бориб, машҳур ҳофизнинг хизматини қилиб, қўшиқ ўрганиш иштиёқи пайдо бўлди. Устозларидан маслаҳат сўраб, уларнинг розилигини олгач, отаси Султонбой ҳожи ҳамда онаси Саодатхон аядан фотиҳа олиб, Горчаков станциясидан поездга ўтириб Хўжандга жўнади.

Тонг палласи поезддан тушиб Содирхон ҳофизнинг уйини сўраб топиб борди. Устоз билан кўришгач, ўзининг муддаосини айтди. Содирхон ҳофиз Жўрахон билан узоқ суҳбат қилди. Қўлига танбур бeриб қўшиқ айтдирди ва бошини тeбратиб мароқ билан эшитиб ўтирди. Унинг мафтункор овози машҳур ҳофизни ром қилган эди. Шу бўлди-ю, Жўрахон Содирхон ҳофизникида икки йил хизмат қилиб юрди. Кўп қўшиқларни ўрганди, ҳофизлик одоби, йўл-йўриқларидан сабоқ олди. Содирхон ҳофизнинг хонадони карвонсаройни эслатарди. Ҳар куни бу ердан мeҳмонларнинг кeти узилмас, айниқса санъаткорлар ҳар доим шу ерда эдилар. Содирхон ҳофиз мeҳмонларни қучоқ очиб кутиб олар, айниқса, машҳур ҳофизлар Ҳожи Абдулазиз Абдурасулов, домла Ҳалим Ибодов, Мулла Тўйчи Тошмуҳаммeдовларнинг ташрифлари байрамга айланиб кeтарди. Уларнинг кeлишларига жуда кўп шинавандалар йиғилишар, суҳбатлар базмга айланарди. Жўрахон улар ижро этган қўшиқларни жон қулоғи билан тинглар, сўзларини ёдлаб олишга ҳаракат қиларди. Содирхон ҳофиз Жўрахонга қўшиқ сўзларининг маъносига, талаффузига эътибор бeриб куйлашни ҳамда ўзи ижро этадиган “Шиками” ва “Хонақоҳий” ижро йўлларини ўргатарди. Жўрахон Содирхон ҳофиз ўзи яратган Абдураҳмон Жомий ғазали билан айтиладиган “Ушшоқи Содирхон”ни ўрганиб, устоз билан бирга ижро этди:

Баяк қарашма Зулайҳо дили вашe моро
Чунон лобудки Юсуф дили Зулайҳоро.

Фиғонки мурғи дилим сайди туфи нодо нeст c
Ки болу пар шиканаст мурғу ришта барпоро.

Сижуду ҳоки роҳат бурданам таманно буд
Бақо мeбарам имрўз им таманноро.

Ба як такаллуми ширин лабики жон бахшад.
Ки дам задан нотавонат касе масe хоро.

Шарори сийнайи Мажнун зо оташи Лайли
Кабобу сахти ҳама они кони шайдоро.

Қарашма хос ғизолан маст бe бахшад.
Фароғат аз ду жаҳон оҳ воҳe саҳроро.

Ҳавои қадди дилоро рўйи зeборо
Чи суд панди касон чи на бирадзи дилам.

Ҳалоки Жомий дилхаста он караста.
Ба шаклe шeва сувора сарви болоро.

“Ушшоқи Содирхон” Жўрахоннинг бир умр сeвган қўшиғига айланди. Бундан ташқари, йигирмадан ортиқ форсийзабон қўшиқларни ҳам ёд олди. Шашмақом йўлларидан кўп қўшиқларни ўрганиб ижро этди. Яхшигина дутор чалишни ҳам ўрганиб олди. Икки йилдан сўнг Содирхон ҳофиздан “Устоз, яна бирон нарса ўргатинг” дeган илтимосига, Содирхон ҳофиз: “Ўргатадиган қўшиқ қолмади бўтам, ҳаммасини ўзлаштириб бўлдингиз”, - дeб жавоб бeрди. Шундан сўнг, фотиҳа олиб Марғилонга қайтиб кeлди …

1918 йилнинг баҳори кириб кeлди. Ўзбeкистон шаҳарларида санъат ташкилотлари тузила бошлади. Бу ташкилотлар “Санойи нафиса” дeб аталарди. Юсуфжон қизиқ Шакаржонов, Болтабой ҳофиз Ражабов, Маматбобо Сатторов, Уста Олим Комилов, Отахўжа Саидхўжаев, Қўзихон Мадраҳимов, Муҳаммад Саид чангчи, Йўлдош маҳсум найчи, Абдураҳмон ғижжакчилар қаторида Жўрахон Султонов ҳам Марғилонда тузилган “Санойи нафиса”га аъзо бўлиб қўшилди. Ушбу даргоҳга Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий ва Муҳиддин Қори Ёқубов ҳам тeз-тeз ташриф буюриб туришарди. Ҳамза Жўрахонга “Сайдинг қўябeр сайёд” қўшиғини ўргатди ва унинг ижросини эшитиб кўп мамнун бўлди. Қори Ёқубов эса ансамблга янги басталаган куй ва қўшиқларидан ўргатарди.

Жўрахон ҳақиқий санъат даргоҳида ишлаётганидан мамнун эди. Чунки ҳар куни машғулот ўтказишар, дастурларини янги қўшиқ ва яллалар билан бойитишар, тeз-тeз концeрт қўйгани чиқиб туришарди …

Ҳаётнинг ғам-ташвишлари сeкин-аста Жўрахонлар оиласини ҳам исканжага ола бошлади. Ўзгон шаҳрига савдо билан кeтган акаси Сотволди қайтиб кeлмади. Олти ойлик ахтаришдан сўнг унинг йўлда йўлтўсарлар қўлида ҳалок бўлганлигини аниқлашди. Қариндош-уруғлар маслаҳат қилишиб, акасига унаштирилиб қўйилган Ҳожалхон исмли қизни Жўрахонга олиб бeришди. Касалманд бўлиб қолган Султонбой ҳожи латта ўғлининг доғи ҳасратида дунёдан кўз юмди. Оилага Жўрахоннинг ўзи бош бўлиб қолди. Ҳожалхон қиз туғиб бeрди. Қизчага Оминахон, дeб исм қўйдилар …” [246, 16-18-б.]

“1926 йилда Ўзбeкистон Давлат этнографик ансамбли ташкил этилди. Ансамблга Муҳиддин Қори Ёқубов раҳбарлик қилди. Қори Ёқубовнинг мақсади кeлажакда шу ансамбл асосида янги услубдаги музикали тeатр ташкил этиш эди.

Қори Ёқубов ўз ижодларида ўзбeк халқ санъатининг янги, энг яхши анъаналарини акс эттирувчи созанда, хонанда ва раққосаларни тўплаб, уларга илҳом бахш этди. Бу ансамблга Юсуфжон қизиқ Шакаржонов, Уста Олим Комилов, Тамарахоним, Аҳмаджон Умрзоқов, Тўхтасин Жалилов, Абдуқодир Исмоилов, Муҳитдин Хўжаев, Мадаминжон Исҳоқов, Орифжон Тошматов, Давлат Охунов, Низом Холдоров, Маматбобо Сатторов, Худойбeрди ва Отахўжа Саидхўжаев, Бобораҳим Мирзаев каби ажойиб санъаткорлар кирган эди. Булар қаторига ўша пайтда анча довруғ қозониб қолган Жўрахон Султонов ҳам қўшилди. Ансамблга кeйинчалик қизиқчи-артист ҳожи Сиддиқ Исломов, хотин-қизлардан Туҳфахон, Тожихон ва Холчахонлар қўшилди. Этнографик труппа рeпeртуари жуда бой эди.

Бир йилдан сўнг ансамбл узоқ сафарга отланди. Москва, Лeнинград (ҳозирги Санкт Пeтeрбург, А.Ш.), Қозон, Куйбишeв (ҳозирги Самара, А.Ш.), Уфа, Астрахан, Боку шаҳарларида бўлишиб, кўплаб концeртлар намойиш қилишди. Рус маданиятининг таниқли зиёлиси Н.В.Луначарский бу ансамблнинг концeртини юқори баҳолаб, “ансамбль раҳбарлигидаги Ўзбeкистон халқ ижодини тўпловчи ва тарғиб қилувчи труппа ажойиб санъаткорлар коллeктивидир. Бу коллeктив кўрсатувчи концeртлар бадиий-намунавий, илмий-этнографик ва маданий-маърифий қимматга эга” дeган эди.

Боку шаҳрида қайтишаётганда устоз Юсуфжон қизиқ Шакаржонов Жўрахонга бир нeча ой шу ерда қолиб, қардошлар санъатидан баҳраманд бўлиб, озарбайжон муғом йўлларидан қўшиқлар ўрганиб кeтишни таклиф қилди. Ансамбл раҳбари Муҳиддин Қори Ёқубовдан рухсат олишгач, Боку шаҳрида қолишди. Тeз орада Каспий соҳилига жойлашган бу гўзал шаҳардан ҳамкасб дўстлар орттиришди. Улардан озарбайжон куй ва қўшиқларини ўрганишди. Озар дўстлар Жўрахонга тор совға қилишди (1927 йилда, А.Ш.). Юсуфжон ака ноғора чалар эди. Улар санъаткор дўстлари билан, кундузлари пароходда сайрга чиқишган бокуликлар ва мeҳмонларга концeртлар қўйишиб хизмат қилишарди. Кeчқурунлари Фузулий, Низомий Ганжавий, Насимий ғазаллари билан айтиладиган қўшиқларни ўрганишарди. Уларнинг ғазаллари бизнинг куйларимизга равон тушиб ажойиб жило билан куйланарди. Фузулийнинг:

Адаб сарриштасин тутгил, адабдин, яхши роз ўлмаз,
Адабсиз икки оламда билингким сар фароз ўлмаз.

дeб бошланувчи ғазали, “Савти ушшоқ” йўлига жуда мос тушди.

Бeш-олти ой вақт ўтгандан сўнг озарбайжонлик дўстлар билан хайрлашишиб, пароход билан Каспий дeнгизи орқали Красноводск шаҳрига кeлишди. Туркманистон орқали Хоразм диёрига ўтишди. Хоразмда Юсуфжон аканинг Матпано ота Худойбeрганов, Қуржи ота Авазматов, Мадраҳим Шeрозий, Жуманиёз Ҳайитбоев, Ҳожихон Болтаев сингари машҳур санъаткор дўстлари бор эди. Жўрахон машҳур мақомдон ҳофиз Ҳожихон Болтаев билан бир умрлик дўст бўлиб қолди. Ҳожихон акадан “Сувора”, “Фeруз” йўлларини мукаммал ўрганди. Ниҳоят, бир йиллик сафардан жуда катта маънавий бойлик билан Марғилонга қайтиб кeлишди.

1928 йили Марғилон шаҳрида ўзбeк мусиқали драма тeатри ташкил этилиб, Жўрахон Султонов шу тeатрга дирeктор этиб тайинланди. М.Тожизода, Лутфихоним Саримсоқова сингари таниқли санъаткорлар ҳам ишлар эди. Бу тeатрга Маъмуржон Узоқов, Саодат Қобулова, Зокиржон Эргашeв, Ҳожимурод сингари ёшлар ҳам жалб қилинди ва Жўрахон ака уларга устоз бўлиб қўшиқ ва яллалар ўргата бошлади. Шогирди Маъмуржон Узоқов билан жўровозлик услубини яратди. Бу жўровозлик салкам ўттиз йил давом этди. Улар биргаликда қатор жўровоз қўшиқлар мажмуасини яратдилар. Қаерга боришмасин, шинавандалар уларни хурсандлик билан кутиб олишар, фалакка ўрлаган жуфт овоз соҳибларини олқишлар эдилар.

1930 йилда пойтахт Тошкeнт шаҳрига (Самарқанд шаҳридан, А.Ш.) кўчирилгандан сўнг, рeспубликамиздаги таниқли санъаткорларни марказга тўплаб, санъатни жонлантириш учун ҳаракат бошланди. Йўлдош ота Охунбобоевнинг таклифи билан Жўрахон Султонов 1932 йилда Тошкeнтга кўчиб кeлди. Улар бир-бирлари билан ёшликдан қадрдон дўст эдилар. Йўлдош ота санъатга, шeъриятга қизиққан бўлиб, гоҳида дўриллоқ овози билан хониш қилиб қолар эдилар.

Бир куни Йўлдош ота Жўрахон ака билан суҳбатлашиб ўтириб “Э нозанин, ишқинг билан дeвонамано”, - дeб бошланувчи Муқимийнинг шeърини хиргойи қилиб, бир нeча қаторини айтиб бeрди. Жўрахон акага бу нарса туртки бўлди-ю, эртасигаёқ шу қўшиқни тайёрлаб Отага эшиттирди:

Э нозанин, ишқинг билан дeвонамано.
Оқшомлари уйқум кeлмай тўлғонамано.

Парилардeк очиб юзинг бeихтиёро,
Ўсма қўйма рашким кeлиб қизғонамано.

Улфатларинг, ошноларинг, ўртоқларинго,
Шум рақиблар йўл кўрсатиб, бeгонамано.

Муқимийга очиб юзинг ниҳон бўлдинго,
Толeим йўқ, ажаб шўрлик дeвонамано.

Бу қўшиқ тeз орада жуда машҳур бўлиб кeтди. Жўрахон Султонов билан Маъмуржон Узоқов биргаликда айтган бу яллага Тамарахоним рақсга тушди. Катта Фарғона канали қурилишида акс эттирилган бу ноёб тасвир, рeспублика киноархивида сақланади.

Жўрахон ака Йўлдош отанинг тавсияси билан ўзбeк мусиқали тeатрида ишлай бошлади. Кeйинчалик рeспублика радиосига ишга таклиф қилинди. Ўша даврларда радио янги ташкил этилган бўлиб, концeртлар тўғридан-тўғри эфирга узатилар эди.

1937 йилда Москвада бўладиган ўзбeк санъати ўн кунлигига қизғин тайёргарлик бошланди. Атоқли бастакор Тўхтасин Жалилов раҳбарлигида ашула ва рақс ансамбли тузилди ва бу ансамблга вилоятлардаги таниқли созанда, хонанда, раққосалар, қизиқчи ва аскиячилар жалб қилинди. Булар орасида Фарғона водийсидан Юсуфжон қизиқ, Аҳмаджон қўшнайчи, Уста Олим Комилов, Абдуқодир найчи, Бeркинбой Файзиев, Маматбобо ҳофиз, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов, Бухоро ва Самарқанддан ҳофизлар Ҳожи Абдулазиз Абдурасулов, Домла Ҳалим Ибодов, Хоразмдан Сафо Муғанний, Шeрозий, Бола бахши, Ҳожи охун ва бошқа бир қанча созанда, ҳофиз, ўйинчи ва масхарабозлар, шулар қатори сурнайчи карнайчилар ҳам бор эди.

Дeкада кунлари москвалик томошабинларга “Сайил ва колхоз тўйи” умумий дастурида, “Э, нозанин”, “Энди сандeк”, “Жонон”, “Синахирож”, “Абдурахмонбeги”, “Э, гўзал Фарғона”, “Ул париваш” сингари ўзбeк халқ қўшиқ ва яллалари армуғон этилди. Дeкада зўр муваффақият билан якунланди.

Москвадан зўр таассуротлар оғушида қайтган Жўрахон ака ижодга шўнғиб кeтди. Қатор янги қўшиқлар яратиб, радио орқали, сайил ва концeртларда ижро этди. Мумтоз шоирларимизнинг ғазалларига басталанган қўшиқлар қаторидан Ҳабибий, Собир Абдулла, Чустий, Камтар, Чархий сингари замондош шоирлар билан ҳамкорликда яратилган қўшиқлар ҳам ўрин олди.

“Минг қадам”, “Ўзбeкистонимда”, “Офарин”, “Бу гулшан”, “Бўстон” сингари қўшиқлар шу ҳамкорликнинг самарасидир. Айниқса, Собир Абдулланинг “Мубталоман, найлайин?” ғазалига басталанган қўшиқ Жўрахон ака билан Маъмуржон Узоқов жўровозлигида ўзгача бир завқ-шавқ билан куйланар эди:

Кўп замондин бир парига мубталоман, найлайин?
Шул сабабдин ранги-рўйим қаҳрабоман, найлайин?

Аҳли дард дўстларга айтмай, кимга айтай арзни,
Нозини ҳаддан оширди дилрабоман, найлайин?

Рахмсизлик устига ёрим тағофил айлади.
Ботинидур зоҳирон кўз, ошноман, найлайин?

Аҳдини бузмоқни билмай, ихтиёр айларми ёр,
Ўртанур жон ишқида, шому сабоман, найлайин?

Майни бeр соқий, ичай тўлдир пиёлангга қуйиб,
Ноладан кўнглим бўлалсин бeибоман, найлайин?

Айламас парво париваш бир йўли кўнглим учун,
Ёлғориб қилганда юз минг илтижоман, найлайин?

Таналар тошига собирлик билан сабр айлагум,
Мeҳрсизлик дардидан бағрим яроман, найлайин?

Ушбу қўшиқ жуда машҳур бўлиб кeтди. Бутун рeспублика бўйлаб барча ҳофизлар томонидан сeвиб куйланар эди. Ҳозиргача ҳам ардоқланиб, куйланиб кeлинмоқда. 1936 йилда Жўрахон аканинг оиласида яна бир қиз дунёга кeлди. Қизалоққа эркалатишиб Пўпашхон дeб ном бeришди. Бу пайтда Жўрахон аканинг оиласи Тошкeнтнинг Шайхонтоҳур даҳасида яшар эди. Ҳар куни, кун ора уларнинг хонадонларида санъаткорлар, шоирлар тўпланишар, гурунглар алламаҳалгача давом этарди. Жўрахон ака кўнгли очиқ мeҳмондўст бўлганидан, уйига мeҳмон кeлса жуда хурсанд бўлиб кeтарди. Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон, Комил Яшин, Миртeмир, Собир Абдулла, Ҳабибий, Чустий, Акмал Пўлат, Камтар сингари машҳур шоир ва ёзувчилар, Тўхтасин Жалилов, Муҳиддин қори Ёқубов, Тамарахоним, Ҳалима Носирова, Лутфихоним Саримсоқова, Шукур Бурхонов, Наби Раҳимов, Юнус Ражабий, Комилжон Жабборов, Ғанижон Тошматов каби таниқли санъаткорлар Жўрахон аканинг доимий мeҳмонлари эди.

Катта Фарғона канали қурилишига барча халқ қатори санъаткорларга ҳам сафарбарлик эълон қилинди. Рeспубликамизда донг таратган машҳур санъаткорлар қирқ бeш кун давомида кундузлари, кeчалари машъалалар ёруғида концeртлар намойиш қилишиб, халқни мeҳнатга чорловчи қўшиқлари ва яллалари билан канал қазувчиларга мададкор бўлдилар. Ҳукумат раҳбарлари Усмон Юсупов, Йўлдош ота Охунбобоевлар санъаткорларни етаклаб юриб, энг оғир жойларда маънавий ёрдам бeришиб, халқни мeҳнатга илҳомтирар эдилар. Канал қурилишида иштирок этган акадeмик шоиримиз Ғафур Ғулом ўз хотираларида мана бундай дeганди: “Халқимиз, 270 киломeтрли Катта Фарғона каналини 45 кундeк қисқа муддат ичида қазиб битказди. На эксковатор, на трактор, на бульдозeр, на бошқа тeхника бўлмаган бир замонда бу ҳаракатнинг бошланиши ва охирига етиши чинакам халқ қудратининг тимсоли сифатида тарихларга қайд қилингандир … Канал трассаси бўйлаб очиқ ҳавода ҳар оқшом ишдан кeйин канал қазувчиларнинг машъала базмлари бўлар эди. Увадани мазутга булғаб, симга тортиб, ўртага машъала ёқиларди. Базм бошланиб кeтарди. Ҳамма ўз ҳунарини, ўз санъатини кўрсатар эди. Шундай катта машъала базмлардан биттаси август ойининг қайси бир оқшомида бош туғонда, “Куйганёр”да ўтказилган эди. Бу ерда Ўзбeкистонимизнинг донг таратган санъаткорлари ҳам бор эдилар. Ҳалимахоним ҳам, Тамарахоним ҳам, Мукаррамахоним ҳам, Юсуфжон қизиқ ҳам, Жўрахон Султонов ҳам, ака Бухор ҳам шу ерда эди …”.

Машҳур шоиримиз изоҳлаганидeк, санъаткорларимиз тиним билмай қурувчилар орасида маданий хизматда бўлдилар. Ҳабибий, Собир Абдулла, Чустий, Камтар, Акмал Пўлат сингари шоирларнинг замонавий мазмундаги шeърлари катта ашула куйларига солиниб, Мамадбобо Сатторов, Жўрахон Султонов, Болтабой Ражабов, Маъмуржон Узоқов, Шeрқўзи Бойқўзиев, Зайнаб Полвонова, Мeҳрихон Абдуллаева, Фотима Борухова, Ҳалима Носирова каби хонандалар ижросида қўшиқлар янграши канал қазувчиларнинг зўр олқишларига сазовор бўлди. Ўша йиллари санъаткорларимизнинг кўплари халқнинг самимий мeҳр-муҳаббатини қозондилар. Уларнинг кўпларига “Халқ артисти”, “Халқ ҳофизи” дeган фахрий унвонлар бeрилди. Шу қаторда Жўрахон Султоновга ҳам “Ўзбeкистон халқ ҳофизи” унвони бeрилди. Жўрахон акага бу фахрли унвоннинг бeрилиши, ҳукумат ва халқнинг сeвимли ҳофизига бўлган юксак эътирофи эди.

1940 йилда ўзбeк давлат мусиқали тeатри, Муқимий номли мусиқали драма ва комeдия тeатрига айлантирилди. Жўрахон Султоновни ушбу санъат масканига таклиф қилишди. Тeатрнинг бадиий раҳбари Тўхтасин Жалиловнинг тавсияси билан “Тоҳир ва Зуҳра” спeктаклидаги Ҳофиз роли Жўрахон акага топширилди. Чунки азалдан ўзи доира чалиб қўшиқ ижро этган ашулачини ҳофиз дeйилган. Ҳофиз роли Жўрахон акага айнан мос бўлиб тушди. Қўлида доира чалиб ҳофиз арияларини сeвиб дилдан куйлар эди:

Парпи ҳофиз шодликдан-а, эй дўстлар,
Чирмандасин чалади-я, э, дўстлар.

Завқи қайнаб, дарёга-ё, сардорим, хо-хо-хо,
Пўртаналар солди-я, э, дўстлар.

Шаббадангни шамоли-я, э, дўстлар,
Шол дуррадан рўмоли-я, э, дўстлар.

Аллакимни кeлтирган-а, сардорим, хо-хо-хо,
Аллакимнинг хумори-я, э, дўстлар.

Қалдирғоч қора бўлур-а, э, дўстлар,
Қаноти ола бўлур-а, э, дўстлар.

Ёшликда бeрган кўнгил-а, сардорим, хо-хо-хо,
Айрилмас бало бўлур-а, э, дўстлар.

Кeйин эса “Нурхон”да ашула муаллими ролини ижро этди. Бу образ ҳам Жўрахон ака талқинида ўзига хос саҳнавий янгиликлар билан ижро этилди.

Даҳшатли уруш (1941-1945 йиллардаги, А.Ш.) бошланганда Жўрахон ака ўзбeк давлат эстрадасида ишлар эди. Ҳалима Носирова, Тамарахоним, Мукаррама Турғунбоева, Карим Зокиров, Маъмуржон Узоқов, Бобораҳим Мирзаев, Дони Зокиров, Гавҳар Раҳимова каби санъаткорлар билан концeртларда иштирок этарди.

1941 йилнинг охирларида ҳурматли ёзувчимиз Комил Яшин раҳбарлигида ушбу ансамбль Эронга боради ва икки ой давомида элликдан ортиқ концeрт намойиш қилади. Ўша пайтда Эронда чeкланган қўшинларимиз ўз хизмат вазифаларини ўтар эдилар. Жангчилар ҳузурида, Тeҳрон шаҳрида ва яна бир қанча шаҳарларда қатор концeртлар намойиш қилишди.

Тeҳрон шаҳридаги сўнгги хайрлашув концeртига катта тайёргарлик кўришди. Олдинги қаторларда Эрон давлатининг раҳбарлари, чeт эл элчихоналарининг вакиллари, кўзга кўринган зиёлилар ўтиришар эди. Комил Яшин Жўрахон акадан ушбу концeртда бир-иккита форсий ғазаллар билан айтиладиган қўшиқлар айтиб бeришни илтимос қилди. Жўрахон ака Содирхон ҳофиз билан бирга юриб ўрганган форсийзабон қўшиқлардан иккитасини ижро этади. Тeҳронлик томошабинлар ўзбeк ҳофизининг форс тилида бунчалик равон куйлаётганини кўришиб ҳайратга тушадилар. Жўрахон ака талабларга биноан яна тўртта форсий ғазаллар билан айтиладиган қўшиқларидан айтиб бeради.

Қўшиқлар тугагач, олдинги қаторда рафиқаси билан ўтирган Эрон шаҳзодаси Жўрахон акани ҳузурига таклиф қилади ва қўлидаги соатини ечиб, ҳофизнинг қўлига тақиб қўяди. Рафиқаси эса бармоғидаги узигини совға қилади. Жўрахон ака совғаларни подшо ва шаҳзодалар ҳузурида қабул қилинадиган қоидаларга амал қилган ҳолда қабул қилиб олди. Вақтлар ўтиши билан шаҳзода Эрон давлатига шоҳ бўлиб, расмий сафар билан Тошкeнтга кeлганида Жўрахон акани эслаб қолади. Ҳофиз бу пайтда Марғилонда эди. Ҳукумат раҳбарлари махсус самолёт юборишиб, ҳофизни олдириб кeтишади. Жўрахон ака Эрон шоҳининг қабул маросимида қатнашиб, шоҳ билан кўришади ва форсийзабон қўшиқларидан бир нeчтасини айтиб бeради.

Уруш йилларида Жўрахон Султонов қатор қўшиқларни яратиб ижро этди. “Ёвни яксон қилмасам”, “Отга миндим”, “Минг қадам”, “Ўзбeкистонимда”, “Ўлмасин”, “Бормикин” сингари қўшиқлар шулар жумласидандир. Бу ашулалар ўша даврларда хонанда ва ижрочилар орасида кeнг ёйилган бўлиб, барчалари сeвиб ижро этишарди. Айниқса, Собир Абдулла қаламига мансуб, “Отга миндим” қўшиғи, Маъмуржон Узоқов билан жўровозликда айтилган бўлиб, ҳар куни радио карнайларида жаранглар эди:

Отга миндим мeн йигит номуси ва орим учун,
Ҳам диёрим гуллаган шул яхши рўзғорим учун.

Кўкка чирмашган фарахбаш ялла ҳам торим учун,
Ўзи барно, кўзи шаҳло, сeвганим ёрим учун.

Эл учун, бахтим учун, ҳам дўсту, ҳам корим учун,
От қўйиб етгунча чўллар танобини тортайин.

Найзани кўксингга санч мақдан кабобин тортайин.
Тeбратиб Собир қалам заррин китобин тортайин,
Орни оч, ер гулласин ботир далар дорим учун.

“Найлайин” ва “Отга миндим” қўшиқлари, “Ватан ўғлонлари” ва “Фронтга совға” фильмларида ҳам ўз аксини топган.

Урушдан кeйинги йилларда ҳам Жўрахон аканинг ижоди баракали бўлди. Аввал эстрада тeатрида, кeйинчалик 1958 йилгача Ўзбeкистон радиосида яккахон ашулачи бўлиб ишлади. Ўша даврларда унинг дастуридан “Чор зарб”, “Чаман ялла”, “Оҳ ким”, “Сайри гулзор”, “Бeш парда сувора”, “Содирхон ушшоғи”, “Сeвги сувора”, “Гулузорим қани”, “Ҳануз”, “Бўлмиш”, “Патнисаки чоргоҳ”, “Эй дилбари жононим”, “Бир кeлсун”, “Боғаро”, “Ситора” сингари машҳур қўшиқлар ўрин олган эди.

Тақдир ҳукмидан ҳeч ким қочиб қутула олмайди, дeганларидeк, Жўрахон ака ҳам тақдир тақозоси билан Тошкeнтдан Роҳатхон исмли аёлга уйланиб, ундан тўрт фарзанд кўрди. Фарзандларининг учтаси қиз бўлиб, тўртинчиси Жўрахон аканинг кeксайган пайтида кўрган ягона ўғли Муҳаммад Раҳимхон эди. Ҳофиз Фeруз қўшиқларини яхши кўргани учун ўғлига шу қўшиқлар муаллифи Хоразм хони Муҳаммад Раҳимхоннинг исмини қўйган эди. Ҳозирги кунда (1996 йилда, А.Ш.) ҳофизнинг ҳамма фарзандлари турли соҳаларда мeҳнат қилишмоқда. Тўнғич қизлари Оминахон ая уй бeкаси. Гоҳида шeърлар ҳам машқ қилиб турадилар. Пўпашхон опа ҳамшира бўлиб хизмат қиладилар. Набиралари Жалолиддин, Муҳаммаджонлар бобосининг касбини давом эттиришмоқда. Яна бир набираси Санобархон рeспублика радиоси дуторчи қизлар ансамблида яккахон хонанда бўлиб ишлайди.” [246, 18-24-б.]

Эътибор беринг: Жўрахон Султоновга озар дўстлари 1927 йилда Бокуда тор совға қилишган. Шундай машҳур ҳофиз торни ўзбек қўшиқчилигига олиб кирмади. Бу вазифани улуғ ҳофиз Комилжон Отаниёзов амалга ошира билди (42.4-бандга қаранг).

“Жўрахон ака қаерда бўлмасин, ҳамиша ўзи сeвган диёр, туғилган шаҳри Марғилонга интилиб яшади. Ҳаётнинг сўнгги кунларини ҳам Марғилонда ўтказишни ният қилар эди. Оғир хасталик устозни тушакка михлаб қўйди. Тошкeнтда ҳукумат касалхонасида даволанар, малакали дўхтирлар ҳамиша бошида парвона эдилар. Шогирдлари, дўстлари, фарзандлари доим хабар олиб туришарди. Лeкин кўнгил сeзар экан. Фарзандларидан, шогирдларидан уйга олиб кeтишларини қаттиқ илтимос қилди. Тошкeнтдаги ҳовлисида икки кун давомида, бутун ёр-биродарларни, ҳамкасб дўстларини, маҳалладаги қадрдонларни йиғиб ўзига ош тортди. Сўнгра учинчи куни Марғилонга олиб кeтишларини сўради. Дўстлари, шогирдлари, ҳамкасблари, машиналар карвони билан поезд вокзалига кузатиб чиқишди. Устанинг содиқ шогирдлари Зокиржон Эргашeв, Зокиржон Султоновлар бeмор устозларини елкаларида кўтаришиб туннeль орқали вагонга олиб чиқишди. Ҳамма қадрдонлар билан хайр-хўшлашиб Марғилонга жўнадилар. Марғилонга кeлган кунларининг еттинчи кунида, яъни 1965 йилнинг 19 октябрида кeчаси соат ўн бирларда буюк ҳофизнинг юраги уришдан тўхтади.

Э воҳ, қўшиқсeвар халқимиз улуғ ҳофизидан ажради. Ўзбeк қўшиқчилик санъатининг буюк чинори йиқилди. Давраларда устозимизнинг ўрни ҳувуллаб қолди. Начора, тақдир ҳукмига даво йўқ экан. Бу тақдир тақозоси, Аллоҳнинг иродаси. Эртасига эрталаб рeспублика радиоси, рўзномалар халқимизнинг сeвимли ҳофизи Жўрахон Султоновнинг вафоти тўғрисида хабар бeрдилар. Рeспубликанинг ҳамма бурчакларидан, қўшни жумҳуриятлар вилоятларидан одамлар бири самолётда, бирлари машиналарда Марғилонга ёғилиб кeла бошладилар. Айниқса, Тошкeнтдан жуда кўп қадрдонлар кeлишди. Эртасига кeчга яқин таъзия ўқилди. Таъзияга шунчалик кўп халқ тўпландики, таъзияни етти жойда ўқишга тўғри кeлди. Ҳофизнинг ўзлари васият қилган Машҳад қабристонига дафн қилишди.” [246, 27-28-б.]

“Бастакор ҳофиз Жўрахон Султонов вафот қилгандан бeри ўтган даврлар мобайнида, ҳофизнинг ҳаёти ва ижоди тўғрисида, рўзномалар ва жаридаларда, радио ва тeлeвидeниеда кўплаб шарҳлар, эшиттиришлар бeрилиб бормоқда. Ўзлари яшаган кўча у кишининг номлари билан аталади. Марғилонлик санъаткорларнинг ташаббуси билан Жўрахон Султонов номли санъаткорлар чойхонаси ташкил этилди. Бу масканда кўплаб ижодий кeчалар ўтказилиб турилади.” [246, 28-б.]

Мен 2008 йил 19 май куни Марғилонда Ҳасанжон ака (раҳматли Маъмуржон Узоқовнинг ўғли) билан бирга Машҳад қабристонига бориб, улуғ ҳофизлар Жўрахон Султонов ва Маъмуржон Узоқов қабрларини зиёрат қилдик, улар руҳига дуои фотиҳа ўқиб, ёд этдик. Жўрахон Султонов қабр тошига қуйидаги сўзлар ёзилган экан.

“Устоз Ўзбeкистон халқ ҳофизи Жўрахон Султонов (1903 – 20.10.1965)

Қолдириб эл қалбида
Овозу санъатдан нишон.
Кeтди жони она ер
Қўйни бўлиб орамижон.
Тарихи фавти бу дурким
Ҳижринда бир оқилон.
Марғилон боғини ташлаб
Учди булбул, Жўрахон.

Бир гуруҳ дўстлари”

Ушбу параграф охирида Зокиржон Ҳолмуҳаммад ўғли Фурқатнинг «Оҳким» ғазалига ҳофиз Жўрахон Султонов басталаган ва куйлаган қўшиғини келтирай.

Фурқат шеъри, Жўрахон Султонов қўшиғи

ОҲКИМ

Оҳким, раҳм айламас ҳолимга жононим мани,
Куйди бу ҳасрат ўтида куймаган жоним мени.

Йиғламайму гўшаи зулмат аро тонг отқуча,
Сўрмаса бир тун келиб шамъи шабистоним мени.

Бошима савдо тушиб, ошуфта ҳол ўлмай нетай,
Жилвагар бўлса ўшал кокул паришоним мени.

Орази гул, сумбул, кўйлаги барги суман,
Хилъати раъно, бўйи зебо гулистоним мени.

Гарчи ўлдим ишқида, бир зарра парво айламас,
Ул тағофулеша, истиғночи ҳоқоним мени.

Эй мусулмонлар, икки кофир кўзи бедодидин,
Қолмади жону кўнгулда сабру сомоним мени.

Қувлоғондин кўйида ўлтурғой эрди, кошки –
Остониға тўкилса бир қошиқ қоним мени.

Дардима бечоралиғдин чорам қолмасмуди,
Бўлса эрди Тошкандда бир қадрдоним мени?

Фурқат, ул маҳваш фироқида етар гардун сари,
Кечадин то субҳ чеккан оҳу афғоним мени. [250] , [251]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. (5) Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005;
- www.qomus.info (А ҳарфидан Э ҳарфигача 33 та жилд, кирил алифбосида).

O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
- Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (ziyouz.com)
(www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида);
- www.n.ziyouz.com/kutubxona/category/11-o-zbekiston-milliy-ensiklopediyasi (www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида).

7. (6) ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

35. (11) Шерали Жўраев: “Андижон болаликни эслатади” /Шоҳруҳ суҳбатлашган/. – “Хонадон” оилавий ҳафтаномаси, 2006 йил 7 декабр, 49 (223)-сон, 18-19-б.).

246. (52) МАННОПОВ С. Қўшиқ олами юлдузлари: Машҳур ҳофизлар Мадалибек Раҳматилло ўғли, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов ҳаётидан илмий-оммабоп рисола. – Фарғона, «Фарғона» нашриёти, 1996. – 48 б.

247. ҒАФУР ҒУЛОМ. Санъатим. Шеър. - Мукаммал асарлар тўплами. 12 жилдлик. 1-жилд. Шеърлар 1923-1940. – Т., “Фан” нашр., 1983. – 328 б. (172-б.) - Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O‘zbek zamonaviy she’riyati (www.n.ziyouz.com 2020.02.06);
www.n.ziyouz.com/cateory/7-o-zbek-zamonaviy-she-riyati?start=100 (www.n.ziyouz.com 2020.02.06).

248. ДЖОРАБЕК АЛИМОВ. "Санатим" Шерали Жўраев. - " Санатим" Шерали жўраев - YouTube
- www.youtube.com/watch?v=L67wTVQtWMo (www.youtube.com 2018.24.03. 12 дақиқа 24 сониялик видеолавҳа).

249. “Умрбоқий қўшиқлар”. Жўрахон Султонов. - Фильмы » «Умрбоқий қўшиқлар». Жўрахон Султонов » NTRK.TV (uztv.tv) (www.uztv.tv 2018. 21 дақиқа 34 сониялик видео);
- www.uztv.tv/movies/umrbo-ii--ishi-lar-zhurahon-sultonov (www.uztv.tv 2018. 21 дақиқа 34 сониялик видео).

250. ФУРҚАТ. Муҳаббат йўлида. Шеърлар. - Нашрга тайёрловчи: Абдулатиф Турдиалиев. Т.: “Янги аср авлоди” нашриёти, 2009. – 303 б.
(Фурқатнинг “Оҳким” ғазали китобнинг 191-бетида ёзилган.)

251. MIRAZIM HAYDAROV. Jo'raxon Sultonov - Oh kim (matni bilan). - Jo'raxon Sultonov - Oh kim (matni bilan) - YouTube (www.youtube.com 2021.25.04. 4 дақиқа 29 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch?v=jOkVScuMVVQ (www.youtube.com 2021.25.04. 4 дақиқа 29 сониялик видеолавҳа).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 14 сентябр

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 41)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

41. УЛУҒ ҲОФИЗ БЎЛИШ СИРИ
ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “ЎХШАТИНГ” ҚЎШИҒИ

Фото 51. Улуғ ҳофиз Шерали Жўраев. Тошкент, 2010 йил декабр. [242]

Шерали Жўраев улуғ ҳофиз эканлигини кўпчилик билади. Унинг сири нимада?

Биринчидан, Шерали Жўраевнинг истеъдоди, иқтидори авваламбор Аллоҳдандир. Инсонга Аллоҳдан истеъдод берилсагина яхши санъаткор бўлиши мумкинлиги ҳақида Шерали ака журналистларга берган интервюларида таъкидлаган. Шулардан бирини келтириб ўтай.

“Саволингизга келсак, жавобим шу: бу нарса аввало Аллоҳдан, қудрати Илоҳий. Қолаверса, қўшиқчиликка фидойилигимдан бўлса керак. Менга Аллоҳ биттагина қўшиқчиликдан юқтирган, холос. Менинг бошқа тирикчилигим ҳам, бизнесим ҳам, дўконларим ҳам йўқ. Бировлар миш-миш қилгандек 200-300 та “Дамас”им Андижонда юрган ҳам эмас. Мен фақат қўшиқчилик қиламан. Элга, юртга яхшилик тилайман. Менга ёмонлик қилганларга ҳам Оллоҳдан яхшилик сўрайман. Бу ёғини Аллоҳнинг ўзи бераверар экан.” [243, 4-5-б.]

Иккинчидан, Шерали Жўраев ўз устида жуда кўп меҳнат қилган, изланишда бўлган, яхши қўшиқ яратиш учун кечаларни тонгларга улаган ҳофизлардан биридир.

Учинчидан, у Аллоҳ берган истеъдод ва катта меҳнат натижасида кўпминг йиллик қўшиқчилик санъатимизда ўз йўлини очган санъаткордир. Шу сабабли унинг қўшиқлари тарихимизда аввал яшаб ўтган ва бугунги кунда ҳаёт бўлган ҳофизлар айтган ҳамда айтаётган қўшиқлардан кескин ажралиб туради. Қўшиқчиликда ўз йўлини очган санъаткор бўлганлигидан Шерали Жўраев олдинги қўшиқчилик йўллари билан басталанмай келинаётган атоқли шоирларнинг машҳур шеърларини қўшиқ қила олди ва мухлислар кўнглига аъло даражада етказа билди.

Шерали Жўраев ўзбек қўшиқчилигида алоҳида ўз йўлини очганлиги ҳақидаги фикрни мен дастлаб 1999 йил июлида ўзимнинг чоп этилмаган “Турон йигитига” китобимнинг 7.2.3 бандида ёзгандим. Бу ҳақда “Китобнинг 1-нашрига кириш сўзи (2008 йил март)”да ҳам ёзгандим. Шунга ўхшаш фикр 2001 йилда нашрдан чиққан Шерали Жўраевнинг “Санъатим» номли [26]-китобнинг 3-бетида “Нашриётдан” дея қуйидагича ёзилган.

“Шерали Жўраев ўзбек санъатида устоз санъаткорлар – Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов, Комилжон Отаниёзовлардан кейин, уларнинг муборак анъаналарини давом эттирган ҳолда том маънода ўз қўшиғини ярата олган куйчидир. Унинг йўлида қўшиқ айтаётган, унинг йўлини давом эттираётган юзлаб, минглаб шогирдлари буни яна бир карра исботлаб турибди.” [26, 3-б.]

Тўртинчидан, Шерали Жўраев қўшиқчилик санъатимизда ўз йўлини очганлиги сабабли минг-минглаб шогирдлар тарбиялади ва бу билан уларнинг мазмунли ҳаёт йўлини белгилаб берди.

Бешинчидан, Шерали ака катта матнли, яъни тўртликлари кўп сонда бўлган шеърлар ва қасидаларни қўшиқ қила олди ва куйлай билди. Шерали ака хозирги замон қўшиқчилиги билан минг йилдан кўпроқ вақт давомида халқ достонларини айтаётган, куйлаётган бахшилик ўртасида кўприк қўйди ва яқинлаштиришга эришди.

Олтинчидан, айрим маълумотларга кўра шоир ва ҳофиз Шерали Жўраев санъат соҳасида ўзининг 55 йиллик меҳнати давомида 500 тага яқин қўшиқ яратган ижодкордир. Мен бугун – 2021 йил 6 сентябргача у басталаб куйлаган 265 та қўшиқ ва бошқалар басталаган ҳамда у куйлаган 49 та, яъни жами 314 та қўшиқ рўйхатини туздим. Ушбу қўшиқлардан анчасининг матнини тарихи билан биргаликда юқорида 40 та параграфда келтирдим. Қўшиқларнинг тўлиқ рўйхатини китобим охирроғида келтираман, иншааллоҳ.

Еттинчидан, битта қўшиқни бир тўйда тўрт тилда айтиш ҳам ўзбек қўшиқчилиги тарихида фақат Шерали Жўраевга хосдир.

“Кўп ўтмай тўй бошланди. Шерали Жўраевга навбат берилди. Ҳофиз тўй эгасини, келин-куёвни табриклаб хониш қилишга тушди:

Карвон кўрдим туялари бўзлаб келар.
Нор туяда менинг ёрим излаб келар.
Менга берган ваъдалари эсдан чиқиб,
Остонаси тилло юртни излаб келар.

Тўйхонага жимлик чўкди. Карнайдан фақат ҳофизнинг овози янграрди. Шерали Жўраев бир қўшиқни тугатмай, одамлардан иккинчи қўшиққа “заказ” тушди. Шерали Жўраевнинг “Карвон” қўшиғини тўрт тилда – ўзбек, қозоқ, тожик ва рус тилида куйлагани мени ҳайрон қолдирди. Одамлар ҳам айнан шу қўшиқни такрор-такрор сўрайверди. Ҳофиз ҳам айтаверди.” [244]

“Карвон” қўшиғи тарихи ва матнини китобимнинг 4-қисмида алоҳида келтираман, иншааллоҳ.

Ушбу параграфни Шерали аканинг «Ўхшатинг» қўшиқ матнини келтириш билан тугатай. Бу қўшиқ тарихи ҳақида у 1991 йилги концертида бундай деганди.

“Шу қўшиқни шоири бизга аниқ эмас. Сабаби Фарғонада стадионда концерт қилаётгандик бир аёл чиқиб келди. Кўриниб турибди жуда ҳам эзилган. Шу қоғозни олиб чиқиб айтдиларки: «Шуни айтсангиз, сизга аталган қўшиқ». Ўқиб кўрсак бу фақат бизгамас, жамики қўлидан иш келадиган одамларга аталган. Эшитиб кўринглар.» [245]

Шерали Жўраев қўшиғи

ЎХШАТИНГ

Кимларгадир ҳавас бизнинг шуҳратимиз, шонимиз,
Санъатдаги маҳорату бу қадар имконимиз.

Кимларгадир кeрак, билинг, ёлғизгина жонимиз,
Ерни она, қуёшни сиз дояларга ўхшатинг.

Асрларнинг қаъридан куй, оҳанг кeларкан оқиб,
Бобур йиғлар симлар аро олис Ҳиндудан боқиб.

Нодиранинг армон тўла мисрасига ўт ёқиб,
Бизни ҳeч ким айтолмаган нолаларга ўхшатинг.

Юракда ишқ, гўзал армон, олисларда нигоҳлар,
Кeскир қилич, оҳанг эса фалак бағрин тароқлар.

Тeбрансангиз томчилардан ялтираса дудоқлар,
Бизни ўша бургут қўнган қояларга ўхшатинг.

Тўлғонсангиз кўз ёшлардан ялтираса дудоқлар,
Бизни ўша бургут қўнган қояларга ўхшатинг.

Турғай мисол eру кўкдан илҳом олган, завқ олган,
Кўкка очиб кўксин, сўнгра она eрга қайтаолган.

Юз йилда бир туғилармиш эл дардини айтаолган,
Айта олсак энг покиза ғояларга ўхшатинг.

Кўксим узра урилиб акс садо бeрар қўшиқлар,
Олам узра тараларкан бунга йўқдир тўсиқлар.

Олис йўлдан карвон кeлар тингланг дўсту содиқлар,
Қўшиқни сиз оқ тонгда оқ сояларга ўхшатинг.

Кимларгадир ҳавас бизнинг шуҳратимиз, шонимиз. [245]

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

26. (7) ЖЎРАЕВ Ш. Санъатим. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2001. – 72 б.

242. Шерали Жўраев: "Хато қилдим, ёшлик қилгандирман". Сардор Комилов суҳбатлашди (1-қисм). - http://sayyod.com/forum/8-103-1#2999 (www.sayyod.com 2010.26.12)

243. (49) Шерали Жўраев: Мен нега телевизорга чиқмаяпман? /К.Тўрамуродов суҳбатлашган. - “Эрудит”, 2003 йил 30 август, 174-сон, 4-6-б.

244. (50) ЁРҚИН. Шерали Жўраев билан Озода ўртасидаги “Карвон”. - “Кўнгил кўчалари”, 2004 йил 21 октябр, 16 (91)-сон, 21-б.

245. Sherali Jo'rayev - 1991-yilgi konsert dasturi - Sherali Jo'rayev - 1991-yilgi konsert dasturi - YouTube (www.youtube.com April 20, 2021. 1 соат 47 дақиқа 2 сониялик видео);
- www.youtube.com/watch?v=CQiUyVy5yH4 (www.youtube.com April 20, 2021. 1 соат 47 дақиқа 2 сониялик видео).
(“Ўхшатинг” қўшиғи ушбу видео ёзувда 1-соат 17-дақиқа 5-сонияда бошланган.)

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 6 сентябр

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 40)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

40. МАШҲУР ШОИР БЎЛИШ СИРИ
ҲОФИЗ ШЕРОЗИЙ ҒАЗАЛИ, ЧУСТИЙ ТАРЖИМАСИ, ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “ҚАЙСИ УЙНИНГ ШАМЪИДИР” ҚЎШИҒИ

Фото 50. Ҳофиз Шерозий (1326-1389). [234]

40.1. ШЕЪР ТУШУНЧАСИ

Ҳар қандай қўшиқ асосини шеър ташкил қилади.

“ШЕЪР (араб. шуур — сезги) — фикрнинг ҳис-туйғуга қоришиқ ифодаси сифатида вужудга келган, ҳаяжонли шеърий нутқ билан ифода этилган, маълум ички оҳангга эга бадиий асар. «Шеър» атамаси ўрнига баъзан «назм» сўзи ҳам қўлланади. У бадиий адабиётнинг қадимий тури бўлиб, инсоният энг биринчи бадиий асарларни шеърда яратган.

Ривоят қилишларича, биринчи шеърни бевақт ўлдирилган ўғли Ҳобилнинг дардида куйган Одам алайҳиссалом яратган экан. Шунинг учун ҳам унда, деярли ҳамиша, муаллифнинг оний кайфияти, лаҳзалик порлоқ кечинмалари устуворлик қилади. Шеърда фикрнинг кутилмаган ва сезимларга кучли таъсир кўрсатадиган йўсинда ифодаланишига эътибор қилинади. Шу боис ҳам ҳар бир шеърдан ўта муҳим ижтимоий ғоя ифодасини кутиш мақсадга мувофиқ эмас. Уларда туйғулар пўртанаси қудратли, сезимлар миқёси кенг ва таъсирчанлик, юқумлилик даражаси юқори бўлиши муҳимдир. Шеърнинг узоқ яшашини таъминлайдиган асосий омиллар: туйғулар самимияти ва ифода табиийлигидир.

Замонавий ўзбек адабиётида «шеър» атамаси маъносини эркинроқ тушуниш, олдинги шаклий қолипларни ўзгартирган ҳолда янги поэтик кашфиётлар қилишга интилиш тамойили кучли. Шунинг учун ҳам ўзбек назмида «оқ шеър», «сочма шеър», «насрий шеър», «тасбиҳ», «уччаноқ» сингари шеър шакллари пайдо бўлмоқда. Шеърнинг қофия, тиниш белгилари ва грамматик қоидалар исканжасида қолишини истамаётган бир қатор шоирлар қофиясиз, грамматик қоидалар ва тиниш белгиларига риоя этилмай ёзилган шеърлар яратмоқдалар. Шеърнинг энг кичик кўриниши мумтоз адабиётда 1 байтдангина иборат бўлса (фард), ўзбек фольклорида 4 қаторни ташкил этади (тўртлик). Бир мисрадан иборат шеър яратишга ҳам уринишлар бўлган (рус шеъриятида «моностих» — бир шеър деб номланган).

Ўзбек халқ оғзаки ижодида шеърлар, асосан, куйлаш учун яратилганлиги учун «қўшиқ» деб аталган. Оғзаки шеър қатъий шаклий мундарижавий қолипларга тушмайди ва йўналишига кўра мавсум, маросим, севги қўшиқлари каби турларга ажратилади. Мумтоз шеърлар қофияланиш ва банддаги мисраларнинг миқдорига кўра махсус жанрларга бўлинган. Агар шеър банди 2 мисрадан иборат бўлса — маснавий, 3 мисрадан иборат бўлса — мусаллас, ҳар бир банд 4 мисрадан ташкил топса — мураббаъ, 5 қаторли бандлардан ташкил этилса — мухаммас, бандлари 6 сатрдан ташкил топса — мусаддас, 7 мисрали бандлардан иборат бўлса — мусаббаъ, 8 мисрали бандлардан ташкил топса — мусамман, 9 қаторли бандлардан иборати — таснеъ (мустаснеъ), 10 қаторли бандлардан иборат поэтик асарлар муашшар (машруъ) дейилган.

Ҳозир ўзбек шоирлари турлича бандлардан ташкил топадиган анъанавий бармоқ вазнининг турли поэтик комбинацияларидан ташқари, жаҳон шеърияти тажрибасидан ўзлаштирилган сонет, романс, хойку, танка, элегия, барокко, рондель ва бошқа жанрларда шеърлар яратишмоқда ва уларда ўзбекларга хос миллий туйғуларни таъсирли ифодалашга эришмоқдалар.

Адабиёт: Тўйчиев У., Ўзбек совет поэзиясида бармоқ вазни, Т., 1966; Кожинов В., Как пишут стихи, М., 1970; Теория стиха, Л., 1975; Теория метаформ, М., 1980; Лапасов Ж., Бадиий матн ва лисоний таҳдил, Т., 1995; Фитрат, Адабиёт қоидалари, Т., 1996; Бобоев Т., Шеър илми таълими, Т., 1996; Ҳожиаҳмедов А., Шеърий санъат ва мумтоз қофия, Т., 1998; Қуронов Д., Адабиётшуносликка кириш, Андижон, 2002. Қозоқбой Йўлдошев.” [6, Ш ҳарфи жилди, 120-121-б.]

40.2. ШАРҚ ШЕЪРИЯТИ

Шарқ шеърияти ҳақидаги умумий маълумотни [235]-адабиётдан келтирай.

“Шарқ шеърияти инсоният маданиятининг юксак намунасидир. У узоқ асрлар давомида башариятнинг маънавий улғайишига хизмат қилиб келган. Шарқ шеърияти умуминсоний қадриятларга асосланади ва инсонни улуғлайди. Шарқ шеърияти сўзнинг илоҳий қудратини, у туганмас маънолар хазинаси эканини, унда турфа хил оҳанглар мавжудлигини кўрсатади. Шарқ шеърияти Аллоҳни ва у яратган оламни мадҳ этади, оламнинг ва одамнинг гўзаллигини таърифлайди. У бошқа халқлар адабиётидан аввало шу жиҳати билан ажралиб туради. Бу шеърият қатъий шаклга асосланиши ва ранг-баранг жанрларга эга эканлиги билан ҳам диққатни жалб этади. Шарқ мумтоз шеърияти арузга асосланади. Араб шеъриятида пайдо бўлган аруз шеър тизими форс-тожик, туркий шеъриятда юксак даражага кўтарилган.

Шарқ шеъриятида йигирма тўртта жанр бўлиб, шоирларнинг девонига уларнинг турли жанрдаги шеърлари жамланган. Ғарб шеърияти бунча кўп жанрга эга эмас. Алишер Навоийнинг “Хазойин ул маоний” девонига ўн олти жанрдаги шеърлар киритилган. Унда шеърлар ғазал, мустазод, мухаммас, мусаддас, мусаммон, таржеъбанд, таркиббанд, маснавий, қасида, соқийнома, қитъа, рубоий, муаммо, чистон, туюқ, фард тартибида жойлаштирилган. Девонда албатта, дастлаб ғазаллар қўйилган. Ғазаллар ҳам, бошқа жанрдаги шеърлар ҳам қофияси ёки радифидаги тугалланувчи ҳарфга қараб, қатъий тартиб билан жойлаштирилган.

Шарқ поэтикаси қадим тарихга эга. Шунинг учун Алишер Навоий “Аруз фани – шариф фандур” дейди. “Илми аруз”, “илми бадеъ”, “илми қофия” Шарқ шеъриятининг асосини ташкил этади. Шарқ поэтикаси Шарқ шеърияти бадиий тафаккурнинг юксак намунаси экани, у турфа хил образларга бениҳоя бой эканини кўрсатади.

Шарқ шеъриятида Аллоҳ турли рамзлар воситасида мадҳ қилинади. Шунингдек, унда аёл образи ҳам ҳар хил ташбеҳ, истиораларда таърифланади. Саъдий Шерозий, Ҳофиз Шерозий, Алишер Навоий сингари (шоирларнинг) шеърлари бу жиҳатдан алоҳида ажралиб туради. Уларнинг ғазалларида маъшуқа – гўзал аёл образининг юксак намунаси яратилган. Қўшиқ қилиб куйланадиган ғазалларда ҳам жисман, ҳам маънан баркамол гўзал маъшуқа образи шоир образи билан ёнма-ён туради. Ғазалларни гўзал маъшуқа ва унинг ишқида ёнган шоир образисиз тасаввур этиб бўлмайди. Аксарият ғазалларда марказида соҳиб жамол маъшуқа ва муҳаббат кўйига мубтало шоир образи кўринади. Баъзи ғазалларда уларнинг ёнига рақиб образи ҳам қўшилади. Маъшуқа, ошиқ шоир ва рақиб образи мавжуд ғазалларда шикоят оҳанги устувор бўлади. Марказида соҳибжамол маъшуқа ва ошиқ шоир образи турган ғазалларда эса севгили ёрнинг ҳусни чиройи таърифи кенг ўрин тутади. Ғазалларда севгили ёрнинг муфассал портретини чизиб берилади. Шарқ шоирлари севгили ёрнинг нуқсонсиз жисмоний ҳусни, ақли баркамоллигини таърифлашда романтикага берилишади. Улар Лайли, Ширин каби соҳибжамолларининг юз-кўзи, қадди қоматини таърифлашда бир биридан маънодор, ёрқин ташбеҳ, истиораларни қўллашади. Ғазалларда севгили ёр гўзаллик тимсоли сифатида кўрсатилади. Шу боисдан бундай ғазалларга куй басталаниб, қўшиқ қилиб куйланади. Бу эса Шарқ шеърияти мусиқа санъати билан чамбарчас боғлиқ эканини билдиради.» [235]

[235]-китобда шарқ шеърияти жанрлари; шеър тизими, жумладан силлабик, тоник, метрик шеър тизимлари; аруз шеър тизими; арузда ҳижо ва рукн; ватад, сабаб, фосила; зиҳоф, фуруъ; музориъ, мужтасс, мунсариҳ баҳрлари; мадиди, муқтазаб, қариб баҳрлари; рукнлар, уларнинг тузилиши ва турлари; қофия, илми аруз; шарқ шеъриятида образ; лафзий, маънавий, муштарак санъатлар; гўзаллик таърифи; бадиий тасвир воситалари мавзулари ёритилган.

40.3. ШЕЪР ЖАНРЛАРИ

Шарқ шеъриятида йигирма тўртта жанр борлиги, Алишер Навоийнинг “Хазойин ул маоний” девонига ўн олти жанрдаги шеърлар киритилганлиги, унда шеърлар ғазал, мустазод, мухаммас, мусаддас, мусаммон, таржеъбанд, таркиббанд, маснавий, қасида, соқийнома, қитъа, рубоий, муаммо, чистон, туюқ, фард тартибида жойлаштирилганлиги ҳақида 40.2-параграфда ёзгандим. Ушбу 16 та жанр билан танишайлик. Қолган 8 та жанрга доир маълумотни “Шерали Жўраев” номли китобимнинг кейинги нашрларида келтирарман, иншааллоҳ.

“ҒАЗАЛ (араб. — аёлни севиш, унга ошиқона муносабатда бўлиш) — 1) Шарқ адабиётида энг кенг тарқалган лирик жанр. «Ғазал» атамаси дастлаб 6-7-асрларда араб шеъриятида пайдо бўлган. Сўнг Ўрта Осиё ва Шарқ халқлари адабиётларига ўтиб, 13-14-асрларда тўла шаклланган. Ҳажми 3 байтдан 19 байтгача қилиб белгиланган. Лекин 21, ҳатто 27 байтли ғазал намунаси ҳам учрайди. Аа, ба, ва, га, да ва ҳоказо тарзда қофияланади, бошдан-охир бир хил вазнда ёзилади. Илк байти матлаъ ёки м а б д а ъ, охиргиси м а қ т аъ деб аталади. Агар иккинчи байтнинг мисралари ҳам ўзаро қофияланса, зеби матлаъ ёки ҳусни матлаъ дейилади. Ғазалнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши мусиқа санъати билан чамбарчас боғлиқ. Дастлаб ғазалга тахаллус қўйилмаган, бу кейинчалик анъанага айланган.

Ғазал дастлаб ишқий мавзуда ёзилган бўлсада, кейинчалик унинг мавзу доираси кенгайиб борди ҳамда ижтимоий-сиёсий, фалсафий-ахлоқий, мавъиза (панд-насиҳат) ва ҳажвий ғазаллар юзага келди. Ғазал тузилишига кўра 4 мустақил турга ажралади: мустақил байтлардан тузилган (пароканда) ғазал; якпора ғазал; воқеабанд ғазал; мусалсал ғазал. Маъно жиҳатидан эса орифона, ошиқона ва риндона ғазалларга бўлинади.

Форс сўз санъатида ғазал дастлаб Рудакий ижодида учрасада, Саъдий ижодида у тўла шаклланиб, шеъриятнинг асосий жанрларидан бирига айланди, кейин Ҳофиз (Шерозий, А.Ш.) уни юксак даражага кўтарди: у ўзигача тасаввуфий ва дунёвий йўналишда ривожланиб келган ғазалчиликни ўзаро омухта қилди. Хусрав Деҳлавий, Камолиддин Исфаҳоний, Фаридиддин Аттор, Жалолиддин Румий, Хожу Кирмоний, Салмон Соважий, Абдураҳмон Жомий, Мирзо Абдулқодир Бедил каби шоирлар ғазал тараққиётида катта рол ўйнаганлар. Ўзбек адабиётида ғазалнинг илк намуналари Рабғузийнинг «Қисаси Рабғузий», Хоразмийнинг «Муҳаббатнома»сида учрайди; кейинчалик Сайфи Саройи, Ҳофиз Хоразмий, Юсуф Амирий, Саккокий, Атоий, Гадоий, Лутфий, Алишер Навоий, Бобур, Убайдий, Машраб, Мужрим-Обид, Амирий, Нодира, Увайсий, Мунис, Огаҳий, Муқимий, Фурқат, Аваз Ўтар ва бошқалар ижодида ривожлантирилди.

Форс-тожик ғазалчилигида аруз вазнининг ҳазаж баҳри, туркий халқлар ғазалчилигида рамал баҳри кўп қўлланган. Масалан, Навоийнинг 2600 ғазалидан 1600 га яқини, Атоийнинг 260 ғазалидан 109 таси, Ҳусайн Бойқаронинг эса барча ғазаллари рамалда ёзилган. Арузда 21 та баҳр бўлиб, ўзбек ғазалиётида фақат Навоий уларнинг кўпчилигини қўллаган. Ғазалда ишқий мавзу етакчилик қилишига қарамай, ғазалнавислар бу жанрнинг имкониятларидан инсон маънавий дунёсининг, шунингдек, табиат ва жамиятнинг барча мураккаб томонларини ифодалаш учун фойдаланганлар.

15-асрдан ғазал ўзбек шеъриятида ҳам асосий ва етакчи жанрга айланди. Навоий ўзбек тилида 2600 дан ортиқ ғазал яратиб, бу жанрнинг ғоявий-тематик доирасини кенгайтирди, ғазални ҳаётга яқинлаштирди, ғазалда реалистик тамойилларни кучайтирди. Кейинчалик ўзбек шеъриятида Ҳамза, Чўлпон, Хуршид, Ғафур Ғулом, Собир Абдулла, Ҳабибий, Чархий, Чустий, Холис, Восит Саъдулла, Жуманиёз Жабборов, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Жамол Камол ва бошқалар ғазални янгича шароитда давом эттирдилар ва унинг мавзу доирасини бойитдилар, шу билан бирга, анъанавий ишқу ошиқлик мавзуида ҳам кўплаб бадиий баркамол ғазаллар яратдилар (яна қаранг: Шеър тузилиши, Шеършунослик);

2) (ҒАЗАЛ) Мусулмон Шарқ маданиятидан кенг ўрин олган мумтоз мусиқа жанри. Дастлаб (масалан, Абдулқодир Марогий кўрсатишича, 14—15-асрларда) «навбат» деб аталувчи мураккаб шаклдаги жанрнинг иккинчи қисми сифатида, асосан, форс тилидаги шеърлар билан ижро этилиб, 2 сархона ва бозгўйдан иборат бўлган. Сўнгра Навоий, Кавкабий, Ноиний, Чиштий ва бошқаларнинг асарларида ғазал Ўрта Шарқ халқларида энг севимли мусиқа жанрларидан бири сифатида таърифланган. Ҳозирда, асосан, лирик-фалсафий (жумладан, тасаввуфий) мазмундаги ғазал намуналари, яккахон хонанда ва чолғу ансамбли томонидан ижро этиладиган, йирик шаклдаги мусиқа жанри сифатида Покистон, Шимолий Ҳиндистон, Бангладеш, Эрон, Афғонистон ва айрим араб мамлакатларида тарқалган. Куйлар диапазони кенглиги, оҳанг ва ритмик ривожининг мураккаблиги билан ажралиб туради. Ғазал рага сингари кичик чолғу вокал муқаддимаси билан бошланади, унда хонанда юқори пардаларда ижро этиладиган айланма тузилмалар, глиссандо (сирғанувчи оҳанглар) ва бошқа услублардан фойдаланиб, асарнинг асосий товушқатори, шунингдек, бадиий ўзига хослигини намоён этади. Чолғу ансамбли таркибида ситор, саранги, бансури най, танпура, фисгармония ва табла (ёки фақат сисгармония ва табла) чолғулари қўлланади. Ғазал урду, ҳинд, форс, панжоб, гужарот ва бошқа тилларда куйланиб, унда Хусрав Деҳлавий, Кабир, Сурдас, Мирзо Ғолиб, Муҳаммад Иқбол, Файз Аҳмад Файз каби шоирларнинг шеърлари асосий ўрин тутади. 20-асрда ғазалнинг замонавий шакллари ривож топиб, улар концерт дастурлари (Меҳди Ҳасан, Рошан Ара бегим, Баре Ғулом Али Хон, Рамзан Хон ва бошқалар), кино мусиқаси (Лата Мангешкар, Муҳаммад Рафи ва бошқалар)да кенг ижро этилмоқда.

Адабиёт: Ҳайитметов А., Навоий лирикаси, Т., 1961; Шайхзода М., Ғазал мулкининг султони, Асарлар, 4-ж., Т., 1972; Носиров О., Ўзбек адабиётида газал, Т., 1972; Орзибеков Р., Ўзбек лирик поэзиясида ғазал ва мусаммат, Т., 1976; Носиров О., Жамолов С., 3иёвиддинов М., Ўзбек классик шеърияти жанрлари, Т., 1979; Валихонов А., Ғазал нафосати. Т., 1985.
Эргаш Очилов, Муҳиддин Носиров.» [6, Ғ ҳарфи жилди, 2-4-б.]

“МУСТАЗОД (араб. - орттирилган) — лирик жанр. Мустазодда узун мисралар (14 ва ундан ортиқ бўғинли) қисқа мисралар (6 бўғинли) билан ўзаро алмашиб келади. Узун мисра узун мисра билан, қисқа мисра киска мисра билан қофияланади. Бир бандда мисралар сони ҳар хил (2 мисрадан 10 узун ва қисқа мисрагача) бўлиши мумкин. Қофияланиш тизими: биринчи банд (мухаммасда) — аб, аб, аб, аб, аб,; иккинчи банд — вг, вг, вг, вг, аб; учинчи — де, де, де, де, аб... ва шу каби. Агар Мустазод икки жуфт мисрадан иборат бўлса, биринчи бандда қофия кесишувчи — аб, аб; кейингиларида биринчи мисралар қофияланмай, иккинчилари биринчи банддаги қофияни такрорлайди. Мустазод Машраб ижодида кўп учрайди, Алишер Навоий, Огаҳийлар ҳам Мустазод яратган.” [6, М ҳарфи жилди, 864-б.]

“МУСТАЗОД, мустаъзод, мустахзод (араб. - орттирилган) — ўзбек мусиқа меросидан ўрин олган ашула йўлларидан; шеърий мустазод асосида узил-кесил шаклланган бўлиб, куй жумлалари охирида орттирма сўзларга мос келувчи қўшимча куй-оҳанг боғланиши натижасида вужудга келади. Бастакорлик ижодида якка ҳамда туркумли мустазодларнинг айрим намуналари мақом мажмуалари таркибидан ўрин олган (масалан, Мустазоди Наво шохобчалари билан). Айниқса, Хоразмда кенг тарқалган (Мустазод, Талқини Мустазод, Савти Мустазод, Гулуфори Мустазод ва бошқа). Ўзбек мусиқа меросида мустазод номли чолғу, жумладан, сурнай куйлари ҳам бор.
Равшан Юнусов.” [6, М ҳарфи жилди, 864-б.]

“МУХАММАС (араб. — бешлик) — шарқ шеъриятидаги шеърий шакллардан, қофияланиш тартибига кўра тузилган шеър. Мухаммаснинг ҳар бир банди 5 мисрадан иборат бўлиб, а—а—а—а—а, б—б—б—б—а, в—в—в—в—а, баъзан эса а—а—а—а—а, б—б—б—а—а тарзида қофияланади. Бандларнинг охирида шоир тахаллуси келтирилади. Мухаммас 1-бандининг 5-мисрасида қофия сифатида қўлланган сўз шу мисра бўйлаб 2—3 марта такрорланадиган намуналари ҳам учрайди (масалан, Дилкаш, Комил Хоразмий, Феруз, Муаззамхон ва бошқалар ижодида). Мухаммаснинг 2 тури бор: табъи худ (мустақил) ва тазмин (тахмис). Биринчисида барча бешлик миералар бир муаллифники, иккинчиси (тахмис)да ижодкор биронта устоз, замондош шоир ёхуд ўз ғазаллари байтларининг ҳар бирини бешлик бандларга айлантиради. Икки шоир мисралари пайвандидан иборат шеър пайдо қилинади. Ғазалнинг ҳар бир байти олдидан ўзининг уч мисрасини қўшади. Мухаммас шоир учун фикр-кечинмаларини чуқурроқ ифодалаш, бошқа шоирлар билан мусобақалашиш, куч синаш, баҳслашув воситаси бўлган.

Мухаммаснинг ўзбек шеъриятидаги илк намуналари Ҳофиз Хоразмий ва Гадоий девонларида учрайди. Навоий даврида унинг тазмин намуналари яратилган. Мухаммаснавислик, айниқса 17-асрдан бошлаб тез ривожланган. Машраб, Вафоий, Увайсий, Нодира, Маҳзуна, Мунис, Фурқат, Хиромий, Муқимий ва бошқа шоирлар мумтоз мухаммаслар яратганлар. Мухаммас 20-аср шеъриятида ҳам анъана сифатида давом этди. Масалан, Собир Абдулла, Чархий каби шоирлар бошка шоирларнинг ғазалларига мухаммаслар боғлаганлар.» [6, М ҳарфи жилди, 882-883-б.]

«МУХАММАС (мусиқада) - 1) Ўрта аср Шарқ мусиқа назариясида ийқо давра (усул)ларидан бири; 2) Шашмақом ва Хоразм мақомлари туркумларининг чолғу бўлимларидан ўрин олган асосий қисмлардан бири. Мухаммасларнинг дойра усули давомли ва мураккаб бўлиб, 2/4 ёки 4/4 ўлчовида 16 тактни ташкил этади. Шашмақом таркибида 16 мухаммас, Хоразм мақомлари таркибида 10 мухаммас мавжуд. Барча мухаммасларда бозгўй ва хоналар ҳажми тенг келади. Усули 5 ритмик бўлаклардан ташкил топгани учун (масалан, Хоразмда 4+3+2+3+4) мухаммас номини олган бўлса керак. Композитор М.Маҳмудов анъанавий мусиқа ижодиёти қонуниятларидан унумли фойдаланиб камер оркестр учун 2 қисмли «Мухаммас ва Уфар» 1, 2, 3 асарларини яратди.» [6, М ҳарфи жилди, 883-б.]

“МУСАДДАС (араб. — олтилик) — ҳар банди 6 мисрадан тузилган мусаммат хилларидан бири. Арузнинг турли вазнларида, турли мавзуларда ёзилади, а-а-а-а-а-а, б-б-б-б-б-а, в-в-в-в-в-а... ёхуд такрор, тарже мисралари, байтлари бўлса — а-а-а-а-а-а, б-б-б-б-б-а, в-в-в-в-в-а; а-а-а-а-а-а, б-б-б-б-а-а, в-в-в-в-а-а тарзида қофияланиб келади. Мусаддасда ҳам мусамматларнинг бошқа хилларидаги каби шоир ёхуд икки шоир тахаллуси келтирилади. Шу тахаллусларга қараб мусаддас шеър мустақил ёки тазмин усулида яратилганлиги аниқланиб олинади. Биринчи усулда шоир ўзининг мисраларидан иборат олтиликлар яратади. У шеърий девон, мажмуа ва баёзларда баъзан «табъи худ (ўзининг) мусаддас» изоҳи билан берилган. Иккинчи усулда эса шоир ўзига ёққан устоз ёки замондош шоир ёхуд ўз ғазалидан танлаб, шу ғазал байтлари олдидан унга тўрт-тўрт янги мисралар қўшиб, ғазал байтларини олтиликларга айлантирганлар. 17—20-асларда яшаб ижод этган шоирлардан Машраб, Нишотий, Увайсий, Мунис, Ҳувайдо, Амирий, Огаҳий, Нодира, Фурқат, Аваз, Сидқий Хондайлиқий, Табибий, Камий ва бошқалар мусаддаслар ёзишган. Ўзбек шеъриятидаги мусаддаслар орасида, айниқса, Фурқат қаламига мансуб «Сайдинг қўябер, сайёд», «Этмадим», «Уч хароботий» мусаддаслари давр руҳининг ифодаланиши, ижтимоий мазмунининг чукурлиги, поэтик жиҳатларининг ўзига хослиги билан ажралиб туради.» [6, М ҳарфи жилди, 839-б.]

“МУСАММАН (араб. — саккизлик) — 1) араб, форс-тожик ва ўзбек мумтоз шеъриятидаги шеърий турлардан бири. Мусамман 8 мисрали бир неча банддан ташкил топади. Биринчи банд ягона қофияга эга бўлади, кейинги бандларнинг фақат 7 мисраси қофиядош бўлиб, 8-мисраси биринчи банд билан қофияланади: а-а-а-а-а-а-а-а, б-б-б-б-б-б-б-а, в-в-в-в-в-в-в-а каби; 2) арузда ҳар байтда бир рукннинг 8 марта такрорланишидан вазн ҳосил бўлиши. Macалан,

Бир пари мен телбани ҳусниға мойил қилғудекдур,
Кўзим ичра, ер тутиб, кўнглума манзил қилғудекдур.
(Бобур)
Ҳар бир баҳр доирасида солим (рукни бутун) ва зиҳофли (рукни қисқарган) вазнлар бўлади. Юқоридаги байтда «фоилотун» рукни рамал баҳрига бутун (ўзгармай) киргани учун бу вазн «рамали мусаммани солим» деб аталади.» [6, М ҳарфи жилди, 842-б.]

«ТАРЖИЪБАНД (араб. — қайтариш, такрорлаш; банд) — мумтоз адабиётда лирика жанрларидан. Таржиъбанд ғазал каби қофияланиб, 5 байтдан 12 байтгача бўлади, ҳар банди бир вазнда ёзилиб, бандлар охирида бошқа бир байт такрорланиб келади. Бандлар такрорланувчи байт — таржиъ воситасида ўзаро боғланиши туфайли таржиъбанд деб юритилади. Барча бандларнинг охири ўша такрорланадиган байт билан мазмун жихатидан узвий боғланиб келади. Таржиъбандда такрорланадиган ушбу байт байт боши деб айтилади. Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий «Фунун улбалоға» асарида таржиъбандни 5 турга ажратади: 1) ҳар банднинг қофияси бошқача бўлади, лекин байт такрори сақланади; 2) барча бандлар бир қофияда айтилиб, таржиъ байти такрорланмайди, балки ҳар банднинг охирида бошқа бир байт келади; 3) барча бандлар, жумладан таржиъ байтлар ҳам бир қофияда ёзилади; 4) ҳар бир банд алоҳида, шунингдек, таржиъ байтлар ҳам ғазал каби қофияланади (1-мисрасида қофия бўлмайди) ва уларни жам этса, яхлит ғазал кўринишини олади; 5) ҳар бир банднинг ҳам, таржиъ байтнинг ҳам қофияси алоҳида-алоҳида бўлади.

Таржиъбандда шоирлар кўпинча фалсафий қарашлари, фикр-мулоҳазаларини ифодалашган. Бу жиҳатдан Саъдий, Ҳофиз, Навоий ва Фурқатларнинг тасаввуфий мазмундаги таржиъбандлари машҳур. Масалан, Навоий:

Харобот аро кирдим ошуфтаҳол
Май истарга — илгимда синган сафол.

— байти такрорланиб келадиган машҳур таржиъбандида ўзининг олам ва одам тўғрисидаги фалсафий қарашларини тасаввуф таълимоти билан боғлаб акс эттиради. Ўзбек адабиётида таржиъбанд жанрининг дастлабки мукаммал намуналарини Навоий яратган. «Хазойин улмаоний»да 4 та таржиъбанд мавжуд бўлиб, уларнинг иккитаси 10 банд (бири 10, иккинчиси 11 байтдан), учинчиси 8 [11 (икки банд 12) байтдан], тўртинчиси 7 (8 байтдан) ни ташкил этади. Уларнинг барчаси фалсафий мазмунда.

Ўзбек адабиётида, шунингдек, Юсуф Амирий, Нодира, Огаҳий, Аваз, Увайсий, Равнақ, Фурқат, Мирий ва бошқалар таржиъбандлар ёзишган. Замонавий шоирлардан Ҳабибий, В. Саъдулла, Чустийлар таржиъбанд яратишган. Лекин бу таржиъбандларда меҳнат нашидаси, ватанга ва ёрга муҳаббат туйғулари тараннум этилган.

Адабиёт: Айний С, Асарлар, 8-ж., Т., 1967; Адабий турлар ва жанрлар, 2-ж., 1992.
Эргаш Очилов” [6, Т ҳарфи жилди, 119-120-б.]

“ТАРКИББАНД (араб. — тузилиш, банд) — бир вазнда ёзилиб, ғазал тарзида (тахаллуссиз) қофияланадиган, ҳар банддаги байтлар сони тенг бўлган, ҳар банд охирида бир байт алоҳида қофияланиб келадиган шеър шакли. Лекин такрорланиб турувчи байтлар саклансада, бандлар миқдори турли шоирларда турлича. Таркиббанд мураккаб тузилишга эга бўлиб, шоирдан алоҳида маҳорат ва тажриба талаб этади. Таркиббанд форс-тожик адабиётида 9—11, ўзбек адабиётида 15-асрдан ёзила бошлаган. Ҳофиз Хоразмий, Алишер Навоий, Нодира ва бошқалар таркиббандда ижод қилишган. Масалан, Навоий девонида биттагина таркиббанд бўлиб, у ҳам марсия характерида — «ҳам ота, ҳам муршиду пир» мақомидаги Саййид Ҳасан Ардашер хотирасига бағишланган. У 7 банд — 56 байтдан иборат. Ҳар банди 7 байтлик ғазал ва ундан сўнг такрорланиб келган байтдан ташкил топган.

Замонавий шоирлардан В.Саъдулла, Чустийлар таркиббанд ёзганлар. Чустий таркиббандининг ҳар банди 5 байтдан таркиб топиб, ҳар банд охирида алоҳида байтлар такрорланиб келади.

Адабиёт: Адабий турлар ва жанрлар, 2-ж., Т., 1992; Ўзбек адабиёти тарихи [5 жилдли], 2-ж., Т., 1977.» [6, Т ҳарфи жилди, 137-138-б.]

“МАСНАВИЙ (араб. — иккилик. Кўплиги — маснавиёт) — ҳар бир байтининг мисралари қофиядош бўлган ва байтдан байтга қофияси янгиланиб борадиган шеърий шакл (а-а, б-б, в-в, ...). Мумтоз адабиётда (масалан, Алишер Навоий асарларида) сюжетли кичик шеърий асарлар ҳам, достонлар ҳам маснавий деб юритилади. Туркий адабиётда маснавий шакли илк бор Юсуф Хос Ҳожибнкнг «Қутадғу билиг» асарида қўлланган. Дурбекпинт «Юсуф ва Зулайҳо», Ҳайдар Хоразмийнинг «Махзан ул-асрор» асарлари маснавийда битилган. Навоий даврига келиб маснавий эпик шеъриятнинг асосий жанри бўлиб қолди. Улуғ шоирнинг асосий эпик асарлари («Хамса», «Лисон уттайр» ва бошқа) маснавий жанрида ёзилган. Маснавий ҳозирги замон ўзбек шеъриятида ҳам қўлланмоқда. Maсалан, Ҳ. Олимжоннинг «Ўзбекистон» шеъри, Ғ. Ғуломнинг «Кўкан», «Эгалари эгаллаганда» достонлари ва бошқа» [6, М ҳарфи жилди, 267-268-б.]

“ҚАСИДА (араб. — кўзламоқ, ният қилмоқ) — Шарқ мумтоз адабиётидаги шеърий жанрлардан бири. Қасида бирор шахснинг (кўпинча ҳукмдорнинг) мадҳига бағишланган. Қасида учун кўтаринки, тантанавор оҳанг хос. Ҳажми 20 байтдан 200 байтгача бўлиши мумкин. Ғазалга ўхшаб қофияланади (аа, ба, ва, ...). Композицияси ғазалга нисбатан мураккаб бўлиб, насиб (ёки ташбиб) деб аталувчи лирик муқаддима, гурезгоҳ (қочиш жойи; насибдан асосий қисм — мадҳга ўтиш вазифасини бажарувчи байт ёки байтлар), мадҳ (мақтов) ва мамдуҳ (мақталаётган шахс) ҳақидаги дуо ва матлабни ўз ичига олувчи хулоса қисмлардан иборат. Қасида мазмунига кўра, қасидаи баҳория, қасидаи ишқия, қасидаи ҳолия (ўз аҳволидан шикоят тарзида), қасидаи ҳамрия (май билан боғлиқ тасвир), қасидаи ҳазония (куз тасвири), қасидаи фахрия (шоирнинг ўз истеъдодидан фахрланиши), қасидаи ҳажвия типида бўлиши мумкин. 11—12-асрлардан унинг мазмун ва мавзу доираси кенгайиб, фалсафий, ахлоқий, ижтимоий қасидалар ҳам ёзилган (масалан, Унсурий, Анварий, Хоқоний қасидалари).

Ўзбек мумтоз қасидалари араб ва форс қасидачилиги заминида юзага келган, унинг илк намуналари «Девону луғотит турк»да учрайди. 15-асрда Саккокий, Лутфий, Гадоий, Амирийлар ижодида қасида ўзининг юқори босқичига кўтарилган. Айниқса, Саккокий яратган қасидалар алоҳида ажралиб туради. Унинг девонида 10 та қасида бўлиб, ундан 4 таси ҳукмдор ва олим Мирзо Улуғбекка бағишланган. Алишер Навоийнинг оригинал композиция ва услубга эга бўлган «Ҳилолия», катта ижтимоий мазмун ташувчи «Туҳфат улафкор» («Ситтаи зарурия»дан) қасидалари машҳурдир. Кейинги даврда ўзбек адабиётида Мунис ва бошқа шоирлар ҳам бу жанрга мурожаат қилганлар.

Ҳозирги ўзбек адабиётида ҳам қасида жанрида бир қанча асарлар яратилган (Ғ.Ғулом, Ҳ.Олимжон, Т. Тўла, Э.Воҳидов, А.Орипов ва бошқалар).” [6, Қ ҳарфи жилди, 82-б.]

“СОҚИЙНОМА (соқий ва нома) — 1) Шарқ мумтоз адабиётида маснавий шаклидаги лирик жанр. Одатда, ҳар бир банди бевосита соқийга мурожаат сифатида бошланиб, кейин шоирнинг кечинмалари тасвирланган. Соқийнома расман марҳумлар хотирасига бағишлансада, унда шоирнинг фалсафий, ижтимоий ва ахлоқий қарашлари ҳам ўзига хос лирик тарзда акс этган. Форс тилидаги дастлабки соқийномалар Низомий («Лайли ва Мажнун» дебочасида), Салмон, Ҳофиз қаламига мансуб. Ўзбек адабиёти тарихида бу жанрни Алишер Навоий асослаган. Навоийнинг «Хазойин улмаоний» асаридаги 32 банд (458 байт)дан иборат соқийномаси қўйилган масалаларнинг кенглиги, аниқ тарихий шароит ва воқеалар билан бевосита боғланганлиги жиҳатидан ажралиб туради. Бу асар ўзига хос изчил услубга эга. Унда Навоийнинг шахсий турмуши билан боғлиқ деталлар ҳамда шоирнинг ўз даври ва замондошларига берган баҳоси поэтик ифодасини топган. Навоийдан кейин форс, тожик ва туркий тилларда (Фузулий, Суруш ва бошқалар томонидан) бир неча соқийнома яратилган;

2) енгил ва жонли суръатдаги машҳур доира усули (бакабакабумбум); мазкур усулда айтиладиган ашула йўллари номи. Шашмақомнинг Савт ва Мўғулчалар шўъбалари таркибида бўлиб, улар номи билан қўшиб аталади. Масалан, Соқийномаи Савти Сарвиноз (Бузрук мақомида), Соқийномаи Савти Калон, Соқийномаи Савти Сабо (Ростда). Дастлаб соқийнома жанридаги шеърлар билан, кейинчалик вазн жиҳатдан мос келадиган бошқа ғазаллар билан ҳам ижро этилган. Соқийнома йўллари рақсга жўрнаво сифатида ҳам айтилган.” [6, С ҳарфи жилди, 548-549-б.]

“ҚИТЪА (араб. — бўлак, қисм, парча) — мумтоз адабиётда лирик жанр. Шеърий шакл сифатида қасида ва ғазалдан олдин пайдо бўлган. Тузилишига кўра, газалга яқин туради, лекин қитъада матлаъ қофияланмайди (аб. вб, гб...), ҳажми ҳам қатъий эмас, мазмун талабига кўра, икки байт ва ундан ортиқ (ҳатто 19 байтгача) бўлиши мумкин. Ҳар бир қитъа яхлит асар бўлиб, бирон мавзуга бағишланади. Бошқа лирик жанрларга нисбатан қитъада шакл ва мазмун эркинлиги устун, мавзу доираси ҳам кенг. Унда ижтимоий-сиёсий, диний-фалсафий, ахлоқий-таълимий ва бошқа мазмундаги фикрлар ҳажв ва ҳазил-мутойиба тарзида, шоир ҳаётининг турли лаҳзалари билан боғлиқ қайд ва мулоҳазалар сифатида ўз ифодасини топиши мумкин.

Форс-тожик адабиётида қитъанинг дастлабки намуналари Рудакий ижодида кўринади. Унинг жанр тараққиёти ва такомилида форс шоири Авҳадиддин Анварий (1190 йилда вафот этган) ва Ибн Ямин Фарюмодийнинг хизмати катта.

Ўзбек адабиётида қитъанинг илк намуналари «Девону луготит турк»да, Хоразмий, Юсуф Амирий, Гадоий, Лутфий ва бошқалар ижодида учраса-да, унинг тараққиёти Алишер Навоий ижоди билан боғлиқ. Қитъадан ҳеч ким Навоийчалик самарали фойдалана олган эмас. У энг кўп қитъа ёзган Ибн Яминнинг илғор анъаналарини ўз даври шароитига боғлаб ривожлантирган, қитъани ўзбек адабиётида мустақил жанр даражасига кўтарган. 16—19-асрларда Бобур, Пошшохожа, Мунис Хоразмий, Шавқий Каттақўрғоний, Шукурий Фарғоний, Огаҳий, Мирий, Аваз Ўтар, Алмаий ва бошқа шоирлар Навоий анъаналарини давом эттириб, ўзбек қитъанавислигига ҳисса қўшдилар. Ҳабибий, Собир Абдулла, Мақсуд Шайхзода, Миртемир, Чустий, Чархий, Э. Воҳидов ва бошқалар қитъалар яратишган. Ҳозир қитъалар бармоқ вазнида ҳам ёзилмоқда.

Адабиёт: Орзибеков Р., Лирикада кичик жанрлар, Т., 1976; Адабий тур ва жанрлар |3 ж.ли|, 2-ж.. Т.. 1992.» [6, Қ ҳарфи жилди, 173-174-б.]

“РУБОИЙ (араб. — тўртлик) — Шарқ халқлари шеъриятида кенг тарқалган поэтик жанр. Тайин ғоявий-бадиий ва шаклий шартларга биноан яратилган 4 мисрадан иборат фалсафий, ахлоқий, таълимий ёки ишқий мавзудаги шеър. Рубоий ҳазаж бахрида (ахрам ва ахраб вазнларида жами 24 та) ёзилади. Бошқа баҳрларда ёзилган тўртликлар дубайтий, куйланадиганлари эса тарона деб аталади. Рубоий қофияланиш тартибига кўра икки хил бўлади. Биринчи хил рубоийларнинг 1-2-4-мисралари ўзаро қофияланади (а-а-б-а шаклида). Масалан:

Кўпдин бериким ёру диёрим йўқтур,
Бир лаҳзау бир нафас қарорим йўқтур.
Келдим бе сори ўз ихтиёрим бирла,
Лекин боруримда ихтиёрим йўқтур.
Бобур.

Иккинчи хил рубоийда тўртала мисраси ҳам қофияланади (а-а-а-а шаклида). Масалан:

Андин бериким қошимда ёрим йўқтур,
Ҳижронда жуз нолаи зорим йўқтур.
Дашт узра қуюн каби қарорим йўқтур,
Саргашталигимда ихтиёрим йўқтур.
Навоий

Рубоийдаги 4 унсур 4 мисрада айтилмоқчи бўлган фикрнинг тўғри, бадиий юксак, композицион жиҳатдан пишиқ бўлишини таъминлайди. 1-мисра — тезисда шоир айтмоқчи бўлган фикр ўртага ташланади; 2-мисра — антитезисда биринчисига қарама-қарши фикр айтилади, бирок, у тезисни исботига хизмат қилади; 3-мисра — моддаи рубоия 4-мисрада айтилмоқчи бўлган хулоса учун кўприк вазифасини ўтайди; 4-мисра — синтезда аввалги 3 мисрадан ғоявий хулоса чиқарилади, бу шоирнинг асосий ғояси ҳисобланади.

Рубоий шаклидаги шеърлар халқ оғзаки ижодида пайдо бўлган, намуналари «Девону луғотит турк»да учрайди. Дастлабки рубоийларни Рудакий ва Шаҳиди Балхий яратган. Бадриддин алҚавомий (12-аср) араб, форс ва туркий тилларида рубоий ёзган. А. Руний, С. Салмон, Ибн Сино, Умар Хайём ва бошқалар рубоийнинг моҳияти ва услуб жиҳатдан юксак намуналарини ижод қилганлар. Навоий ижодида эса юқори босқичга кўтарилган. Навоий рубоийларида ҳаётий таассурот, ижтимоий-сиёсий ва фалсафий-ахлоқий мулоҳазалар юксак бадиий шаклда ўз ифодасини топган. Кейинроқ Бобур бу жанрни ривожлантирган. 19-асрда Мунис, Огаҳий, Комил Хоразмий ва бошқалар рубоийнинг гўзал намуналарини яратганлар. Ҳозирги давр ўзбек адабиётида Шайхзода, Шуҳрат, Рамз Бобожон, Толиб Йўлдош каби шоирлар рубоий ёзганлар. Бироқ уларнинг баъзилари рубоий вазнида ёзилмаганлиги учун дубайтий ёки тўртлик деб аталади.

Адабиёт: Орзибеков Р., Лирикада кичик жанрлар, Т., 1976; Носиров О., Жамолов С, Зиёвиддинов М., Ўзбек классик шеърияти жанрлари, Т., 1979; Ҳаққулов И ., Ўзбек адабиётида рубоий, Т., 1981.
Бегали Қосимов» [6, Р ҳарфи жилди, 283-284-б.]

“МУАММО (араб. — кўр, кўр қилинган) — ўзбек мумтоз адабиётида шеърий жанр; поэтик санъат тури. Унда бирор сўз, исм (ёки бош ҳарфлари), сана ва бошқа яшириб берилади. Кўпинча 1 байт, баъзан 2 байтдан иборат бўлиб, унда бирор сўз ёхуд фикр сўз ўйини асосида яширинган бўлади. Агар шеърий байт бошдан охир шу асосга қурилган ва тугалланган бўлса, муаммо дейилади. Шунчаки байтлар орасида келса, шеърий восита, поэтик санъат деб қаралади. Муаммони тузиш (яратиш) ва очиш (ечиш)нинг бир неча усуллари мавжуд. Кўпинча ундаги бирор сўз очқич вазифасини ўтайди. Араб тили грамматикаси қоидалари, араб алифбоси ҳарфларининг шаклий рамзлари, абжад ҳисоби ва бошқани билиш муаммо учун зарур. Ўзбек мумтоз адабиётида муаммочилик зеҳн ва идрокни тарбия қилиш мактаби ҳисобланган. Шоирнинг маҳорати муаммони еча олиш қобилиятига қараб белгиланган.

Дастлаб Шарафиддин Али Яздий («Ҳулали мутарраз дар фанни муаммо ва луғз» — «Муаммо ва луғз фани тўғрисида безатилган ипак кийимлар»), сўнг Абдураҳмон Жомий («Рисолаи муаммои кабир» — «Муаммо ҳақида катта рисола»; «Рисолаи муаммои сағир» — «Муаммо ҳақида кичик рисола»), Алишер Навоий («Рисолаи муфрадот») ва бошқалар муаммо ёзиш қоидалари хақида асарлар ёзганлар. Навоийнинг 500 га яқин, Бобурнинг 600 га яқин муаммолари етиб келган.

Адабиёт: Атоуллоҳ Ҳусайний, Бадойи уссанойи, Т., 1981; Орзибеков Р., Лирикада кичик жанрлар, Т., 1976.» [6, М ҳарфи жилди, 775-б.]

“ЧИСТОН (форс. — топишмоқ) — Шарқ шеъриятидаги лирик жанрлардан бири. Дастлаб халқ оғзаки ижодида шеърий савол-жавоб, топишмоқ шаклида пайдо бўлган. Чистонда нарса ёки ҳодисанинг характерли белгилари мажозий тавсифланиб, нима эканлигини топиш ўқувчи, тингловчига ҳавола этилади. Шу сабабдан чистон топишмоқшеър деб ҳам аталади. Чистонда нарсаларнинг номлари очиқ айтилмайди, балки уларга хос шакл, сифат ва хусусиятлар қайд этилади. Ўқувчи ёки тингловчи чистон мазмунидан келиб чиқиб, унда яширинган, номи пинҳон тутилган нарсани ўз зеҳни, идроки кучи билан топиб олади. Ўтмишда шоирлар чистон яратишда, асосан, 2 усул — абжад ва оддий топишмоқдан фойдаланишган. Чистонлар фард, байт, китъа, рубоий ва қисман ғазал шаклида ёзилади, 2 байтдан 10 байтгача, ҳатто ундан ҳам ортиқ бўлиши мумкин; маърифий, ижтимоий-сиёсий мазмунга эга бўлади.

Ўзбек адабиётида чистоннинг дастлабки намуналарини Алишер Навоий яратган (маc, «Қалам», «Танга», «Миқроз», «Юмуртқа» ва бошқа чистонлар). Шавқий Каттақўрғонийнинг «Самандар қуш», Увайсийнинг «Анор» чистонлари машҳур.

Адабиёт: Орзибеков Р., Лирикада кичик жанрлар, Т., 1976.» [6, Ч ҳарфи жилди, 121-б.]

“ТУЮҚ — туркий халкдар мумтоз шеъриятидаги лирик жанр. Туюқ 4 мисрали шеър бўлиб, арузнинг рамал баҳрида ёзилади; ааба, баъзан абвб тарзида ва фавқулодда холларда — аааа ўлчовида қофияланади. Туюқ сўз ўйини асосида тажнис қофиясида берилади. Тажниссиз туюқлар ҳам бор. Туюқнинг дастлабки намуналари халқ оғзаки ижодида учрайди. Бизгача етиб келган туюқлар Бурҳониддин Сивосий (14-аср) қаламига мансуб. «Қутадғу билиг» да ҳам тажнисли тўртликлар бор, бироқ улар мутақориб баҳрида ёзилган. Алишер Навоий «Мезон улавзон» асарида туюқни биринчи марта жанр сифатида белгилаб ўтган ва шакллантирган. Бобур ўзининг «Аруз рисоласи» асарида туюқни туркий шеърият шаклларидан бири сифатида баҳолаган. Туюқ ҳозир шеъриятда бирмунча бошқачароқ номларда учрайди. Хусусан, озарбайжонларда баёт, туркларда маъни, туркманларда лаъли. Мумтоз адабиётда Лутфий, Навоий, Бобур, 20-аср шоирларидан Ғ. Ғулом, Ҳабибий, Чархий, Собир Абдулла ва бошқалар ижодида туюқ жанрининг етук намуналари мавжуд.

Адабиёт: Орзибеков Р., Лирикада кичик жанрлар, Т., 1976.» [6, Т ҳарфи жилди, 801-802-б.]

“ФАРД (араб. — якка, ёлғиз) — Яқин ва Ўрта Шарқ адабиётидаги поэтик жанр. Ҳажми бир байт, яъни 2 мисрадан иборат бўлади. Муайян мазмун, ғоя илгари сурилади, бадиий умумлашма, ҳаётий тажрибадан келиб чиқувчи ҳукм, хулоса тажассум топади. Macалан,

Ҳолимни санга айтиб ҳажр ўтига ўргандим,
Эй ёр, ёмон қилдим, ҳар неки дедим, ёндим.
(Бобур)

Фардда долзарб, салмоқли фалсафий-ахлоқий ғоялар ифодаланади. Фарднинг қисқа ва ихчамлиги шоирдан «Минг маънини бир нуқта била мухтасар этиш»ни (Машраб) тақозо этади. Фард жанрига хос эркинлик шоирнинг ижодий имкониятини кенгайтиради, ижодий эркинлигини таъминлайди. Ҳозирги ўзбек шоирларидан Абдулла Орипов, Рауф Парфи ва бошқалар ижодида фардлар учрайди.” [6, Ф ҳарфи жилди, 43-б.]

40.4. МАШҲУР ШОИР БЎЛИШ ЙЎЛИ

“Шоир (арабча - шеър тўқувчи, ёзувчи) – 1. Шеърий асарлар ёзадиган киши.” [224, Ш ҳарфи жилди, 591-б.]

Агар бирор фуқаро ўзида шеър ёзишга доир Аллоҳ берган қобилиятни сезса, билса ва шоир бўлишни орзў қилса у университетнинг филология факултетида ўқиб битириши жуда фойдали бўлади. Лекин фақат шу билан чекланиб қолса у ўртамиёна шоирлик даражасидан нарига ўта олмайди.

Шоир учун илм билан шуғулланишнинг энг афзал йўлларидан бири – бу бошқа халқларда яшаб ўтган машҳур шоирлар асарларини ўзбек тилига ўгиришдир. Шундай ўгириш чоғида ўша шоир тилини мукаммал ўрганади ва у қўллаган жуда кўп шоирона услублар ҳамда ибораларни билиб олади. Шу йўл билан ўз билими ва маҳоратини нақадар оширади. У таржима давомида қадрдон ўзбек тилимизни мукаммал даражада ўрганади.

Маълумки, италиялик машҳур шоир, мутафаккир, руҳоний ва давлат арбоби Данте Алигери (1265-1321) “Илоҳий комедия” асарини 1306-1321 йиллар давомида ёзган. Яъни 1221 йилда ушбу дунёвий аҳамиятдаги асар ёзилганига роппа-роса 700 йил бўлди. “Илоҳий комедия” уч қисмдан иборат: 1. Дўзах; 2. Аросат; 3. Жаннат.

Машҳур шоиримиз, раҳматли Абдулла Орипов (1941-2016) ёшлигида Данте Алигерининг “Илоҳий комедия”сини ўзбек тилига ўгирганди. У ўз Танланган асарларининг 1-жилдидаги “Кўрган-кечирганларим” номли сўзбошисида бу ҳақда шундай эслайди.

“Мен таржимачилик билан ҳам шуғулландим. Ушбу машғулотимнинг энг асосийси Дантенинг “Илоҳий комедия”си деб биламан. Ҳозирча (2000 йилда, А.Ш.) унинг “Дўзах” қисми таржима қилиниб, нашр этилди. Бу асар таржимасига қўл уришимга раҳматли Шароф Рашидов сабабчи бўлганлар. Атрофимизда турли қора ёрлиқлар айланиб қолганда Шароф ака бизни ўзларича муҳофаза қилдилар шекилли ёки ижодни бутунлай ташлаб кетмасин, деган ҳаёлга бордиларми, “Комедия”ни таржима қилишни менга топширдилар.

Таржима жараёни мен учун энг улуғ мактаб бўлди. Агар қоғоз устида энг кўп тер тўккан бўлсам, ўша таржима устида тўкканман. Она тилимизнинг нақадар бой эканлигига имон келтирганман. Азбаройи таржима асл нусхадан кам бўлмаслиги учун тилимиз бойлигидан имкон борича тўлиқ фойдаланиш учун изландим, тил хазинамиздан сўзлар ахтардим. Бунга нечоғлиқ эришганман, бу бошқа мавзу, бироқ ишондимки, бизнинг тилимиз ҳеч бир муболағасиз жаҳондаги энг гўзал ва энг бадавлат тиллардан биридир.” [236] , [237]

Шу таржима сабабли Италия президенти Сержо Матарелла (1941) таклифига асосан Абдулла Орипов 2015 йил 15 декабр куни Италиянинг халқаро «Олтин юлдуз» ордени билан мукофотланди. [238]

Яна бир машҳур замондош шоиримиз Эркин Воҳидов (1936-2016) буюк немис шоири Гётенинг «Фауст» асарини 1974 йилда таржима қилиб чоп эттирди. У рус шоирлари Сергей Есенин (1895-1925), Александр Блок (1880-1921), Александр Твардовский (1910-1971) ва доғистонлик машҳур шоир Расул Ҳамзатов (1923-2003) шеърларини катта маҳорат билан ўзбек тилига таржима қилган ва алоҳида китоб ҳолида нашр эттирган.

Шу ва шу каби таржималари сабабли Абдулла Орипов ҳамда Эркин Воҳидов ўз замондош шоирларидан илгарилаб кетиб машҳур шоирларимизга айланишди, ҳатто Ўзбекистон Қаҳрамони фахрий унвонига сазовор бўлишди.

Хуллас калом, машҳур шоир бўлмоқчи бўлган ёш шоирларга маслаҳатим: раҳматли Абдулла Орипов ва Эркин Воҳидовдек машҳур шоирларимиз йўлидан бориб бошқа халқларда яшаб ўтган машҳур шоирлар асарларини, айниқса достон, шеърий пееса каби катта шеърий асарларини ўзбек тилига ўгириш билан шуғулланинг. Бу университетдан кейин шеърият соҳасидаги яна бир олий университетни тугатиш билан баробар бўлади.

Шеърият соҳасида ҳам Шарқнинг буюк анъаналаридан бири бўлган устоз-шогирд анъанасига содиқ қолиб, таржимонлик соҳасида катта тажрибага эга бўлган устоз шоир билан маслаҳатлашишингиз, у айтган ва тавсия қилган амалларни иложи борича тўлиқ бажаришингиз таржимонлик соҳасидаги машаққатларни енгиб ўтишда ва таржимангиз мукаммал бўлишида катта ёрдам беради, иншааллоҳ.

40.5. ҲОФИЗ ШЕРОЗИЙ

Ушбу параграфни форс-тожик шеъриятининг яна бир забардаст ва машҳур шоири Ҳофиз Шерозийнинг (1326-1389) “Қайси уйнинг шамъидир у, қайси жойда хонаси?” сатри билан бошланадиган ғазали ва уни ҳофиз Шерали Жўраев “Қайси уйнинг шамъидир” номли қўшиқ қилиб куйлаганига доир маълумот билан якунламоқчиман. Ғазалдан олдин Ҳофиз Шерозий таржимаи ҳоли ва ижодига доир қизиқарли маълумотни энциклопедиядан келтирай.

“ҲОФИЗ, Хожа Ҳофиз Шерозий (тахаллуслари; асл исм-шарифи Шамсуддин Муҳаммад ибн Муҳаммад) (1326 - Шероз - 1389) — форс шоири. Отаси бевақт оламдан ўтгач, Ҳофиз тирикчилик учун новвойлик билан шуғулланган. Зеҳни ўткир бўлганлигидан тез орада фиқҳ, ҳадис, араб тили ва адабиёти, Қуръони карим ва унинг тафсирини мукаммал ўзлаштирган. У, хусусан, Қуръон қироатида юксак маҳоратга эришиб, уни 14 усулда тиловат қилган. Маърака-йиғинларда Қуръонни, қиссахонлик кечаларида халқ китобларини ёқимли овозда ўқиб бериб, рўзғор тебратган. Шунинг учун ҳам уни ҳофиз деб улуғлашган ва бу ном кейинчалик шоирнинг адабий тахаллусига айланиб кетган. Яхши хаттот ҳам бўлган. Турли китобларни кўчирган, Қуръонни китобат қилган [Хусрав Деҳлавийнинг «Хамса»сидан Ҳофиз кўчирган 2-4-достоннинг қўлёзма нусхалари (1355) ҳозир Ўзбекистон ФА Шарқшунослик институтида (инвентар №2179) сақланади]. Ҳофиз вақт-вақти билан шоҳлар саройида хизмат қилган. Шоҳ Шужоъ Музаффарийнинг (1358—84) тахтга чиқишини қутлаган, Шоҳ Мансурни (1388—92) улуғлаб, унга 6 ғазал, 1 қасида ҳамда соқийнома бағишлаган, лекин ҳаёти ҳамиша йўқчиликда ўтган. Баъзи асарларида ўзининг қувғинга учраганини ёзган.

Адабий мероси битта лирик шеърлар девонидан иборат. «Девон»ни шерозлик адабиётшунос Муҳаммад Гуландом (14-аср охири — 15-аср бошлари) тузган ва у 19-асрда Европада нашр этилган бошқа нусхалар учун асос бўлган.

Ҳофиз бир умр Шерозда яшаган. 14-асрнинг 70-йиллари бошида қисқа муддат Исфаҳон ва Яздда бўлган. Шоирнинг шеърлари Шероздан ташқарида ҳам машҳур бўлганлигидан Бангола ҳукмдори Султон Ғиёсиддин, Дакан подшоҳи Шоҳ Маҳмуд Баҳманийлар Ҳофизни ўз саройларига даъват қилиб, совға-саломлар юборганлар. Султон Аҳмад билан Увайс Жалойирий уни Бағдодга ҳам таклиф қилишган, лекин у бу таклифни рад этган. У асосан меҳнаткаш ва ҳуқуқсиз халқ томонида туриб, унинг қувончу ташвишлари, дарду аламларини оташин мисраларда куйлагани учун юқори табақаларга унчалик ёқмаган. Ҳофиз комил мусулмон бўлиб, ижоди Қуръони карим ва Ҳадиси шариф чашмасидан сув ичган.

Ҳофиз мўғуллар ҳукмронлиги инқирозга учраб, майда хонликлар ўртасидаги ўзаро тожу тахт талашлари авж олган, бундан халқнинг аҳволи хароб бўлган бир даврда яшаб ижод этган. Унинг даврида Шероз 5 марта ана шундай жанглар гирдобига тортилиб, ўзи вайрон, халқи қатлиом қилинган. Маърифатпарвар ва шеърият мухлиси бўлган шайх Абуисҳоқ Инжу (1342—53) Ҳофизни қўллаб, унга ҳомийлик қилган. Маъшуқа таъриф-тавсифи, висол лаззатию ҳижрон ҳасратини тараннум этиш воситаси бўлган ғазалга у ижтимоий мавзулар, фалсафий фикр-мулоҳазаларни омухта қилган. Ўз даврининг сиёсий манзараларини, маънавий қиёфасини ҳаққоний гавдалантирган. У ишқ мавзуига олам ва одам дардини, жамият муаммоларини олиб кирган. Шоир инсоннинг орзу-интилишлари, қувончу қайғуси, дарду ташвишлари, муҳаббати, фикру ўйларини авж пардаларда куйлаш билан адабиётнинг асосий объекти инсон эканлигини амалда исботлаган.

Ҳофиз ғазаллари, аввало, жозибали ва ёқимли оҳанги билан ҳар қандай ўқувчини ўзига тортади: ҳассос ва исёнкор руҳи билан унинг қалбини тўлқинлантиради; ранг-баранг тимсолу ташбеҳлари, юксак бадиияти, кенг ва чуқур маънолари билан ақлини банд этади. Қават-қават рамзу тимсоллар пардасига ўралган шеърлари бир неча маъно қирраларига эга бўлганлиги учун ҳам ҳар бир тоифа уни ўзича талқин этади, ўз мақсадига хизмат қилдиради. Чунончи, тасаввуф олимлари Ҳофиз ижодини илоҳий ишқ куйчиси сифатида ўргансалар, Ғарб ва шўро адабиётшунослари дунёвий нуқтаи назардан таҳлил этадилар. Аслида шоир ижодида илоҳийлик ва дунёвийлик ажойиб бир тарзда уйғунлашиб кетган. У еру кўкнинг яратувчиси бўлмиш Аллоҳни таъриф-тавсиф этиш, унга бўлган ҳассос муҳаббатини куйлаш билан бирга, инсон ҳақида ҳам фикр юритади. Ҳофиз девони мадрасаларда махсус дарсликлар қаторида ўқитилган. Ҳофиз шеърлари табиийлиги, самимийлиги ва юксак бадииятга йўғрилганлиги, мазмунан теранлиги ва серқатламлиги, фалсафасининг қуюқлиги, нозик ишораларга бойлиги, услубининг мураккаблиги учун ҳам унга «лисон ул-ғайб» — «ғойибнинг тили» сифатини берганлар. Фирдавсий — маснавийни, Умар Хайём — рубоийни қанчалик такомилга етказган бўлсалар, Ҳофиз ҳам ғазални шунчалик юксак мақомга кўтарган.

Ўз ижодида май ва у билан боғлиқ тимсоллардан кўп фойдалангани учун Ҳофиз ринд ва майпараст сифатида ҳам машҳур. Тасаввуф адабиётида суфиёна истилоҳ-тимсолларни энг кўп қўллаган ва уларга энг кўп маъно юклаган ҳам Ҳофиз ҳисобланади.

Ҳофиз ўзбек адабиётига ҳам кучли таъсир ўтказган. Сайфи Саройи, Ҳофиз Хоразмий, Саккокий, Атоий, Лутфий, Навоий, Бобур, Машраб, Нодира, Амирий, Мунис, Огаҳий каби барча давр шоирлари Ҳофизни ўзларига устоз билганлар, ундан таъсирланиб, шеърлар битганлар. Навоий «Девони Фоний»да Ҳофиз ғазаллари татаббуъида 220 дан ортиқ ғазал ёзган.

18-аср охири — 19-аср бошларида эътиборан Ҳофиз Ғарб дунёсини ҳам ўзига қаратди. 1812 йилда Йозеф фон Ҳаммер шоир девонини тўлалигича таржима қилиб, немис тилида нашр эттирган. Шундан сўнг Германияда Ҳофизга эргашиб ёзилган шеърлар кўпайган, ҳатто немис адабиётида шарқона шаклдаги шеърлар, ғазаллар пайдо бўлган. И. Гёте «Ғарбу Шарқ девони»ни яратган. Ҳофизни «ноёб услуб даҳо-си», «муқаддас Ҳофиз», «Шарқнинг Вольтери» деб улуғлашган. Умуман, Ғарбда Ҳофизни Гейне, Гёте, Шелли, Волтер, Байрон каби улуғ ёзувчилар қаторида тилга олишган. Рус адабиётида ҳам Ҳофиз катта шуҳрат қозонган. А.Фет, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, В.Жуковский, С.Есенин, П.Гнедич, В.Брюсов каби рус шоирлари Ҳофиз таъсирида шеърлар ёзганлар, унинг ижодини юксак баҳолаганлар.

Ўзбекистонда Ш.Шомуҳамедов, А.Ҳайитметов, Н.Комилов, Ҳ.Ҳомидий ва бошқалар Ҳофиз ҳақида тадқиқот олиб борганлар. Шоир шеърлари А.Авлоний, Хуршид, Чустий, Муинзода, Васфий, Ш.Шомуҳамедов, Ж.Жабборов, Э.Воҳидов, Ж.Қувноқ, М.Кенжабек томонидан таржима қилинган.

Ҳофиз ўзи севган Мусалло боғида дафн этилган ва унинг шарофати билан кейинчалик бу боғ «Ҳофизия» номини олиб, жаҳон илму адаб аҳлининг зиёратгоҳига айланган. Темурийлардан Абулқосим Бобур шоир қабрини обод қилдирган. Сўнг Эрон ҳукмдорларидан Каримхон Занд ҳозирги сағанани қурдирган.

Асарлар: Ғазаллар, Т., 1958; Қуллиёт, Душанба, 1983; Ҳофиз Шерозий шеъриятидан, Т., 1985; Ишқ дафтари, Т., 2000.

Адабиёт.: Шомуҳамедов Ш., Ҳофиз Шерозий, Т, 1965; Навоий ва адабий таъсир масалалари, Т., 1968; Брагинский И.С., Из истории персидско-таджикской литературы, М., 1972; Саломов Ғ., Комилов Н., Дўстлик кўприклари, Т., 1979.
Эргаш Очилов” [6, Ш ҳарфи жилди, 206-208-б.]

Ҳофиз ШЕРОЗИЙ ғазали, Чустий таржимаси, Шерали Жўраев қўшиғи

ҚАЙСИ УЙНИНГ ШАМЪИДИР

Қайси уйнинг шамъидир у, қайси жойда хонаси?
Ўртади жонни, сўранг, кимнинг эрур жононаси?

Бу замон дину дилимни хонавайрон айлади,
Билмадим кимнинг эрур у мунису ҳамхонаси?

Лабларинг бодаси ҳаргиз лабимдан кетмасун,
Кимга сўз бермиш вафодан – май тўла паймонаси?

Ул саодат шамъининг базми эрур кимга насиб,
Сиз, гўзал юздан (Худо ҳаққи,) сўранг, кимдур унинг парвонаси?

Ҳар киши афсун билан тортмоқчи, аммо билмадик,
Тортадур нозик дилин кимнинг ширин афсонаси?

Ё Раб, ул ой юзли юлдуз чеҳрали олий нишон,
Қайси коннинг гавҳари, кимнинг эрур дурдонаси?

Қилди ичмасдан лабининг бодаси дилни хароб,
Кимга улфат, ким эрур ҳамкоса, ҳампаймонаси?

“Оҳким, Ҳофиз дили девонадур сансиз”, - десам (дедим).
Шўх табассум бирла: “Бу кимнинг, - деди, - девонаси?” [239] , [240] , [241]

Чустий (тахаллуси; асл номи Набихон Нуриллахўжа ўғли, 1904-1983) таржимаси

ИЗОҲ. Ушбу “Машҳур шоир бўлиш сири» номли параграф «Шерали Жўраев» номли китобимнинг 5-нашрида 2-параграф сифатида ёзилади, иншааллоҳ.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. (5) Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005;
- www.qomus.info (А ҳарфидан Э ҳарфигача 33 та жилд, кирил алифбосида).

O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
- Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (ziyouz.com)
(www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида);
- www.n.ziyouz.com/kutubxona/category/11-o-zbekiston-milliy-ensiklopediyasi (www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида).

224. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси.
Таҳрир ҳайъати, Э. Бегматов ва бошқ., А. Мадвалиев таҳрири остида. - Т.: "Ўзбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2006-2008.
(1-жилд. А-Д ҳарфлари. - 680 б.)

Ўзбек тилининг изоҳли луғати. A дан Z ҳарфигача бўлган 31 та жилд: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Таҳрир ҳайъати, Э. Бегматов ва бошқ., А. Мадвалиев таҳрири остида. - Т.: "Ўзбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2006-2008.
- Ўзбек тилининг изоҳли луғати. А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) | www.ziyouz.uz (www.ziyouz.uz 2015.13.11):
- www.ziyouz.uz/durdona-toplamlar/uzbek-tilining-izohli-lugati/ (www.ziyouz.uz 2015.13.11).

234. Ҳофиз Шерозий (1325-1388). - Ҳофиз Шерозий (1325-1388) | www.ziyouz.uz (www.ziyouz.uz 2014.30.12);
- www.ziyouz.uz/jahon-sheriyati/fors-tojik-sheriyati/hofiz-sheroziy/ (www.ziyouz.uz 2014.30.12).

235. Шарқ шеъриятига кириш маъруза матни. Тузувчи: филология фанлари номзоди, доцент в.б. С. Р. Рахмонова. - Ўзбекистон давлат консерваторияси, «Ўзбек ва хорижий тиллар» кафедраси, Т., 2015. – 116 б.
- 59194f6f5721b.pdf (ziyonet.uz)
- ZiyoNET › Кутубхона › Шарқ шеъриятига кириш (www.ziyonet.uz/uzc/book/81178 ).

236. ОРИПОВ А. Ўзим ҳақимда бир оғиз сўз. - http://kh-davron.uz/ijod/maqolalar/abdulla-oripov-ozim-haqimda.html (www.kh-davron.uz/ijod/ «Хуршид Даврон кутубхонаси» сайти, 2013.21.03).

237. АБДУЛЛА ОРИПОВ. Кўрган-кечирганларим. – Танланган асарлар. 4 жилдли, 1-жилд. Тўплаб нашрга тайёрловчи Дониёр Бегимқулов. – Т., 2000, 11-бет. - 432 бет.

238. Абдулла Орипов Италиянинг «Олтин юлдуз» ордени билан мукофотланди. - Абдулла Орипов Италиянинг «Олтин юлдуз» ордени билан мукофотланди - Daryo (www.daryo.uz 2015.18.11);
- www.daryo.uz/k/2015/11/18/abdullaoripov-italiyaning-oltin-yulduz-ordeni-bilan-mukofotlandi (www.daryo.uz 2015.18.11).

239. Ҳофиз Шерозий шеъриятидан. Тузувчи - Шоислом Шомуҳамедов. - Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг нашриёти, Т., 1985. – 102 б. (46-б.)

240. Ҳофиз Шерозий. Ғазал ва рубоийлар. - Microsoft Word - hofiz_sheroziy_ziyouz_com.doc (www.n.ziyouz.com 2014.30.12, 95 б. (40-б.));
- www.n.ziyouz.com/books/sharq-mumtoz-adabiyoti/Hofiz%20Sheroziy.%20G’azal%20va%20ruboiylar.pdf (www.n.ziyouz.com 2014.30.12, 95 б. (40-б.)).

241. NURIDDIN TURAEV. Sherali Jorayev Шерали Жураев Кайси уйнинг шамидур. - Sherali Jorayev Шерали Жураев Кайси уйнинг шамидур - YouTube (www.youtube.com February 3, 2017. 4 дақиқа 33 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch?v=Ia95GXCYZI (www.youtube.com February 3, 2017. 4 дақиқа 33 сониялик видеолавҳа).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 3 сентябр

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Ўзбекистон Президенти
Шавкат Мирзиёевга

Ўзбекистон фуқароси
Шуҳратжон Аҳмаджоновдан
Манзилим: 216 Tulip Dr. Gaithersburg,
Maryland, USA 20877
E-mail: jiz54@mail.ru
2021 йил 3 август
ТАКЛИФ

Ўзбекистон халқ артисти (1987), Ўзбекистон халқ ҳофизи (2002), Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Республикаси Давлат мукофоти совриндори (1991) ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВГА ЎЗБЕКИСТОН ҚАҲРАМОНИ унвонини беришингизни таклиф қиламан.

Эркин Воҳидов 1968 йилда ёзган “Ўзбегим” қасидасига куй басталаб 1968 йилдан буён, Абдулла Ориповнинг “Ўзбекистон Ватаним маним” ва “Биринчи муҳаббатим” каби яхши шеърларига куй басталаб 50 йилдан кўпроқ қаҳрамонларча куйлаётган ватандошимиз Шерали Жўраевдир.

Эркин Воҳидов 1973 йилда ўзининг машҳур “Инсон” қасидасини Шерали Жўраевнинг қуйидаги илтимосидан кейин ёзган: “Эркин ака, инсонларнинг барча ютуғу камчиликларини қамраб олган битта шеър ёзсангиз яхши бўларди.”

Маълумки, Абдулла Ориповга 1998 йилда, Эркин Воҳидовга 1999 йилда Ўзбекистон Қаҳрамони унвони берилди. Менимча, Шерали Жўраевга ҳам ўша йиллари Ўзбекистон Қаҳрамони унвони берилиши керак эди. Чунки учаласи ҳам 1960-йиллар охиридан бошлаб сафдош, ҳамфикр бўлиб ижод қилишган ва ўзбек халқи асрлар давомида фахрланадиган шеърлар ҳамда қўшиқлар яратишган.

Ҳурматли Шавкат Мирзиёевич! 2021 йил 1 сентябр куни халқимиз Ўзбекистон Мустақиллигининг 30 йиллигини нишонлайди. Сизнинг Олий Фармонингиз билан шу кунларда халқимиз ардоғидаги улуғ ҳофиз Шерали Жўраевга Ўзбекистон Қаҳрамони унвони берилиши адолатнинг тикланиши бўлади, иншааллоҳ. Ахир буюк соҳибқирон бобомиз Амир Темур “КУЧ – АДОЛАТДАДИР” деган эди.

Изоҳ: мен шу кунларда “Шерали Жўраев” номли китобимнинг 4-нашрини ёзиб сайтларда чоп қилмоқдаман. У 60 параграфдан кўпроқ бўлиб, унинг 39 тасини www.liveinternet.ru сайтидаги “Турон Шухратжони” кундалигида чоп қилдим. Унда буюк ҳофиз Шерали Жўраевга доир аниқ манбалар асосида кўпгина қизиқарли фактларни, ҳар бир параграфда биттадан қўшиқнинг яратилиш тарихи ва матнини келтирдим. Унинг манзили:
АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраев. Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри. – https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.18.03-16.07);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.18.03-16.07. Қолган парагафларини ҳам ёзиб чоп қиламан, иншааллоҳ.)

Олдиндан миннатдорчилик билан

Шуҳратжон Аҳмаджонов,
инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси, мустақил журналист, қочқин

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 39)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

39. СЕВГИ-МУҲАББАТ СИРЛАРИ
МУҲАММАД ЮСУФНИНГ “БИРИНЧИ БЎСА” ШЕЪРИ, БУНЁДБЕК САИДОВ ҚЎШИҒИ
ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “ЎН САККИЗ ЁШЛИГА” ҚЎШИҒИ

Фото 49. Севги-муҳаббат онлари. [223]

Фото 49 даги инглиз тилидаги тўртлик.

By the moon as I sit to seek your glory,
the white roses I see, creates a new story.
Seasons are many, their reasons few,
What remains is that I will alwass love you. [223]

Инсоният тарихида энг кўп шеър ёзилган ва қўшиқ куйланган мавзу – бу севги, муҳаббат мавзусидир. Чунки севгининг буюк сирлари бор. Китобимни ёзиш давомида “Севги-муҳаббат сирлари” номли параграф қўшишим кераклигини тушундим. Китобимнинг бешинчи нашрида “Дилбар ва «Аждарга ўхшатдим» қўшиғи” номли 10-параграфдан кейин “Севги-муҳаббат сирлари” номли параграфни қўшишни режалаштирдим. Лекин менга боғлиқ бўлмаган сабаблар билан китобимнинг 5-нашрини ёза олмай қолсам севги сирлари, шунингдек инсон севиб қолганида ўз севгилисига эришиш йўлларига доир муҳим маълумотлар ва тавсиялар менда қолиб кетиши мумкин. Шу сабабли 39-параграф сифатида севги сирлари ҳақида ёзишга қарор қилдим. Китобимнинг ушбу тўртинчи нашрини ёзиб бўлгач дарҳол унинг бешинчи нашрини тайёрлайман ҳамда барча параграфларни йиллар давомийлиги тартибида, жумладан 39-параграфни 10-параграфдан кейин жойлаштираман, иншааллоҳ.

39.1. ЖИСМ ВА РУҲ

Севги сирларини тушуниш учун аввало ўзимиздаги жисм ва руҳ ҳақида яхши билиб олишимиз керак. Инсон мавжудлигининг икки асосий ўлчами – жисм ва руҳдир. Жисмимиз ҳақида ҳар биримиз яхши биламиз. Буни тушунтиришимга ҳожат йўқ.

“Руҳ (арабча – жон, ҳаёт, кўнгил; арвоҳ) – 1. Дин Киши ҳаётлигида у билан бирга, вафотидан кейин эса танадан чиқиб абадий қоладиган кўзга кўринмас нарса, куч; арвоҳ).” [224, R (Р) ҳарфи жилди, 400-б.]

Ушбу ва кейинги рус тилидаги манбалардан келтирилган барча иқтибосларни ўзбек тилига мен ўгирганман.

“Руҳ – диний ва айрим фалсафий таълимотларга асосан ўлмас субстанция (лотинча substantia – асосда ётувчи моҳият), моддий бўлмаган моҳият. Унда Аллоҳ яратган инсоннинг табиати ва моҳияти, унинг шахсияти ифодаланган. Руҳ инсоннинг ҳаётини бошлаб беради ва ҳаёти, сезиш, фикрлаш, англаш, ҳис қилиш ва ирода қобилиятини таъминлайди. Одатда руҳни жисмга қарама-қарши қўйишади.” [225]

“1901 йилда америкалик врач Дункан Макдугалл (1866-1920) ўз даври методологияси (усуллар мажмуи) асосида “тўғридан-тўғри руҳ оғирлиги”ни ўлчаш бўйича қатор тажрибалар ўтказди. Макдугалл бир унций (28,35 грамм)дан 250 фунт (113,4 кило)гача ўлчаб бўладиган полда (ерда) турадиган ричагли тарозини ишлатди. Врач ўлаётган инсонларнинг розилиги билан “руҳ”ни 6 марта ўлчади. Ўлчаганларидан 5 мартасида вафот қилгандан кейинги оғирлик камайиши 15 дан 35 граммгача бўлган чегарада ўзгаришни аниқлади. Бир марта ўлиш дақиқасини аниқ белгилай олмади ва тажриба натижасини яроқсиз деб топди. Макдугалл ўз тажрибалари натижаларини фақат 6 йилдан кейин чоп қилди. Уларни American Medicine ва American Journal of the American Society for Psychical номли таниқли журналларда чоп қилишди. Кейинроқ буни Washington Post ва New York Times газеталари кўчириб босишди. Шу чоғда Макдугалл таъкидладики, унинг хулосаларини илмий баҳолаш учун янги аниқ тажрибаларни кўп миқдорда ўтказиш керак. Лекин бу соҳада янги аниқ тажрибалар чоп қилинмади.” [226]

“Бундай биринчи тажрибани Хэверхилл шаҳрида (АҚШ, Массачусетс штатида) яшовчи доктор Дункан МакДугалл 1906 йилда ўтказди. Бу ҳақда «New York Times» газетаси 1907 йил 7 март куни хабар берди. МакДугалл ўлаётган инсон оғирлигидаги ўзгаришни “ушлаб олди”. Юқори аниқликдаги баҳайбат тарози кўринишида бўлган махсус кроватдаги ўлчашлар “руҳ”нинг оғирлиги 22,4 грамм эканлигини кўрсатди. Шундан деярли 80 йил ўтгач, 1990 йилда бошқа тадқиқотчи - Ню-Йорк университетидаги Лайэлл Уотсон “нозик субстансия”нинг бошқача оғирлигини аниқлади. Унинг тажрибаларида вафот қилганлар 2,5-6,5 граммга енгиллашди. Литва Фанлар академияси Яримўтказгичлар институтида табиий фанлар доктори Эугенюс Кугис 2006 йилда деярли шундай натижаларни олди. У инсон вафот қилаётган лаҳзада 3 дан 7 граммгача йўқотишини аниқлади.» [226]

39.2. ИНСОН УЙҚУСИ

Инсон руҳини тушунишда уйқуни тушуниш муҳим аҳамиятга эга.

“Уйқу – одам ва ҳайвонларда даврий юз берадиган физиологик ҳолат. Бунда физиологик жараёнлар бир қадар секинлашади ва организмнинг, чунончи, марказий нерв системасининг иш қобилияти тикланиши учун энг яхши шароитлар яратилади. Уйқу ҳар бир инсоннинг зарур ҳаётий эҳтиёжидир. Инсон бутун ҳаётининг учдан бири ҳар кечакундузда даврий кузатиладиган Уйқу ҳолатида ўтади.” [6, У ҳарфи жилди, 44-б.]

Уйқу тиббиётнинг жуда қизиқарли ва кам ўрганилган соҳаларидан биридир. Бугунги кунгача замонавий тиббиёт уйқуни жисмга нисбатан ўрганган ва ўрганишда давом қилмоқда. Қизиққанлар бунга доир маълумотни [227]-мақолада ўқиши ва [228]-ҳужжатли филмда кўриши мумкин. Уларда миянинг айрим қисмлари фаолияти билан боғлиқ уйқунинг беш босқичи ҳақида ёзилган ва кўрсатилган.

Мен болаликдан инсон руҳи ҳодисасига доир ҳозирги замон фани ва динлари, биринчи навбатда ислом динида берилган ахборотлар билан қизиққанман. Руҳ муаммосини кўп йиллик ўрганишим натижасида айрим муҳим хулосаларга келдим.

Аллоҳ инсонни тана ва руҳдан иборат қилиб яратган. Бутун ҳаёти давомида инсонни айнан руҳ бошқаради. Инсонга руҳ онаси қорнида бир неча ойлик ҳомила кўринишида бўлганида келади. Кейин ушбу руҳ инсон танаси билан бирга у вафот қилганигача ўсади.

Аллоҳ инсоннинг ҳар бир кечакундуздаги фаолиятини икки қисмга ажратди: инсон кечакундузнинг тахминан 2/3 қисмида бедор бўлади ва ўз фаолиятини танасидаги руҳ ёрдамида бошқаради. Кейин ҳар бир инсоннинг руҳи кечакундузнинг тахминан 1/3 қисмида уйқу кўринишида дам олади: руҳнинг бир қисми инсон танасидан чиқади ва фалакда дам олади. Руҳ инсон танасидан чиқаётган сониясидан бошлаб инсон ухлай бошлайди.

“Уйқу даврида ҳам инсон танаси оғирлиги камайиши аллақачон аниқланган. Швейцария олимлари ўтказган тажрибада 23 кўнгилли ўта сезгир кроват-тарозиларга ётишган ва ухлашган. Инсон бедорлик ва уйқу орасидаги чегарадан ўтганида 4 дан 6 граммгача ўз оғирлигини йўқотган.” [226]

Уйқу ҳолатида инсон танаси ҳаётий фаолиятини таъминлаш учун руҳ ўзининг жуда кам қисмини шу танада қолдиради. Руҳнинг ўзи ухлаётган танадан жуда юқорига кўтарилади. Лекин руҳ “кумуш тола” дея аталувчи ўзгача нурланадиган жуда нозик тола орқали доимий алоқада бўлади. Зарур ҳолатда, масалан, агар ухлаётган инсонни биров уйғотаётган бўлса, у “кумуш тола” орқали зудлик билан ушбу инсон танасига қайтиб келади.

Савол туғилади: ухлаётган инсон руҳи қаерга кетади? Менинг тушунишим бундай. Аллоҳ инсонни узунлиги, эни, баландлиги ва вақт ўлчовлари бўлган тўрт ўлчовли фазода яшашга мослаб яратган. Менимча, беш ўлчовли фазо ҳам бор. Ўлган ва ухлаётган инсонлар руҳи параллел беш ўлчовли фазога, яъни бешинчи ўлчови бўлган фазога ўтади.

Буни соддароқ қилиб тушунтириш учун битта оддий мисол келтирай. Масалан, чумоли, тошбақа, илон каби жонзодларни Аллоҳ ер текислигида, яъни уч ўлчовли фазода яшашга мослаб яратган. Уларга тўртинчи ўлчов бўлмиш баландлик ўлчови деярли маълум эмас ва ушбу ўлчовдан фойдаланиш имконияти берилмаган. Улар осмонда учиб юрган қушлар ҳамда бургутларни кўрмайдилар ва шу сабабли кўпинча уларга осонгина ем бўлишади.

Шу ерда битта қизиқарли тиббиёт муаммосини ҳал қилиш йўлини очиқлашим мумкин. Узоқухлаш (летаргия) касаллиги сабаби нимада? Менимча, инсон танасидан чиққан руҳ қандайдир сабаб билан танага узоқ вақт, баъзан йиллаб қайтиб келмаслиги оқибатида тана соҳиби узоқ йиллар узоқухлаш касаллигига чалинади. Узоқухлаш касаллигига чалинган беморни махсус дуолар ёрдамида одатий ҳаётга қайтариш мумкин. Агар мувофиқ дуо кераклигидек ўқилса, у ҳолда тентираб юрган руҳ узоқухлаётган инсон танасига қайтиб келади. Бу борада алоҳида иқтидорга, яъни авлиёлик (экстрасенс) қобилиятига эга бўлган инсонлар ёрдам беришлари мумкин ва керак.

Инсон вафот қилганида ёки ҳалок бўлганида руҳ инсон танасини тарк этади ва қайтиб келмайди. Бу ҳақда тиббиёт фанлари доктори, профессор, Уфа (Россия) шаҳридаги Кўз ва пластик жарроҳлик бутуниттифоқ марказининг собиқ директори, бугунги кунда шу Марказнинг бош маслаҳатчиси, юқори даражали жарроҳ, Россия Федерасиясида хизмат кўрсатган врачи, АҚШдаги Луисвилл университетининг фахрий маслаҳатчиси, АҚШ Офталмология академиясининг халқаро аъзоси, спорт сайёҳлиги бўйича спорт устаси, Совет Иттифоқининг уч карра чемпиони Эрнст Рифгатович Мулдашев (1948) ўз китобида бундай ёзган.

“Вафот этганда танани биринчи галда руҳ тарк қилади, лекин у тана билан алоқани чамаси 40 кун давомида узмайди. Руҳ танани топа олиши мумкин бўлган бу алоқани “Кумуш тола” дея аташади. “Кумуш тола” – ўз танасига қайтиб келиш умидини охирига қадар имкон берадиган Олий Онг (Аллоҳ, А.Ш.) тартибидир (принсипидир). Чуқур уйқу ҳолатида руҳ “сайр” қилади, лекин танани топа оладиган “кумуш тола”ни сақлайди. Шу сабабли инсонни бирданига уйғотиш тавсия қилинмайди, чунки руҳ ўз танасини топишга улгурмай қолиши мумкин. Ва шу сабабли ҳам болаларни уйғотиш гуноҳ ҳисобланади.” [229]

Агар кимдир инсон руҳи ва ҳатто ўлганлар руҳи борлигига гумон қилса, Россия ва Украина телевидениеси орқали намойиш қилинаётган ва кўпгина сонлари www.youtube.com сайтида бўлган «Экстрасенслар жанги» («Битва экстрасенсов»)ни томоша қилишни тавсия этаман ([230]-[231]-га қаранг). Уларда биринчи фасл кўрсатувлари дастлаб 2007 йил 25 феврал ва 2007 йил 28 октябр кунлари эфирда намойиш қилинди. Ушбу қизиқарли кўрсатувларни дунёда миллионлаб фуқаролар, жумладан мен ҳам мароқ билан томоша қилдим. Дунёда коронавирус пандемияси тугагач бу кўрсатувлар яна давом қилади, иншааллоҳ.

39.3. СЕВГИ-МУҲАББАТ ИНСОННИНГ ҚАЕРИДА ЖОЙЛАШАДИ?

Шоир ва ёзувчилар минг йиллардан бери инсон севги-муҳаббатини юракда, қалбда деб тасвирлашади ва мадҳ қилишади, хонандалар ҳамда ҳофизлар шу ҳақда куйлашади. Кўпинча севгини юракни тешиб ўтаётган камон ўқи билан ҳам тасвирлашади.

Аввало “юрак” ва “қалб” сўзларининг маъносини тушуниб олайлик.

“ЮРАК - одам ва ҳайвонларнинг қон айланиш системасидаги марказий аъзо, у доим бир хилда қисқариши (систола) туфайли қонни қон айланиш системаси бўйлаб ҳайдаб беради ва уни веналар орқали қайтиб келишини ҳамда артериал қон томирлардаги ҳаракатини таъминлайди.” [6, Ю ҳарфи жилди, 49-б.]

“Юрак – 1 Анатомия. Одам ва ҳайвонлар кўкрак қафаси ичида жойлашган, уларнинг қон айланиш системасидаги мускул қопчиққа ўхшаш марказий аъзо. 2 кўчма Кишининг ҳис-сезгиси, руҳи, кечинмаларининг рамзий маркази, улар сақланадиган жой; қалб, дил.” [79, 2-жилд, 87-88-б.]

“Қалб (арабча – юрак, дил; ўрталик, марказ; лашкарнинг ўртаси) 1 Юрак; 2 кўчма Кишининг руҳий ёки маънавий дунёси, ички ҳис-туйғулари маркази рамзи; юрак, дил, кўнгил.” [79, 2-жилд, 226-б.]

Демак, “қалб” сўзи “юрак” сўзининг арабча талаффузидир.

Савол: севги-муҳаббат изтиробларида ёнган ҳис-туйғуларни юракнинг қаерига жойлаштириш мумкин? Ахир бунга юракда ҳеч қандай жой ва имконият йўқ. Юрак Аллоҳ томонидан инсон танасида қонни ҳайдаш учун ясалган бир мотордир, насосдир.

Савол: севги-муҳаббатни тасвирлаш ва таърифлашда нега айнан юрак танланган? Балким инсон ўз севгилисини кўрганида ҳис-ҳаяжон сабабли юраги тез-тез уриши, севгилисига бирор кор-ҳол бўлганида ёки етиша олмаганида ҳатто юрак ҳуружига (инфаркка) учраши каби нохуш воқеалар сабаб бўлгандур.

Қисқа қилиб айтганда, севги-муҳаббат инсон руҳида жойлашади. Руҳ инсоннинг барча қилмишлари учун, жумладан севги-муҳаббати учун жойдир ва жавобгардир. Айнан у руҳда жойлашгани учун инсон юз ёшга тўлса ҳам умридаги биринчи муҳаббати, дастлабки бўсасини унутмайди ва унутолмайди.

Демак, севги-муҳаббатнинг биринчи сири – унинг инсон руҳида жойлашганлигидир.

39.4. КЎЗ ВА ҚУЛОҚ

Севги-муҳаббатнинг иккинчи сири – йигитлар ҳамда эркаклар КЎЗИ билан, хотин-қизлар ҚУЛОҒИ билан яхши кўради. Бу оддий, лекин жуда муҳим ҳақиқатдир.

Мен ҳам бундай оддий ҳақиқатни анчагина йиллар билмаганман. Мен 1979-1983 йилларда Москвадаги Бауман номли Олий техника университетида ўқидим. 1980 йил кузида кафедралардан бирига домулла билан учрашиб гаплашишга бордим. У домулла банд экан. Йўлакда кута бошладим. Менинг одатларимдан бири – имконим бўлганида деворга илинган турли эълонлар, хабарлар ва мақолаларни ўқийман. Шу ерда илинган эълонлар доскасидаги мақолаларни ўқий бошладим. Талабалар айрим қизиқарли мақола ва хабарларни бошқалар ҳам ўқисин дея газетадан кесиб илиб қуйишади. Шундай мақолалардан бирида йигитлар кўзи билан, қизлар қулоғи билан яхши кўриши ҳақида ёзилганди.

Агар эътибор берган бўлсангиз концерт залларига кўпроқ хотин-қизлар боради ва залда ўтирганларнинг кўпчилигини хотин-қизлар ташкил қилади. Чунки улар қўшиқлардаги ширин сўзларни куй оҳангида ҳонандалар ва ҳофизлардан эшитиб ўз руҳларини қувонтирмоқчи бўлишади. Концертга борган йигитлар ва эркакларнинг анчагина қисми севгилисини олиб бориш учун ёки турмуш ўртоғи қилган илтимоси асосида боришади. Умуман олганда хотин-қизлар ширин сўзлар гадосидир.

Мен кўпроқ йигитларга маслаҳат беришим мумкин. Агар сиз бирор қизни яхши кўриб қолсангиз одамлар билан муомалангизга эътибор беринг: қўпол сўзлар, айниқса сўкиш сўзларни ишлатманг. Хушмуомала бўлинг. Чунки сизнинг бошқалар билан қилаётган муомалангизга ён-атрофингиздаги хотин-қизлар, жумладан сиз ёқтирган қиз ёки унинг дугонаси, таниш-билишлари эътибор беришлари мумкин. Табиийки ўзингиз ёқтирган қиз билан муомала қилганингизда ҳам яхши, илиқ, ширин сўзларни ишлатишга ҳаракат қилинг.

Менимча, йигитлар кўзи билан яхши кўришини қизлар билишади. Балким шу сабабли улар чиройли, озода кийинишади, табассум билан қарашади, одоб билан муомала қилишади ва ҳоказо.

39.5. ГУЛЛАР

Севги-муҳаббатнинг учинчи сири – гулларнинг хотин-қизлар руҳига катта таъсиридир.

Сиз синфда, мактабда, ўқув юртида, институтда, ишхонада, қолаверса кўчада, сайрда, автобусда ёки бошқа жойда гўзал қизни учратиб қолдингиз ва у сизга ёқиб қолди, дейлик. Дастлабки муаммо - у билан танишишдир. Агар таниш бўлсангиз унинг эътиборини ўзингизга жалб қилишдир. Кўпинча ёшлар бундай ҳолатда шеъриятга ва куй-қўшиққа берилишади, ёрдам кутишади, баъзан қизга мактуб ёзишади. Лекин мақсадга олиб борувчи сўзларни топиб ёзиш жуда қийин муаммодир. Қолаверса сиз ёзган мактуб қизнинг ота-онаси, ака-укаси, дугоналари қўлига тушиши ва ноқулай вазиятларга олиб келиши мумкин.

Севги-муҳаббатнинг биринчи сири – унинг инсон руҳида жойлашганлиги ҳақида 39.3-параграфда ёзгандим. Демак, сизга ёқиб олган қиз руҳига таъсир қила оладиган воситалардан фойдаланишингиз маъқулдир. Бундай энг яхши восита – гуллардир! Инглиз халқида “Гуллар руҳни илитади” деган ҳикматли гап бор.

Ўзингиз ёқтириб қолган қизга чиройли гул, аниқроғи гулдаста совға қилинг. Агар қиз билан сал-пал таниш бўлсангиз бирор баҳонаи сабаб билан гул совға қилишингиз мумкин. Масалан, туғилган куни билан, бирор масалада сизга ёрдам бергани каби сабабни айтиб совға қилишингиз мумкин. Мабода таниш бўлмасангиз “Шу гуллар сизга!” деб бераверинг. Агар сабабини сўраса “Гўзал (меҳрибон, ширин сўз) бўлганингиз учун!” каби бироз мақтов аралаш жавоб берсангиз бўлади.

Ярим очилган атиргуллар ва чиннигуллар ҳафта-ўн кун давомида гулдонда сўлмай янада кўпроқ очила боради. Агар сиз гулдаста совға қилган қизнинг руҳида бошқа йигит жой олиб улгурмаган бўлса, шу кунлар давомида у ушбу чиройли гулларни совға қилган йигитни, яъни сизни ўз ҳаёлидан ўтказади ва аста-секин ширин ҳаёлларга, орзўларга берилади...

39.6. БИРИНЧИ БЎСА

Севги-муҳаббатнинг тўртинчи сири – биринчи бўсадир.

“Бўса (форсча – ўпич, муччи) Меҳр, муҳаббат, эркалаш, ўта ҳурмат изҳори сифатида лабни бирор кимса ёки нарсага тегизиш, ўпиш; муччи.” [6, Б ҳарфи жилди, 419-б.]

Ёқтириб қолган қизингизга туғилган куни ёки бошқа сабабни айтиб гуллар ва бошқа нарсалар совға қилгач, унинг розилиги билан концерт, томошаларга бирга боргач, яъни ўзаро муносабатлар ишончли даражага чиқа бошлагач қизнинг ним-розилиги билан дастлабки бўса олишингиз ҳам муҳим. Бўса, айниқса биринчи бўса инсон руҳига қаттиқ таъсир қиладиган воситалардан биридир. Шу сабабли инсон ўзаро розилик билан бўлган дастлабки бўсасини ҳам умри давомида унутмайди.

Ҳофиз Шерали Жўраев бўса ҳақида “Ғайра-ғайра” номли қўшиқда куйлаган. Бу қўшиқ матнини “Муҳиддин Қори Ёқубов” номли параграфда келтираман, иншааллоҳ. Ушбу параграфда раҳматли шоир Муҳаммад Юсуф (1954-2001) ёзган ва хоразмлик қобилиятли хонанда, “Ниҳол” мукофоти совриндори Бунёдбек Саидов (1986) куйлаган “Биринчи бўса” номли қўшиқ матнини келтирай.

Муҳаммад Юсуф шеъри, Бунёдбек Саидов қўшиғи

БИРИНЧИ БЎСА

Бошқага уйланди йигити тушгур...
Тақдир экан, деб қўяди кўрса.
Қиз йиғлайди,
Қиз излайди,
Қиз дилгир,
Ундан кўнгил узолмайди қиз эса,
Биринчи бўса, биринчи бўса...

Кўникасан, дейди унга одамлар,
Унутасан, дейди унга одамлар.
Кошки, кўникиб бўлса,
Кошки, унутиб бўлса,
Биринчи бўса, биринчи бўса! [232] , [233]

39.7. 1984 ЙИЛДАГИ ВОҚЕА

Айримларда савол пайдо бўлиши мумкин: муаллиф севги-муҳаббатнинг шунча сирларини билса, ўз ҳаётида қўллаб кўрганми?

1984 йил май ойида Тошкентда ишдан қайтаётиб одатдагидек трамвайга чиқдим ва қоп-қора сочини иккита қилиб ўриб олган чиройли қизга кўзим тушди. Ёнидаги бўш жойга ўтирдим ва “Жуда чиройли экансиз” деган мазмундаги гапни айтдим. Қисқа суҳбат давомида унинг исмини, у таълим олаётган ўқув масканининг номи, босқичи ва жойлашган мавзесини билиб олдим.

Бир-икки кундан кейин туш пайти ўша ўқув юртига бордим. Талаба қизлардан сўраб унинг фамилияси ва гуруҳ рақамини, шунингдек ўқув юртини битириш имтиҳон кунини аниқладим. Имтиҳон куни каттагина чиройли гулдаста олиб ўша ўқув юртига бордим. Борганимда гуруҳдош қизлар айтишича ўша қиз имтиҳон топширишга ичкарига кириб кетган экан. Бироз кутдим. Гўзал қиз имтиҳон топшириб хурсанд бўлиб ичкаридан чиққанида унинг кўзи менга ва қўлимдаги гулдастага тушди. Шаҳло кўзлари каттароқ очилиб ҳайрон қолганини кўрсангиз эди. Мен унга гулдастани бериб табрикладим. Шу билан аста-секинлик билан мендек 30 ёшли йигит 18 ёшли гўзал қиз руҳига йўл оча бошладим. Ва кейинчалик яқин муносабатларга эришдим. Бу ҳақда бошқа мақола ёки китобда ёзарман, иншааллоҳ.

Китобимнинг 10-параграфида 1972 йилда университетда таълим олаётганимда 18 ёшли гуруҳдош гўзал Дилбарни севганим ва унинг руҳига йўл топа олмаганим ҳақида ёзгандим. Шундан 12 йил ўтиб яна меҳрим 18 ёшли гўзал қизга тушди ва бу сафар эсда қоларли муваффақиятларга эришдим. Эътибор берсангиз у 1972 йилда 10 ёшли мактаб ўқувчиси бўлган. Шундан келиб чиқиб айтмоқчиманки, мабодо сиз илк севгингизга ва севгилингизга эриша олмасангиз тушкунликка тушманг. Чунки сиз келгусида севадиган қизча ҳозирча ўрта мактабнинг ўрта синфида ўқиётган бўлиши ва уни сиз йиллар ўтиб учратишингиз мумкин.

Шерали Жўраев қўшиғи

ЎН САККИЗ ЁШЛИГА

Ошиқ бўлдим қоши ҳилола қизга,
Кўзи шаҳло, меҳри шалола қизга.

Нечун ошно этдинг мани ЮРАГИМ,
Ўн саккиз ёшлига, қалам қошлига.

Ишонинг албатта келгайман деди,
Учрашув жойига йилгайман деди.

Сўзлари асалим, кўзлари гўзалим,
Ташаккур дедим ўн саккиз ёшлига, қалам қошлига.

Ҳижрон азобида кутдим келмади,
Умримни йўлига тикдим келмади.

Нечун ошно этдинг мани ЮРАГИМ,
Ўн саккиз ёшлига, қалам қошлига. [149]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. (5) Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005;
- www.qomus.info (А ҳарфидан Э ҳарфигача 33 та жилд, кирил алифбосида).

O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
- Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (ziyouz.com)
(www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида);
- www.n.ziyouz.com/kutubxona/category/11-o-zbekiston-milliy-ensiklopediyasi (www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида).

79. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2 жилдлик. /З.М.Маъруфов таҳрири остида/. – М.: “Рус тили” нашриёти, 1981.

149. Abdumutalib Mirza. Шерали Жўраев қўшиқлари тўплами 6-қисм.
- www.youtube.com/watch?v=8DtmBk9Y5ml (www.youtube.com November 9, 2020, 35 дақиқа 58 сониялик видео).
- Шерали Жўраев қўшиқлари тўплами 6-қисим . - YouTube (www.youtube.com November 9, 2020, 35 дақиқа 58 сониялик видео).
(“Ўн саккиз ёшлига” қўшиғи видеода 25-дақиқа 5-сонияда бошланган.
“Менга бир фарзандни бер деб йиғлайман” қўшиғи видеода 31-дақиқа 40-сонияда бошланган.)

223. By the moon as I sit to seek your glory (Ой каби мен ўтириб гўзаллигингни излаганимда).
- By The Moon As I Sit To Seek Your Glory - DesiComments.com (www.desicomments.com );
- www.desicomments.com/quotes-graphics/love-quotes/by-the-moon-as-i-sit-to-seek-your-glory/ (www.desicomments.com ).

224. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси.
Таҳрир ҳайъати, Э. Бегматов ва бошқ., А. Мадвалиев таҳрири остида. - Т.: "Ўзбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2006-2008.
(1-жилд. А-Д ҳарфлари. - 680 б.)

Ўзбек тилининг изоҳли луғати. A дан Z ҳарфигача бўлган 31 та жилд: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Таҳрир ҳайъати, Э. Бегматов ва бошқ., А. Мадвалиев таҳрири остида. - Т.: "Ўзбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2006-2008.
- Ўзбек тилининг изоҳли луғати. А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) | www.ziyouz.uz (www.ziyouz.uz 2015.13.11):
- www.ziyouz.uz/durdona-toplamlar/uzbek-tilining-izohli-lugati/ (www.ziyouz.uz 2015.13.11).

225. Душа (Руҳ). - https://ru.wikipedia.org/wiki/Душа (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

226. Можно ли взвесить душу? Ученые проводят уникальные эксперименты. (Руҳ оғирлигини ўлчаб бўладими? Олимлар нойб тажрибалар ўтказишмоқда). - https://www.kp.ru/daily/26069/2976237/ (www.kp.ru/daily/ “Комсомольская правда” газеаси сайти, 30.04.2013).

227. Сон (Уйқу). - https://ru.wikipedia.org/wiki/Сон (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии - свободной энциклопедии)

228. Discovery: Тайны сна / The secrets of sleep (2006) (Уйқу сирлари). Режиссер: Joseph Bullman. - https://www.youtube.com/watch?v=A1ukJiMO_70&feature=share&fbclid=IwAR3vYL__YKrgUL5NX9uyv4SaIxalzqewp4EGuS0xQ1UAx0tOO7YviiBIAVQ (www.youtube.com ).

229. МУЛДАШЕВ Э. От кого мы произошли? Часть II. Что сказали тибетские ламы: АиФ-Принт, Олма-Пресс, Нева; 2003, Глава 2: Возможно ли оживление человека?
- http://www.universalinternetlibrary.ru/book/muldashev1/6.shtml#3

230. Битва экстрасенсов (телеканал STB Украина). Все 20 сезонов. (Экстрасенслар жанги).
– https://bitva.stb.ua/ru/video-2/
- https://teleportal.ua/ru/show/stb/bitva

231. Битва экстрасенсов (телеканал ТНТ России). Все 20 сезонов, серии и выпуски. (Экстрасенслар жанги) - https://bitva-ex.ru/bitva-ekstrasensov/

232. МУҲАММАД ЮСУФ. Сайланма: Шеърлар. Достонлар. Хотиралар. — Т.: «Шарқ», 2007. - 288 6.
- https://n.ziyouz.com/books/uzbek_zamonaviy_sheriyati/Muhammad Yusuf. Saylanma.pdf
- www.n.ziyouz.com/books/uzbek_zamonaviy_sheriyati/Muhammad%20Yusuf.%20Saylanma.pdf

233. RizaNovaUZ. Bunyodbek Saidov - Ustozlarni eslab nomli konsert dasturi 2018.
- Bunyodbek Saidov - Ustozlarni eslab nomli konsert dasturi 2018 #UydaQoling - YouTube (www.youtube.com May 28, 2018, 3 соат 26 дақиқа 27 сониялик видео);
- www.youtube.com/watch?v=Y8gOSK2bAr8 (www.youtube.com May 28, 2018, 3 соат 26 дақиқа 27 сониялик видео).
(“Биринчи бўса” қўшиғи видеода 2-соат 22-дақиқа 20-сониядан бошланган.)

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 16 июл

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 38)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

38. 1980-1989 ЙИЛЛАР
САМАД ВУРҒУННИНГ “ХАЛҚИМ” НОМЛИ ШЕЪРИ, ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ҚЎШИҒИ

Фото 48. Самад Вурғун (1906-1956). [220]

“Шерали Жўраев” номли китобимнинг 3-нашрида “1980-1989 йиллар» номли 20-параграфдаги маълумотларни 4-нашрда кенгайтириб 31-37-параграфларни ёздим. Энди ўша 20-параграфда ёзган қолган маълумотларни ёзай.

Совет Иттифоқидаги тоталитар сиёсий тизим даврида Шерали Жўраев ва Дадахон Ҳасандек ўзбек ҳофизларига концерт залларида қўшиқлар куйлашларига кам имконият берилди ва улар у ёки бу даражада тазйиқ остига олиндилар.

“1980 йилда “Совeт Ўзбeкистони санъати” журналида “Оҳангларнинг оташин сeҳри” номли мақола босилди. Мeнинг ишларим яхшиланишига, тўғри баҳоланишига ёрдам бeриши кeрак бўлган бу нарса анча пайтгача инобатга олинмади.” [7, 35-б.]

“БАМ (Сибирдаги Байкал-Амур магистрали, яъни тeмир йўли, А.Ш.) қурувчилари ҳузурида, Куанда, Чара станцияларидаги концeртларда Ольга Воронeц, Ксeния Гeоргиади, Аннe Вeски, Пўлат Булбул ўғли, машҳур қизиқчи Винокурлар билан иштирок этдим. Турли миллат кишилари бизни ўз яқинларидeк қабул қилишди. Брунов дeган конфeрансьe бор эди. Томошабинлар қайта-қайта талаб этишса, саҳнадан мeни ҳазиллашиб ҳайдаб чиқаради, одамлар яна қарсак чалиб, ҳайқиришади. Ўтган йили (1987 йилда, А.Ш.) Украинада Ўзбeкистон ССР адабиёти ва санъати кунларида қатнашдим. Донбасс шахтёрлари билан учрашувларимиз ғоят мароқли бўлди.” [7, 49-б.]

“Мисрда мeн бир-икки қўшиқларимнинг арабча нусхасини тайёрлагандим. Шу боисданми, улар қўшиқларни бeрилиб тинглашди. Қисқа муддат ичида одамлар қалбида Ўзбeкистон ҳақида анчагина тасаввур уйғотишга эришдик. Қўшиқ тeкстини ҳаракатлар орқали тушунтиришга ҳаракат қилдим.” [7, 51-б.]

“1987 йил бошларида “Тарих куйлайди” номли тeатрлаштирилган концeрт тайёрладик. Илгаридан ўзбeк халқининг тарихини қўшиқлар орқали кўрсатиб бeришни орзу қилардим. Рeпeртуаримдаги ашулаларни мазмунига қараб жойлаштириб чиқсам, ҳамма давр ҳақидагиси бор. Шундан кeйин ишга киришдим. Улуғ Октябр инқилобининг 70 йиллигига совға, мeн учун эса ўзига хос ҳисобот бўлишини ўйлагандим. Бироқ уни тайёрлаш осон кeчмади. Рeпeтиция қилиш учун ҳам анча асаб бузишга тўғри кeлди. Кўплаб кишилар қитмирлик билан ишга халақит бeришга уринишарди. Ҳали у нарса йўқ, ҳали бу нарса eтишмайди. Айтилган одамлар ё кeч кeлади, ё умуман қорасини кўрсатмайди. Кeлганлари ҳам ўзларини мeровсираганга солиб, айтганингни бажармайди, қилган иши кўнглингни тўлдирмайди. Мақсадларини очиқ айтишса-ку майли, аммо улар бундай қилишмайди. Юзаки қараганда гўё ҳаммаси сeнга хайрихоҳ, аслида эса бунинг тамоман тeскариси. Уларга қолса, мeн илгаригидeк қизиққонлик қилиб, узоқ ўйлаб ўтирмай барига қўл силтаб бу ишни ташлаб кeтсаму бу уларга яна қўл кeлса. Кeйинги пайтларда фикру хаёлимни бутунлай банд этган бу концeртни нима қилиб бўлсаям тайёрлашим кeрак, дeя ўйлардим. Ниятимга эришдим ҳам. Газeтада бу ҳақда эълон бeрилди. Бироқ … концeртга билeт сотмай туриб олишди. Буни қаранг энди. Мухлислар касса олдида асабийлашган, норози ҳолда тўпланишган. Буёқда мeн ўз ёғимга ўзим қоврилиб ётибман. Ўша пайтда раҳбарлардан бири шу eрдан ўтиб қолади ва бу талотум сабабини суриштиради. Кeйин мeни чақиришди, юз бeрган аҳволни тушунтирдим.

- Асабингизни бузманг, концeрт албатта намойиш қилинади, - дeйишди мeнга, - бир кунда нeча марта концeрт бeра оласиз?

- Қўшиқ айтиб чарчамайман, қанча имкони бўлса, шунча куйлашим мумкин, - дeб жавоб бeрдим.

Шундан кeйингина билeтлар сотилди. Томошабинлар бу янгиликдан қувонишди, халқ, тарих ҳақида ўйлашди, бахт-саодатимиз учун қурбон бўлганларни ёдга олишди. Учинчи куни эса кeтма-кeт икки марта уч соатдан концeрт бeрдим.

Мана шундан сўнг Тошкeнт шаҳар партия комитeти бюросида “Тарих куйлайди” тeатрлаштирилган концeртини тайёрлаш, уни намойиш этишда нуқсонларга йўл қўйганлиги учун бир қатор мутасадди ўртоқлар жазоланди. Бироқ қўлимга соз олиб саҳнага чиққанимдан бeри мeн ҳақимда ёлғон гаплар тарқатиб, хунук латифалар тўқиб юрган айрим кишилар халқ орасида бу воқeани бошқача шарҳлашибди: ўша концeртдан “сиёсий хато” топилиб, мeни қамаб қўйишган эмиш! Бунга нима дeйсиз энди? Ўша концeрт қўйилгандан кeйин орадан кўп ўтмай мeнга Ўзбeкистон ССР халқ артисти унвони бeрилганлиги ўша бўлмағур гап тарқатганларга муносиб жавоб бўлди. Отам ҳақиқатнинг охир-оқибат бир кун ғолиб чиқишига мeни болалигимдан ишонтириб тўғри қилган экан …

Бу бобга нуқтани улуғ озар шоири Самад Вурғуннинг бир шeъридан олинган парчадан сўнг қўйгим кeлди. Мухлислар яхши билишадики, бу шeър асосида яратган қўшиғим илк бор ижро этилганига йигирма йилча бўлиб қолди (дeмак, бу қўшиқ 1968-йилда ижро этилган экан, А.Ш.). Ватаним, она тилим, ота-онам, санъат, муҳаббат, эътиқодим ҳамда тингловчиларим – халқимга бағишланади бу сатрлар:

Агар сeндан тонар бўлсам, насибам оҳу зор ўлсин,
Баҳорим кузга айлансин, чeчаксиз бир диёр ўлсин.
Чаманзорим, боғим, боғчам тўкилсин, бори хор ўлсин,
Мозорим ўт олиб ёнсин, бу ишқим ошкор ўлсин …” [7, 51-53-б.]

Шундай килиб, Шерали Жўраевга 1987 йилда Ўзбекистон халқ артисти унвони берилди. У 1990 йилгача Венгрия, Руминия, Сурия, Америка Қўшма Штатлари, Канада, Мексика, Миср ва Кубада бўлиб, концертлар берди. Шунингдек у 1989 йил декабрида 127-сонли Бобур номли сайлов округидан Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашига депутат этиб сайланди [221]. Унинг ҳаётида янги босқич бошланди.

Шерали Жўраев 1968 йилда улуғ озар шоири Самад Вурғуннинг «Халқим» шеъри асосида куйлаган қўшиқ матнини келтирай. Шеър номи ёзилмаган. Ушбу яхши шеърнинг маъносидан келиб чиқиб ва Шерали ака “халқимга бағишланади бу сатрлар” деб ёзгани учун уни “Халқим” деб номладим. Афсуски, Шерали Жўраевнинг ушбу қўшиғини топа олмадим. Шерали ака қўшиқлари мухлислари ушбу қўшиқни топиб www.youtube.com сайтига қўйишса миннатдор бўлардим.

Самад ВУРҒУН шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи

ХАЛҚИМ

Агар сендан тонар бўлсам насибим оҳу зор ўлсин,
Баҳорим қишга айлансин, чечаксиз бир диёр ўлсин.
Чаманзорим, боғим-боғчам тўкилсин, бори хор ўлсин,
Мазорим ўт олиб ёнсин, бу ишқим ошкор ўлсин.

Қўй эй булбул! Тин, эй довул, ки хоҳиш истироҳатдир,
Бу ерларда илинжим йўқ, юпанчим бир саёҳатдир.
Ўлим, эйвоҳ, бу неъматдир, бу бир шонли саодатдир,
Агар бевақт ўлар эрсам, рақибим бахтиёр ўлсин.

Фалакдан интиқом истар жўшиб руҳимда бўронлар,
На инсофни, на виждонни билар, ё раб, бу инсонлар.
Ёз, эй Вурғун, яна жўшсин бугун оламда тўфонлар,
Йиқилсин меҳвари олам, у тубдан тору мор ўлсин!.. [222]
Раззоқ АБДУРАШИД таржимаcи

Улуғ озар шоири Самад Вурғун таржимаи ҳолига доир қисқача маълумот.

“Озарбайжон халқининг забардаст шоири, драматурги ва йирик жамоат арбоби Самад Юсуф ўғли Векилов (Вурғун) 1906—1956) Озарбайжоннинг Қазах районига қарашли Салахли қишлоғида туғилди.Ўқитувчилар семинариясида таҳсил олгач, бир неча йиллар муаллимлик қилди. Шоир ижоди 1924 йилда шеър ёзишдан бошланди. У «Шоирнинг қасами», «Фонарь»,«Кўнгил дафтари», «Шеърлар», «Тонг қўшиғи», сингари ўнлаб тўпламларини нашр эттирди.Лирик шоир сифатида озарбайжон халқини улуғловчи ажойиб шеърлар ёзди.Самад Вурғун ўзининг «Йигирма олтилар» (1935), «Ўлим курсиси» (1934), «Колхозчи хотин Басти ҳақида қисса». (1937), «Толистон» (1938), «Муған» (1949), «Занжининг орзулари» (1948), ва шунга ўхшаш турли-туман мавзуларда яратган достонлари билан озарбайжон адабиётида достончилик жанрини ривожлантирди.

Самад Вурғуннинг Улуғ Ватан урушидан сўнгги йилларда яратган асарлари орасида унинг «Дунё харитаси» туркумига кирган сиёсий лирик шеърлари алоҳида кўзга ташланиб туради.

Самад Вурғун истеъдодли драматург эди. Унинг «Воқиф» (1937), «Ханлар» (1939) ва «Фарҳод ва Ширин» (1942) пьесалари бошдан-оёқ шеър билан ёзилган бўлиб, озарбайжон драматургиясида тарихий мавзуда яратилган энг яхши асарлар ҳисобланади. Самад Вурғун Озарбайжон Фанлар академиясининг ҳақиқий аъзоси эди. У бир неча йил давомида Озарбайжон ёзувчилар союзини бошқарди. Шоир ўзининг «Воқиф». «Фарҳод ва Ширин» пьесалари учун икки марта Давлат мукофотига сазовор бўлган. Самад Вурғун 1956 йилда Бокуда вафот этди.” [222]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

7. (6) ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

220. Вургун, Самед
- Вургун, Самед — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии);
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Вургун_Самед (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

221. (48) ОРЕШКИН А. Разговор за кулиcами (Парда ортидаги суҳбат). – «Правда Воcтока», 28 февраля 1990 г.

222. Самад Вурғун. Шеърлар.
- Samad Vurg’un. She’rlar & Xurshid Davron. Sen bilan birgamiz, jon Ozarbayjon! & Xurshid Davron. Qorabog’im | Xurshid Davron kutubxonasi (kh-davron.uz) (www.kh-davron.uz 2020.10.10);
- www.kh-davron.uz/kutubxona/multimedia/samad-vurgun-sherlar.html (www.kh-davron.uz 2020.10.10).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 11 июл

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Гулнора КАРИМОВА

В ТЮРЬМЕ УЗБЕКИСТАНА (ЎЗБЕКИСТОН ҚАМОҚХОНАСИДА)

Здесь заставляют унижаться и унижать собой других,
Бу ерда таҳқирланишга ва ўзинг орқали бошқаларни таҳқирлашга мажбур қилишади,

На крик людской не откликаться, людей в животных превратив.
Инсонлар фарëдига ҳамдардлик билдирмасликка (мажбур қилишади), одамларни айлантириб махлуқларга.

Здесь единицы верять в Бога, здесь дух предательства царит,
Бу ерда саноқли одам Худога инонар. Бу ерда сотқинлик арвоҳи подшоҳлик қилар.

Калечат жизни здесь без счёта и заставляют падать ниц.
Ҳисобсиз одамнинг ҳаëти қамишдай синган ва улар юзтубан қулашга мажбурланаëтир,

Здесь Человеческое палят, С корнем вытравливая лик,
Бу ерда инсонлик ëнмоқда. Инсон юзидан томиригача суғурилмоқда инсоний қиëфа.

Здесь честь и гордость не оставят, пока ты до конца не сник.
Бу ерда шараф ва ғурурингдан мосуво қилишар. Буткул адо бўлгунингча пажмурдаликда,

Здесь каждому поставлен ценник, И только цифры правят бал.
Бу ерда ҳар одам бўйнида нархнома. Фақат рақамлар бу салтанатда султонлик қилар.

И считанные, кто ошейник для подлости не завязал.
Фақат саноқли одамлар ит бўйинбоғини шарафсизлик учун боғламай қўйган.

Здесь всё построено на пытке, Тебя пытают день-деньской,
Бу ерда ҳамма нарса қийноқ устига қурилган. Сени ҳар куни, ҳар он, ҳар сония қийнашар.

И души выплавляют в слитки, И только сниться здесь покой.
Ва руҳингни ёмбига айлантиришар, Ва бу ерда тушингга фақат ором кирар.

На окрики, на мат, на склоки, уже никто не голосит,
Бақириқлар, онангнилаб сўкиш, бузғунчиликларга ҳеч ким шовқин қилмай қўйган.

И только продливают сроки для тех, кто совесть не убил.
Ва фақат виждонини ўлдирмаганларнинг қамоқ муддатини узайтиришар.

Здесь попираются законы, Их не читали никогда,
Бу ерда қонунлар топталмоқда. Бу қонунларни ҳеч ким ўқимаган ҳеч қачон.

С землей равняются каноны простого Человеческого Бытия!
Оддий инсонликнинг ҳаёт тарзини, одамнинг одамлигини ер билан бир қилишар!” [1], [2]

Шуҳрат Бобожон ва Шуҳратжон Аҳмаджоновнинг сатрма-сатр таржимаси

1. Дочь Гульнары Каримовой опубликовала стихотворение матери о тюрьме.
- Дочь Гульнары Каримовой опубликовала стихотворение матери о тюрьме (fergana.media) (www.fergana.media 11.03.2021);
- www.fergana.media/news/121791/ (www.fergana.media 11.03.2021).

2. ШУҲРАТ БОБОЖОН. Ўзбекистон қамоқхонасидаги икки VIP маҳкум қийноқлар ҳақида хат чиқарди. – https://www.ozodlik.org/a/ўзбекистон-қамоқхонасидаги-икки-vip---маҳкум-қийноқлар-ҳақида-хат-чиқарди/31143846.html (www.ozodlik.org/a/ 2021.10.03).

ГУЛЬНАРА КАРИМОВА

В ТЮРЬМЕ УЗБЕКИСТАНА

ЗДЕСЬ ЗАСТАВЛЯЮТ УНИЖАТЬСЯ И УНИЖАТЬ СОБОЙ ДРУГИХ,
НА КРИК ЛЮДСКОЙ НЕ ОТКЛИКАТЬСЯ, ЛЮДЕЙ В ЖИВОТНЫХ ПРЕВРАТИВ.

ЗДЕСЬ ЕДИНИЦЫ ВЕРЯТЬ В БОГА, ЗДЕСЬ ДУХ ПРЕДАТЕЛЬСТВА ЦАРИТ,
КАЛЕЧАТ ЖИЗНИ ЗДЕСЬ БЕЗ СЧЁТА И ЗАСТАВЛЯЮТ ПАДАТЬ НИЦ.

ЗДЕСЬ ЧЕЛОВЕЧЕСКОЕ ПАЛЯТ, С КОРНЕМ ВЫТРАВЛИВАЯ ЛИК,
ЗДЕСЬ ЧЕСТЬ И ГОРДОСТЬ НЕ ОСТАВЯТ, ПОКА ТЫ ДО КОНЦА НЕ СНИК.

ЗДЕСЬ КАЖДОМУ ПОСТАВЛЕН ЦЕННИК, И ТОЛЬКО ЦИФРЫ ПРАВЯТ БАЛ,
И СЧИТАННЫЕ, КТО ОШЕЙНИК ДЛЯ ПОДЛОСТИ НЕ ЗАВЯЗАЛ.

ЗДЕСЬ ВСЁ ПОСТРОЕНО НА ПЫТКЕ, ТЕБЯ ПЫТАЮТ ДЕНЬ-ДЕНЬСКОЙ,
И ДУШИ ВЫПЛАВЛЯЮТ В СЛИТКИ, И ТОЛЬКО СНИТЬСЯ ЗДЕСЬ ПОКОЙ.

НА ОКРИКИ, НА МАТ, НА СКЛОКИ, УЖЕ НИКТО НЕ ГОЛОСЯТ,
И ТОЛЬКО ПРОДЛИВАЮТ СРОКИ ДЛЯ ТЕХ, КТО СОВЕСТЬ НЕ УБИЛ.

ЗДЕСЬ ПОПИРАЮТСЯ ЗАКОНЫ, ИХ НЕ ЧИТАЛИ НИКОГДА,
С ЗЕМЛЕЙ РАВНЯЮТСЯ КАНОНЫ ПРОСТОГО ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО БЫТИЯ!

ТАШКЕНТ, ЖЕНСКАЯ ТЮРЬМА МАРТ 2021

Дочь Гульнары Каримовой опубликовала стихотворение матери о тюрьме.
- Дочь Гульнары Каримовой опубликовала стихотворение матери о тюрьме (fergana.media) (www.fergana.media 11.03.2021);
- www.fergana.media/news/121791/ (www.fergana.media 11.03.2021).

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2021: ГУЛНОРА КАРИМОВАГА ОЗОДЛИК

ГУЛНОРА КАРИМОВА БУГУН – 2021 ЙИЛ 8 ИЮЛ КУНИ 49 ЁШГА ТЎЛДИ. ШУ МУНОСАБАТ БИЛАН МЕН БУГУН ЎЗБЕКИСТОННИНГ ВАШИНГТОН ШАҲРИДАГИ ЭЛЧИХОНАСИ ОЛДИДА ПИКЕТ ЎТКАЗДИМ. БИР СОАТ ПИКЕТ ҚИЛГАНИМДАН КЕЙИН ЭЛЧИХОНА БИНОСИДАН УЧ ВАТАНДОШИМИЗ ЧИҚИБ МЕН БИЛАН СУҲБАТЛАШДИ. МЕН УЛАРДАН БИРИГА ЎЗБЕКИСТОН ПРЕЗИДЕНТИ ШАВКАТ МИРЗИЁЕВ НОМИГА ЁЗГАН ГУЛНОРА КАРИМОВА ТАҚДИРИГА ДОИР МУРОЖААТИМНИ БЕРДИМ. УШБУ МУРОЖААТИМ МАТНИНИ ҚУЙИДА КЕЛТИРАЯПМАН.

-------------------------------------------

Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёевга
нусхаси Ўзбекистоннинг АҚШдаги элчиси Жавлон Ваҳобовга

Шуҳратжон Аҳмаджонов (1954 йилда туғилган, Ўзбекистон фуқароси)
216 Tulip Dr., Gaithersburg, Maryland, USA 20877
E-mail: havassh54@gmail.com

2021 йил 8 июл

ГУЛНОРА КАРИМОВАГА ОЗОДЛИК

КУЧ – АДОЛАТДАДУР.
АМИР ТЕМУР (1336-1405)

“Гулнора Каримованинг швейцариялик адвокати Грегуар Манжа (Gregoire Mangeat ) Озодлик билан суҳбатда ўз мижози устидан (2020 йил) 18 март куни Тошкентда чиқарилган ҳукмни “Ўзбекистон ҳукумати Гулнора Каримовага нисбатан қўллаëтган ҳатти-ҳаракатларнинг ноқонунийлигини кўрсатувчи навбатдаги мисол” сифатида баҳолади.

Жиноят ишлари бўйича Тошкент шаҳар суди Гулнора Каримовани “жиноий уюшма ташкил этиш, товламачилик, ўзлаштириш ва растрата йўли билан талон-торож қилиш, жиноий фаолиятдан олинган даромадларни легаллаштириш ва бошқа жиноятларни содир этганликда айбли” деб топди ва 13 йил 4 ойга озодликдан маҳрум этишга қарор қилди.

2015 йилнинг 21 августидан ҳисобланиши айтилган бу ҳукм¸ бундан сўнг ҳам ўзгаришсиз қолдирилса¸ Гулнора Каримова 2028 йилнинг бошида озодликка чиқиши мумкин.

Ўз мижози устидан (2020 йил) 18 март куни Тошкентда чиқарилган навбатдаги суд ҳукмини биринчи бўлиб Озодликдан эшитганини эътироф қилган Манжа, Каримова устидан ўтказилган маҳкамаларни “масхарабозлик” деб атади.

- 2015 йил август ойида мижозим (Гулнора Каримова) уйининг ошхонасида ўтказилган масхарабозлик судида биринчи ҳукм ўқилган, иккинчи ҳукм вилоят судида ëпиқ эшиклар ортида ўқилган, мана энди учинчисини Олий суд эълон қиляпти¸ деди Озодликка (2020 йил) 18 март кунги ҳукмга муносабат билдирган швейцариялик адвокат.

2019 йилнинг 12 март куни Британияда чиқадиган The Guardian нашрида эълон қилинган интервьюсида Каримованинг қизи Имон онаси устидан 2015 йил августида ошхонада уюштирилган биринчи “маҳкама мажлиси” ҳақида гапирган эди.

Имон Каримовага кўра¸ судья¸ прокурорлар ва "қўрққанидан аъзойи бадани титрашдан тўхтамаган ҳукумат адвокати" онаси тутқунликда сақланган вилла ошхонасида бир неча соатлик суд мажлиси ўтказиб, ҳукм чиқарган.

Каримова устидан маҳкама бўлиб, унда ҳукм чиқарилгани ҳақида Ўзбекистон Бош прокуратураси орадан икки йилча ўтиб - 2017 йилнинг 28 июль куни биринчи марта жамоатчиликка маълумот берган эди” [1]

“Расмий хабарда Жиноят ишлари бўйича Тошкент вилояти судининг 2015 йил 21 август кунги мажлисида Гулнора Каримовага Жиноят кодексининг 6 та моддаси бўйича айблов эълон қилингани ва суд ҳукми билан унга 5 йил муддатга озодликни чеклаш жазоси тайинлангани айтилган эди.

Ўзбекистон ҳукумати ҳозирга қадар биринчи ҳукмнинг Каримова уй қамоғида сақланган вилла ошхонасида ўқилгани ҳақидаги Имон Каримова ва Грегуар Манжа иддаоларини инкор қилган эмас.

Грегуар Манжага кўра¸ Гулнора Каримова устидан олиб борилган тергов ва суд жараëнида адвокатларнинг ўз ишини мустақил амалга оширишига имкон берилмаган.

- Гулнора Каримовага тайинланган ўзбек адвокатлари бирин-кетин ғойиб бўлди, сўнгги ҳукм ҳам ëпиқ эшиклар ортида ўқилди. Ўзбекистон ҳукумати бу билан мижозимга қарши кейинги 6 йил давомида қилинаëтган ишларнинг бари ўз табиатига кўра ноқонуний ва қабул қилиб бўлмайдиган эканини очиқ намойиш қилди, - деди швейцариялик адвокат.

2020 йил 18 март кунги суд ҳукми бўйича Озодликка берган шарҳида Манжа Ўзбекистон ҳукуматининг Каримова манфаатларини ҳимоя қилаëтган швейцариялик адвокатлар гуруҳи¸ шахсан ўзининг мамлакатга киришини тақиқлаганини эслатиб ўтди.

Манжа таъкидича, бундай тақиқ билан ҳукумат ўз ваколатларини суиистеъмол қилиб, Гулнора Каримовани рисоладагидай ҳимоя ҳуқуқидан маҳрум қилган” [1]
------------------------------------------------

ИЗОҲ. Сиёсатшунослик фанлари доктори, профессор Гулнора Каримова 1972 йил 8 июл куни туғилган.

Мен инсон ҳуқуқи ҳимоячиси сифатида у 45 ёшга тўлган кун, яъни 2017 йил 8 июл куни Ўзбекистоннинг Вашингтондаги элчихонаси олдида пикет ўтказдим. Пикетимда 2013 йилдан бери ноқонуний ҳибсда тутиб турилган Гулнора Каримова ва унинг Имон исмли қизига нисбатан бўлаётган қўпол ҳамда нотўғри муносабатни танқид қилиб, уни ё ошкора ва у танлаган адвокатлар иштирокида суд қилишни ёки уни ҳибсдан озод этишларини талаб қилдим. Шундан кейингина Ўзбекистон Бош прокуратураси 2017 йил 28 июл куни Гулнора Каримовани 2015 йил августида яширин суд ўтказиб 5 йилга қамагани ҳақида биринчи марта жамоатчиликка қисқача маълумот берган эди. ([2]-га қаранг).

Қонун олдида ҳамма бирдек ҳуқуққа эга бўлмоғи керак. Шу оддий талабга асосан Гулнора Каримова суди ҳам очиқ ва қонунларнинг барча талаблари асосида, масалан Гулнора тарафи танлаган адвокатлар иштирокида ўтказилмоғи керак эди. Шу оддий талаб бажарилмади. Юқори мансабли амалдорлар судда жуда кўп ноқонуний ишлари очилиб кетиши ва Гулнорага тиркалган кўпгина айбовлар сохта эканлиги судда аён бўлишидан қўрқишди.

Мана шу сабаблар туфайли 2013 йилдан бери тутқунликда сақланаётган ва 2015 йилда яширин ҳамда нотўғри суд қилинган Ўзбекистон фуқароси Гулнора Каримованинг озод этилишини талаб қилиб мен 2018 йил 7 июл (шанба) куни Ўзбекистоннинг Вашингтондаги элчихонаси олдида иккинчи пикетни, 2019 йил 8 июл куни учинчи пикетни ўтказдим.

Мен бу ҳақда Фейсбукдаги саҳифамда ва гуруҳлар саҳифаларида суратлар билан биргаликда қуйидаги мақоламни чоп этгандим:

АҲМАДЖОНОВ Ш. Тутқиндаги Гулнора Каримова 46 ёшга тўлди. - https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=1834406986666982&id=100002930964631&comment_id=1835013606606320¬if_id=1531128123050507¬if_t=feed_comment&ref=notif (www.facebook.com Фейсбукдаги “Шухратжон Ахмаджонов” саҳифаси, 2018.08.07).

Оддийгина факт: жиноят ишлари бўйича Тошкент шаҳар судида 2020 йил 18 март куни Гулнора Каримова устидан ўқилган ҳукм нусхасини инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари ўша кунлари ололмади. Ушбу адолатсиз суд ҳукмидан норозилик аризаси БМТнинг инсон ҳуқуқлари қўмитасига ва 57 мамлакат аъзо бўлган Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотининг Демократиявий институтлар ва инсон ҳуқуқлари бюросига топширилишидан чучишган бўлсалар керак.

Юқорида ёзган сабаблар туфайли мен 2013 йилдан бери тутқунликда сақланаётган, 2015 йилда яширин ҳамда нотўғри суд қилинган, 2020 йил январ-март ойларида инсоннинг оддий қонуний ҳуқуқлари қўпол равишда бузиб сохта суд қилинган Ўзбекистон фуқароси Гулнора Каримованинг озод этилишини талаб этиб 2020 йил 8 ва 9 июл кунлари Ўзбекистоннинг Вашингтондаги элчихонаси олдида тўртинчи пикетни ўтказдим ва сизнинг номингизга - Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев номига ёзган Мурожаатимни элчихона ходимиги топширдим.

2020 йил июлидан бошлаб ўтган бир йил давомида Гулнора Каримова билан боғлиқ айрим воқеалар ҳақида.

Маълумки, Швейцария прокурорлари 2012 йилдан бошлаб Швейцариядаги Teliasonera (ҳозирги Telia, Ўзбекистондаги номи Ucell) компаниясининг уч раҳбари Гулнора Каримова билан боғлиқ оффшор (хориж)даги компания банк ҳисобига 320 миллион доллар маблағ ўтказганлиги сабабли буни коррупсия деб ҳисоблаб тергов-суриштирув олиб боришди ва 2018 йили жиноий иш очишди. Улар Швеция банкидаги Гулнора Каримовага тегишли 350 миллион доллар маблағни музлатиб қўйишди.

Стокголм шаҳар суди 2019 йил 15 феврал куни Гулнора Каримовага пора берганлик ҳақидаги айбловни асоссиз деб топди ва Telia компаниясининг уч нафар раҳбарини гуноҳсиз деб оқлаш ҳукмини чиқарди. Швейцария прокуратураси Стокголм шаҳар суди ҳукмидан норози бўлиб 2019 йил февралда Швейцария Федерал апелляция судига апелляция шикоятини беришди. Швейцария Федерал апелляция суди 2021 йил 4 феврал куни Стокголм шаҳар судининг оқлов ҳукмини тўғри деб топди. [3]

Қизиқ факт: Стокголм шаҳар суди 2019 йил 15 февралда Гулнора Каримова ва уч нафар раҳбарни оқлаш ҳақидаги ҳукмини ўқиб эшиттиргач 2019 йил март ойида Гулнора Каримовани уй қамоғидан Тошкент вилояти Зангиота туманидаги аёллар қамоқхонасига қамашди. [4]
(Менимча, Ўзбекистон кучишлатар органлари Швейцариядаги судда мағлубиятга учрашгач Гулнора Каримовани қамоқхонага қамаш ва қийноқлар қўллаш орқали ўзларининг ноқонуний мақсадларига эришмоқчи. 2021.08.07, соат 21:20)

Маълумки, Гулнора Каримованинг ўғли Ислом ва қизи Имон Лондон шаҳрида яшамоқда. Қамоқдаги Гулнора Каримовага фарзандлари билан ҳар қандай алоқа қилиш тақиқланган: фарзандлари ёзган хатларини Гулнорага беришмаётир, унинг ҳузурига адвокатлар киритилмаётир, ҳатто телефон қўнғироқлари тақиқланган. Бу ҳақда Имон Каримова 2021 йил март ойи бошида ўзининг Instagram даги iman.k17 саҳифасида ёзди. [7]

Тошкент вилояти Зангиота туманидаги 21-сонли жазони ижро этиш муассасасида жазо ўтаëтган Гулнора Каримова 2021 йил феврал ойида қамоқдан озод этилган аëл орқали мактуб чиқариб, ўзининг “мунтазам қийноққа тутилгани"ни шеърий мисраларда баëн қилган [8]. Мен ушбу шеърнинг рус тилидаги матнини ва унинг ўзбек тилига сатрма-сатр таржимасини Мурожаатим иловасида келтирмоқдаман.

Имон Каримова 2021 йил апрелда онаси билан учрашиш ниятида Лондондан Тошкентга келди. Лекин аёллар қамоқхонаси раҳбарияти Гулнора билан қизи Имонни учрашишига рухсат бермади. Имон ўз онаси Гулнора билан кўришмаганига икки йилдан ошди. Ўзбекистондаги айрим қамоқхона раҳбарларининг пасткашликлари мана шу даражада. Айтмоқчидек, Имон Лондонда коронавирусга доир уч марта тест (синов) топширган ва учаласида ҳам у соппа-соғ эканлиги таъкидланган.

Ҳурматли Шавкат Миромонович! Менинг билишимча, сизнинг президентлик даврингизда икки масалада салбий иш тутилмоқда ва улар сизнинг президентлик даврингиздаги қора доғлар бўлиб Ўзбекистон тарихида қолиши мумкин.

Биринчиси, Ўзбекистон давлатининг ташқи қарзи 2013 йилда 9,9 миллиард доллардан [5] 2021 йил 1 январга қадар 33 миллиард доллардан ошганлигидир. Марказий банк ҳисоботида қайд этилишича, мазкур маблағлардан 21,3 миллиард доллари давлат ташқи қарзи, 12,5 миллиард доллари эса давлат томонидан кафолатланмаган ташқи қарз ҳисобланади [6]. Ташқи қарзнинг тез ошиб бораётганлиги ватанимизнинг бугунги ва эртанги куни учун, ҳатто мустақиллиги учун катта хавф солмоқда. Биз бошқа давлатлардан миллиардлаб доллар қарзлар олишни тўхтатишимиз, бунинг ўрнига Санжар Умаровдек, Рустам Усмоновдек, Гулнора Каримовадек ўқимишли ва ишбилармон ватандошларимиз қадрига етишимиз, қудратли ислом динимиз талабларидан келиб чиқиб кечиримлик орқали улар фаолиятига имкон яратиб бермоғимиз керак.

Санжар Умаровдек, Рустам Усмоновдек ишбилармон миллионерларни кўп йилларга қамаб ўзбек халқи ва давлати фойда кўрдими? Менимча, фақат зарар кўрди. Шу каби Гулнора Каримовадек ўқимишли ва ишбилармон ватандошимизни кўп йиллардан бери қамоқда тутиш орқали ўзбек халқи ва давлати фақат зарар кўрмоқда. Россияда ўз бизнесини амалга ошириб миллиардер бўлган ватандошимиз Алишер Усмонов бугунги кунда ватанимизга катта молиявий ёрдам бераётгани ёрқин мисолдир.

Иккинчиси, ўқимишли, зукко, олим, ишбилармон, жасур аёл бўлмиш профессор Гулнора Каримова устидан ўтказилган адолатсиз судлардир. Чунки у танлаган адвокатларни судда қатнашишига йўл қўйишмади ва судни ёпиқ эшиклар ортида ўтказишди. Адолатсиз суд ҳукми ва турли хил тақиқлар сабабли кўп йиллардан бери қамоқхонада азоб чекаётган Ўзбекистон фуқароси Гулнора Каримова тақдирига беэътиборлик президентлик даврингиздаги иккинчи катта қора доғ бўлиб қолиши мумкин.

Гулнора Каримова бугун – 2021 йил 8 июл куни 49 ёшга тўлди. Худо кўрсатмасин, мабодо у қамоқхонада вафот қилса, бу тузатиб бўлмас катта хатога айланади ва ўшанда сизнинг президентлик даврингиздаги иккинчи катта қора доғ бўлиб қолади.

Ушбу иккинчи қора доғни осонлик билан ўчиришингиз учун ҳозирча сизда имкон бор. Ҳар бир давлатда, жумладан Ўзбекистонда инсон ҳуқуқларининг бош ҳимоячиси президентдир. Конституция ва қонунлар берган ваколат асосида ва Ўзбекистон Мустақиллигининг 30 йиллиги арафасида Гулнора Каримовага авф эълон қилиб қамоқдан озод қилсангиз ва у ўз фарзандлари билан яшаб ўтса, уларнинг тўйларига бош бўлса ва ширин-шакар невараларнинг бувисига айланса Аллоҳ сизга каттагина савоб ёзади, иншааллоҳ. Гулнора Каримовани алоҳида фармон билан озод қилаверишингиз мумкин.

Айтмоқчидек, Гулнора Каримова ва унга ўхшаган минглаб гуноҳсиз фуқаролар, жумладан кўпгина намозхон ватандошларимиз бугунги кунда Ўзбекистон қамоқхоналарида кўп йиллардан бери азоб чекмоқда. Уларга енгиллик бериш ва кечиримлик позициясидан келиб чиқиб Ўзбекистон Мустақиллигининг 30 йиллиги арафасида сиз “Олтин амнистияси”ни эълон қилсангиз яхши бўларди. Бу борада Тожикистонда президент Имомали Рахмон раҳбарлигида 2011 ва 2016 йилларда амалга оширилган “олтин амнистия”лар мисол ва ўрнак бўла олади ([9]-[11]).

ИЛОВА 1.

Гульнара КАРИМОВА

В ТЮРЬМЕ УЗБЕКИСТАНА

ЗДЕСЬ ЗАСТАВЛЯЮТ УНИЖАТЬСЯ И УНИЖАТЬ СОБОЙ ДРУГИХ,
НА КРИК ЛЮДСКОЙ НЕ ОТКЛИКАТЬСЯ, ЛЮДЕЙ В ЖИВОТНЫХ ПРЕВРАТИВ.

ЗДЕСЬ ЕДИНИЦЫ ВЕРЯТЬ В БОГА, ЗДЕСЬ ДУХ ПРЕДАТЕЛЬСТВА ЦАРИТ,
КАЛЕЧАТ ЖИЗНИ ЗДЕСЬ БЕЗ СЧЁТА И ЗАСТАВЛЯЮТ ПАДАТЬ НИЦ.

ЗДЕСЬ ЧЕЛОВЕЧЕСКОЕ ПАЛЯТ, С КОРНЕМ ВЫТРАВЛИВАЯ ЛИК,
ЗДЕСЬ ЧЕСТЬ И ГОРДОСТЬ НЕ ОСТАВЯТ, ПОКА ТЫ ДО КОНЦА НЕ СНИК.

ЗДЕСЬ КАЖДОМУ ПОСТАВЛЕН ЦЕННИК, И ТОЛЬКО ЦИФРЫ ПРАВЯТ БАЛ,
И СЧИТАННЫЕ, КТО ОШЕЙНИК ДЛЯ ПОДЛОСТИ НЕ ЗАВЯЗАЛ.

ЗДЕСЬ ВСЁ ПОСТРОЕНО НА ПЫТКЕ, ТЕБЯ ПЫТАЮТ ДЕНЬ-ДЕНЬСКОЙ,
И ДУШИ ВЫПЛАВЛЯЮТ В СЛИТКИ, И ТОЛЬКО СНИТЬСЯ ЗДЕСЬ ПОКОЙ.

НА ОКРИКИ, НА МАТ, НА СКЛОКИ, УЖЕ НИКТО НЕ ГОЛОСЯТ,
И ТОЛЬКО ПРОДЛИВАЮТ СРОКИ ДЛЯ ТЕХ, КТО СОВЕСТЬ НЕ УБИЛ.

ЗДЕСЬ ПОПИРАЮТСЯ ЗАКОНЫ, ИХ НЕ ЧИТАЛИ НИКОГДА,
С ЗЕМЛЕЙ РАВНЯЮТСЯ КАНОНЫ ПРОСТОГО ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО БЫТИЯ! ([7])

ТАШКЕНТ, ЖЕНСКАЯ ТЮРЬМА МАРТ 2021

ИЛОВА 2.

Гулнора КАРИМОВА

В ТЮРЬМЕ УЗБЕКИСТАНА (ЎЗБЕКИСТОН ҚАМОҚХОНАСИДА)

Здесь заставляют унижаться и унижать собой других,
Бу ерда таҳқирланишга ва ўзинг орқали бошқаларни таҳқирлашга мажбур қилишади,

На крик людской не откликаться, людей в животных превратив.
Инсонлар фарëдига ҳамдардлик билдирмасликка (мажбур қилишади), одамларни айлантириб махлуқларга.

Здесь единицы верять в Бога, здесь дух предательства царит,
Бу ерда саноқли одам Худога инонар. Бу ерда сотқинлик арвоҳи подшоҳлик қилар.

Калечат жизни здесь без счёта и заставляют падать ниц.
Ҳисобсиз одамнинг ҳаëти қамишдай синган ва улар юзтубан қулашга мажбурланаëтир,

Здесь Человеческое палят, С корнем вытравливая лик,
Бу ерда инсонлик ëнмоқда. Инсон юзидан томиригача суғурилмоқда инсоний қиëфа.

Здесь честь и гордость не оставят, пока ты до конца не сник.
Бу ерда шараф ва ғурурингдан мосуво қилишар. Буткул адо бўлгунингча пажмурдаликда,

Здесь каждому поставлен ценник, И только цифры правят бал.
Бу ерда ҳар одам бўйнида нархнома. Фақат рақамлар бу салтанатда султонлик қилар.

И считанные, кто ошейник для подлости не завязал.
Фақат саноқли одамлар ит бўйинбоғини шарафсизлик учун боғламай қўйган.

Здесь всё построено на пытке, Тебя пытают день-деньской,
Бу ерда ҳамма нарса қийноқ устига қурилган. Сени ҳар куни, ҳар он, ҳар сония қийнашар.

И души выплавляют в слитки, И только сниться здесь покой.
Ва руҳингни ёмбига айлантиришар, Ва бу ерда тушингга фақат ором кирар.

На окрики, на мат, на склоки, уже никто не голосит,
Бақириқлар, онангнилаб сўкиш, бузғунчиликларга ҳеч ким шовқин қилмай қўйган.

И только продливают сроки для тех, кто совесть не убил.
Ва фақат виждонини ўлдирмаганларнинг қамоқ муддатини узайтиришар.

Здесь попираются законы, Их не читали никогда,
Бу ерда қонунлар топталмоқда. Бу қонунларни ҳеч ким ўқимаган ҳеч қачон.

С землей равняются каноны простого Человеческого Бытия!
Оддий инсонликнинг ҳаёт тарзини, одамнинг одамлигини ер билан бир қилишар!” [7], [8]

Шуҳрат Бобожон ва Шуҳратжон Аҳмаджоновнинг сатрма-сатр таржимаси

-----------------------------------------------

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Каримова адвокати: Сўнгги суд ҳукми томонларнинг муросавий келишувга эришишини янада қийинлаштирди! - https://www.ozodlik.org/a/gulnora-karimova-advokat-sud-hukmiga-munosabat-bildirdi/30499238.html (www.ozodlik.org/a/ 2020.20.03)

2. Бош прокуратура: Гулнора Каримова қамоқда. - https://www.ozodlik.org/a/28644507.html (www.ozodlik.org/a/ 2017.28.07)

3. Дело Гульнары Каримовой: Оправдательный приговор в отношении бывших руководителей компании Telia оставлен в силе (Гулнора Каримованинг суд иши: Telia компаниясининг собиқ раҳбарларига доир оқлов ҳукми ўз кучида қолдирилди). - https://rus.ozodlik.org/a/31090751.html (www.rus.ozodlik.org/a/ 08.02.2021)

3. Внешний долг Узбекистана превысил $25 млрд (Ўзбекистоннинг ташқи қарзи 25 миллиард доллардан ошди). - https://www.gazeta.uz/ru/2020/06/19/debt/?fbclid=IwAR0UVTFpCg9x7A1-wqqm1IGJgFGyTI6YmECKWtjkeZ44pwPzS94iUGaWxc0 (www.gazeta.uz/ru/ 19.06.2020).

4. Bloomberg: Гульнара Каримова победила в суде в Швейцарии (Bloomberg: Гулнора Каримова Швейцария судида ғолдиб бўлди). - https://www.gazeta.uz/ru/2020/12/04/karimova/ (www.gazeta.uz/ru/ 2020.04.12).

5. Внешний долг Узбекистана превысил $25 млрд (Ўзбекистоннинг ташқи қарзи 25 миллиард доллардан ошди). - https://www.gazeta.uz/ru/2020/06/19/debt/?fbclid=IwAR0UVTFpCg9x7A1-wqqm1IGJgFGyTI6YmECKWtjkeZ44pwPzS94iUGaWxc0 (www.gazeta.uz/ru/ 19.06.2020).

6. Ўзбекистон ташқи қарзи 33 миллиард доллардан ошди.
- Ўзбекистон ташқи қарзи 33 миллиард доллардан ошди (kun.uz) (www.kun.uz 2021.27.03);
- www.kun.uz/news/2021/03/27/ozbekiston-tashqi-qarzi-33-millard-dollardan-oshdi (www.kun.uz 2021.27.03).

7. Дочь Гульнары Каримовой опубликовала стихотворение матери о тюрьме.
- Дочь Гульнары Каримовой опубликовала стихотворение матери о тюрьме (fergana.media) (www.fergana.media 11.03.2021);
- www.fergana.media/news/121791/ (www.fergana.media 11.03.2021).

8. ШУҲРАТ БОБОЖОН. Ўзбекистон қамоқхонасидаги икки VIP маҳкум қийноқлар ҳақида хат чиқарди. – https://www.ozodlik.org/a/ўзбекистон-қамоқхонасидаги-икки-vip---маҳкум-қийноқлар-ҳақида-хат-чиқарди/31143846.html (www.ozodlik.org/a/ 2021.10.03).

9. Президент Таджикистана подписал закон о "золотой" амнистии (Тожикистон Президенти «олтин» амнистияга имзо чекди). - https://lenta.ru/news/2011/08/22/amnesty/ (www.lenta.ru 22.08.2011).

10. Закон Республики Таджикистан «Об амнистии» (полный текст) (Тожикистон Ресубликасининг «Амнистия тўғрисида» ги қонуни (тўлиқ матн)). - http://news.tj/ru/news/zakon-respubliki-tadzhikistan-ob-amnistii-polnyi-tekst (www.news.tj/ru/ 24.08.2011).

11. «Золотая» амнистия. 12 тыс. человек могут рассчитывать на свободу в РТ («Олтин» амнистия. Тожикистон Ресубликасида 12 минг киши озодликка чиқишга умид қилса бўлади). - http://tjk.rus4all.ru/news/20160819/726793082.html (www.tjk.rus4all.ru 19.08.2016).

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 37)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

37. 1987: АҚШГА ДАСТЛАБКИ САФАР
АБДУЛЛА ОРИПОВНИНГ «ЎЗБЕКИСТОН» ШЕЪРИ, ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ҚЎШИҒИ

Фото 44. Сиэтл шаҳри. [204]

37.1. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ СЎЗЛАРИ

Олдин ҳофиз Шерали Жўраев ёзган АҚШга дастлабки сафарига доир маълумотни келтирай. Сўнгра ушбу сафарга доир таҳлилимни ёзаман.

“Шу ўринда Амeрикага қилган сафаримиз ҳақида қисқача тўхталиб ўтмоқчиман. Биз борган куниёқ концeрт бeришимиз планлаштирилмаган шeкилли, ҳамма тeатрлар банд экан. Сан-Францискодаги чeрковда қўшиқ айтадиган бўлдик. Саҳна йўқлиги боис воиз ваъз ўқийдиган жойда куйлашимизни айтишди. Бунинг устига рeспублика “Ватан” жамиятининг дeлeгацияси таркибидаги санъаткорлар ҳам шу eрда бизга қўшилишди. Ўн иккита номeр бор. Биз билан бирга борган раққоса қизимиз: “Мeн яллага ўйнамайман, алоҳида чиқаман”, дeб туриб олди. Бундай қилсак, мeн атиги битта қўшиқ айтаман холос. Индамадим. Артистлар турадиган хона залнинг ўртасида, ўнг томонда экан. Навбати eтган киши у eрдан чиқиб, томошабинлар ёнидан юриб бориб, ваъзхон жойига eтади.

Бу eрга кeлганларнинг ҳаммаси пулдор кишилар. Уларга бир нарсани манзур қилиш қийин. Қўшиғинг сўзларига тушунишмаса. Шуни ҳисобга олибми, биздан борган артистлар ҳадeб яллага зўр бeришаркан. Мeн ундай қилмадим. Ўша хонадан чиқдим ва томошабинлар томонга қараб қўшиқни бошладим. Олдинга қараб ўтирганларнинг барчаси бизга ўгирилдилар. Қўшиқ тугаши биланоқ янгисини бошладим. Микрофонсиз куйлашни азалдан яхши кўришимни айтганман. Бунинг устига чeрковда овоз жаранглаб чиқади. Бизга қўшилган дeлeгация таркибида атлас кўйлакли бир опахон бор эканлар, бeихтиёр ўйнаб кeтдилар. Ўзига алоҳида номeр талаб этаётган синглимиз ҳам чиқиб рақсга тушишга мажбур бўлди.

Эртасига махсус мактаб ўқувчилари билан учрашдик. Спорт залида бўлган суҳбатдаёқ болалар билан чиқишиб кeтдик. Улар бу eрда катта пул эвазига ўқишар, мактабни битиргач, албатта бир касб эгаси бўлиб eтишишар экан. Уч чақирим наридаги “Тошкeнт” дeб номланган паркда яна бир тадбир бор эди. Орадаги масофа яқин бўлса-да, автобусда боришимиз айтилди. Қарасам, болалар мeн билан пиёда боришмоқчи. Торимни олдим-да, улар сафига қўшилдим. “Дўстлик, тинчлик” сўзларининг ўзбeкча, инглизча, русчасидан иборат нақарот тузиб бeрдим-да, йўл бўйи “Замон, замон”ни куйладим, улар жўр бўлишди. Шунда англадимки, самимият ва дўстликнинг, болаликнинг тили ҳамма жойда бир экан.

Номи ўқувчиларга яхши таниш Лоурeл Грeй хоним билан ҳамкорлигимиз ҳам қизиқ кeчган. У киши Сиэтл шаҳрида “Тановар” дeган ансамбль тузган, ўзбeк рақсларининг оташин шайдоси. Мeнга навбат бeришларига бeш минут қолганида “Ғайра, ғайра”ни хиргойи қилиб турдим ва Грeй хоним рақсни тайёрлади. Бeш дақиқадан сўнг иккимиз худди нeча йиллардан буён саҳнада бирга чиқадиган одамлардeк, санъатимизни намойиш этдик.” [7, 50-51-б.]

37.2. НЕЧАНЧИ ЙИЛ ВА ҚАЙСИ ШАҲАР?

Аввал Шерали Жўраев АҚШга сафар қилган йилини аниқлаштирайлик. Маълумки, Совет Иттифоқи раҳбари Михаил Горбачев ва АҚШ резиденти Роналд Рейган 1986 йил 11-12 октябр кунлари Исландия ойтахти Рейкявик шаҳрида учрашиб муҳим музокаралар олиб боришди ва стратегик ҳарбий қуролларни қисқартиришга келишишди [204]. Ушбу учрашув АҚШ ва Совет Иттифоқи ўртасидаги муносабатларнинг илиқлашувига ва фуқароларнинг ўзаро борди-келдисига йўл очди. Шу шароитда Тошкент делегацияси АҚШдаги Сиэтл шаҳрига сафар қилишига имкон яратди. Ҳофиз Шерали Жўраевнинг ушбу делегагия таркибига қўшишлари сабабларидан бири – унга 1987 йилда Ўзбекистон халқ артисти фахрий унвони берилганидир. Юқорида келтирилган Шерали ака хотиралар ёзилган «Бола дунёни тeбратар» номли китоб 1988 йилда чоп қилинганини ҳисобга олсак, ушбу тарихий сафар 1987 йилда бўлгани ҳақида хулоса қилсак бўлади.

Энди Шерали Жўраев сафар қилган АҚШдаги шаҳар номини аниқлаштирайлик. Ҳофиз ушбу хотирасида Сан-Францискодаги чeрковда қўшиқ айтгани ва эртаси куни уч чақирим наридаги “Тошкeнт” дeб номланган паркка болалар билан бирга қўшиқ айтиб пиёда боргани ҳақида ёзган. АҚШда “Тошкeнт” номли парк фақат Сиэтл шаҳрида бор. Бунинг сабаби Сиэтл ва Тошкент шаҳарлари 1973 йилда ўзаро биродарлашганидир. Қолаверса, Лоурeл Грeй хоним Сиэтл шаҳрида яшайди ва у ўша шаҳарда “Тановар” номли ансамбл тузган. Шу сабабли Лоурeл Грeй хоним Шерали ака қатнашган гуруҳга қўшила олган ва у куйлаган “Ғайра, ғайра” қўшиғига рақсга тушиш имкониятига эга бўлган.

37.3. ШАҲАРЛАРНИНГ БИРОДАРЛАШИШ ТАРИХИ

Шерали Жўраев қатнашган Ўзбекистон делегациясининг АҚШдаги Сиэтл шаҳрига сафарига бош сабаб - Сиэтл ҳамда Тошкент шаҳарлари 1973 йилда ўзаро биродарлашганлигидир. Шу ерда дунё шаҳарларининг биродарлашишига доир қисқача маълумот.

Совет Иттифоқидаги Сталинград шаҳри ва Англиянинг Ковентри шаҳри фашист қўшинлари томонидан вайрон қилингани сабабли бу шаҳарлар раҳбарлари ўзаро дўстлик ва ҳамжиҳатлик ҳақидаги келишувни 1944 йилда имзолашди. Кейин бундай келишувларни бошқа давлатлардаги шаҳарлар раҳбарлари ўзаро имзолай бошлашди. Биродарлашган шаҳарлар вакиллари 1957 йил 28 апрел куни Франциядаги Экс-ле-Бен шаҳрида тўпланиб Бутунжаҳон биродарлашган шаҳарлар федерацияси (ББШФ)ни ташкил қилишди. 1964 йилда Совет Иттифоқидаги биродарлашган шаҳарлар Совет Иттифоқи ва хориждаги шаҳарлар билан муносабатлар ассоциациясига бирлашишди ва ББШФга коллектив аъзо бўлди. 1970 йилда ББШФ Европа, Африка ва Американинг 50 мамлакатидаги мингдан ортиқ шаҳарларни, 2000 йилда федерация 160 мамлакатдаги 3500 дан ортиқ шаҳарларни бирлаштирди.
ББШФ халқаро нодавлат ташкилот бўлиб, унинг мақсади турли давлатлар шаҳарлари ўртасида дўстлик алоқаларини мустаҳкамлашдан иборатдир. [205]

37.4. ТОШКЕНТ ВА СИЭТЛНИНГ БИРОДАРЛАШИШИ


Фото 45. Сиэтлдаги “Тошкент” номли паркда ўрнатилган лавҳа. [207]

Сиэтл ва Тошкент шаҳарлари ўзаро биродарлашиш тарихи қуйидагича.

АҚШнинг «Аляска» номли авиакоманияси раҳбарияти 1971 йил августда ўзининг Сиэтл шаҳридаги бош қароргоҳига Совет Иттифоқининг Тошкент, Иркутск ва Сочи шаҳарлари Кенгаши Ижроия қўмитаси раис (ҳоким)ларини таклиф қилди. Мақсад – АҚШ учқичлари қатнови учун Совет Иттифоқига янги йўналишлар очиш эди. Учрашувга Тошкент шаҳар Кенгаши Ижроия қўмитаси раиси Ҳусниддин Асомов (1932-1992) борди ([206]). Учрашув Сиэтл шаҳрининг машҳур Спейс Нидл телеминорасида бўлди. Учрашув пайти Ҳусниддин Асомов Сиэтл ҳокими Уэс Улман билан ёнма-ён ўтиришганида ўзаро суҳбатда Тошкент ва Сиэтл шаҳарлари ўзаро муносабатларини давом қилишга келишишди. [207]

Менимча, Ҳусниддин Асомовнинг АҚШга сафари натижалари ва Тошкент ҳамда Сиэтл шаҳарларининг ўзаро муносабатларини давом қилишга доир Сиэтл ҳокимининг таклифи Ўзбекистон раҳбари Шароф Рашидовга (1917-1983) бевосита ёки билвосита етказилган. Лекин 1946 йилдан кейин Совет Иттифоқи ва АҚШ, шунингдек НАТО блокига аъзо ва Варшава шартномасига аъзо давлатлар ўртасида совуқ уруш авж олганлиги сабабли бу ижобий таклифни тездан амалга ошириш имкони бўлмади.

1972 йил 22-30 май кунлари АҚШ президенти Ричард Никсон Москвага расмий ташриф билан келди. У Совет Иттифоқи раҳбари бўлмиш Леонид Брежнев (1906-1982) билан музокаралар олиб бориб стретегик қуролланишга доир муҳим шартномаларни имзолади. 1973 йил 18-26 июн кунлари Брежневнинг АҚШга жавоб ташрифи режаланди ва амалга оширилди. [208]

АҚШ ва СССР муносабатларининг илиқлашиши Тошкент ва Сиэтл шаҳарларининг ўзаро биродарлашишига йўл очди.

Ўзбекистон раҳбари бўлмиш Шароф Рашидов Ўзбекистонни дунёга танитиш ва халқаро муносабатларни ривожлантиришга ҳаракат қиларди. Мисол сифатида “Тинчлик, ижтимоий тараққиёт ва халқлар озодлиги” шиори остида 1968 йилдан бошлаб ҳар икки йилда бир марта ўтказилган Тошкент халқаро кинофестивалини эслашимиз мумкин. Менимча, 1973 йилда Тошкент ва Сиэтл шаҳарларининг ўзаро биродарлашишини амалга ошириш Шароф Рашидовнинг рухсатисиз ва қўллаб-қувватловисиз жуда қийин бўларди.

Сиэтлдаги “Тошкент” номли паркда Тошкент ва Сиэтл шаҳарларининг ўзаро биродарлашишига доир тарихий лавҳа ўрнатилган (фото 45 га қаранг). Унда қуйидагича ёзилган.

“Tashkent Park

Is dedicated to peace and underatanding between the people of Seattle and Tashkent, Uzbekistan and the foresight of Seattle Mayor Husnitdin Asamov and Mayor Vahid Kazimov, and University of Washington Professor Lise Cirtautas.

To create the first US-Soviet sister city on January 23, 1973.” [207]

Бу лавҳани инглиз тилидан ўзбек тилига мен ўгирдим.

“Тошкент парки

Сиэтл ва Тошкент, Ўзбекистонда яшовчилар ўртасида ўзаро тинчлик ва ҳамжиҳатлигига, шунингдек ҳоким Ҳусниддин Асомов ва ҳоким Воҳид Каримов, шунингдек Вашингтон университети профессори Лиз Циртаутаснинг узоқни кўраолганига бағишланади.

Америка-Совет (Иттифоқи)нинг биринчи биродарлашган шаҳарлари 1973 йил 23 январда тузилган” [207]

Ушбу лавҳага асосан Тошкент ва Сиэтл шаҳарлари ўзаро биродарлашиш ҳужжатини 1973 йил 23 январ куни имзолашган.

[207]-мақолада Тошкент ва Сиэтл шаҳарлари ўзаро биродарлашиш келишувини Тошкентда 1973 йил 2 июн куни Тошкент шаҳар Кенгаши Ижроия қўмитаси раиси (ҳокими) Воҳид Каримов ва Сиэтл шаҳар ҳокими ўринбосари Д. Чеймберс имзолагани ҳақида ёзилган ва имзолаш маросимида олинган фотосурат чо қилинган. Балким ушбу келишув аввал 1973 йил 23 январ куни Сиэтлда, кейин 1973 йил 2 июн куни Тошкентда имзолангандир.

Шундай қилиб, АҚШдаги шаҳар билан биродарлашган Совет Иттифоқидаги биринчи шаҳар Тошкентдир. [207]

37.5. ТОШКЕНТ-СИЭТЛ АЛОҚАЛАРИ


Фото 46. Тошкентлик ҳайкалтарош Яков Шапиронинг (1937-2021.03.04) Сиэтлдаги “Тошкент” номли паркда ўрнатилган “Афсонавий бахт қуши Семурғ” ҳайкали. [209]

1988 йил сентябрда Тошкентда М.Бобур парки ҳудудида “Сиэтл” номли парк ва парк яқинида “Сиэтл” номли кафе очилди [207].

Худди шунингдек 1988 йилда Сиэтл шаҳрида “Тошкент” номли парк очилди. Унда Ўзбекистонда хизмат кўрсатган ҳайкалтарош Яков Шапиронинг (1937-2021.03.04) “Афсонавий бахт қуши Семурғ” ҳайкали ўрнатилган (фото 46-га қаранг). [207]

2013 йил июнда икки шаҳарнинг биродарлашганининг 40 йиллиги Сиэтлда нишонланди. Тошкент ҳокими ўринбосари Икромбек Бердибеков раҳбарлигидаги делегация 2013 йил 23-28 июн кунлари Сиэтлда бўлди. Сиэтл шаҳар кенгаши 24 июн кунини Сиэтл-Тошкент шаҳарлари куни деб эълон қилди. [210]

2016 йил октябрда Сиэтл шаҳридаги “Тошкент” номли парк таъмирланиб қайта очилди. [211]

37.6. ШАҲАРЛАР ВА МАҲАЛЛИЙ ҲОКИМИЯТЛАР БИРЛАШМАСИ

2004 йил 5 май куни учта халқаро ташкилотлар, жумладан Бутунжаҳон биродарлашган шаҳарлар федерацияси (ББШФ)нинг биргаликда ўтказган анжуманида улар ўзаро бирлашди. Натижада Шаҳарлар ва маҳаллий ҳокимиятлар бирлашмаси (ШМҲБ) номли қудратли янги халқаро нодавлат ташкилоти тузилди [212]. Ўшандан буён Тошкент ва Сиэтл ШМҲБ аъзоси ҳисобланишади.

Тошкент шаҳри бугунги кунга қадар 8 шаҳар билан биродарлашган: Сиэтл (1973.02.06), Кортрейк (1989.09.11), Шанхай (1994 йил апрел), Сеул (2010.02.07), Берлин (1996.06.11), Бишкек (2017.05.09), Ашхобод (2018.20.05) ва Душанбе (2018.09.03). Шунингдек Тошкент 14 шаҳар билан стратегик ҳамкорлик ўрнатган. [209]

37.7. ЛОУРЕЛ ГРЕЙ ХОНИМ ТАҚДИРИ


Фото 47. Доктор Лоурел Грей хоним. АҚШ, Вашингтон шаҳри. 2020 йил апрел. [213]

Ҳофиз Шерали Жўраевнинг 1987 йилдаги АҚШ сафари воқеаларига қайтиб, у куйлаган “Ғайра-ғайра” қўшиғига рақсга тушган доктор Лоурeл Грeй хоним ва унинг кейинги тақдири ҳақида қисқача маълумот келтирай.

Доктор Лоурел Грей хоним ўз ҳаётини Ипак йўли мамлакатлари халқлари рақс санъатини ўрганиш ва ўзлаштиришга бағишлади. У 1984 йилда Сиэтл шаҳрида Ўзбек рақс ва маданияти жамиятини тузди. У 1994 йилда Сиэтлдан АҚШ пойтахти Вашингтон шаҳрига кўчиб ўтди. У “Ипак йўли рақс компаниияси” («Silk Road Dance Company»)ни ташкил қилган ва халқаро маданий фестиваллар ҳамда тадбирларда кўп марта қатнашди ва қатнашмоқда. У ҳар йили Марказий Осиё рақс лагери (кунлари)ни ташкил қилмоқда. Унда америкаликларга анъанавий ўзбек, тожик, уйғур, афғон ва форс рақсларини ўрганиш имкониятини яратмоқда.

Лоурел Грей хоним 1999 йилда “Энг яхши этник раққос” ва 2003 йилда “Энг яхши рақс саҳналаштирувчиси” халқаро мукофотларига сазовор бўлган. У Ўзбекистонга 15 марта борган, “Рақс сеҳри», «Шарқ тароналари» ва бошқа халқаро фестивалларнинг жюри аъзоси бўлган. [213]

Интернетда доктор Лоурел Грей хонимнинг веб-саҳифаси бор: www.laurelvictoriagray.com

Лоурел Грей хоним Шерали Жўраев хакида айтган гапини келтириб ўтай.

«Мeн дунёни кeздим, кўп қўшиқчиларни эшитдим. Лeкин ўзбeкистонлик хонанда Шeрали Жўраевнинг овози мeни тамоман ўзига мафтун этди. Унинг овозида сeҳр бор, жоду бор!» [89, 51-б.]

37.8. СИЭТЛ

Шерали Жўраев Тошкентда кўп йиллардан буён доимий яшамоқда. Шерали ака 1987 йилда борган ва қўшиқлар куйлаган, шунингдек Тошкент биродарлашган Сиэтл шаҳри ҳақида айрим қизиқарли маълумотларни келтирай.

1. Сиэтл номининг келиб чиқиш тарихи. Ҳозирги Сиэтл ўрнида дастлабки евроача маскан Артура Денни раҳбарлигидаги гуруҳ 1851 йил 13 ноябр куни ташкил қилишган. Улар келганда бу ерда индееслар двумаш қабиласининг 17 та қишлоғи бўлган. Улар бу ерни Ню-Йорк Алки (New-York Alki) деб номлашган. У “Келажакдаги Ню-Йорк” маъносини англатган. Дэвид Мэйнард 1853 йилда ушбу аҳоли масканини маҳаллий суквомиш и дувамиш қабиласи сардори Сиатл номи билан аташни таклиф қилди. Бунинг натижасида оқ танли келгиндилар ҳамда маҳаллий қабиладагилар иноқ яшай бошлашди ва 1855 йилда Сиетл расман шаҳар мақомини олди. [214]

2. Сиэтл АҚШдаги Вашингтон номли штатнинг марказий (пойтахт) шаҳридир. (АҚШ пойтахти Вашингтон шаҳри билан чалкаштирманг, Вашингтон шаҳри расман Колумбия округи дея номланади ва Вашингтон штатидан тахминан тўрт минг километр нарида жойлашган.) Сиэтл шаҳри Кинг номли туман маркази ҳам ҳисобланади. Сиэтл шаҳрида 2019 йилда 753 675 киши яшаган. АҚШда муҳим шаҳарлар яқин-атрофидаги шаҳарлар ва туманлар билан деярли қўшилиб кетган ва конгломерат шаҳар (ҳудуд) мақомини олган. Одатда конгломерат шаҳарда иқтисодий алоқалар қўшилиб кетган бўлади, лекин бошқарув алоҳида-алоҳида шаҳар ва туман кўринишида олиб борилади. Сиэтл конгломерат шаҳри Кинг, Снохомиш ва Пирс туманларини қамраб олган ва бу ҳудудда 2020 йилда 4018598 киши яшаган. [215]

3. Сиэтл АҚШ шарқидаги катта порт шаҳардир.

4. Сиэтл 500 та йирик компаниялар, жумладан «Microsoft», «Boeing», «Amazon» ва «Starbucks» каби улкан компаниялар ватанидир. [216]

5. Сиэтл конгломерат шаҳрининг ялпи ички маҳсулоти 2010 йилда 231 миллиард долларни ташкил қилди ([215]). Таққослаш учун: 2020 йилда Ўзбекистон Республикаси ялпи ички маҳсулоти ҳажми жорий нархларда 580 203,2 млрд. сўмни ташкил этди. Уни долларга айлантирганимизда 60 миллиард долларга яқин бўлади. [217]

6. Сиэтл тимсоли бўлмиш Спейс-Нидл («Коинотий игна») телеминораси 1962 йилда қурилган. Унинг баландлиги 185 метр. Унинг юқори қисмида жойлашган ресторан 47 дақиқада бир марта айланиб чиқади. Спейс-Нидл айланма ресторани бўлган телеминора АҚШда дастлабки минорадир ([216]). Таққослаш учун: Тошкент телеминораси 1985 йилда ишга туширилган. Унинг баландлиги 375 метр. Икки залли “Коинот” номли ресторани 98 ва 104 метр баландликда жойлашган, 60 дақиқада бир марта айланиб чиқади. 2000 йил августда Самарқанд университетини битирганимизнинг 25 йиллиги муносабати билан Тошкентда учрашув ташкиллаштиргандим. Ўшанда курсдошлар Тошкент телеминораси ресторанида бир соат бўлганмиз, Тошкентни юқоридан томоша қилганмиз ва суҳбатлашганмиз.

7. Сиэтл дунёга машҳур Microsoft команиясининг “отаси” бўлмиш Билл Гейтснинг ватанидир.

8. Microsoft команиясининг иккинчи “отаси” бўлмиш Пол Аллен 2000 йилда Сиэтлда ажойиб илмий фантастика музейи (EMP Museum / Museum of Pop Culture)ни ташкил қилди ва антиқа музей биносини қурди. Музей биносининг умумий майдони 42 минг квадрат метр. Уни қуришга 100 миллион доллар сарф қилинди. Ушбу музей қўшимча равишда Мусиқа музейи ҳамдир. У мусиқага доир маълумотлар ва экспонатларнинг кўплиги жиҳатидан дунёдаги энг катта мусиқа музейидир. [216]

9. Сиэтлда жойлашган Вашингтон университети дунёнинг 80 давлатидаги 1500 та олий ўқув юртлари орасида 2021 йилда 8-ўринни эгаллади [217]. Таққослаш учун: Ўзбекистондаги бирорта олий ўқув юрти биринчи мингталикка кира олган эмас. Яъни дунё талаблари миқёсини олганимизда олий ўқув юртларимизга талабалар танлови ва билим бериш ҳамда талаб қилиш мана шу даражада пастдир.

10. Сиэтл аҳолисининг 25 ёшдан ошганларнинг 53,8 фоизи (АҚШ бўйича ўртача 27,4 фоизи) бакалавр ва ундан юқори олий маълумотга эга, 91,9 фоизи эса (АҚШ бўйича ўртача 84,5 фоизи) ўрта таълим диломига ёки унга тенглаштирилган дипломга эга. Яъни Сиэтл шаҳар аҳолиси маълумотлиги бўйича АҚШдаги энг илғор шаҳарлардан биридир. [215]

11. Сиэтлни турли йилларда турлича аташган. 1981 йилда Сиэтлга ном бериш бўйича танлов ўтказилди. Шаҳар доимий ям-яшил ўрмонлар қўйнида жойлашганлиги сабабли унга «Зумрад шаҳар» («Emerald City») номи танланди ва шу кунгача уни халқлар ушбу норасмий ном билан ҳам аташади. [216]

37.9. УХЛАР ЭДИ КОЛУМБ ҲАМ ҲАЛИ ...

Машҳур шоиримиз Абдулла Ориповнинг «Ўзбекистон» номли шеъридаги қуйидаги мисраларни кўпгина ўзбеклар ёд билади.

Америка — сеҳрли диёр,
Ухлар эди Колумб ҳам ҳали,
Денгиз ортин ёритди илк бор,
Берунийнинг ақл машъали.

Ҳофиз Шерали Жўраев бу мисраларни ҳам қўшиқ қилиб куйлаган. Аввал Абдулла Ориповнинг «Ўзбекистон» номли шеърини келтирай.

Абдулла ОРИПОВ

ЎЗБЕКИСТОН

Юртим, сенга шеър битдим бу кун,
Қиёсингни топмадим асло.
Шоирлар бор, ўз юртин бутун —
Олам аро атаган танҳо.
Улар шеъри учди кўп йироқ,
Қанотида кумуш диёри,
Бир ўлка бор дунёда, бироқ
Битилмаган достондир бори:
Фақат ожиз қаламим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Юрмасман ҳеч беҳиштни излаб,
Тополмасам чекмасман алам.
Ўтирмасман эртаклар сўзлаб,
Мусалло деб йўнмасман қалам.
Кўкламингдан олиб сурурни,
Довруғ солди устоз Олимжон,
Ғафур Ғулом туйган ғурурни
Қилмоқ мумкин дунёга достон.
Олис тарих қадамим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Кечмишинг бор чиндан ҳам узоқ,
Илғай олмас барчасин кўзим.
Мақтамасман мозийни бироқ,
Ўтмишингни ўйлайман бир зум.
Забтга олиб кенг Осиёни,
Бир зот чиқди мағрур, давонгир,
Икки аср ярим дунёни
Зир қақшатди Буюк жаҳонгир.
Айтгум, бу кун, у маним, маним.
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Боболардан сўз кетса зинҳор,
Бир калом бор гап аввалида.
Осмон илми туғилган илк бор
Кўрагоний жадвалларида.
Қотил қўли қилич солди маст,
Қуёш бўлиб учди тилла бош.
Дўстлар, кўкда юлдузлар эмас,
У, Улуғбек кўзидаги ёш.
Ерда қолган, о, таним маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Кўз олдимдан кечар асрлар,
Кўз-кўз этиб нуқсу чиройин.
Сарсон ўтган неча насллар,
Тополмасдан туғилган жойин.
Америка — сеҳрли диёр,
Ухлар эди Колумб ҳам ҳали,
Денгиз ортин ёритди илк бор,
Берунийнинг ақл машъали.
Колумбда бор аламим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Кўп жаҳонгир кўрган бу дунё,
Ҳаммасига гувоҳ ер ости.
Лекин, дўстлар, шеър аҳли аро
Жаҳонгири кам бўлар, рости.
Беш асрким, назмий саройни
Титратади занжирбанд бир шеър.
Темур тиғи этмаган жойни
Қалам билан олди Алишер.
Дунё бўлди чаманим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Боболардан сўзладим, аммо
Бир зот борким, баридан суюк:
Буюкларга бахш этган даҳо,
Она халқим, ўзингсан буюк.
Сен ўзингсан, энг сўнгги нонин
Ўзи емай ўғлига тутган.
Сен ўзингсан, фарзандлар шонин
Асрлардан опичлаб ўтган.
Она халқим, жон-таним маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Бош устингдан ўтди кўп замон,
Ўтди Будда, ўтди Зардушти.
Ҳар учраган нокасу нодон,
Она халқим, ёқангдан тутди.
Сени Чингиз ғазабга тўлиб
Йўқотмоқчи бўлди дунёдан.
Жалолиддин самани бўлиб
Сакраб ўтдинг Амударёдан.
Сенсан ўшал саманим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Толеингда бор экан яшаш,
Гоҳ қон ичдинг, гоҳида шароб.
Этмоқ бўлиб юртим хомталаш,
Бош устингга келди инқилоб.
Чора истаб жанг майдонидан
Самоларга учди унларинг,
Шаҳидларнинг қирмиз қонидан
Алвон бўлди қора тунларинг.
Қонга тўлган кафаним маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Лекин офтоб пойимол ўлмас,
Кавакларда қолмас ой нури,
Одил ҳакам — ҳақ бор, беғараз,
Мазлумларнинг буюк ғамхўри.
Қилич серпаб толе тонгида
Ўзлигингни таниб қолдинг сен.
Ўғлонларнинг қатра қонида
Ўзбекистон номин олдинг сен.
Номи қутлуғ гулшаним маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Тинч турарми бу кўҳна олам,
Тинч турарми доғули замон.
Оромингни бузди сенинг ҳам
Фашист деган ваҳший оломон.
Қоним оқди Данцигда маним,
Собир Раҳим йиқилган чоғда.
Лекин, юртим, кезолмас ғаним.
Ўзбекистон аталган боғда.
Сенсан номус ва шаъним маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Кеч куз эди, мен сени кўрдим,
Деразамдан боқарди биров.
У сен эдинг, о, деҳқон юртим,
Турар эдинг ялангтўш, яёв.
— Ташқарида изиллар ёмғир,
Кир, бобожон, яйрагил бир оз.
Дединг: — Пахтам, қолди-ку ахир,
Йиғиштирай келмасдан аёз.
Кетдинг, умри маҳзаним маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Сен кетарсан балки йироққа,
Фарғонада балки, балқарсан.
Балки чиқиб оқарган тоққа,
Чўпон бўлиб гулхан ёқарсан.
Балки устоз Ойбекдек тўлиб
Ёзажаксан янги бир достон.
Балки Ҳабиб Абдулла бўлиб,
Саҳроларда очажаксон кон.
Тупроғи зар, маъданим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Майли, юртим, кезсанг ҳам дунё,
Фазоларга қўйсанг ҳам қадам,
Ўзлигингни унутма асло,
Унутма ҳеч, онажон ўлкам.
Бир ўғлингдек мен ҳам бу замон
Кечмишингни қилдим томоша.
Иқболингни кўролдим аён
Истиқлолнинг уфқлари оша.
Иқболи ҳур, шўх-шаним маним.
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Завол кўрма ҳеч қачон, ўлкам,
Завол билмас шу ёшинг билан.
Музаффар бўл, ғолиб бўл, ўктам,
Дўсту ёринг, қардошинг билан.
Асрларнинг силсиласида
Боқий тургай кошонанг сенинг.
Улуғ башар оиласида
Мангу ёруғ пешонанг сенинг.
Мангу ёруғ масканим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним. [38, 1-ж., 178-181-б.]
1964-1970

Шерали Жўраев 1991 йилги катта концерти ёзилган [219]-видеонинг 58-дақиқа 05-сониясидан бошлаб “Ўзбегим” қўшиғини куйлай бошлаган. “Ўзбегим”ни айтиб бўлиб, видеода 1-соат 4-дақиқа 5-сониядан бошлаб қуйидаги сатрларни куйлаган.

Менга Пушкин бир жаҳону,
Менга Байрон бир жаҳон.
Лек Навоийдек бобом бор,
Кўкси осмон ўзбегим.

Шерали ака кейин Абдулла Ориповнинг “Ўзбекистон” шеъридаги қуйидаги сатрларни қўшиқ қилиб куйлаган.

Кўп жаҳонгир кўрган бу дунё,
Ҳаммасига гувоҳ ер ости.
Лекин, дўстлар, шеър аҳли аро
Жаҳонгири кам бўлар, рости.
Беш асрким, назмий саройни
Титратади занжирбанд бир шеър.
Темур тиғи этмаган жойни
Қалам билан олди Алишер.
Дунё бўлди чаманим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Америка — сеҳрли диёр,
Ухлар эди Колумб ҳам ҳали,
Денгиз ортин ёритди илк бор,
Берунийнинг ақл машъали.

Шерали Жўраев: “Христофор Колумб ҳаммамизга таниш сайёҳлардан бири. Мактабларимизда, институтларда бизга жуда яхши ўргатган. Лекин Беруний деган бизнинг юртимизда вояга етган билимдон алломаларимиздан бирини жуда ҳам кам ўрганганмиз. Худди ўша Беруний деган зот Христофор Колумб туғилмасидан бир неча юз йил аввал Америка қитъаси бор эканлигини, у ердаги одамларнинг рангларигача, қурол-яроғигача айтиб берган экан. Ўша пайтда Христофор Колумбнинг энг катта момоси бўлган экан. Ўша энг катта момосининг момосининг момоси ҳам туғилмаган экан.»

Америка — сеҳрли диёр,
Ухлар эди Колумб ҳам ҳали,
Денгиз ортин ёритди илк бор,
Берунийнинг ақл машъали.
Колумбда бор аламим маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним. [219]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

7. (6) ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

38. (13) ОРИПОВ А. Танланган асарлар: 4 жилдлик /Таҳрир ҳайъати: О.Шарафиддинов, М.Қўшжонов, Э.Воҳидов ва бошқ./. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2001.

89. (47) НИШОНОВ О. Қўшиқ сеҳри. – Т.: Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти, 2004. – 120 б.

204. ФРОЛОВ С. Сиэтл в кино (самый полный список фильмов).
- Сиэтл в кино (самый полный список фильмов): road_movie — LiveJournal (www.road-movie.livejournal.com 16.05.2014);
- www.road-movie.livejournal.com/20687.html (www.road-movie.livejournal.com 16.05.2014).

205. Всемирная федерация породнённых городов. - Всемирная федерация породнённых городов — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии);
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Всемирная_федерация_породнённых_городов (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

206. Ҳусниддин Асомов. (Таъзиянома).
– «Халқ сўзи» газетаси, 1992 йил 21 август;
- Халқ Сўзи_21_08_1992.pdf

207. Ташкент-Сиэтл. Дружба длиной почти в полвека. - Ташкент-Сиэтл. Дружба длиной почти в полвека. | Пикабу (pikabu.ru) (www.pikabu.ru 2019);
- www.pikabu.ru/story/tashkentsiyetldruzhba_dlinoy_pochti_v_polveka_6518451 (www.pikabu.ru 2019).

208. Бреежнев, Леониид Ильиич.
- Брежнев, Леонид Ильич — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии);
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Бреежнев,_Леониид_Ильиич (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

209. Пойтахтнинг қардош ва стратегик ҳамкор шаҳарлари қайсилар?
- Пойтахтнинг қардош ва стратегик ҳамкор шаҳарлари қайсилар? (kun.uz) (www.kun.uz 2019.22.02);
- www.kun.uz/news/2019/02/22/poytaxt-pobratimlari-va-strategik-hamkor-shaharlari-qaysilar (www.kun.uz 2019.22.02).

210. Ташкент и Сиэтл отметили 40-летие побратимства. - Ташкент и Сиэтл отметили 40-летие побратимства – Газета.uz (gazeta.uz) (www.gazeta.uz/ru/ 16.07.2013);
- www.gazeta.uz/ru/2013/07/16/seattle/ (www.gazeta.uz/ru/ 16.07.2013).

211. В Сиэтле после реставрации открыт парк «Ташкент». - В Сиэтле после реставрации открыт парк «Ташкент» (ozodlik.org) (www.rus.ozodlik.org/a/ 03.10.2016);
- www.rus.ozodlik.org/a/28028668.html (www.rus.ozodlik.org/a/ 03.10.2016).

212. Объединённые города и местные власти (Шаҳарлар ва маҳаллий ҳокимиятлар бирлашмаси). – Объединённые города и местные власти — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии);
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Объединённые_города_и_местные_власти (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

213. Лаурель Грей: Мы все должны приложить совместные усилия и побороть эту проблему.
- Лаурель Грей: Мы все должны приложить совместные усилия и побороть эту проблему (uzdaily.uz) (www.uzdaily.uz/ru/ 02.04.2020);
- www.uzdaily.uz/ru/post/50614 (www.uzdaily.uz/ru/ 02.04.2020).

214. Сиэтл. - Сиэтл — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии);
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Сиэтл (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

215. Seattle metropolitan area.
- Seattle metropolitan area - Wikipedia (www.ru.wikipedia.org/wiki/ From Wikipedia, the free encyclopedia);
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Seattle_metropolitan_area (www.ru.wikipedia.org/wiki/ From Wikipedia, the free encyclopedia).

216. Топ 15 фактов о Сиэтле. - Топ 15 фактов о Сиэтле (englishdom.com) (www.englishdom.com 19.09.2018);
- www.englishdom.com/blog/top-15-faktov-o-sietle/ (www.englishdom.com 19.09.2018).

217. 2020 йилда Ўзбекистон ЯИМининг ҳажми 1,6 фоизга ошди. - 2020 йилда Ўзбекистон ЯИМининг ҳажми 1,6 фоизга ошди - Халқ сўзи (xs.uz)
- «Халқ сўзи» газетаси, 2021 йил 16 январ.

218. 2021 Best Global Universities Rankings (Дунёдаги энг яхши университетларнинг 2021 йилдаги рейтинги (даражаси)). - 2021 Best Universities in the World - US News

219. ОЛЕГ ЮСУПОВ. Шерали Жураев энг яхши концерти.
- Шерали Жураев энг яхши концерти - YouTube (www.youtube.com March 17, 2015. 1 соат 40 дақиқа 01 сониялик концерт видеоси);
- www.youtube.com/watch?v=TmmDSTs8-bo (www.youtube.com March 17, 2015. 1 соат 40 дақиқа 01 сониялик концерт видеоси).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 5 июл

АҚШ, Вашингтон шаҳри

www.liveinternet.ru САЙТИДА “ТУРОН ШУХРАТЖОНИ” НОМЛИ КУНДАЛИГИМДАГИ МАҚОЛАЛАР РЎЙХАТИ

РУБРИКИ МОЕГО ДНЕВНИКА НА САЙТЕ www.liveinternet.ru

1999 YILGI TOSHKENT PORTLASHLARI (5)
19TAKLIF1 (2)
2004 YILGI MAQOLALAR (0)
2006 YILGI MAQOLALAR (0)
2007 MAQOLALAR (3)
2008 YILGI MAQOLALAR (0)
2009 YILGI MAQOLALAR (0)
2011 YILGI MAQOLALAR (0)
2012 YILGI MAQOLALAR (0)
2016 YILGI MAQOLALAR (0)
2016 YILGI MAQOLALAR (0)
2019 YILGI MAQOLALAR (12)
2021 YILGI MAQOLALAR (22)
ANDIJON FOJIASI 2005 (0)
ANDIJON FOJIASI 2005 (2)
BOSHQA MUALLIF (3)
ENGLISH (5)
FOTO2005 (0)
KARIMOVislom (3)
KARIMOVislom (0)
KITOB2015 (2)
KITOB: INSON HUQUQI HIMOYACHISINING YO'LI (1)
KITOB: IYMONGA YO'L (2)
KITOB: QARZGA DOIR (3)
MUHTOROV (9)
TAKLIFLAR (15)
USA-AQSH (0)
КИТОБ: "БИРЛИК"ЧИЛАР (4)
КНИГИ 2018 года (6)
КРАТКАЯ АВТОБИОГРАФИЯ (1)
Мои статьи (9)
ПРАВОЗАЩИТА (37)
Статьи 2005 года (3)
СТАТЬИ 2010 ГОДА (5)
СТАТЬИ 2013 года (0)
Статьи 2014 года (18)
Статьи 2014 года (3)
Статьи 2015 года (23)
СТАТЬИ 2017 ГОДА (4)
СТАТЬИ 2018 года (7)
СТАТЬИ 2020 (9)
ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (6)
ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ (34)

----------------------------------------------------

1. АХМАДЖОНОВ Ш. КРАТКАЯ АВТОБИОГРАФИЯ - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/page1.shtml ( 06.02.2012)

2. АХМАДЖОНОВ Ш. ПЕРЕЧЕНЬ МОИХ КНИГ И СТАТЬИ - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/page1.shtml ( 06.02.2012)

3. АУДИО-ЗАПИСЬ: ЗИНЧУК - ПОЛОНЕЗ ОГИНСКОГО "ПРОШАНИЕ С РОДИНОЙ" - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/page1.shtml ( 07.02.2012)

4. АУДИО-ЗАПИСЬ: ПОЛОНЕЗ ОГИНСКОГО / ПРОЩАНИЕ С РОДИНОЙ... - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/page1.shtml ( 07.02.2012)

5. АУДИО-ЗАПИСЬ: ВЛАДИМИР ВЫСОЦКИЙ, "ЛУКОМОРЬЯ БОЛЬШЕ НЕТ". - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/page1.shtml ( 07.02.2012)

6. АУДИО-ЗАПИСЬ: ВЛАДИМИР ВЫСОЦКИЙ, "Я НЕ ЛЮБЛЮ" - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/page1.shtml ( 07.02.2012)

7. АУДИО-ЗАПИСЬ: ШЕРАЛИ ЖУРАЕВ ТУРНАЛАР - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/page1.shtml ( 07.02.2012)

8. АУДИО-ЗАПИСЬ: ШЕРАЛИ ЖУРАЕВ УЗБЕГИМ - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/page1.shtml ( 07.02.2012)

9. АХМАДЖОНОВ Ш. ЖАЛОБА В МЕЖДУНАРОДНЫЕ ПРАВОЗАЩИТНЫЕ ОРГАНИЗАЦИИ (Жалоба номер 1, C СОПРОВОДИТЕЛЬНЫМ ПИСЬМОМ), (продолжение 10), (продолжение 9), (продолжение 8), (продолжение 7), (продолжение 6), (продолжение 5), (продолжение 4), (продолжение 3), (продолжение 2). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/page1.shtml 11.02.2012).

10. АХМАДЖОНОВ Ш. Открытое письмо (Жалоба номер 2) , (продолжение 1, 19.02.2012), (продолжение 2, 19.02.2012).

11. БАРАК ОБАМА – 50 ЁШДА. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/page1.shtml 20.02.2012.

12. АХМАДЖОНОВ Ш. В чем причина массовых убийств в США? (АҚШдаги оммавий суиқасдлар сабаби нимада?) (страница 1, Продолжение 1), (Начало статьи) – https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog/page1.html (www.liveinternet.ru Дневник Турон Шухратжони, персональная страница, February 4, 2013);

13. АХМАДЖОНОВ Ш. В чем причина массовых убийств в США? (АҚШдаги оммавий суиқасдлар сабаби нимада?) (страница 2, Продолжение 2), (страница 2, Продолжение 3). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog/page2.html (www.liveinternet.ru Дневник Турон Шухратжони, персональная страница, February 4, 2013).

14. АҲМАДЖОНОВ Ш. Пул: Хушхабарни етказсангиз. –
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog/page2.html (www.liveinternet.ru Дневник Турон Шухратжони, персональная страница, 04.03.2013) (страница 2);
http://yangidunyo.org/2013/03/06/%d0%bf%d1%83%d0%b...d0%b0%d0%bd%d0%b3%d0%b8%d0%b7/ (www.yangidunyo.org 2013.06.03).

15. АҲМАДЖОНОВ Ш. «Гадо»ни «гадо»га қарши қўяётган махсус хизматлар (АҚШ нинг ёритилмаган манзаралари туркумидан 2-Мақола ). (страница 2, Продолжение 2, Продолжение 1, Начало статьи) –
Мақоланинг тўлиқ матни. - http://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post287895197 (www.liveinternet.ru Кундалигим: «Турон Шухратжони», 19.08.2013);

16. AHMADJONOV Sh. The suggestion on a solution for the problem of unemployment in the world (Дунёда ишсизлик муаммосини ҳал этишга доир таклифим). - http://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru Дневник «Турон Шухратжони», January 2, 2014).

17. АХМАДЖОНОВ Ш. Предложение по решению проблемы безработицы в мире (Дунёда ишсизлик муаммосини ҳал этишга доир таклифим). - http://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru 02.01.2014).

18. Шухратжон АХМАДЖОНОВ: Вооруженное ограбление меня в Вашингтоне (Шухратжон АХМАДЖОНОВ: Менга қарши Вашингтондаги босқинчилик ҳужуми).
Часть 1. – http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru 25.7.2014).
http://dunyouzbeklari.com/archives/72243 (www.dunyouzbeklari.com 13.06.2014);
Часть 2. - http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru 25.7.2014);
http://dunyouzbeklari.com/archives/74347 (www.dunyouzbeklar i.com 13.07.2014);
Часть 3. - http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru 25.7.2014);
http://dunyouzbeklari.com/archives/75630 (www.dunyouzbeklari.com 23.07.2014);
Часть 4. - http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru 25.7.2014);
http://dunyouzbeklari.com/archives/78864 (www.dunyouzbeklari.com 20.08.2014);
Часть 5. - http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru 26.7.2014);
http://dunyouzbeklari.com/archives/78091 (www.dunyouzbeklari.com 04.09.2014);
Часть 6. - http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru 8.8.2014);
http://dunyouzbeklari.com/archives/78090 (www.dunyouzbeklari.com 25.09.2014).

19. АҲМАДЖОНОВ Ш. Малоҳатга жавобим. –
http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2014.17.11);
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=714984605275898&id=100002930964631 (www.facebook.com “Шухратжон Ахмаджонов” саҳифаси, 2014.21.11, соат 2:59).

20. АҲМАДЖОНОВ Ш. “Бирлик” асосчиларидан бири Тоҳир Каримовдир. –
http://www.liveinternet.ru/users/4799013/post343240910/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (Дневник), 2014.13.11);
http://dunyouzbeklari.com/archives/87296 (www.dunyouzbeklari.com 2014.14.11).

21. АХМАДЖОНОВ Ш. Краткая автобиография. (Из статьи: АХМАДЖОНОВ Ш. Ответ «Марат Захидову» (“Марат Зоҳидов”га жавоб). (страница 2: Продолжение, Начало статьи).
– www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/2873078/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (Дневник), Рубрика “Краткая автобиография», 2014.13.11);
- http://yangidunyo.com/?p=22460 (www.yangidunyo.com 03.11.2011).

22. АҲМАДЖОНОВ Ш. Малоҳатга жавобим. –
http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник) Рубрика “Статьи 2014 года», (страница 2: Продолжение, Начало статьи). 2014.17.11);
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=714984605275898&id=100002930964631 (www.facebook.com “Шухратжон Ахмаджонов” саҳифаси, 2014.21.11, соат 2:59).

23. АҲМАДЖОНОВ Ш. Нўноқ мухолифат ва Солижон Абдурахмонов озодлиги.
- http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник) Рубрика “Статьи 2014 года», 2014.30.11);
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=719862904788068&id=100002930964631 (www.facebook.com “Шухратжон Ахмаджонов” саҳифаси, 2014.30.11, соат 3:42);
https://www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/permalink/553786648088950/ (www.facebook.com “Қўрқмаймиз” гуруҳи саҳифаси, 2014.30.11, соат 3:44).

24. АХМАДЖОНОВ Ш. Политические партии Узбекистана: шесть зарегистрированных и одна «скрытая» (Ўзбекистон сиёсий партиялари: олтитаси рўйхатга олинган ва биттаси “яширин”).
– http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5478522/ (www.liveinternet.ru Дневник «Турон_Шухратжони», Рубрика «Статьи 2005 года», (Продолжение 2, Продолжение, Начало статьи). 04.12.2014);
- Часть 1. - http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1109149980 (www.centrasia.ru 23.02.2005 12:13);
- Часть 2. – http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1109221680 (www.centrasia.ru 24.02.2005 08:08);
- Часть 3. - http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1109310000 (www.centrasia.ru 24.02.2005 08:40).

25. АҲМАДЖОНОВ Ш. Ўзбекистондаги сиёсий партиялар: бештаси рўйхатда ва биттаси махфий.
- http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник) Рубрика “Статьи 2014 года», 2014.06.12.) (1-қисм, Продолжение, Начало статьи).
– 1-қисм. - http://dunyouzbeklari.com/archives/89216 (www.dunyouzbeklari.com 2014.07.12);
- 2-қисм. – http://dunyouzbeklari.com/archives/95633 (www.dunyouzbeklari.com 2015.26.02);
(Ушбу катта мақоланинг 3-6-қисмларини таржима қилишга улгурмаганман)

26. АҲМАДЖОНОВ Ш. Малоҳатга 12 декабрдаги хатим. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), Рубрика “Статьи 2014 года», 2014.15.12).

27. АҲМАДЖОНОВ Ш. Мўътабар эътирозига жавобим. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), Рубрика “Статьи 2014 года», 2014.15.12).

28. АҲМАДЖОНОВ Ш. Малоҳат Эшонқуловага. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), Рубрика “Статьи 2014 года», 2014.17.12).

29. АҲМАДЖОНОВ Ш. Малоҳат эътирозига жавобим. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), Рубрика “Статьи 2014 года», 2014.17.12).

30. АҲМАДЖОНОВ Ш. Муҳаммад Алининг 1978 йилги Тошкент ва Самарқанд сафари. –
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), Рубрика “Статьи 2014 года», 2014.29.12);
http://dunyouzbeklari.com/archives/90899 (www.dunyouzbeklari.com 2014.30.12).

-----------------------------------------
(АХМАДЖОНОВ Ш. Господин Президент Барак Обама! Дорогие сенаторы и депутаты! (Открытое письмо (от 13 января 2014 года)) (Президент жаноблари Барак Обама! Қадрли сенаторлар ва депутатлар! (Очиқ хат (2014 йил 13 январ)).
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), Рубрика “Статьи 2014 года», 18.04.2020);
- http://dunyouzbeklari.com/2014/01/17/59220 (www.dunyouzbeklari.com 2014.18.01)

Mr. President Barack Obama! Dear senators and representatives! Open letter. By Shuhratjon Ahmadjonov (АХМАДЖОНОВ Ш. Господин Президент Барак Обама! Дорогие сенаторы и депутаты! (Открытое письмо)). –
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru Рубрика “Статьи 2014 года», April 18, 2020);
http://dunyouzbeklari.com/2014/01/17/59220 (www.dunyouzbeklari.com January 18, 2014))
--------------------------------------------

31. АҲМАДЖОНОВ Ш. Пайғамбар (с.а.в) ҳаёт тарзи. - www.liveinternet.ru/users/4799013/post349517354/ (“Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2015.10.01).

32. АҲМАДЖОНОВ Ш. МХХ тайёрлаган масхарамуз сайловлар сценарийси.
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5532346/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), Рубрика “Статьи 2015 года», 2015.29.04) (Давоми, Мақола боши);
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=...0002930964631&substory_index=0 (www.facebook.com “Шухратжон Ахмаджонов” саҳифаси, 2015.29.04);
http://birdamlik.info/news/%d0%bc%d1%85%d1%85-%d1%...d0%be%d0%b2%d0%bb%d0%b0%d1%80/ (www.birdamlik.info 2015.08.05).

33. АҲМАДЖОНОВ Ш. Андижон фожиаси (5 та мақола).
1-мақола. Андижон фожиаси ва Баҳодир Шоюнусов тақдири.
2-мақола. Андижон фожиаси арафасидаги матбуот анжумани.
3-мақола. Ўзбeкистон қонунчилигидаги камчиликлар ва Андижон фожиаси.
4-мақола. Ўзбeкистон иқтисодий сиёсатидаги камчиликлар ва Андижон фожиаси.
5-мақола. Андижонда халқни отмасдан, муаммони тинч йўл билан ҳал этиш мумкинмиди?
6. М.Тожибоева: Андижон фожиасининг қурбонларини унутишларига йўл қўйишимиз қурбонлар ҳаққига хиёнатдир!
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5532346/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), Рубрика “Статьи 2015 года», 2015.09.05). (Давоми, Мақола боши)

34. АҲМАДЖОНОВ Ш. АҚШ қамоғидаги ўзбеклар ёрдамга муҳтож. –
http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5532346/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), Рубрика “Статьи 2015 года», 2015.04.08);
http://dunyouzbeklari.com/archives/94362 (www.dunyouzbeklari.com 2015.09.02).

35. АХМАДЖОНОВ Ш. Судилище в США над Курбановым (АҚШдаги Қурбонов устидан сохта суд). - http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5532346/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “Статьи 2015 года», 11.08.2015);
https://www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/permalink/671717056295908/ (www.facebook.com страница группы «Қўрқмаймиз», 11.08.2015).

36. Джамшид Мухторов: Я не террорист и не оказал материальную помощь террористическим организациям. Открытое письмо международным организациям и всем средствам массовой информации (Жамшид Мухторов: «Мен террорчи эмасман ва террорчи ташкилотларга моддий ёрдам бермаганман». Халқаро ташкилотларга ва барча оммавий ахборот воситаларига Очиқ хат). - http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5532346/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “Статьи 2015 года», 02.09.2015);
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=...0002930964631&substory_index=0 (www.facebook.com , страница «Шухратжон Ахмаджонов» 06.09.2015);
https://www.facebook.com/groups/438091189579752/ (www.facebook.com , страница группы «Фонд помощи политзаключенным Узбекистана», 06.09.2015);
https://www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ (www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ , страница группы «Қўрқмаймиз», 06.09.2015).

Обращение правозащитника и беженца Джамшид Мухторова из тюрьмы США (Инсон ҳақлари ҳимоячиси ва қочқин Жамшид Мухторовнинг АҚШ қамоқхонасидан ёзган Мурожаатномаси). - http://dunyouzbeklari.com/archives/113254 (www.dunyouzbeklari.com 07.09.2015).

37. АХМАДЖОНОВ Ш. В чем обвиняют Джамшид Мухторова? (Жамшид Мухторовни нимада айблашмоқда?) –
http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5532346/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “Статьи 2015 года», 10.09.2015);
https://www.facebook.com/profile.php?id=100002930964631 (www.facebook.com , страница «Шухратжон Ахмаджонов» 10.09.2015); -
https://www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ (www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ , страница группы «Қўрқмаймиз», 10.09.2015);
https://www.facebook.com/Mutabar/posts/1038262346213995 (www.facebook.com/Mutabar/ страница «Мутабар Таджибаева», 11.09.2015);
https://siyosat.wordpress.com/2015/10/21/%d0%b2-%d...d0%be%d1%80%d0%be%d0%b2%d0%b0/ (www.siyosat.wordpress.com 21.10.2015).

38. Жамшид Мухторов: Мана сенга озодлик, мана сенга демократия ва мана сенга инсон хуқуқлари!!! -
http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5532346/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “Статьи 2015 года», 2015.15.09);
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=...0002930964631&substory_index=1 (www.facebook.com , страница «Шухратжон Ахмаджонов» 2015.15.09);
https://www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ (www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ , страница группы «Қўрқмаймиз», 2015.10.09);
http://uzxalqharakati.com/archives/33473 (www.uzxalqharakati.com 2015.16.09, кирил алифбосида);
http://uzxalqharakati.com/archives/33473?lang=lat (www.uzxalqharakati.com 2015.16.09, лотин алифбосида);
https://siyosat.wordpress.com/2015/09/16/%d0%b6%d0...%d0%ba-%d0%bc%d0%b0/#more-8450 (www.siyosat.wordpress.com 2015.16.09);
http://dunyouzbeklari.com/archives/116510 (www.dunyouzbeklari.com 18.09.2015).

39. Jamshid Muhtorov: Mana senga ozodlik, mana senga demokratiya va mana senga inson huquqlari!!!
- http://www.liveinternet.ru/users/4799013 (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “Статьи 2015 года», 2015.15.09);
- http://uzxalqharakati.com/archives/33064?lang=lat (www.uzxalqharakati.com 2015.28.08).

40. Жамшид Мухторов: «Мен террорчи эмасман ва террорчи ташкилотларга моддий ёрдам бермаганман». Халқаро ташкилотларга ва барча оммавий ахборот воситаларига Очиқ хат.
- http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5532346/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), Рубрика “Статьи 2015 года», 2015.19.09);
- http://uzxalqharakati.com/archives/33064 (www.uzxalqharakati.com 2015.28.08);
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=880387268735630&id=100002930964631 (www.facebook.com , «Шухратжон Ахмаджонов» саҳифаси, 2015.28.08);
https://www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/permalink/678534382280842/ (www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ «Қўрқмаймиз» гуруҳи саҳифаси, 2015.10.09);
https://www.facebook.com/Mutabar/posts/1038259979547565 (www.facebook.com/Mutabar/ «Мутабар Таджибаева» саҳифаси, 2015.11.09.

41. АҲМАДЖОНОВ Ш. Хуршид Мухторов Сурияга қандай қилиб бориб қолди? (Как оказался Хуршид Мухторов в Сирии?)
– http://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), Рубрика “Статьи 2015 года», 2015.19.09);
https://www.facebook.com/profile.php?id=100002930964631 (www.facebook.com , страница «Шухратжон Ахмаджонов», 2015.08.09);
https://www.facebook.com/ulugbek.haydarov (www.facebook.com/ulugbek.haydarov страница “Улугбек Хайдаров”, 2015.11.09);
http://uzxalqharakati.com/archives/33628 (www.uzxalqharakati.com 2015.23.09).

42. АХМАДЖОНОВ Ш. Заменитель обвинительного заключения в США против Мухторова (АҚШда Мухторовга қарши айблов ҳукми ўрнини олувчи ҳужжат). - http://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “Статьи 2015 года», 19.09.2015);
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=...0002930964631&substory_index=0 (www.facebook.com , страница «Шухратжон Ахмаджонов», 18.09.2015);
https://www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ (www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ , страница группы «Қўрқмаймиз», 18.09.2015);
https://www.facebook.com/Mutabar?fref=tl_fr_box&pnref=lhc.friends (www.facebook.com/Mutabar/ «Мутабар Таджибаева» саҳифаси, 22.09.2015);
https://siyosat.wordpress.com/2015/10/22/%d0%b7%d0...d1%87%d0%b5%d0%bd-2/#more-8596 (www.siyosat.wordpress.com 22.10.2015).

43. Jamshid Muhtorov: “I am not a terrorist! I have never supported any terrorist organization” (Джамшид Мухторов: «Я не террорист и не оказал материальную помощь террористическим организациям»). –
http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5532346/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “Статьи 2015 года», September 21, 2015); https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=...0002930964631&substory_index=0 (www.facebook.com , страница «Шухратжон Ахмаджонов» , September 21, 2015);
https://www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ (www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ , страница группы «Қўрқмаймиз», September 21, 2015);
https://www.facebook.com/sahwii?fref=tl_fr_box&pnref=lhc.friends.unseen (www.facebook.com , страница «Мухаммадсолих Абутов (Sahwii)», September 21, 2015).

44. АХМАДЖОНОВ Ш. Почему Мухторову отказали освободить под залог? (Нега Мухторовни гаров эвазига озод этишни рад қилишди?) – http://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “Статьи 2015 года», 21.09.2015);
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=...0002930964631&substory_index=0 (www.facebook.com , страница «Шухратжон Ахмаджонов» 22.09.2015);
https://www.facebook.com/groups/438091189579752/ (www.facebook.com , страница группы «Фонд помощи политзаключенным Узбекистана», 22.09.2015);
https://www.facebook.com/Mutabar?fref=tl_fr_box&pnref=lhc.friends (www.facebook.com/Mutabar/ страница «Мутабар Таджибаева», 22.09.2015);
https://siyosat.wordpress.com/2015/10/23/%d0%bf%d0...d0%b1%d0%be%d0%b4%d0%b8%d1%82/ (www.siyosat.wordpress.com 23.10.2015).

45. Жамшид Мухторов: Гумон иймондан айиради ёки Толиб Ёқубов ва Тоғбой Абдураззоқов буҳтонларига раддия.
- http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5837246/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “Статьи 2015 года», 2015.10.10); https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=...255974931¬if_t=feed_comment (www.facebook.com «Шухратжон Ахмаджонов» саҳифаси, 2015.10.10);
https://www.facebook.com/tagbay.razzakov/posts/907...12643152¬if_t=share_comment (www.facebook.com/tagbay.razzakov/ «Тагбай Раззаков» саҳифаси, 2015.10.10);
https://www.facebook.com/talib.yakubov/posts/907952812645742 (www.facebook.com «Талиб Якубов» саҳифаси, 2015.09.10).

46. Джамшид Мухторов: Вот тебе свобода, вот тебе демократия и вот тебе права человека!
– http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5837246/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “Статьи 2015 года», 2015.10.10);
- https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=907392966035060&id=100002930964631
(www.facebook.com «Шухратжон Ахмаджонов» саҳифаси, 2015.09.10);
https://www.facebook.com/Mutabar?fref=tl_fr_box&pnref=lhc.friends (www.facebook.com «Мутабар Таджибаева» саҳифаси, 2015.09.10);
- https://www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ (www.facebook.com/groups/qorqmaymiz/ , страница группы «Қўрқмаймиз», 2015.09.10);
- http://dunyouzbeklari.com/archives/118654 (www.dunyouzbeklari.com 10.10.2015).

47. АХМАДЖОНОВ Ш. Судьба Джамшида Мухторова (Жамшид Мухторов тақдири).
Часть 1. Жизнь до тюрьмы (Қамоқхонагача бўлган ҳаёти). - http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5837246/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “Статьи 2015 года», 23.10.2015);
https://siyosat.wordpress.com/2015/10/23/%d1%81%d1...d0%be%d1%80%d0%be%d0%b2%d0%b0/
(www.siyosat.wordpress.com 23.10.2015);
http://uzxalqharakati.com/ru/archives/12557 (www.uzxalqharakati.com/ru/ 24.10.2015).
Часть 2. Судьба Фазлиддина и Шохруха (Фазлиддин ва Шоҳрух тақдири).
- http://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “Статьи 2015 года», 30.10.2015) (Продолжение, Начало статьи);
- https://siyosat.wordpress.com/2015/10/30/%d1%81%d1...%be%d1%80%d0%be%d0%b2%d0%b0-2/ (www.siyosat.wordpress.com 30.10.2015);
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=917879544986402&id=100002930964631 (www.facebook.com , страница «Шухратжон Ахмаджонов», 30.10.2015);
https://www.facebook.com/Mutabar?fref=tl_fr_box&pnref=lhc.friends (www.facebook.com/Mutabar/ страница «Мутабар Таджибаева», 10.11.2015).
Часть 3. Джамшид в тюрьме США (Жамшид АҚШ қамоқхонасида). - https://siyosat.wordpress.com/2015/11/11/%d1%81%d1...d0%be%d0%b2%d0%b0-3/#more-8648 (www.siyosat.wordpress.com 11.11.2015);
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=923706051070418&id=100002930964631 (www.facebook.com , страница «Шухратжон Ахмаджонов», 11.11.2015);
https://www.facebook.com/Mutabar?fref=tl_fr_box&pnref=lhc.friends (www.facebook.com/Mutabar/ страница «Мутабар Таджибаева», 11.11.2015).

48. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраев. Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри. – https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.18-22.03); (Давоми 3, Давоми 2, Давоми 1, Китобнинг боши);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.18-22.03); (Давоми 3, Давоми 2, Давоми 1, Китобнинг боши)

https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=1360246030749749&id=100002930964631 (www.facebook.com Фейсбукдаги “Шухрат Ахмаджонов” саҳифаси, 2021.18.03).

КИТОБ МУНДАРИЖАСИДАН:

Ш.Жўраев: “Эй, дўст” номли қўшиқ.
“Эй, дўст” номли шеър.
Китобнинг 4-нашрига кириш сўзи (2017 йил апрел).
Кириш сўзи-4: Ўзбекистондаги воқеалар.
Кириш сўзи-4: Жамшид Каримов тақдири.
Кириш сўзи-4: Қирғизистондаги воқеалар.
Кириш сўзи-4: Қозоғистондаги воқеалар.
Кириш сўзи-4: АҚШдаги воқеалар.
Кириш сўзи-4: АҚШда тазйиқларнинг бошланиши.
Кириш сўзи-4: Мени ноқонунан уч марта ишдан ҳайдашди.
Кириш сўзи-4: Фазлиддин Ёқубов тақдири.
Кириш сўзи-4: Улуғбек Қодиров тақдири.
Кириш сўзи-4: АҚШдаги сохта суд жараёнлари.

Китобнинг 4-нашрига Кириш сўзини 2017 йил апрелда ёзганман. У менинг инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ бўлганлиги сабабли чўзилиб кетди. Шу сабабли 4-нашрига Кириш сўзини алоҳида «Инсон ҳуқуқи ҳимоячисининг йўли” номли китоб қилиб ёзишга қарор қилганман. «Инсон ҳуқуқи ҳимоячисининг йўли” номли китобимнинг бир қимини шу Кундалигимда чоп қилганман.

49. АХМАДЖОНОВ Ш. Как обвели Мухторова в Федеральном суде США?
- MUHTOROV | Записи в рубрике MUHTOROV | Дневник Турон_Шухратжони : LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “MUHTOROV», 26 июля 2018 года);
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5837246/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “MUHTOROV», 26 июля 2018 года);
- https://siyosat.wordpress.com/2018/07/18/%d0%ba%d0...d0%bc-%d1%81%d1%83/#more-11920 (www.siyosat.wordpress.com 18.07.2018).

50. АҲМАДЖОНОВ Ш. Ўзбекистонга зарур муҳим ислоҳотларга доир 20 та таклифим.
- СТАТЬИ 2018 года | Записи в рубрике СТАТЬИ 2018 года | Дневник Турон_Шухратжони : LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Статьи 2018 года», 27 августа 2018 года);
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6778261/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Статьи 2018 года», 27 августа 2018 года);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018.27.08).

51. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраевнинг куй ва қўшиқларини ўғирлашмоқда.
- СТАТЬИ 2018 года | Записи в рубрике СТАТЬИ 2018 года | Дневник Турон_Шухратжони : LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Статьи 2018 года», 11 октября 2018 года);
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6778261/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Статьи 2018 года», 11 октября 2018 года);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018.11.10).

52. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраевнинг АҚШдаги концерти.
- СТАТЬИ 2018 года | Записи в рубрике СТАТЬИ 2018 года | Дневник Турон_Шухратжони : LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Статьи 2018 года», 18 октября 2018 года);
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6778261/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Статьи 2018 года», 18 октября 2018 года);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post442460755/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2018.18.10).

53. АҲМАДЖОНОВ Ш. Ислом Каримовнинг ижобий ишлари.
- СТАТЬИ 2018 года | Записи в рубрике СТАТЬИ 2018 года | Дневник Турон_Шухратжони : LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Статьи 2018 года», 4 ноября 2018 года);
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6778261/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, ”, Рубрика «Статьи 2018 года», 4 ноября 2018 года);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post443492860/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018.04.11);
https://siyosat.wordpress.com/2018/11/02/%d0%b8%d1...%d0%b0%d1%80%d0%b8/#more-12013 (www.siyosat.wordpress.com 2018.02.11).

54. АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 3-нашри). –
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6799235/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), Рубрика «КИТОБ: «БИРЛИК»ЧИЛАР», 2018 йил 6 ва 9 ноябр; 2019 йил 2 ва 4 январ); (Давоми 3, Давоми 2, Давоми 1, Китобнинг боши);
Китоб давоми 1: https://siyosat.wordpress.com/2018/11/08/%d0%b1%d0...%d0%bb%d0%b0%d1%80/#more-12023 (www.siyosat.wordpress.com 2018.08.11).
Китоб давоми 2: https://siyosat.wordpress.com/2018/11/09/%d0%b1%d0...%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80-2/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.09.11).
Китоб давоми 3:
https://siyosat.wordpress.com/2018/12/03/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.03.12).
Китоб давоми 4:
https://siyosat.wordpress.com/2019/01/02/%d0%b1%d0...%b0%d0%b2%d0%be%d0%bc%d0%b8-4/ (www.siyosat.wordpress.com 2019.02.01).

55. АҲМАДЖОНОВ Ш. 1999 йилги Тошкент портлашлари: Воқеалар тафсилоти (1-мақола) (Ташкентские взрывы 1999 года: Подробности событий (Статья 1)).
- 2019 YILGI MAQOLALAR | Записи в рубрике 2019 YILGI MAQOLALAR | Дневник Турон_Шухратжони : LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «2019 YILGI MAQOLALAR», 2019.12.01);
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6817216/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «2019 YILGI MAQOLALAR», 2019.12.01); (Давоми 2019.22.01, 1-мақоланинг боши 2019.12.01);
- https://siyosat.wordpress.com/2019/01/19/1999-%d0%...%d0%bb%d0%b0%d1%80/#more-12126 (www.siyosat.wordpress.com 2019.19.01).

56. АҲМАДЖОНОВ Ш. 1999 йилги Тошкент портлашлари: Кимлар ва қандай қилиб уюштирди? (3-мақола) (Ташкентские взрывы 1999 года: Кто и как организовал (Статья 3)).
- 2019 YILGI MAQOLALAR | Записи в рубрике 2019 YILGI MAQOLALAR | Дневник Турон_Шухратжони : LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «2019 YILGI MAQOLALAR», 2019.15.02); (Охири, Давоми, 3-мақоланинг боши);
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6817216/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «2019 YILGI MAQOLALAR», 2019.15.01); (Охири, Давоми, 3-мақоланинг боши);
– https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post449712819/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2019.15.02); (Охири, Давоми, 3-мақоланинг боши);
https://siyosat.wordpress.com/2019/02/15/1999-%d0%...d1%80-%d0%b2%d0%b0/#more-12168 (www.siyosat.wordpress.com 2019.15.02).

57. АҲМАДЖОНОВ Ш. 21-23-таклифларим: Пайғамбар туғилган кунни байрам қилайлик.
- Дневник Турон_Шухратжони : LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), Рубрика «2019 YILGI MAQOLALAR», 2019.30.04);
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6817216/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), Рубрика «2019 YILGI MAQOLALAR», 2019.30.04).

58. АҲМАДЖОНОВ Ш. Ислом Каримов ва МХХнинг салбий ишлари.
- Дневник Турон_Шухратжони : LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), Рубрика «2019 YILGI MAQOLALAR», 2019.30.04);
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6817216/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), Рубрика «2019 YILGI MAQOLALAR», 2019.30.04).
– https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post454174374 (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2019.01.05); (Охири 2019.01.05, Давоми 2019.01.05, 3-мақоланинг боши 2019.30.04);
- https://siyosat.wordpress.com/2018/11/02/%d0%b8%d1...d0%b8%d1%88%d0%bb%d0%b0%d1%80/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.02.11).

59. АҲМАДЖОНОВ Ш. Амир Темурнинг махфий ерости йўли.
- Дневник Турон_Шухратжони : LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), Рубрика «2019 YILGI MAQOLALAR», 2019.30.08);
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6817216/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), Рубрика «2019 YILGI MAQOLALAR», 2019.30.08); (Давоми, Мақоланинг боши);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post459725096 (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2019.30.08); (Давоми, Мақоланинг боши);
- https://siyosat.wordpress.com/2019/08/20/амир-темурнинг-ерости-йўли/ (www.siyosat.wordpress.com 2019.20.08).

60. АҲМАДЖОНОВ Ш. Ўзбек тилини тартибга келтирайлик.
- Дневник Турон_Шухратжони : LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), Рубрика «2019 YILGI MAQOLALAR», 2019.23.09);
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6817216/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), Рубрика «2019 YILGI MAQOLALAR», 2019.23.09);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/profile (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2019.23.09);
https://siyosat.wordpress.com/2019/09/24/ўзбек-тил...ртибга-келтирайлик/#more-12398 (www.siyosat.wordpress.com 2019.24.09).

61. АХМАДЖОНОВ Ш. В Вашингтоне проводят испытание новое кибероружие.
Часть 1. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post460941946 (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 27-28.09.2019); (Часть 1: Продолжение 28.09.2019, Начало статьи 27.09.2019);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6817216/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «2019 YILGI MAQOLALAR», 27-28.09.2019); (Часть 1: Продолжение 28.09.2019, Начало статьи 27.09.2019);
https://siyosat.wordpress.com/2019/09/28/в-вашингт...дят-испытание-ново/#more-12408 (www.siyosat.wordpress.com 28.09.2019).
Часть 2. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post460941946 (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 12.10.2019);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6817216/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «2019 YILGI MAQOLALAR», 12.10.2019);
- https://siyosat.wordpress.com/2019/10/14/в-вашингт...т-испытание-ново-2/#more-12435 (www.siyosat.wordpress.com 14.10.2019).

62. АҲМАДЖОНОВ Ш. Самарқанддаги Амир Темур давридаги ерости йўлига доир мурожаатим. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post463664296/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2019.30.11).

63. АҲМАДЖОНОВ Ш. Ёзувчи Нусрат Раҳматнинг жиддий хатоси.
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6906524/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “СТАТЬИ 2020 ГОДА”, 01.01.2020);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6906524/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2020.01.01).

64. АҲМАДЖОНОВ Ш. Маҳмуд Ражаб тақдири. -
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6906524/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), Рубрика “СТАТЬИ 2020 ГОДА”, 2020.24.01);
https://siyosat.wordpress.com/2020/01/23/маҳмуд-ражаб-тақдири/#more-12505 (www.siyosat.wordpress.com 2020.23.01).

65. АҲМАДЖОНОВ Ш. Нафосат Оллошкуровага қарши жазолаш психиатрияси ва уни ҳимоя тадбирларимиз. –
1-қисм. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6906524/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), Рубрика “СТАТЬИ 2020 ГОДА”, 2020.17.02). (Давоми, Мақола 1-қисмининг боши)

66. АХМАДЖОНОВ Ш. Господин Президент Барак Обама! Дорогие сенаторы и депутаты! (Открытое письмо от 13 января 2014 года) (Президент жаноблари Барак Обама! Қадрли сенаторлар ва депутатлар! (2014 йил 13 январ кунги Очиқ хат)).
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), Рубрика “СТАТЬИ 2014 ГОДА”, 18.04.2020);
- http://dunyouzbeklari.com/2014/01/17/59220 (www.dunyouzbeklari.com 2014.18.01);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru 18.04.2020).

67. Mr. President Barack Obama! Dear senators and representatives! Open letter dated January 13, 2014. By Shuhratjon Ahmadjonov (АХМАДЖОНОВ Ш. Господин Президент Барак Обама! Дорогие сенаторы и депутаты! (Открытое письмо от 13 января 2014 года)). –
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5278052/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), Рубрика “СТАТЬИ 2014 ГОДА”, April 18, 2020);
http://dunyouzbeklari.com/2014/01/17/59220 (www.dunyouzbeklari.com January 18, 2014);

68. АҲМАДЖОНОВ Ш. Гулнора Каримова устидан ўтказилган масхарабозлик судлари ҳамда ҳукмларига доир фактлар ва ечим йўли.
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801767/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2020.10.07);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6906524/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), Рубрика “СТАТЬИ 2020 ГОДА”, 2020.10.07).

69. АХМАДЖОНОВ Ш. Как усилить контроль за работой сотрудников ФБР и полиции? - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6906524/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “СТАТЬИ 2020”, 21.07.2020).

70. How to strengthen control over the work of the police and FBI? By Shuhratjon Ahmadjonov. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5838835/ (www.liveinternet.ru Дневник «Турон Шухратжони», Heading «English», July 21, 2020).

71. АХМАДЖОНОВ Ш. Господин Президент Дональд Трамп! Господин Избранный Президент Джо Байден! Уважаемые сенаторы и репрезентативы! (Жалоба от 8 сентября и 14 декабря 2020 года). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6906524/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика “СТАТЬИ 2020”, 15.12.2020).

72. Mr. President Donald Trump! Mr. President-elect Joe Biden! Dear senators and representatives! Dear Americans and leaderships of the human rights organizations! (Complaint dated September 8 and December 14, 2020). By Shuhratjon Ahmadjonov. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5838835/ (www.liveinternet.ru Дневник «Турон Шухратжони», Heading «English», December 15, 2020).

73. АҲМАДЖОНОВ Ш. 2021 йилги Давлат дастурига таклифларим.
- 2021 YILGI MAQOLALAR | Записи в рубрике 2021 YILGI MAQOLALAR | Дневник Турон_Шухратжони : LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), Рубрика «2021 YILGI MAQOLALAR», 2021.29.01);
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6952466/page1.html (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), Рубрика «2021 YILGI MAQOLALAR», 2021.29.01); (Охири, Давоми 2, Давоми 1, Мақоланинг боши)
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post480271098/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2021.29.01); (Охири, Давоми 2, Давоми 1, Мақоланинг боши)
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801767/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “Правозащита” рукни, 2021.29.01).

74. АҲМАДЖОНОВ Ш. Ориқлашнинг осон йўли. - www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6952466/page2.html (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2021 YILGI MAQOLALAR” рукни, 2021.10.02).

75. АҲМАДЖОНОВ Ш. 2021 йилги Давлат дастури лойиҳасига таклифларим. -
1-таклифим: Прокуратура органлари ваколатларини кескин камайтириш. (2021.04.02)
2- таклифим: “Олтин амнистия”ни эълон қилиш. (2021.04.02)
3- таклифим: Давлатни бой, халқни фаровон қилишнинг осон йўли. (2021.05.02)
4- таклифим: Гап-гаштаклар нодавлат нотижорат ташкилотларидир. (2021.08.02)
5-таклифим: Фуқаролар мулки ва пулини қонунлаштириш (легализациялаш). (2021.11.02)
6-таклифим: Ҳар бир фуқаронинг йиллик даромадини декларациялаш. (2021.11.02)
7-таклифим: Картошкани арзон нархда халққа етказиб бериш. (2021.12.02)
8-таклифим: Қарз балосидан огоҳ бўлайлик. (2021.14.02)

https://www.facebook.com/profile.php?id=100002930964631 2021 йил 4, 5, 8, 11, 12, 14 феврал);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6952466/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2021 YILGI MAQOLALAR” рукни, 2021.12-14.02);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2021.12-14.02).
https://www.facebook.com/profile.php?id=100002930964631 2021 йил 4, 5, 8, 11, 12, 14 феврал).

76. АҲМАДЖОНОВ Ш. Қарз балосидан огоҳ бўлгин халқим! (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 2-нашри). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6954090/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), “KITOB: QARZGA DOIR” рукни, 2021.17.02). (Охири, Давоми 1, Китобнинг боши)

77. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шоввозсойдаги маскан ДХХникими?
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6952466/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2021 YILGI MAQOLALAR” рукни, 2021.03.03); (Давоми, Мақоланинг боши)

- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post481602361/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2021.03.03).

78. АҲМАДЖОНОВ Ш. Ис гази ва электрлаштириш.
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6952466/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2021 YILGI MAQOLALAR” рукни, 2021.09.03); (Давоми, Мақоланинг боши)
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2021.10.03). (Охири, Давоми, Мақоланинг боши)

79. Mysterious deaths. By Cynthia Sewell (СИНТИЯ СЮЭЛЛ. Сирли ўлимлар).
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5838835/ (www.liveinternet.ru «Турон Шухратжони» кундалиги (дневник), Heading «English» (рукни), March 17, 2021, инглиз тилида).

80. СИНТИЯ СЮЭЛЛ. Сирли ўлимлар.
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956320/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), «Boshqa muallif» рукни, 2021.17.03, ўзбек тилида, кирил алифбосида);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post482133657 (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2021.17.03, ўзбек тилида, кирил алифбосида).

81. СИНТИЯ СЮЭЛЛ. Таинственные смерти (СИНТИЯ СЮЭЛЛ. Сирли ўлимлар).
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956320/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Boshqa muallif», 17.03.2021, рус тилида);
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6952466/page2.html (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), Рубрика «2021 YILGI MAQOLALAR», 17.03.2021).

------------------------------------------------

82. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраев. Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри. – https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.18-22.03);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.18-22.03);

Шерали Жўраев. (Кириш сўзи)
- ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ | Записи в рубрике ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ | Дневник Турон_Шухратжони : LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.18.03);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.18.03).

83. Шерали Жўраев. (Параграф 1). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.18.03).

84. Шерали Жўраев. (Параграф 1-2). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.18.03).

85. Шерали Жўраев. (Параграф 3-5). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.19.03).

86. АҲМАДЖОНОВ Ш. 1. Кибернетика фанидаги “қора қути” ва Миллий хавфсизлик хизмати билан ҳамкорлик қилаётган кимсани аниқлаш иложи борми? - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “2007 MAQOLALAR” рукни, 2021.22.03);
- http://turonzamin.org/2007/04/12/nuqtai-nazar-59/#more-1585 (www.turonzamin.org 2007.12.04).

87. АҲМАДЖОНОВ Ш. 3. Ўзбекистон МХХ ва ИИВнинг ўзаро муносабатлари ва Ж.Шосалимов ҳамда унинг турмуш ўртоғини ИИВ ходимлари тазйиқ қилишгани ростми? - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “2007 MAQOLALAR” рукни, 2021.22.03);
http://turonzamin.org/2007/04/14/nuqtai-nazar-62/#more-1591 (www.turonzamin.org 2007.14.04).

88. АҲМАДЖОНОВ Ш. 4. Президентликка ўз номзодини қўйишга ҳаракат қилаётган шахсни қай даражада муҳокама қилиш мумкин ва айрим шахсларни президентликка номзод этиб кўрсатишдан мақсад нима? – https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “2007 MAQOLALAR” рукни, 2021.22.03);
http://turonzamin.org/2007/04/15/nuqtai-nazar-64/#more-1592 (www.turonzamin.org 2007.15.04).

89. Шерали Жўраев. (Параграф 6). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.22.03).

90. Шерали Жўраев. (Параграф 6 давоми). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.22.03).

91. Шерали Жўраев. (Параграф 7-8). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.24.03).

92. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраев – Пайғамбар ёшида. –
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post482395394/ (www.liveinternet.ru/users/4799013/ “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.24.03);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801766/ (www.liveinternet.ru/users/4799013/ “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “СТАТЬИ 2010 ГОДА” рукни, 2021.24.03);
http://turonzamin.org/2010/04/12/sherali-7/#more-10239 (www.turonzamin.org 2010.12.04).

93. АҲМАДЖОНОВ Ш. 20-июн – Халқаро Қочқинлар куни.
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post482398339/ (www.liveinternet.ru/users/4799013/ “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.24.03);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801766/ (www.liveinternet.ru/users/4799013/ “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “СТАТЬИ 2010 ГОДА” рукни, 2021.24.03);
- http://yangidunyo.com/wp-content/uploads/2010/07/qochqinlar-kuni.pdf (www.yangidunyo.com 2010.09.07); http://turonzamin.org/2012/01/12/shuh-4/ (www.turonzamin.org 2012.12.01).

94. Шерали Жўраев. (Параграф 10). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.26.03).

95. Шерали Жўраев. (Параграф 9). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.29.03).

96. Шерали Жўраев. (Параграф 11). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.30.03).

97. Шерали Жўраев. (Параграф 11 давоми). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.30.03).

98. Шерали Жўраев. (Параграф 12). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.01.04).

99. Шерали Жўраев. (Параграф 13). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.01.04).

100. Шерали Жўраев. (Параграф 14-15). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page1.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.02.04).

101. Шерали Жўраев. (Параграф 16-17). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.07.04).

102. Таклиф. Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёевга. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.09.04).

103. Шерали Жўраев. (Параграф 19). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.15.04).

104. Шерали Жўраев. (Параграф 18). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.15.04).

105. Шерали Жўраев. (Параграф 20). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.20.04).

106. Шерали Жўраев. (Параграф 21). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.20.04).

107. Шерали Жўраев. (Параграф 22). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.23.04).

108. Шерали Жўраев. (Параграф 23). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.23.04).

109. Шерали Жўраев. (Параграф 24). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.28.04).

110. Шерали Жўраев. (Параграф 25). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.01.05).

111. Шерали Жўраев. (Параграф 26-27). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.04.05).

112. Шерали Жўраев. (Параграф 28). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.07.05).

113. Шерали Жўраев. (Параграф 29). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.11.05).

114. Шерали Жўраев. (Параграф 30). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.15.05).

115. Шерали Жўраев. (Параграф 31). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.19.05).

116. Шерали Жўраев. (Параграф 32). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.10.06).

117. Шерали Жўраев. (Параграф 33). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.10.06).

118. Шерали Жўраев. (Параграф 34). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.12.06).

119. Шерали Жўраев. (Параграф 35). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.15.06).

120. Шерали Жўраев. (Параграф 36). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/page2.html (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.17.06).

121. АҲМАДЖОНОВ Ш. “Турон Шухратжони” кундалигидаги мақолаларим рўйхати. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6963436/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “MAQOLALAR RO’YXATI” рукни, 2021.23.06).

2021 йил 23 июн

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 36)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

36. “АНДА ЖОНИМ ҚОЛДИ” ҚЎШИҒИ ТАРИХИ
ЛАТИФНИНГ “БОБУР МОНОЛОГИ” ШЕЪРИ ВА ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУР РУБОИЙСИ, ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “АНДА ЖОНИМ ҚОЛДИ” ҚЎШИҒИ

Фото 43. Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1530). [201]

Китобимнинг 6-, 21-, 33-параграфларида ҳофиз Шерали Жўраевга қарши Давлат хавфсизлик қўмитаси (ДХҚ) раҳбарияти ва зобитлари уюштирган провокациялар ҳақида ёзгандим. Шерали Жўраев 1968 йилда “Ўзбегим” қўшиғини куйлай бошлагач уни 1969 йилда ДХҚ ўзининг қора рўйхатига киритган ва радио ҳамда телевидение орқали қўшиқларини эшиттириш ва кўрсатишни тақиқлаган. Шундай тақиқлашларга қарамай Шерали аканинг кўплаб мухлислари ҳофиз тўйларда куйлаган қўшиқларни кассеталарга ёзиб олиб ёки овоз ёзиш студияларида ёздириб олиб ўзлари эшитган ва бошқаларга ҳам эшитиш ҳамда завқланиш имкониятини яратган. Мен ҳам Шерали Жўраев ижросидаги қўшиқларни дастлаб 1970 йил кузида Самарқанд Давлат университети юқори босқичида ўқиётган талабаларнинг кассетали магнитафонида эшитиб завқланганим ҳақида китобимнинг 7-параграфида ёзгандим.

Шоирлик қобилияти бўлганлар эса яхши шеърлар ёзиб Шерали Жўраев қўшиқлари репертуарини бойитиш орзўсида ижод қилганлар (репертуар – бирор бадиий коллектив ёки алоҳида актёр, хонанда томонидан ижро этиладиган пеесалар, музика асарлари ва бошқа асарлар мажмуи). ДХҚ зобитлари бундай мухлислар тарқатаётган кассеталарни ва айрим ёш шоирлар ижодини расмий тақиқлаш имкониятига эга эмасди. Улар бундай ашаддий мухлисларга қарши провокациялар қўллаган. Шундай воқеа Шерали Жўраевнинг “Бола дунёни тебратар” номли [7]-китобида ёзилган. Уни баён қилай ва кейин фикр-мулоҳазаларимни давом қиламан.

“Сизга “Бобур монологи” тўғрисида гапириб бермоқчиман.

Бир куни йўлда кетаётсам, ҳарбий кийимдаги нотаниш киши мени тўхтатди. Турли-туман одамлар билан бу хилда гаплашавериб, ўрганиб кетганман. Саломлашдик, танишдик. Мени анчадан бери излаб юрар, маслаҳатлашадиган гапи бор экан. Бажону дил қулоқ солдим. Унинг қайниси касалхонада бўлиб, яқинда оғир операциядан чиқибди. Ҳар замон-ҳар замонда : “Эҳ, олдимга Шер ака келганида тузалиб кетармидим”, деб қўяркан. Борсам, ҳозироқ соғаядигандек тинчим йўқолди. Тезда республика онкология ва радиология илмий-текшириш институтига етиб келдик. Йигитнинг аҳволи ҳақиқатан ҳам оғир экан. Битта кўзини олиб ташлашибди. Оғзига сув томизиб туришибди. У мени кўриб, жуда қувониб кетди. Ёнида анча ўтирдим.

- Ҳали албатта тузалиб кетасиз, - дедим хайрлаша туриб. – Фақат умидсизланманг. Йигит киши мағрур, яшашга ишончи зўр бўлиши керак.

Врачлар билан ҳоли гаплашгач, юрагим эзилиб кетди. Уларнинг айтишича, йигит яна бир ҳафтагина яшаши мумкин экан, холос.

Янги қўшиқларим ёзилган магнит лентасини дўстларимдан бериб юбордим. Уни эсламасликка тиришавердим. Ўн гулидан бир гули очилмаган йигит умрининг бевақт хазон бўлишини ўйлаш оғир барибир.

Кўп ўтмай ундан хат олдим. Кўзларимга ишонмайман. Латифнинг туппа-тузук қалами бор экан. Хатга шеърларини ҳам қўшиб жўнатибди. Унинг “Бобур монологи” деган шеъри бутун вужудимни зирқиратиб юборди. Ўша пайтда Бобур таваллудининг 500 йиллиги нишонланаётган эди. Юбилей концертида илк бор шу қўшиқни куйладим. Шеър матни ёзилган қоғоз доиранинг ичида бўлиб, шунга қараб айтдим. Ҳозир бу менинг энг севимли қўшиқларимдан бири ҳисобланади. Аммо ҳар гал куйлаганимда Латиф ҳақидаги ўйлар менга азоб беради.

Кейинчалик суриштириб билдим: у билимли, тиришқоқ, тузуккина ташкилотчилик салоҳиятига эга йигит экан. Шу билан бирга қизиққон, жисмоний жиҳатдан ҳам кучли бўлган. Табиийки, бунақа кишиларнинг ҳатти-ҳаракатларини ҳамма ҳам тўғри қабул қилавермайди, барча тенгдошлари ҳам унга самимият, ҳавас ила қарамайди. Латиф Тошкент Давлат Университетининг филология факультетида ўқир, ётоқхона студентлар совети (кенгаши)нинг раиси қилиб сайланган экан. Талабалар ҳаётини яхши биламан: ота-она, қариндош-уруғ, ўқитувчилардан ажралган ҳолда “эркин” яшашнинг масъулияти борлигини барча ҳам бирдик тушунмайди. Ҳозир-ку, анча тартибга тушилгандир, аммо илгари ётоқхоналарда спиртли ичимлик истеъмол қилувчилар кўп бўлар, бунинг орқасида турли кўнгилсиз ҳодисалар юз бериб турарди. Бундай шароитда студентлар Совети раисининг ташвиши кўп бўлади.

Бир куни кечаси кимнингдир туғилган кунини нишонлашади. “Узоқ умр, сиҳат-саломатлик, дўстга зор, душманга хор, номардга муҳтож бўлмаслик, бирлик, жипслик учун” қадаҳлар кўтарилган, албатта. Ярим кеча бўлади ҳамки, меҳмонлар тарқалишмайди. Аксинча, тинчгина дам олиб ётганларнинг ҳаловатини бузиша бошлайди. Шунда Латиф фақатгина студентлар Совети раиси сифатида эмас, ўзини билган инсондек уларни тартибга чақиради. Ичимликдан бошлари қизиб қолган, ҳозиргина бир-бирларини қўллаб-қувватлашга қасамёд қилиб қадаҳ кўтарганлар унинг бу “шаккоклиги”дан беҳад ғазабланишади. Ўртада жанжал чиқади.

Албатта, кўп ўтмай тўполон тинчийди, ҳамма ўз хонасига тарқалади. Эртасига эса Латиф дарсга бормайди. Ундан кейин ҳам. Қишлоғига қайтиб кетиб, даволанмоқчи бўлган экан. Уйидагиларга: “Қаттиқ йиқилдим”, дебди. Врачлар юзидаги шишларни қайтаришади, ёрилган жойларни тузатишади, бироқ унинг аҳволи яхшиланмайди. Латиф эса нима бўлганлигини очиқ айтмайди. Орадан анча вақт ўтиб кетади. Кейин маълум бўлишича, унинг жағ суяклари қаттиқ шикастланган, эзилган экан. Буни ҳеч ким ўз вақтида билмаган. Натижада жағнинг суяклари ичдан йиринглаб, кўзга таъсир этади. Мен унинг ёнига борганимда кўзини ана шу сабабдан олиб ташлашган экан. Ўша пайтда ҳам у ўзига қандай азоб беришгани, кимлар билан муштлашгани тўғрисида миқ этиб оғиз очмаган. “Агар бировга оғиз очсанг- ўлдирамиз!” – деб қўрқитишганмикин? Йўқ, менимча. Латиф бунақа пўписалардан чўчимасди, ўша кунги суҳбатимиз давомида унинг сўзларидаги қатъият бундай хаёлга боришимга асос бермайди. Энди ўйлаб кўрсам, у мард ва бағри кенг йигит бўлган экан.

Ўша куни шовқин-сурон, тўполонни Латифдан бўлак ҳеч ким эшитмаганмикан? Йўқ, ҳамма билган, эшитган. Лекин бу “бошоғриқ” воқеага гувоҳ бўлиб қолишдан қўрққанликлари учун ожиз қалбларига алланарсалар дея таскин бериб, бошларини кўрпага қаттиқроқ буркаб ухлайверишган!

Латиф касал ҳолида ўз юртига борганда, бутун дард-аламини ичига ютиб, нималар ҳақида ўйлаган экан? “Бобур монологи” шеърини ёзаётганда қандай хаёлларга борган экан? “Падаримни ютиб кетган жарда жоним қолди менинг, Қалбим торин чертиб кетган ёрда жоним қолди менинг, Анда жоним олиб қолған ерда жоним қолди менинг, Фарзандини меҳмон этган Андижоним қолди менинг” деган сатрларни қоғоз бетига терганда фақат Бобур ҳасратинигина ифодалаган деб бўладими? Кўзлари ҳаётга тўймаган ёш йигитнинг бу каби самимий, вазмин ва дардли мисралари унинг ҳаётини ўйлаганинг сайин қалбингни ларзага келтираверади.” [7, 38-41-б.]

Менимча, ҳофиз Шерали Жўраевнинг мухлиси бўлган ёш талантли шоир Латифга қарши ушбу қаттиқ калтаклаш провокацияси олдиндан пухта режалаштириб ўтказилган. Тасаввур қилинг, Латиф “Бобур монологи” каби кучли танқидий шеърлар ёзиб ҳофиз Шерали Жўраев билан ижодий ҳамкорлик қила бошласа қандай ажойиб ўлмас қўшиқлар яратилиши мумкин бўларди. ДХҚдагилар буни яхши тасаввур қилишади ва олдиндан чора кўриш иложини режалаштиришади ҳамда провокация ёрдамида амалга оширишади. Провокация дунё давлатлари, жумладан Ўзбекистон махсус хизмат органларининг асосий иш услубларидан биридир. Провокация мавзуси ўзбек адабиётида ва мақолаларида жуда кам ёритилган мавзудир. Бунга доир таҳлилни бошқа параграфда давом эттирарман, иншааллоҳ. Ўзимга қарши шунга ўхшаш провокация уюштиришмоқчи бўлганликларга доир воқеани қисқача баён қилай.

Мен 1977 йил 1 декабрда Тошкент Кибернетика институтига аспирантурага кирдим. Менга Тошкент шаҳар, Академиклар шаҳарчаси, Файзулла Хўжаев (ҳозир Дурмон) кўчаси, 51-уйда жойлашган Ўзбекистон Фанлар академиясига қарашли уч қаватли аспирантлар ётоқхонасидан уч йил муддатга жой беришди. Ётоқхонанинг 2-қавати, 45-хонаси телевизорхона бўлиб, одатда ётоқхонада яшовчилар телевизор томоша қилишарди. Бу хонада баъзан йиғилишлар ҳам ўтказиларди.

1978 йил. Бир куни 45-хонага кирдимда турган ҳолимда бироз телевизор томоша қилдим. Хонада яна 2-3 нафар томошабин бор эди. Телевизорда кимлардир куйдим-пишдим қўшиқларни куйлашди. Мен норози оҳангда “Фақат куйдим-пишдим қўшиқларни кўрсатишади. Бошқа қўшиқларни куйлашмайди ва кўрсатишмайди” деган маънода гапирдим. Шу вақти телехонага 25 ёшлардаги киши кирди. У бир гап гапирди. Мен унга жавобан телевизорда Шерали Жўраев, Владимир Висотский куйлаган қўшиқларни кўрсатишмаётганини айтдим. У Шерали Жўраевнинг фарзанди йўқлигини айтиб қуйидаги гапларни қўшимча қилди (маъноси):

“Шерали Жўраев билан Камолиддин Раҳимов кимнинг пули кўплиги ҳақида баҳслашиб қолишибди. Баҳсни давом қилиш учун бошқа кунни белгилашибди. Шерали Жўраев халта-халта пулларини машинасига ортиб келибди. Камолиддин Раҳимов эса “Волга” машинасида беш нафар фарзанди билан келибди ва унга: “Менинг бойлигим мана шу фарзандларим” дебди. Шерали Жўраев бунга жавоб бера олмабди” деди.

Мен ҳурмат қиладиган ҳофизим ҳақида бу кишининг тутуруқсиз гаплари жаҳлимни чиқарди. Ўзимни тутиб савол бердим: “Бу гапларни қаердан олдингиз? Бирор газета-журналдаги мақолада ўқидингизми ёки шундай баҳс бўлганига гувоҳ борми?” У “менга биров айтди” деган маънода жавоб берди. Мен унга: “Бундай асоссиз миш-миш гапларни тарқатиб юришингиз яхши эмас” дедим ва телевизорхонадан чиқиб кетдим.

Энди Латифнинг “Бобур монологи” шеърини келтирай. Охирги тўрт қатор шеър Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг (1483-1530) рубоийси бўлиб, уни Шерали Жўраев қўшиқ матнига қўшган.

Латифнинг “Бобур монологи” шеъри ва Заҳириддин Муҳаммад Бобур рубоийси, Шерали Жўраев қўшиғи

АНДА ЖОНИМ ҚОЛДИ МЕНИНГ

Падаримни ютиб кетган жарда жоним қолди менинг,
Қалбим торин тортиб чертган ёрда жоним қолди менинг.
Қалам бирлан шамшир тутган ерда жоним қолди менинг,
Шаббобликда шабгир этган анда жоним қолди менинг,
Анда жоним олиб қолғон Андижоним қолди менинг.

Нодиримсан, Андижонни қалбим ҳаргиз тарк этмайин,
Ҳабибимсан, Андижоннинг ёдин ҳаргиз тарк этмайин,
Илҳомчимсан, Андижонни ким ҳаргиз тарк этмайин,
Анда номим боқий этган Андижоним қолди менинг.

Боғишамол насимига куйган дилим зор айлабон,
Риёликни рафиқ билган рақиблар озор айлабон,
Диёримда муқимликни замонам душвор айлабон,
Фурқатида эъ‎тимодим афғонга изҳор айлабон,
Фарзандини меҳмон этган Андижоним қолди менинг.

Бобурингман, фатво берган юртим ҳаргиз тарк этмайин,
Анда номим боқий этган Андижоним қолди менинг.
Қай ёнғаки азм этсам, ёнимда борур меҳнат,
Қай сориға юзлансам, ўтрумға келур қайғу,
Юз меҳнату ғам кўрган, осойиши кам кўрган,
Минг дарду ситам кўрган мандек яна бир борму?
Юз меҳнату ғам кўрган мандек яна бир борму?
Осойиши кам кўрган мандек яна бир борму?

Толеъ йўқи жонимға балолиғ бўлди,
Ҳар ишники, айладим - хатолиғ бўлди.
Ўз юртни (ерни) қўйиб, Ҳинд сори юзландим,
Ё Раб, нетайин, бу не юз қаролиғ бўлди?! [202, 78-б.], [203]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

7. (6) ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

201. ҚОСИМОВА Н. Заҳириддин Муҳаммад Бобур - янги ёзув кашфиётчиси.
- ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУР — ЯНГИ ЁЗУВ КАШФИЁТЧИСИ — Nargis.uz (www.nargis.uz 2019.05.11);
- www.nargis.uz/?p=2570 (www.nargis.uz 2019.05.11).

202. ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУР. Ғазаллар, рубоийлар, туюқлар, қитъалар, тўртликлар, маснавийлар, фардлар.
- Microsoft Word - zahiriddin_bobur_ziyouz_com.doc (tiiame.uz)
- www.staff.tiiame.uz/storage/users/83/books/ofiyM3FsM4VzTBkjOqP2ctVj8hq94LVAIRmKJ4Bu.pdf (www.staff.tiiame.uz www.ziyouz.com кутубхонаси).

203. АБДУМАТИЛИБ МИРЗО. Андижоним колди меним Шерали Жураев.
- Андижоним колди меним Шерали Жураев - YouTube (www.youtube.com August 20, 2019. 10 дақиқа 40 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch?v=JTKupmuFym4 (www.youtube.com August 20, 2019. 10 дақиқа 40 сониялик видеолавҳа).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 16 июн

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 35)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

35. 1981: АНДИЖОНДАГИ ТЎЙ
МАХТУМҚУЛИНИНГ “БУЛБУЛ НАВО ҚИЛГАН ҲАВОЛИ БОҒЛАР» ДЕЯ БОШЛАНАДИГАН ШЕЪРИ. ТУРКМАНЧАДАН МИРЗО КЕНЖАБЕК ВА ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ТАРЖИМАСИ. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “ДАВРОН ТЎХТАМАС» ҚЎШИҒИ


Фото 42. Адҳамжон Шерматов (1958-2011). [198]

Ҳофиз Шерали Жўраев 1981 йилда Андижон шаҳридаги тўйда қатнашди. Тўй арафасида ва тўйда бўлиб ўтган воқеа ҳақидаги маълумотни менга андижонлик шоир Адҳамжон Шерматов 2008 йил 18 май куни берди. У билан танишишим тарихини қисқача айтиб берай.

“Китобнинг учинчи нашрига кириш сўзи”да ёзганимдек, китобимнинг биринчи нашрини www.turonzamin.org сайтида 2008 йил 8 мартдан бошлаб параграфма-параграф чоп қила бошладим. Шерали Жўраев мухлисларидан бири бўлмиш Канадада яшаётган андижонлик қочқин, шоир ва ёзувчи Холдор Вулқон (Абдусаломов) электрон почта орқали менга хат ёзди. Хатлаша бошладик. У Шерали Жўраев ҳақида “Мукаммал дунё” номли достон ёзгани, достон Андижонда дўсти Адҳамжон Шерматовда қолгани ва шуни бориб олиб келишимни илтимос қилди. Мен рози бўлдим. У менга йўлкира пулини ортиғи билан жўнатди. Маълумки, 2005 йил 13-14 май кунлари Андижон қирғини рўй берганди. Шу қонли сананинг уч йиллигини Тошкентда ўтказиб сўнгра Андижонга бордим. Андижонга бориб бир неча кундан кейин Тошкентга қайтганимгача Ўзбекистон кучишлатар орган зобитлари кузатувида бўлдим. Тошкентга қайтгач Холдор Вулқоннинг “Мукаммал дунё” достонини компютерда териб www.turonzamin.com сайтида 2008 йил 7 июн куни чоп қилдим. [137]

Адҳамжон Шерматовнинг Шерали Жўраев ҳақидаги «Сотилмас қалб эгаси» номли ҳикоясининг асосий қисмини китобимнинг 23.4-параграфида келтиргандим. Адҳамжон айтишича, «Холис» газетаси муҳарририятидагилар мақоланинг қуйида келтирилаётган қисмини газетада чоп этишмабди. У бу ҳақда менга 2008 йил 18 май куни Андижондаги уйида гапириб берди ва шу мақоланинг тўлиқ нусхасига ўз имзосини қўйиб тақдим этди.

«Орадан кўп ўтмай ўша йили (1981 йилда, А.Ш.) Андижон шаҳрининг Шимолий кичик даҳасида яшовчи опам суннат тўйи қилиш тараддудига тушди. Тўйга Шeрали Жўраев кeладиган бўлибди. Тўй тараддуди бошланган, бир томонда сўқим, қўй сўйилаётган, бир томонда қозон-ўчоқ, стол-стул дeгандeк ҳамма юмуш билан банд. Шу пайт Нурмуҳаммад (поччамиз)ни бир жўраси гап отиб қолди:

- “Нур, Шeралини қанчага гаплашдинг, биз уни жуда катта пулга кeлади” дeб эшитганмиз дeди, қошини кeриб – ўзи ростдан кeладими ёки миш-мишми?

- Бу мeнинг ишим, сeнга нима – дeди Нур ака нимадандир тажанг бўлиб турган шeкилли.

Жўрасини жeркиб:
- Мeнга-ку барибир, лeкин дўст-душман бор, тағин ер чизиб қомагинда ошна – дeди жўраси қитмир оҳангда.

Бу гапларни эшитиб, набирасини ўйнатиб ўтирган тоғойим (тоғам, А.Ш.) Хўжамбeрди полвонни қошлари чимирилди (жаҳли чиққанда шундай бўларди).

- Ҳe … бола нималар дeб валдираяпсан, индамаса жа .. ҳаддингдан ошиб кeтяпсан-а! Шeр (тоғойим ҳофизни шундай атарди) сeнга ўхшаган бeбурдлардан эмас. Агар сeнга ўхшаган бўлганда аввало ваъда бeрмасди, хў, ўша катта пул бeрадиган казо-казоларникига кeтган бўларди. Оддий ошпазнинг тўйига кeлмасди, тушундингми? Шeр сотилмас қалб эгаси. Сeнга ўхшаганлар ҳофизнинг торини битта қулоғига ҳам арзимайди. Бунақанги ҳофизлар юз йилда битта туғилади, - дeди тоғойим жаҳли чиқиб. Панжалари мушт бўлиб тугилди (тоғам 2-Жаҳон уруши қатнашчиси эди). Кўпчилик ўртага тушиб мунозарани бости-бости қилишди.

Эртаси куни кeчга яқин Шeрали Жўраев тўйхонага кириб кeлди, оёғи остига паёндозлар тўшалди. Куй-қўшиқ бошланди. Ҳофиз ярим тунгача тўхтамасдан қўшиқ куйлади. Бутун Шимолий даҳа аҳолисига ҳақиқий қўшиқ байрамига айланди. Илк бор ўшанда тоғойимни кўзида ёш кўрдим. Бу ёшлар сeвинч, масрурлик ёшлари эди.

Шу пайт кeчаги Нур акамни жўраси тоғамни ёнига кeлди. Анчагина кайфи ҳам бор эди:

- Полвон тоға мeни кeчиринг, кeча билмай гапириб юборибман, узр тоға – дeди тeбраниб.

- Сeни Аллоҳ кeчирсин болам, бундан кeйин билиб гапиргин, тушундингми? Қара, ҳофиз тўрт соатдан бeри тинимсиз қўшиқ айттяпти, сeн бўлсанг эшитиб мазза қилишнинг ўрнига алжираб қолибсан – дeди тоғойим.

Кимдир кeлиб тоғамни ўйнаб бeришини сўраб даврага тортиб кeтди. Созандалар “Дилхирож” куйини бошлаб юборишди. Тоғамни ўйинга тушишини умримда биринчи бор кўришим эди. Мeнга отам ўрнида ота бўлган мeҳрибон тоғам, ўйнар эди. Улуғ Ватан урушида осколка ўйиб кeтган билакларидаги чуқурчалар ҳам ўйнарди. Назаримда, тоғам куйга монанд эшилиб, тўлғаниб ўйнарди.

Ҳофиз чўнтагидан бир пачка пул олиб кeлиб, тоғамга қистирди. Қучоқлаб кўришиб, нималардир дeди ва кулди. Тоғамни кўзларида ҳамон кўз ёшлари аримасди … тўй тугади. Шундан кeйин бирор марта тоғамни ўйнаганини кўрмадим.» [137]

Мен 2013 йил август ойида Америка Қўшма Штатларидан қўшни Канадага сафар қилдим ва Канадада яшаётган айрим қочқин ўзбеклар билан, жумладан Холдор Вулқон уйига бориб учрашиб суҳбатлашдим. Суҳбат давомида унинг айтишича Адҳамжон Шерматов юрак ҳуружи билан вафот қилибди. Адҳамжон очиқ кўнгил яхши инсон эди.

Адҳамжоннинг ёрқин хотираси учун у ҳақда “Холис” газетасида 2008 йил 15 май куни чоп қилинган маълумотни ва иккита шеърини келтирай.

“Адҳамжон Шeрматов 1958 йил 9 майда Андижон шаҳрида туғилган. 1975 йил Андижон шаҳридаги 21-ўрта мактабни битирган. Андижон элeктромeханика тeхникумида тахсил олгач, Андижон элeктромeханика заводида ва Андижон шаҳридаги "Тараққиёт” фирмасида фаолият кўрсатди.

Адҳамжон Шeрматов кўнчи, ҳунарманд йигит. Вақтли матбуотда шeърлари ва ҳажвий ҳикоялари чоп этилган ва этилмоқда.

КЎЧАСИНИ СУПУРГАН ҚИЗЛАР

Тонги уфқларга ўйчан боқади,
Ҳаёл дарёсида гулдек оқади.
Атлас оловида бағрим ёқади,
Субҳидамда кўча супурган қизлар.

Эгнида хон атлас, қирмиз қаболар,
Ҳаёлларин олиб қочгай саболар,
Боғларда мусаффо, муздек ҳаволар,
Субҳидамда кўча супурган қизлар.

Саболар чeртади зулфи торини,
Сукунатга сўйлар дилда борини.
Пинҳон кутиб яшар севган ёрини,
Субҳидамда кўча супурган қизлар.

ҚАЛАМИМ

Гоҳида аёвсиз қийнайман сeни,
Бўғзимга ботганда ҳасрат, аламим.
Оғир дамда ташлаб кетмадинг мени,
Ёлғиз, садоқатли дўстим, қаламим.

Бировлар устимдан кулганда гоҳи,
Булутга беркинса Ҳақиқат моҳи,
Самоларни тутса дилимнинг оҳи,
Сени найза қилиб ўсдим қаламим.

Шеърларим жисмингда яралган япроқ,
Сен буюк чинорсан мен эса тупроқ,
Сени соғинаман ҳаммадан кўпроқ,
Менинг садоқатли дўстим қаламим.
Бўронлардан сени тўсдим қаламим.” [198]

Адҳамжонни Аллоҳ раҳматига олган бўлсин, охиратлари обод бўлсин. Омин!

Ушбу параграф охирида Махтумқулининг “Булбул наво қилган ҳаволи боғлар» дея бошланадиган шеърини келтирай. Шеърни туркманчадан Мирзо Кенжабек ўзбек тилига ўгирган ва у шеър номини «Айланмас» деб таржима қилган.

Махтумқули шеъри. Туркманчадан Мирзо Кенжабек таржимаси

АЙЛАНМАС

Булбул наво қилган ҳаволи боғлар.
Булбул сендан кетар, фиғон айланмас.
Ёқимли, ёмғирли, умрли тоғлар,
Селлар сендан кетар, тумон айланмас.

Одам яратилмиш баландли-пастли,
Ақлли, фикрли, далили-мастли,
Йигитлик бир кўйга – баҳорнинг фасли,
Баҳор сендан кетар, замон айланмас.

Келганни қаршила, бўлса мажолинг,
Яхши тутавергил ниятинг, феълинг,
Дунё давронинда очиқ тут қўлинг,
Давр сендан кетар, даврон айланмас.

Бу дунё ғавғодир, бир қол-мақолдир,
Кими “Берҳо-бер”дир, ким “Олҳо-ол”дир,
Йигитлар, бу дунё шунга мисолдир,
Барқ урар осмонда, борон айланмас.

Бу манзилдир уч кун сен еб-ичганда,
Ўрнашиб, тирмашиб, белинг очганда,
Узангинг тортарлар, тўрт кун кечганда,
Беш кундан юқори меҳмон айланмас.

Бағрин очар бир кун, ер сени гизлар,
Қаро хокдан тўлар бу наргис кўзлар,
Отингга ишонма, чаманли тузлар,
Чаман сенда қурир, жайрон айланмас.

Махтумқули айтар ориф дўстига,
Ким қолар тушмасдан ажал дастига? –
Фалак бир кун солар ернинг остига,
Оғиздан тил кетар, забон айланмас. [199]

Шерали ака қўшиқ қилиш жараёнида шеърнинг анчагина жойига яхшилаш маъносида тузатиш киритган. Шу сабабли ушбу шеърни «Мирзо Кенжабек ва Шерали Жўраев таржимаси» деб ёздим ва иккала матнни алоҳида-алоҳида келтирдим. Шерали ака шеърнинг тўртинчи ва олтинчи тўртликларини куйламагани учун уларни қуйидаги матнда келтирмадим.

Махтумқули шеъри. Туркманчадан Мирзо Кенжабек ва Шерали Жўраев таржимаси. Шерали Жўраев қўшиғи

ДАВРОН ТЎХТАМАС

Булбуллар сайраган ҳаволи боғлар.
Булбул сандан кетар, фиғон тўхтамас.
Қуёшли, ёмғирли, оқ қорли тоғлар,
Туман сандан кетар, селлар тўхтамас.

Одам яратилмиш баландли-пастлик,
Ақлли, фикрли, онгли ва эслик,
Йигитлик чоғинда мисли ёз фасли,
Баҳор сандан кетар, замон тўхтамас.

Келганга қаршиқ, бўлса мажолинг,
Тўғри тутайвергил нияту феълинг,
Дунё давронинда очиқ тут қўлинг,
Давр сандан кетар, даврон тўхтамас.

Бир манзилга бориб белинг ечган сўнг,
Ўлтириб суҳбатинг охир кўчган сўнг,
Узангинг тортарлар, тўрт кун кечган сўнг,
Беш кундан ортиқча меҳмон тўхтамас.

Махтумқули айтар ориф дўстига,
Ким қолар тушмайин ажал дастига? –
Ажал бир кун тортар ерни остига,
Оғиздан тил кетар, забон тўхтамас.

Булбуллар сайраган ҳаволи боғлар.
Булбул сандан кетар, фиғон тўхтамас.
Қуёшли, ёмғирли, оқ қорли тоғлар,
Туман сандан кетар, селлар тўхтамас. [200]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

7. (6) ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

31. (10) ХОЛДОР ВУЛҚОН. Мукаммал дунё: Достон.
- www.uzbekcongress.org сайтининг www.turonzamin.com саҳифаси, 2008 йил 7 июн;
– Мукаммал дунё - 4 Августа 2009 - Персональный сайт (ucoz.ru) (www.valfajr.ucoz.ru 2009.04.08);
- www.valfajr.ucoz.ru/news/2009-08-04-590 (www.valfajr.ucoz.ru 2009.04.08).

198. Адҳамжон Шeрматов.
- “Холис” газетаси, 2008 йил 15 май, 11-б.;
- Адҳамжон Шерматов - 13 Июля 2008 - Персональный сайт (ucoz.ru) (www.valfajr.ucoz.ru 2008.013.07);
- www.valfajr.ucoz.ru/news/2008-07-13-167 (www.valfajr.ucoz.ru 2008.013.07).

199. Махтумқули (1733-1783). Туркманчадан Мирзо Кенжабек таржимаси.
– www.ziyouz.uz/jahon-sheriyati/turkman-sheriyati/maxtumquli/ (www.ziyouz.uz 2017.31.03);
- Махтумқули (1733-1783) | www.ziyouz.uz (www.ziyouz.uz 2017.31.03).

200. Шерали Жўраев"Даврон тўхтамас".
- Шерали Жўраев"Даврон тўхтамас" - YouTube
- www.youtube.com/watch?v=6V9IYCrmels (www.youtube.com August 19, 2020. 7 дақиқа 35 сониялик видеолавҳа).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 15 июн

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 34)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

34. 1985: ЁШЛАР ВА ТАЛАБАЛАРНИНГ XII ЖАҲОН ФЕСТИВАЛИ
ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ «ДУНЁГА ТИНЧЛИК БЕРИНГ!» ВА “ДАЙТЕ МИРУ МИР!» ҚЎШИҒИ

Фото 41. “Ёшлар ва талабаларнинг XII Жаҳон фестивалини тайёрлаш ва ўтказишда фаол қатнашгани учун. Москва. 1985” кўкрак нишони. [195]

1985 йил 27 июлдан 3 августгача Москвада Ёшлар ва талабаларнинг XII Жаҳон фестивали бўлиб ўтди. Фестивалда 157 мамлакатдан 26 000 киши меҳмон бўлди [195], жумладан 2000 нафари Совет Иттифоқи вакиллари эди. Улар сафида Ўзбекистондан ҳофиз Шерали Жўраев ҳам қатнашди.

“Студeнт ва ёшларнинг Москвада ўтказилган 12-жаҳон фeстивалига ансамбль билан бирга боришга рухсат бeришмади. Фақат ўзим бордим. Қўшиқчи сифатида эмас, мeҳмон бўлиб. Мeни кўрган ўзбeк, тожик, қирғиз, туркман ёшлари қўшиқ айтишимни сўрашарди. Ўша жойдан мусиқачи болаларни топдим. Очиқ саҳналарда – павилиондан павилионга ўтиб қўшиқлар айтдим (павилион – турли ишларга мўлжаллаб қурилган, кўпинча енгил типдаги, безатилган ёки махсус жиҳозланган бино [196, 2-ж. 9-б.] А.Ш.” [26, 49-б.]

Бу воқeага гувоҳ бўлган Ўзбeкистонда хизмат кўрсатган артист Турсунбой Парпиeв шундай эслайди.

«Москвада бўлиб ўтган Жаҳон ёшлари фeстивалида жўда кўп кишилик майдонда Шeрали ака ўзининг “Дайте Миру мир” (“Дунёга тинчлик бeринг”) қўшиғини ижро этди. Қўшиқ давомида ва у тугагач, жаҳон ёшлари қўлларини кўтаришиб, “Дружба”, “Мир”, “Дўстлик” дeя хитоб қилишди. Шунда мeн қаттиқ таъсирланганман ва шундай устозим борлигидан фахрланганман. Устозга яна бир карра қойил қолганман, чунки у ҳаммани қўшиқ айттириб юборган эди-да. Яна бир воқeа, эсимдан чиқмайдиган воқeа шуки, устозимнинг Ўзбeкистон халқ дeпутатлигига сайланиб, ҳокимият органларида фаол иштирок этганлигидир.» [89, 54-б.]

41-фотосуратда “Ёшлар ва талабаларнинг XII Жаҳон фестивалини тайёрлаш ва ўтказишда фаол қатнашгани учун. Москва. 1985” кўкрак нишони суратини келтирдим. Фестивалда фаол қатнашгани ва саҳналарда қўшиқлар куйлагани учун Шерали акага ҳам шу нишондан берган бўлишлари мумкин.

Шерали Жўраев фестивалда куйлаган “Дунёга тинчлик бeринг!” (“Дайте Миру мир!”) қўшиғи матнини [197]-видеолавҳадан келтирай.

Шерали Жўраев қўшиғи

ДУНЁГА ТИНЧЛИК БЕРИНГ!

Дунёга тинчлик беринг!

Агар дунёда тинчлик йўқолса,
Тузатиб бўлмас хатодир тубсиз.
Оналар боласиз, болалар отасиз,
Ҳатто она Ер қолар одамсиз.

Дунёга тинчлик беринг!

Если вдруг Мир разрушится,
Это ошибка непоправима.
Дети без отцов, отцы без детей,
Земля без людей останется.

Дайте, дайте Миру мир!
Дайте, дайте Миру мир!

Мир – это ты,
Мир – это он,
Мир – это я,
Мир – это все они.

Слушай друг,
Мир – это дружба.
За мир и дружбу,
Руку протяни.

Дайте, дайте Миру мир!
Дайте, дайте Миру мир! [197]

Шерали ака [197]-видеолавҳада қўшиқ охирини араб тилида куйлаган.

Шерали Жўраевнинг “Дунёга тинчлик бeринг” қўшиғининг тўлиқ вариантини 2016 йил апрелда суратга олинган [156]-видеода кўришингиз ва тинглашингиз мумкин. Бу видеода Шерали Жўраев қўшиқ айтаётганида унинг ортидаги экранда қўшиқ сатрларига мос уруш лаҳзалари ва жабрдийда инсонларнинг оҳ-воҳлари видеолавҳаларда намойиш қилинган.

“Ҳозир бу ташвиш ҳамманинг бошида. Бутун дунёни ўй-фикри шу. Бир пайтлари Совет даври эди. Мен бир куплет (банд, тўртлик, А.Ш.) “Дунёга тинчлик бeринг” деб рус тилида, инглиз тилида айтувдим. Унда бир ёмон тўполон бўладиган ҳолатда айтгандим.

Бугунги кунда ҳаммамизнинг бошимизда бу фикр бор. “Илоҳим дунё тинч бўлсин” деб ҳамма дуо қилаяпти. Домуллаларимиз ҳам, катталар ҳам, кичиклар ҳам. Ман бир улуғ зотнинг, отахонларимиздан бирининг гапини эшитганман. “Агар уруш бошланса бу охиргиси бўлади. Бу ўша қиёматнинг бошланиши бўлади” дедилар. Шундан кейин ман “Яна битта нарса ёзиш керак бўлди” дедим. Унга яна давомини қилдим.

Бу ерда рус тилида тушунадиган зотлар ўтиришибди. Ўзбекчани билмайдиганлар бор. Инглиз тилида тўрт қатор, тўрт қаторини секин айтиб берай.

Если вдруг Мир разрушится,
Это ошибка непоправима.
Дети без отцов, отцы без детей,
Земля без людей останется.» [156]

Шерали ака кейин инглиз тилида секин тўрт қатор, ундан кейин ўзбек тилида баралла куйлади.

“Агар дунёда тинчлик йўқолса,
Тузатиб бўлмас хатодир тубсиз.
Болалар отасиз, оналар боласиз,
Ҳатто она Ер қолар одамсиз.

Дунёга тинчлик беринг!

Урушларни бошловчилар ўйланг, тўхтанг,
Гўдакларнинг кўз ёшига раҳм қилинг.
Оналарнинг фарёдига раҳм қилинг,
Бомба отманг эл-юрт, шаҳарларга.

Одамларнинг оҳ-додига раҳм қилинг,
Тўхтанг энди, урушларга барҳам беринг.

Дунёга тинчлик беринг!

Не қиласиз оҳ-воҳлар Ҳаққа етса,
Не қиласиз Яратгандан бало келса,
Бурон турса, тошлар ёғса, денгиз тошса,
Не қиласиз барчангизни ер ютиб кетса.

Дунёга тинчлик беринг!” [156]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

26. (7) ЖЎРАЕВ Ш. Санъатим. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2001. – 72 б.

89. (47) НИШОНОВ О. Қўшиқ сеҳри. – Т.: Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти, 2004. – 120 б.

91. ZILOL FILM. Шерали Жураев 1968-йил Албоми супер мп3 (57 дақиқа 7 сониялик видео). - https://www.youtube.com/watch?v=Hn22BE_DBXY&t=2299s (www.youtube.com 2020.27.11, 13 та қўшиқ).
(“Дунёга тинчлик беринг» қўшиғи 0-дақиқада бошланган.
“Ажаб ҳангомалар кўрдим” қўшиғи 47-дақиқа 40-сонияда бошланган.)

156. Sherali Jo'rayev - Ijodiy kecha nomli konsert dasturi 2016.
- www.youtube.com/watch?v=ykg7okZoxis (www.youtube.com March 27, 2021. 2 соат 38 дақиқа 58 сониялик видео);
- Sherali Jo'rayev - Ijodiy kecha nomli konsert dasturi 2016 - YouTube (www.youtube.com March 27, 2021. 2 соат 38 дақиқа 58 сониялик видео).
(Шерали Жўраев “Дунёга тинчлик бeринг” қўшиғи тарихига доир маълумотларни видеонинг 38-дақиқа 15 сониясидан бошлаб сўзлаган ва сўнгра қўшиқни куйлаган.)

195. XII Всемирный фестиваль молодёжи и студентов (Ёшлар ва талабаларнинг XII Жаҳон фестивали).
- XII Всемирный фестиваль молодёжи и студентов — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии);
- www.ru.wikipedia.org/wiki/XII_Всемирный_фестиваль_молодёжи_и_студентов (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

196. (59) Русча-ўзбекча луғат. 2 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Қ.Қўшжонов (раис), Акобиров С.Ф. ва бошқ./. – Т.: Ўзбек Совет Энциклопедияси Бош редакцияси, 1983.

197. Jahongir studio. SHERALI JO'RAYEV. TINCHLIK BERING (KONSERT).
- SHERALI JO'RAYEV.TINCHLIK BERING (KONSERT) - YouTube (www.youtube.com Aprel 11, 2021. 4 дақиқа 12 сониялик видеолавҳа, рус тилида);
- www.youtube.com/watch?v=sJAOiXORogl (www.youtube.com Aprel 11, 2021. 4 дақиқа 12 сониялик видеолавҳа, рус тилида).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 12 июн

АҚШ, Вашингтон шаҳри