Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 11, ДАВОМИ)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

13.6. БУЛБУЛЛАР МУАММОСИ

Фото 15. Булбул. [76]

Энди майналар муаммосидан булбуллар муаммосига ўтай. Мен 67 йил, ундан 54 йилини Ватанда яшаб, Ўзбекистон ҳудудида, жумладан шаҳарларда ва тоғларда қушлар сайрашини кўп марта эшитганман. Лекин булбул сайрашини бирор марта эшитмадим. Яъни раҳматли шоир Ҳамид Олимжон ёзган “Бунда булбул китоб ўқийди” сатри исботини кўрмадим. Россияга кўп марта борганман, йиллаб яшаган вақтларим бўлган ва булбуллар сайрашини кўп марта тинглаб завқ олганман. Россиядаги булбуллар кечаси соат 22 дан бошлаб сайрай бошлашади [76]. Ўзбекистонда тунги сокинликда булбул сайраганини эслай оласизми? Мен ҳам эслай олмайман.

“БУЛБУЛЛАР (Zuscinia) — чумчуқсимонлар туркумининг қораялоқлар оиласига мансуб сайроқи қуш. 6 тури бор: шарқ булбули (Z.luscinia) ва ғарб булбули (Z.megarhynchus) тарқалган. Улар фақат қанотининг тузилиши билан бир-биридан фарқ қилади. Булбулларнинг ранги кўримсиз, усти қўнғир ва тўқ малларанг, қорни оқиш, нари билан модасининг ранги бир хил, бўйи 20 см гача бўлади. Шарқ булбули Шарқий Европа ва Осиёнинг бир қисмида тарқалган. Қишлаш учун Ғарбий Африкага учиб кетади. Ўзбекистонга баҳор (апрел—май) да учиб келиб, куз (август—сентябр)да учиб кетади.

Ғарб булбули Ғарбий Европа, Кичик Осиё, Эрон ва Афғонистондан то Олтойга қадар тарқалган. Ўзбекистонда ҳам кўп учрайди, у сувга яқин бутазор, ўрмон, тўқай каби нам ерларда яшайди. Ҳатто, катта шаҳарларда парк ва боғлардаги дарахтларга уя солиб, тухум қўяди. Ғарб булбули тропик Африка, Ҳиндистон ва Арабистонда қишлайди. Ўзбекистонга баҳорда (апрелнинг охирида) учиб келади. Нарилари учиб келиши билан то жўжалари тухумдан чиққунга қадар, айниқса жўжалари тухумдан чиқадиган вақтда кўп ва баланд овоз билан сайрайди. Жўжалари учирма бўлгандан кейин (июнда) сайрашдан тўхтайди. Булбуллар қафасда ҳам сайрайди. Шарқ булбули ғарб булбулига қараганда баланд ва ёқимли сайрайди. Булбуллар уясини дарахт ва буталарга солади. 4—6 дона тухум қўяди. Тухумини фақат модаси босади. Боласи тухумдан 13—14 кунда чиқади. Болаларни боқишда пари иштирок этади. Булбуллар ҳашаротлар ва уларнинг личинкалари билан озиқланиб, фойда келтиради.” [6, Б ҳарфи жилди, 687-688-б.]

Бугунги кунда Ватанимизнинг айрим тоғли ҳудудларида, хилват, қалин дарахтзорлари бор жойлардагина кам сонда булбуллар бўлиши мумкин.

Мен Орол денгизи ва бошқа экологик муаммолар билан 1979 йилдан бери шуғулланаяпман. Мен янги қишлоқ хўжалиги машиналари ва агротехникаси, шунингдек Орол денгизи фожиаси билан боғлиқ 1000 бетлик ишимни 1984-1991 йилларда ёздим. 1991 йил сентябрда Нукус шаҳрида Орол денгизи ҳудудидаги вазиятга бағишланган ёш олимлар анжуманида икки марта маъруза қилгандим. Экология ҳимоясига доир амалий фаолият олиб бориб [77]-[82]-мақолаларни 2005-2006 йилларда Интернет сайтларда чоп эттирдим.

Интернет сайтларида булбул боқиб кўпайтираётганлар ва сайроқи булбул сотишини сайтлар орқали ълон қилаётганлар ҳақида маълумотлар бор. Масалан, https://www.olx.uz/zhivotnye/ptitsy/q-булбул/ саҳифасида бир дона булбулни бир миллион сўмга сотиши ҳақидаги 15 та эълон булбул суратлари билан бирга чоп қилинган.

Мен инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси соҳасидаги фаолиятимни 1974 йил сентябрда бошлаганман. Шу билан бирга кўп йиллардан бери экология соҳасидаги ҳимоячи сифатида ҳам фаолият олиб бормоқдаман. Ўзимга ҳам, сизга савол бермоқчиман: булбуллар Ўзбекистон шаҳар ва туманларига қачон қайтади, қачон хиёбонлар ва паркларимизда эркин сайрай бошлашади?

Бунинг учун кўп нарса керак эмас. Булбуллар яшай оладиган шарт-шароитни, яъни қалин дарахтзорларни шаҳарларимизда, масалан паркларда тикламоғимиз керак. Буни амалга ошириш учун Ўзбекистон раҳбарлари мамлакатимиз зоолог, орнитолог олимларига «Булбул» номли дастурни ёзиш ҳақида топшириқ, фармойиш бермоғи ва шунга яраша маблағ ажратмоғи керак. Сўнгра дастур асосида жиддий ишлар амалга оширилмоғи лозим.

Қизиғи шундаки, булбуллар билан бирга ўнлаб ноёб рангли қушлар ҳам Ватанимизга қайтиб келишади.

Бобой Президент Ислом Каримовга ва фақат бойишни ўйлаган, Ватанимиз бойликларини сотиш ҳамда давру-даврон суриш билан овора бўлган Ўзбекистоннинг 1991-2016 йиллардаги бошқа раҳбарларига «Булбул» дастури ва булбулларнинг қайтиши керакмиди?!

Менимча, табиатда булбул сайрашини эшитмаган ва бундан завқ ола билмаган фуқародан яхши шоир ёки хонанда чиқиши амру маҳолдир.

Шоирларимиз ва хонандаларимиз қушлар, экология, жумладан булбуллар муаммосини кўтаришлари, қўшиқ қилиб куйламоқлари ва халқимиз эътиборини бу муаммога жалб қилмоқлари керак. Масалан, раҳматли шоиримиз Муҳаммад Юсуф ёзган «Булбул» номли шеърини басталаб ким қўшиқ қилиб айта олади? Мен бу саволни ушбу китобимнинг 3-нашрида 2008 йилда ёзгандим. Бу савол ҳамон очиқ қолмоқда.

«Турналар» қўшиғини 1970-йилларда куйлаган улуғ ҳофиз Шерали Жўраев бу муаммони ҳам кўтариши, «Булбул» шеърини басталаб куйлаши керакми? Унинг минг-минглаб шогирдларидан бирортаси бу шеърни яхши қўшиқ қилиб куйласа бўлмасмикан?!

Келинг, яхши умидлар билан раҳматли Муҳаммад Юсуфнинг «Булбул» номли шеър матнини келтирай.

Муҳаммад ЮСУФ

БУЛБУЛ

Қайинлар юртида булбулни кўрдим,
У гул бутоғида қиларди хониш.
Қовоғимни солиб ҳол-аҳвол сурдим,
Озроқ гина билан, озроқ қизғаниш ...

Яхшиям кўрганим, кўрмасам албат,
Тентакнинг туши, деб ўйлар эканман.
Туғишгандек кўриб, мен уни фақат
Ўзбекнинг қуши деб, ўйлар эканман.

Ўша тинчимас жон, ўша бедаво,
Ўша дарди ёлғон, ўша ҳуркак кўз.
Қалин барглар аро қиларди наво,
Ўша нағмасини қолдирмай бир сўз.

Мени мафтун қилди-қўйди баччағар,
Ўтмас пичоқ билан сўйди, баччағар.
Негадир уйимни соғиниб кетдим,
Булбулга эргашиб юриб жарма-жар.

Қўлин ушлатмади опкетай десам,
Қўйнимга авайлаб сопкетай десам.
У ёқда кутарлар юраклари қон,
Ўрмонда у билан қопкетай десам ...

Мени-ку зарурат судради бу ён –
Масковда нима бор сенга, булбулжон! [83, 75-б.]

Улуғ ҳофиз Шерали Жўраев куйлаган «Турналар» қўшиғига қайтайлик.

11.7. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “ТУРНАЛАР” ҚЎШИҒИ

Улуғ ҳофиз Шерали Жўраев 2012 йилдада “Турналар” қўшиғини яратилиш тарихи ҳақида сўзлаб берди. Мен қуйида келтираётган матнни YouTube дан олдим ([84]-га қаранг). Менимча, ушбу видео ёзув унинг Тошкентдаги уйида 2012 йил апрелидаги даврада суратга олинган. Шерали ака “Турналар” қўшиғини куйлаб бўлгач бундай деди.

“Ташаккурлар! Мулла Паноҳ Воқифни эсга олдик ҳозир. Аллоҳ у киши руҳларини шод қилган бўлсин. Бу Озарбайжон шоири. Шунинг учун Озарбайжон йўлида айтилган бу ашула. Музикаси ҳам озарбайжонча ўзи асли. Ўшанинг қочиримлари бор.

Отам раҳматли бор эди ўша пайтда. Сал бетоб эди. Уйда ўтирсам. Сандалда ўтирган эканлар. Биринчи ўша саҳнада катта мажлис бўлди. Қурултой бўлди. Қурултойда битта ашулани айтдим. Отам раҳматли шуни кўриб жудаям хурсанд бўлди ўшанда. 80-йил эди.

Ўшандаям биз бировнинг гапига кириб бир иш қилганмиз. Битта ашула айтганмизда. Энди Қурултой. Бутун давлат раҳбарлари ҳокимдан тортиб, райкомдан тортиб бригадиргача бор. Тошкентда бўлган. Шу ерда “Ўзбекистон” деган битта ашула айтганмиз. Уни айтиб бўлганимиздан кейин одамлар тикка туриб қарсак чалди.

Шу иккинчисига деган эди, ўша давлатни раҳбарлари айтувди ўзи. Ўша катта бошлиқлар айтганди: “Иккинчисига мана бу ашулани айтгин”, деб бир ашулани айтувди. У ўша давлат раҳбарларидан биттасининг шеъри экан. “Ўша одам хурсанд бўлади айтсанг” дедилар. “Наргиз” деган ашулани айтгандим. “Шуни айтгин иккинчисига” деганди. Биз айтворганмиз. Одамлар ҳалиги одам ҳурматидан ҳам ўрнидан туриб қарсак чалиб юборган. У одамга ғалати туюлган. У камтар одам эди. Ўша ЦКнинг секретари (Менимча, бу ўша пайтда Ўзбекистон Компартиясининг биринчи котиби бўлиб ишлаган раҳматли Шароф Рашидов эди, А.Ш.). Ва “Ким рухсат берди бу ашулани у кишига?” деган у. “Энди айтмаса бўларди” деган. “Ўзи айтиб юборди” деган-да. Шундан кейин ман ўн йил телевизорга чиқмаганман.

Ўша пайтда отам раҳматли бетоб эди. Телевизорда ҳалиги халқнинг ура-урасини кўрди. Ўзи ўн йил телевизорга чиқмаганман. Ўшанда биринчи чиқишим. Мана бу ишни қарада. Ва шунда биринчи чиқишимда яна шу ҳалиги, шунақа ҳолатга тўғри келганман. Отам раҳматли кўриб хурсанд бўлдилар. Мен борсам мазаси йўқ экан. “Ҳа кетди энди Шер Худо хоҳласа. Бундан буёғига кетди” дедилар.

Хуллас, ўша пайтда ёнида ўтирувдим. Шу “Турналар”ни Озарбайжон ашулачилари айтиб қолди телевизорда. Телевизорда кўриб қолдим: ҳалиги турналар учиб кетаяптида. Озарбайжонча айтди энди. Бу бошқача. Мен айтдим: “Нега ман шуни айтмадим? Шуни айтишим керак экан” дедим-да кейин ўзим куйга солдим, бошқа куйга. Лекин йўл барибир ўша “Баёти-Шероз” мақоми йўлида айтвордим. Ва бу чиройли чиқди.

Хуллас, ҳозир бу ашулани айтганда отам раҳматлини эсладик. Ёнларида ўтиргандим. Бу ашулани кейин бировлар ўйин қилиб ҳам айтиб кўрди. Ундан кейин. Унгаям чидаймиз.

Хуллас, ҳар хил ҳолатлар бўлди. Лекин ҳозир Аллоҳга шукур: мана ҳамма қўшилиб яна айтаяпти. Эсингизлардан чиқмабди. Ўша ёшлигингизлар эсинглардан чиқмабди. Ўша ёшликларингиз эсингларда турибди” [84]

Айрим ёшлар бугунги кундаги, яъни 60-65 ёшга кирган Шерали ака айтган қўшиқ вариантини тинглаб, шу овозни ҳозирги айрим ёш ҳонандалар овози билан таққослашиб хулоса чиқармоқда. Улар ҳақиқатан таққослашмоқчи бўлишса Шерали Жўраев ёшлигида айтган ва қўшиқнинг авж пардаларини олган ҳолатлари билан таққослашсин. Шу мақсадда улуғ ҳофизимиз Шерали Жўраев ёшлигида тор чалиб айтган “Турналар” қўшиғи вариантини [85]-да келтирдим.

Шерали ака шу даврада қўшиғиада “Турналар” қўшиғи ижросини телевизорда кўргани ва ўшанда “80-йил эди” деб айтган. Мен китобимнинг 2008 йилдаги 1-3-нашрларида “«Турналар» қўшиғи 1970 йиллар бошида яратилган ва тинглаганман” деб ёзгандим ([8]). 1975 йил баҳорида Самарқандда Архитектура ва қурилиш муҳандислари институтида таҳсил олаётган дўстим Набижон Ғаниевнинг ижарадаги хонадонига бордим. Ўша пайтлар қўлда кўтариб юриладиган кичик магнитафонлар энди сотила бошлаган вақтлар эди. Набижон билан суҳбатлашаётганимда кроватда касетали магнитафонда Шерали Жўраевнинг янги қўшиқлари ёзилган кассетаси қўйилганди. Шу қўшиқлар орасида “Турналар” қўшиғи ҳам бор эди, деган тасаввур хотирамда қолган.

Мен [85]-манба сифатида Шерали ака қўшиқлари мухлисларидан бири бўлмиш Азизбек Дусматовнинг 1976 йилда ёзиб олган 1 соат 4 дақиқа 45 сониялик аудио ёзуви бўлган манбани ёздим. Азизбек бундай ёзган: “Шерали Жураев 1976 йил. Полвонбой ака Сангинов Тошкентдан олиб келган. Ман Тожикистондан Конибодам шахридан. Дадамларда бу ленталар сакланиб туради” ([85]). Шу аудио ёзувнинг 44-дақиқа 20-сониясида Шерали ака ижросидаги “Турналар” қўшиғи бошланган. Яъни “Турналар” қўшиғини Шерали Жўраев 1976 йилдаёқ концертларда ижро қилган.


11.8. “ТУРНАЛАР” ҚЎШИҒИГА МУНОСАБАТИМ

Севги, муҳаббат инсон кўнгли тўридаги жавоҳирдир. Уни ҳар кимга айтиб бўлмайди. Бундай кўнгил сирини кимга ҳам айтиш мумкин? Шундай пайтларда яхши қўшиқ ёрдамга келади.

Ҳар йили қиш ўтиб, баҳор келади. Борлиқ ям-яшил либос кийган дамларни, баҳорнинг илк иссиқ кунларида саф-саф бўлиб учиб ўтаётган турналарни эсланг.

Баҳор севги, муҳаббат фаслидир. Инсонларнинг, айниқса ёшларнинг баҳордан умиди катта.

Ана энди қалбингиздаги нозик, беғубор ҳис-туйғуларни баландлаб учиб келаётган турналарга айтсангиз бўлмасмикан?

Шуни ажойиб тарзда гўзал шеър қилиб машҳур Озарбайжон шоири Мулла Паноҳ Воқиф ёзган. Уни гўзал қўшиқ қилиб куйлаган ҳофиз яна Шерали Жўраевдир. Ушбу қўшиқ тўртликларини келтириб ўтай.

Мулла Паноҳ Воқиф шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи

ТУРНАЛАР

Бир нафас ҳавода қоқмангиз қанот,
Сўзим бордир манинг сизга турналар.
Қаторлашиб не диёрдан келурсиз,
Бир хабар берсангиз бизга турналар.

Неча кунки ёрнинг фироғиндаман,
Парвонадек ҳусни чароғиндаман,
Бир қаро кўзликнинг сўроғиндаман,
Кўринурми қаранг кўзга турналар.

Мен севганман шаҳло кўзнинг сурмасин,
Бир бад назар кўриб зиён бермасин.
Ҳушёр учинг, лочин беҳос кўрмасин,
Қўрқаман сафингиз бузар, турналар.

Нозланиб, нозланиб ё азиз ҳаво,
Кўнгил соф бўлғуси бўлиб сарфароз.
Воқифнинг ҳам кўнгли кўп этар парвоз,
Сизлар билан бирга-бирга турналар. [85]

Шу ерда “Биринчи муҳаббатим” ва “Турналар” қўшиғини қисқача таққослай. “Биринчи муҳаббатим” қўшиғи билан сиз ўтмишингизга мурожаат қилаётган бўласиз ва ўтиб кетган вақтни ортга қайтара олмаслигингиз аён. “Турналар” қўшиғи эса келажак билан боғлиқдир. Сиз бу келажакка умид-истаклар билан боқасиз, орзулар қиласиз, бу борада ТУРНАЛАРга мурожаат этасиз.

Ҳар баҳорда, турналар осмону фалакда саф-саф бўлиб учиб ўтаётганини кўрганимда беихтиёр Шерали Жўраевнинг “Турналар” қўшиғи ёдимга келади ва қалбимда ҳофизнинг ширали овози билан айтилган қуйидаги сатрлар жаранглай бошлайди.

Неча кунки ёрнинг фироғиндаман,
Парвонадек ҳусни чароғиндаман,
Бир қаро кўзликнинг сўроғиндаман,
Кўринурми қаранг кўзга турналар ...

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005.

Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. - «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, Тошкент, 2000;
- www.qomus.info

ЖЎРАЕВ Шерали. - Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси, Ж ҳарфи жилди, 233-б.

8. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраевдек ҳофиз ва шоир юз йилларда бир марта туғилади. Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 3-нашри.

- Китобнинг 3-нашри яхлит ҳолда дастлаб www.turonzamin.org сайтида 2008 йил 29 октябр куни чоп этилганди. Бу факт китоб 3-нашрининг мендаги нусхасидаги Сўнгги сўз бандида ёзилган. Буни 2017 йил 4 апрел куни ўқиб бу ҳақда шу ерга ёздим. 2009 йил бошида ушбу китоб www.turonzamin.org сайтидан сирли равишда ғойиб бўлди;

- http://www.turonzamin.org/ddkitob/sherkril.htm (Китобни кирил ва лотин алифбосида www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2009 йил 1 март куни қайтадан чоп эттирдим. Бир неча ойдан кейин 2009 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтганди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан 100 тага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим.)

- http://yangidunyo.com/wp-content/uploads/2009/03/sherali-joraev.pdf (www.yangidunyo.com «Янги Дунё» кутубхонаси» бўлими, 2009 йил 16 март: 2009 йил июлида Уйғуристон маркази Урумчида Хитой режими уйғурларни ноҳақ қирғин қилаётганини сайт раҳбарияти мақолалар ҳамда фотосуратлар билан ёритаётганида сайтга кибер ҳужум уюштирилди ва сайтдаги кўпгина мақолалар ва китоблар, жумладан ушбу китоб ўчириб ташланди.
Китобнинг кирил алифбосидаги вариантини 2012 йил март ойида қайтадан www.yangidunyo.com сайтига жўнатдим ва у сайтда чоп этилди. Лекин 2012 йил октябрида Канаданинг Торонто шаҳрида қочқин сифатида яшаётган журналист Фахриддин Худойқулов www.yangidunyo.com сайтидаги барча мақола ва китобларни ўчириб ташлаб, сайтни ўз номига расмийлаштириб олди);

- http://www.himoyachi.ucoz.ru/news/2009-03-17-892 (www.himoyachi.ucoz.ru 2009 йил 17 март: бу сайт раҳбари Муҳиддин Қурбонов “Китобни ўқиш учун қуйидаги линкни босинг serali-joraev” деган ёзув билан китобнинг www.yangidunyo.com сайтидаги манзилига ҳавола қилган эди. Бу ёзув бугунги кун – 2021 йил 18 март куни ҳали ҳам www.himoyachi.ucoz.ru сайтида 2009 йил 17 март санаси билан турибди;

- Китобнинг 3-нашрининг 1-қисми (лотин алифбосида). - http://www.muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=198:jurnalist-shuhrat-axmadjonovning-buyuk-hofiz-sherali-joraev-xaqidagi-kitobi&catid=4:-3&Itemid=5 (www.muvozanat.info 2012.10.04);
Китобнинг 3-нашрининг 2-қисми (лотин алифбосида). - http://www.muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=199:shuhrat-axmadjonovning-sherali-joraev-xaqidagi-kitobi-ikkinchi-qism-sherali-joraev-tavalludining-65-yilligi-oldidan&catid=4:-3&Itemid=5 (www.muvozanat.info 2012.10.04). (2017 йил 30 март куни шу сайтни очиб қараб, ушбу китобимни топа олмадим. www.muvozanat.info сайти раҳбари Холдор Вулқон китобни сайтдан олиб ташлаган бўлса керак. 2017.04.04, А.Ш.).

16. АҲМАДЖОНОВ Ш. “Турналар” қўшиғининг тарихи. - http://munosabat.org/2013/04/12/%d1%88%d1%83%d2%b3%d1%80%d0%b0%d1%82%d0%b6%d0%be%d0%bd-%d0%b0%d2%b3%d0%bc%d0%b0%d0%b4%d0%b6%d0%be%d0%bd%d0%be%d0%b2-%d1%82%d1%83%d1%80%d0%bd%d0%b0%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d2%9b%d1%9e/#more-488 (www.munosabat.org 2013.12.04).
http://uzmavzu.com/2013/04/12/%d1%82%d1%83%d1%80%d0%bd%d0%b0%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d2%9b%d1%9e%d1%88%d0%b8%d2%93%d0%b8-%d1%82%d0%b0%d1%80%d0%b8%d1%85%d0%b8/ (www.uzmavzu.com 2013.12.04).

62. Последние журавли улетают из Калужской области на юг (Охирги турналар Калуга вилоятидан жанубга учиб кетишмоқда). - https://nikatv.ru/news/obshestvo/poslednie-zhuravli-uletayut-izkaluzhskoy-oblasti-nayug (www.nikatv.ru 12.10.2020).

63. Серый журавль — Grus grus (Кулранг турна). - http://www.ecosystema.ru/08nature/birds/049.php (www.ecosystema.ru Сайт «Экосистема»).

64. Молла Панах Вагиф. - https://atalar.ru/molla-panah-vagif.html (www.atalar.ru 18.06.2019).

65. Вагиф, Молла Панах. - http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D1%84,_%D0%9C%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%B0_%D0%9F%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%85 (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

66. Мавзолей Вагифа (Воқиф мақбараси). – https://ru.wikipedia.org/wiki/Мавзолей_Вагифа (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии)

67. Durnalar - Molla Pənah Vaqif. - http://www.azadliq.org/content/article/24311018.html (www.azadliq.org/a/ 2011.19.08).

68. Вагиф. Лирика. Перевод с азербайджанского. – М., 1961. – 264 с. - http://anl.az/el_ru/v/1-71509.pdf

69. ХАЙРУЛЛА ИСМАТУЛЛА. Чўлпоннинг «СОЗ» шеърлар тўплами ҳақида. – http://munosabat.org/2014/12/20/чўлпон-шеърларининг-асл-нусхалари-со/ (www.munosabat.org 2014.20.12).

70. Майна. Фото. - https://www.bing.com/images/search?view=detailV2&ccid=fzpgjr6O&id=F888979C2E5E48AF5985EAF662D8D46207FBA864&thid=OIP.fzpgjr6Oc4DKVh6hm4dBPwHaEK&mediaurl=https%3a%2f%2fwildfauna.ru%2fwp-content%2fuploads%2f2019%2f04%2fobl-majna.jpg&exph=1080&expw=1920&q=%d0%bc%d0%b0%d0%b9%d0%bd%d0%b0&simid=608009567795815334&ck=BC578562C573DCE4A130A418C402B6BE&selectedIndex=0&FORM=IRPRST&ajaxhist=0

71. (22) ОХУНОВА Э. Чумчуқ фарёди. – “Совeт Ўзбeкистони”, 1989 йил 21 март, 67 (20334)-сон, 4-б.

72. Brood war (Выводковая война, А.Ш.). Муравьи против термитов (Аждод-авлодлар жанги. Чумолилар термитларга қарши). – https://pikabu.ru/story/brood_war_muravi_protiv_termitov_5338967 (2018 йил).

73. АҲМАДЖОНОВ Ш. 2021 йилги Давлат дастури лойиҳасига таклифларим. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post480271098/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2021.29.01);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801767/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “Правозащита” рукни, 2021.29.01).

74. Мустақиллик майдони ва у ерда жойлашган биноларни қўриқлаш бўйича Комендатура Қўриқлаш хизматидан чиқарилиши мумкин. - https://kun.uz/news/2018/12/21/mustaqillik-maydoni-va-u-yerda-joylashgan-binolarni-qoriqlash-boyicha-komendatura-qoriqlash-xizmatidan-chiqarilishi-mumkin (www.kun.uz 2021.21.12)

75. Майналарни оммавий равишда отиш кампанияси тўхтатилди. - http://www.ozodlik.org/content/article/24942390.html (www.ozodlik.org 2013.29.03).

76. Обыкновенный соловей (Оддий булбул). - https://ru.wikipedia.org/wiki/Обыкновенный_соловей (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии)

77. (23) АХМАДЖОНОВ Ш. «Земля и природа созданы для всех». В Ташкенте прошел пикет экологов, завтра – его продолжение (“Ер ва табиат барча учун яратилган”. Тошкентда экологлар пикети бўлиб ўтди, эртага - унинг давоми”). - http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1114111560 (www.centrasia.ru 21.04.2005 23:26).

78. (24) АХМАДЖОНОВ Ш. Всемирный день Земли в Ташкенте. Пикет экологов разгромлен милицией (Тошкентда Халқаро Ер куни. Экологлар пикетини милиция алғов-далғов қилди). -
http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1114202460 ( www.centrasia.ru 23.04.2005 00:41).

79. (25) АХМАДЖОНОВ Ш. В Ташкенте истребляют … большие деревья. Кому и зачем нужна голая местность? (Тошкентда катта дарахтларни йўқ қилмоқдалар. Яланғоч ялангликлар кимга ва нима учун керак?) - http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1126071120 (www.centrasia.ru 7.09.2005 09:32).

80. (26) АҲМАДЖОНОВ Ш. Президент ва унинг амалдорлари Ватан Чинорларини кесмоқдалар. - http://turonzamin.org/2006/09/13/chinor-sh/#more-413 (www.turonzamin.org 2006.13.09).

81. (27) АҲМАДЖОНОВ Ш. Сайтимизда экология саҳифасини очсак. - http://turonzamin.org/2006/09/13/saytimizda-ekologiya-sahifasini-ochsak/#more-420 (www.turonzamin.org 2006.13.09).

82. (28) АҲМАДЖОНОВ Ш. Тошкент дидсиз, қоп-қора панжаралар шаҳрига айлантирилди. - http://turonzamin.org/2006/10/16/toshkent-didsiz-qop-qora-panjaralar-shahriga-aylantirildi/#more-622 (www.turonzamin.org 2006.16.10).

83. (29) МУҲАММАД ЮСУФ. Осмонимга олиб кетаман: Шеърлар. – Т.: «Ёзувчи», 1997. – 144 б.

84. KAMRON SOLIYEV. Шерали Жураев санъат кироли Турналар. - https://www.youtube.com/watch?v=NO6vb_KTFTA (www.youtube.com 2017.16.06, 22 дақиқа 31 сониялик видео)

85. АЗИЗБЕК ДУСМАТОВ. Шерали Жураев 1976 йил. - https://www.youtube.com/watch?v=LwbXYFoGuJ4 (www.youtube.com 2021.21.02, 1 соат 4 дақиқа 45 сониялик аудио ёзув, 16 та қўшиқ).
(“Турналар” қўшиғи 44-дақиқа 20-сонияда бошланган)

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 30 март

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 11)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

11-ПАРАГРАФ МУНДАРИЖАСИ

11. Севги ва «Турналар» қўшиғи.
11.1. Турналар.
11.2. Мулла Паноҳ Воқиф.
11.3. “Турналар” шеъри озарбайжон ва рус тилларида.
11.4. Чўлпоннинг “Турналар” қўшиғи.
11.5. Қушлар ва экология муаммолари.
11.6. Шерали Жўраевнинг “Турналар” қўшиғи.
11.7. “Турналар” қўшиғига муносабатим.

11. “ТУРНАЛАР” ҚЎШИҒИ ТАРИХИ

Фото 8. Турналар парвоз қилмоқда. [62]

Мен 2013 йил 11 апрел куни Шерали Жўраев 66 ёшга тўлиши арафасида [8]-китобимдаги 10-параграфни уч мартага яқин кенгайтирган ҳолда “Турналар” қўшиғи тарихи” номли мақоламни ўқувчилар эътиборига ҳавола қилдим ([16]-га қаранг). Ушбу параграфда Шерали ака 1970-йилларда куйлаган “Турналар” номли ажойиб қўшиқ тарихини баён қиламан.

11.1. ТУРНАЛАР


Фото 9. Кулранг турна. [63]

Аллоҳ яратган ажойиб қушлардан бири бўлмиш турналар ҳақида қисқача маълумотни Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясидан келтириб ўтай.

«ТУРНАЛАР (Gruidae) - турнасимонлар туркуми оиласи. 4 уруғга бирлашган 15 тури мавжуд. Йирик, оёқлари ва бўйни узун, қанотлари нисбатан кенг. Европа, Осиё, Шимолий Америка, Австралияда тарқалган. Суволди ёки ўта нам экосистемаларда яшайди. Мавсумий миграция даврида қишлаш жойларига катта гала бўлиб учиб кетади. Уясини ерга ўсимликлардан ясайди. 3—6 ёшида вояга етади. Насл учун иккала жинс ҳам ғамхўрлик қилади. 2-3 та тухум қўйиб, 1 ойга яқин босади. Болалари 2—3 ой ўтгач, учирма бўлади. Жуфти доимий, узоқ сақланади.

Ёш қушлар ота-онаси билан қишлов жойига учиб кетади; баҳорда уя қуриш жойларига қайтиб келгандан сўнг алоҳида яшай бошлайди. Ўсимликлар уруғи, куртаги, меваси, ҳашаротлар, майда кемирувчилар, балиқлар, моллюскалар ва бошқалар билан озикланади. Ўзбекистонда оқ турна, кулранг турна ва кичик турна учиб ўтиш даврида учрайди. Жанубий вилоятларда кулранг турна қишлаб ҳам қолади. Оқ турна Табиатни муҳофаза қилиш халқаро иттифоқи ва Ўзбекистон Республикаси Қизил китобларига киритилган» [6, Т ҳарфи жилди, 777-б.]

Турналар парвози ҳақида қуйидаги гаплар яхши ёзилган.

“Қуёшли кунда мусаффо ва булутсиз, кўзни қамаштирувчи кўм-кўк осмонда учиб бораётган турналар галаси кўринишидан ҳам гўзалроқ нима бор! Қушлар бирдай текис бўлмасада, лекин тантанали ва ром этувчи оркестр жаранги каби карнайдай қичқириши билан учишади. Узоқдаги фанфара ва валторна товушларини эслатувчи қаттиқ қур-қурлашлари секин илаётган далалар ора айтиб бўлмас даражада қувончли жаранглайди ва ҳатто катта шаҳар шовқинини ёриб ўтади, йўлда бораётган одамларни тўхташга, бошини кўтаришга ва узоқлашаётган галани нигоҳ билан кузатишга мажбур этади (фанфара ва валторна – пуфлаб чалинадиган мусиқа асбоблари, А.Ш. ” [63]

Айтмоқчидек, замонамизнинг машҳур ёзувчиси, Совет Иттифоқининг Ленин мукофоти ва уч марта Давлат мукофотини олган Чингиз Айтматов (1928-2008) 1975 йилда ёзган ўз китобини “ЭРТА ҚАЙТГАН ТУРНАЛАР” деб номлаши бежиз эмасдир.

11.2. МУЛЛА ПАНОҲ ВОҚИФ



Фото 10. Мулла Паноҳ Воқиф (1717-1797). [64]

“Турналар” шеърининг муаллифи машҳур Озарбайжон шоири Мулла Паноҳ Воқифдир (1717-1797). У ҳақда маълумот беришим ўринли.

“Мулла Паноҳ Воқиф (1717 арафаси, Салахли қишлоғи, Ганжи бекларбеги, Эрон – 1797, Шуша, Озарбайжон) – Озарбайжоннинг 18-аср шоири ва давлат арбоби.

Воқиф ҳозирги Озарбайжоннинг Қозоқ тумани Салахли қишлоғида деҳқон оиласида туғилди. У яхши таълим олди, форс ва араб тилини ўрганди ва астрономия, математика, архитектура, мусиқа ва шеъриятда мукаммал билимларга эга эди. Воқиф аввалига Қозоқ, сўнгра Қорабоғ шаҳрида масжид қошидаги мадрасада мударрислик (ўқитувчилик) қилди.

Воқифнинг ўқимишлиги унинг ватанидан кўп олисларда танилди. Халқда шундай ҳикматли ибора шаклланди: “Таълим олаётган ҳар бир киши Мулла Паноҳ бўлавермайди”. Шоир шон-шуҳрати Қорабоғ беги Иброҳим Ҳалилхонга (1732-1806) етди ва у Воқифни саройга таклиф қилди ҳамда вазир (ташқи ишлар министри) этиб тайинлади.

Воқиф бу мансабда дипломат сифатида катта қобилиятини намойиш этди. Унинг иштирокида Эронга қарши Қорабоғ, Грузия, Талиш ва Эриван хонликларининг мудофаа иттифоқи шартномаси имзоланган. У Россиянинг қўллаб-қувватлашишига эришиш мақсадида Россия билан музокаралар олиб бориш ташаббускори бўлган.

Бўйсунмас Қорабоғ хонлигини бўйсундириш мақсадида 1795 йил ёзида Эрон шоҳи Оға-Муҳаммад Каджар раҳбарлигидаги 85 минг кишилик қўшин билан Ардебилдан чиқиб Қорабоғ томонига кела бошлади. Эрон қўшини 1795 йил июл охирида Шуша қалъасига яқинлашди. Эронликларнинг катта қўшинига 15 минг кишилик Қорабоғ қўшини қарши турганди. Шуша ҳимоячилари таслим бўлишни рад этишди ва қаҳрамонларча қалъани ҳимоя қилди.

Шушани қамал қилиш чўзилди ва, тарихчи Мирза Адигезалнинг ёзишича, Оға-Муҳаммад шоҳ Иброҳим Ҳалилхонни қўрқитиш мақсадида Саид Муҳаммад Шерозий қасидасидан бир банд (икки қатори)ни танлаб олиб, вазиятга мос равишда бирмунча ўзгартирди. (Шеърни рус тилидан таржима қила олмадим, чунки мен шоир эмасман. Шу сабабли шеър сатрларини рус тилида келтирмоқдаман. А.Ш.)

Безумец! Град камней летит с небес.
А ты в стеклянных стенах ждешь чудес.

Бу ерда қамал қилинган шаҳар номи ўйналмоқда: озарбайжон тилида Шуша дегани “шиша” демакдир.

Ушбу бир банд шеър ёзилган варақчани камонга маҳкамлашди ва уни шоҳ сарбозлари қалъага отишди. Бу хат Иброҳим-Ҳалилхонга етиб боргач, у Воқифни чақиртирди ва у шу заҳоти шоҳ Оға-Муҳаммад хатининг орқа бетига қуйидагича ёзди:

Меня стеклом создатель окружил,
Но в крепкий камень он стекло вложил.

Бу шеър ёзилган хатни олгач шоҳ Оға-Муҳаммад қаттиқ ғазабланди ва Шушани тўплардан ўққа тутишни давом эттирди. Лекин 33 кунлик муваффақиятсиз қамалдан кейин шоҳ қўшинлари қамални тўхтатишга мажбур бўлишди ва Грузия томон кетишди.

1796 йил баҳорида граф Валериан Зубов раҳбарлигидаги рус қўшинлари Қорабоғга келишди. Иброҳим-Ҳалилхон ўғли Абулфатхон бошчилигидаги элчиларни, улар орасида Воқиф ҳам бор эди, катта совғалар билан Зубовга юборди ва Россия императорига тобелигини билдирди. Екатерина II номидан Иброҳим-Ҳалилхон ва Воқифга қимматли совғалар тақдим этишди. Воқифга қимматли тошлар билан зийнатланган асо беришди.

Екатерина II (1729-1796) ўлимидан кейин император Павел I (1754-1801) Кавказдан рус қўшинларини чақиртириб олди. Бундан фойдаланган шоҳ Оға-Муҳаммад маҳаллий раҳбарларни тобе қилиш учун Кавказга янги юришни бошлади. Қорабоғда ҳосил бўлмаганлиги ва очарчилик давом этаётганлиги боис Иброҳим-Ҳалилхонда қаршиликни ташкил этиш имкони йўқ эди ва у сарбозлардан иборат кичик бўлим билан шаҳардан қочишга мажбур бўлди. Эрон шоҳи қўшинлари шаҳарни жангсиз эгаллашди. Воқифни зиндонга ташлашди ва уни тонгда қатл этиш режалаштирилганди. Тақдир тақозоси билан шоҳ Оға-Муҳаммад қандайдир айб иши учун уч нафар хизматчисини қатл этишни режалаштирганди.

Лекин шоҳ Оға-Муҳаммад тонггача яшамади. Қатл этишга таҳдид қилинган хизматчилар кечаси шоҳ ётоқхонасига киришди ва уни ўлдиришди. (Менимча, шоҳ қатл этмоқчи бўлган уч нафар хизматчи махсус хизмат органлари раҳбарлари бўлган, акс ҳолда улар қаттиқ қўриқланаётган шоҳ ётоғига кириб шоҳни ўлдира олармиди, Ш.А.) Шоҳнинг ўлдирилиши Воқиф ҳаётини сақлаб қолди, лекин бу кўпга бормади: Иброҳим-Ҳалилхоннинг жияни Мухаммед-бек Джеваншир 1797 йили ҳокимиятни вақтинча қўлга киритади ва Воқифни ўз амакисининг собит тарафдори эканлигини тушуниб уни ҳамда унинг ўғли Алибекни ўлдиришга буйруқ беради. Воқиф ўлдирилгач унинг уйи талон-тарож қилинади, қўлёзмалари эса йўқотилади.

Шоир асарлари кейинчалик алоҳида ёзмалар ёки қўшиқчилар айтганларига асосан йиғиб олинади. Воқифнинг биринчи шеърий тўплами 1856 йилда М. Ю. Нерсесов томонидан Темир-Хан-Шуро (ҳозирги Буйнакск)да нашр этилди. Уларнинг энг тўлиқ биринчи нашри озарбайжон тилида 1945 йилда, рус тилига таржимаси эса 1949 йилда нашр этилди.
Совет Иттифоқи даврида (1982 йилда) Шуша шаҳрида шоир қабрида мақбара қурилди.” [65]

1992 йил 8 май куни арман қуролли гуруҳлари Шушани босиб олгач Мулла Паноҳ Воқиф мақбарасига қаттиқ шикаст етказишди. 2020 йил 8 ноябр куни Озарбайжон қўшинлари Шушани арман босқинчиларидан озод қилишди. Мақбарани тиклаш ишлари шу кунларда – 2021 йил март ойида давом қилмоқда. [66]

Аллоҳ Мулла Паноҳ Воқифни раҳмат қилган бўлсин, жойи жаннатда бўлсин, омин.

11.3. “ТУРНАЛАР” ШЕЪРИ ОЗАРБАЙЖОН ВА РУС ТИЛЛАРИДА

Мулла Паноҳ Воқиф шеърлари 12 тилга, жумладан ўзбек тилига таржима қилинган. Ушбу параграфда “Турналар” шеърининг озарбайжон ва рус тилидаги матнини келтираман.

DURNALAR

Bir zaman havada qanad saхlayın,
Sözüm vardır mənim sizə, durnalar!
Qatarlaşıb nə diyardan gəlirsiz,
Bir хəbər vеrsəniz bizə, durnalar!

Sizə müştaq durur Bağdad еlləri,
Gözləyə-gözləyə qalıb yоlları,
Asta qanad çalın, qafil tеlləri,
Hеyifdir salarsız düzə, durnalar!

Хеyli vaхtdır yarın fərağındayam,
Pərvanə tək hüsnün çırağındayam,
Bir ala gözlünün sоrağındayam,
Görünürmü görün gözə, durnalar!

Mən sеvmişəm ala gözün sürməsin,
Bədnəzər kəsibən ziyan vеrməsin,
Sağın gəzin laçın gözü görməsin,
Qоrхuram səfnizi pоza, durnalar!

Nazənin-nazənin еdərsiz avaz,
Ruhlar tazələnir оlur sərəfraz,
Vaqifin də könlü çох еdər pərvaz,
Hərdəm sizin ilə gəzə, durnalar! [67]

Ушбу ажойиб шеърнинг рус тилига қилинган таржимасини ҳам келтирай.

ЖУРАВЛИ

Задержите в полете удар крыла:
Слово есть у меня для вас, журавли,
Вереница ваша откуда летит?
Начинайте об этом рассказ, журавли.

Очарован вами высокий Багдад,
Он прилету вашему будет рад.
Вы широкими крыльями бейте в лад,
Не роняйте перо в этот раз, журавли.

Я с возлюбленной милой давно разлучен,
Словно бабочка, я красотой сожжен.
Я ищу кареглазую среди жен.
Не видали ль вы этих глаз, журавли?

Полюбил я сурьму этих карих очей.
Пусть не сглазят и в темноте ночей,
Пусть минует вас сокол, глядите зорчей!
Я хочу, чтоб вас случай спас, журавли!

Ваша дикая песня нежна, нежна,
И душа моя радостью обновлена.
И Вагифа душа высоко взметена,
Чтобы вечно лететь возле вас, журавли! [68, 68-б.]

«Турналар» қўшиғининг ўзбек тилидаги матнини 11.6-параграфда келтираман, иншааллоҳ.

11.4. ЧЎЛПОННИНГ “ТУРНАЛАР” ҚЎШИҒИ

Адолат юзасидан таъкидлаш ўринлики, ўзбек адабиётида турналар ҳақидаги илк қўшиқ матнини Чўлпон (Абдулҳамид Сулаймонов, 1897-1938) 1927 йилда ёзган. 1935 йилда Ўзбeкистон Давлат нашриётида нашр этилган “Соз” номли китобидаги “Қадоқчи қўшуғи” (“Ҳужум” пьесасида қашқарлик қадоқчи куйлайди, “Ушалди хуморим” куйига)” номли шeърида Чўлпон қуйидаги сатрларни ёзган.

Ҳаволарда қулоч отиб кeлган турналар,
Бизнинг Қашқар эллардан йўқми бир хабар?

Бизнинг эллар довонларнинг кeтида қолди,
Золим фалак бошимга айрилиқ солди …

Олис йўлларга қараб тeлмирган ёрим,
Бу йил қайтай дeсам, найлай, етмас мадорим!

Ҳаволарда қаторлашиб учган турналар,
Омонда борми элда қолған ота-оналар?.. [69]

11.5. ҚУШЛАР ВА ЭКОЛОГИЯ МУАММОЛАРИ

Қушлар, жумладан турналар инсониятга орзу қилиш имконини берган. Шоир Мулла Паноҳ Воқиф ёзган шеърда ва ҳофиз Шерали Жўраев куйлаган “Турналар” қўшиғида севги, муҳаббат куйланган.

Турналар ҳақидаги шеър ва қўшиқ тўғрисида ёзиш билан чегараланмай, ушбу параграфда Ўзбекистондаги қушлар ва экология муаммоларига ҳам тўхталиб ўтай. Агар Ватанимизнинг гўзал табиатини сақлаб қолиб ундан ўзимиз ҳам, авлодларимиз ҳам роҳат олишини истасак экология муаммоларини ҳар қандай даврада, ҳар қандай масалаларни муҳокама қилганда иложини топиб суҳбатлашишимиз, мақола ва китобларимизда ёзишимиз, радио эшиттиришлари ва телекўрсатувларида ёритишимиз керак. Шу мақсаддан келиб чиқиб ушбу параграфда Ватанимиздаги қушлар ҳамда экология муаммоларини қисқача ёритмоқчиман ва бу муаммоларни ҳал қилиш йўлларига доир ўзимнинг айрим муҳим таклифларимни айтмоқчиман.

Машҳур шоиримиз Ҳамид Олимжон (1909-1944) яшаган даврда Ўзбекистон боғларида турли қушлар, жумладан булбуллар эмин-эркин сайраб туришарди. Шу сабабдан у ўзининг «Ўзбекистон» номли шеърида жумладан шундай сатрларни ёзганди:

Бунда булбул китоб ўқийди,
Бунда қуртлар ипак тўқийди.
Бунда ари келтиради бол,
Бунда қушлар топади иқбол.

Совет сиёсий режими раҳбарлари экология соҳасида 1950-йиллардан бошлаб олиб борган нотўғри сиёсати туфайли булбуллар Ўзбекистонни тарк этишди ва Россия, Европа мамлакатларидаги қалин ўрмонларга учиб кетди.

Мен булбул каби ажойиб сайрайдиган ва ранг-баранг қанотли чиройли қушлар Ватанимизга қайтиб келиши орзўсида ушбу параграфни сал батафсилроқ ёзмоқдаман. Менимча, экология муаммолари билан ҳар бир зиёли, ҳар бир ватанпарвар, ҳар бир фуқаро имконияти доирасида шуғулланиши керак.

Булбуллар ва шунга ўхшаш ажойиб қушлар ўрнига Афғонистондан еб тўймас, очофат афғон майнаси учиб келди. Ўзбекистон орнитологлари Тошкент шаҳрига яқин жойда дастлабки майнани 1959 йилда кўрган ва бу фактни расман қайд этганди. Шу ерда энциклопедиядан майна ҳақида маълумот келтирсам.

«МАЙНА (Acridotheres tristis) — чумчуқсимонлар туркуми шақшақлар оиласига мансуб қуш. Танасипинг орқа ва қорин томони қўнгир, тумшуғи ва кўзларининг атрофи сариқ. Қанотларипинг остки қисми ола. Думи ва қаноти калта, боши нисбатан йирик. Танасининг узунлиги 25 сантиметргача, вазни 40—60 грамм. Дарахтлар, баъзан бинолар деворидаги ковакларга, жарликлардаги ёриқларга уя қўяди. Бир йилда 2—3 марта бола очади; 4—5 та тухум қўяди. Тухумларини 2 ҳафта босади, тухумдан чиққан болалари 25 кунда учирма бўлади. Майна ўтроқ қуш. Ҳиндистон, Покистон, Мьянма, Афғонистон, Ўрта Осиё мамлакатлари ва бошқада тарқалган. Ўзбекистонда 20-асрнинг 50-йилларида тарқала бошлаган; ҳозир ҳамма ҳудудларда учрайди. Ҳашаротлар билан озикланиб, қишлоқ хўжалигига фойда келтиради; баъзан пишган меваларни чўқийди.» [6, М ҳарфи жилди, 94-б.]



Фото 11. Майна. [70]

1970-йиллар бошида Совет Иттифоқи деб аталмиш тоталитар режим куч-қувватга тўлган, энг мукаммал қуролларга, атом, водород, нейтрон бомбаларига, уч миллионли доимий армияга эга бўлган бир империя эди. Жаҳондаги кўпгина давлатлар «Советлар таҳдиди» дея ҳадиксирарди. Ўша йилларда экология муаммолари, масалан Орол денгизи, қушлар, пахта яккаҳокимлиги каби муаммоларни мақолалар ёзиш ва қўшиқлар айтиш орқали очиқ-ойдин кўтариб бўлмасди. Бу муаммолар ҳақида йўл-йўлакай, киши билар-билмас кўринишдагина айтиб ўтиб кетишингиз мумкин эди.

Ўзбекистон 1991 йил 1 сентябрда мустақил давлат бўлди. 1991 йил 29 декабрда Ислом Каримов (1938-2016) Ўзбекистон Президенти этиб сайлангач, у ўлганига қадар ўтган 25 йил давомида Ўзбекистон шаҳарларида, жумладан Тошкентда ўн минглаб дарахтлар, жумладан минг-минглаб чинорлар кесиб ташланди. Мамлакатимиздаги полициявий режим турли даражадаги раҳбарлари кесилган дарахтларни ва шу дарахтлардан бўшаган ерларни сотиб катта даромад қилди. Ёз иссиғида соя-салқин берадиган баланд, гўзал, манзарали дарахтлар ўрнига ўн минглаб арча дарахтларини экдирди. Натижада денгиз сатҳидан 700 метр баландликда жойлашган, асосан ғишт, асфальт, темирбетон уйлардан иборат Тошкентда ва бошқа шаҳарларда амалда арча дарахтлари ўсиб ётган тоғ шароити яратилди. Бу эса майна учун Афғонистон тоғларидек ажойиб маскан ҳисобланади.

Одатда бир жуфт майна йилига икки-уч мартадан болалаб, ҳар сафар тўрт-бештадан палапонни ўстиради. Афғонистон тоғларида бургутлар учиб юради ва улар майналарни тутиб еб, сон жиҳатдан табиий мувозанатни сақлаб туради. Ўзбекистон шаҳарларида бургутларнинг йўқлиги сабабли майналар сони кескин кўпая бошлади. Майна каламушларга ўхшаб тез кўпайгани учун уни айрим одамлар «учар каламушлар» деб аташади. Оқибатда 2000 йиллар бошига келиб Ватанимиз шаҳарлари узра миллионлаб майналар учиб юра бошлади. Бу эса бошқа қушларнинг табиий кўпайишига, озиқ-овқатига ва ҳоказо томонларга салбий таъсир этди.

Кўпайиб кетган майналар сонини камайтириш учун ҳатто 2003 йилда ЎзР Вазирлар Маҳкамаси деярли бир миллион майнани отиб ўлдириш ҳақида махсус қарор чиқарди. Овчилар томонидан бу топшириқ ортиғи билан бажарилди. Лекин полициявий сиёсий режим яратган тоғу тош, темирбетон, арчазорлардан иборат шаҳар шароитида майналар яна миллионлаб кўпайди. Бугунги кунда деярли ҳар қадамда майнани учратасиз. Ҳатто оддий чумчуқлар ва мусичалар сони камайди.

Майна шунчалик безори қушки, у ўзга қушлар инини бузади, уларнинг палапонларини олиб кетиб ўлдиради. Мен 2006 йил май кунларининг бирида Тошкент шаҳри, Фарғона йўли кўчаси, 101-уйдан чиқаётганимда, уй олдида асфальтда ўтирган ва ён-атрофга тез-тез бошини буриб қараётган майнани кўрдим (шу уйнинг 65-хонадонида ижарада яшардим). Иккита ҳакка қаттиқ чирқиллаб майна устидан пастлаб учиб ўтишарди. Эътибор бериб қарасам, майна икки панжаси орасига ҳакканинг палапонини чангаллаб олибди. Мен қўлим билан киш-кишлаб, майнани ҳайдаб юбордим. Майнага палапон оғирлик қилди, шекилли, у палапонни асфальт йўлакда қолдириб учиб кетди. Мен палапонни қўлимга олдим. Палапоннинг ота-онаси бўлмиш икки ҳакка менинг тепамда ҳавода ҳамон учиб юришарди. Бу қушлар ини қаердалигини билмаганлигим сабабли нарироқдаги дарахт остига, ўтлар орасига палапонни қўйдим ва ишга кетдим.

Айрим ўқувчиларимиз майна бeзориликларига доир мен ёзганларимга ишонмасликлари мумкин. Шу сабабли шоира Эътибор Охунова (1933-2019) 1989 йилда гувоҳ бўлган майна билан боғлиқ битта воқeани кeлтириб ўтай.

“Саҳар палласи қушларнинг фарёдидан уйғониб кeтдим. Ҳа, қушларнинг фарёдини эшитиб сапчиб туриб кeтдим. Қушлар ҳам фарёд қиладими? Қилади, одамлар! Қушларнинг фарёди, одамларнинг фарёдидан минг бора кучлироқ бўлиб туюлди мeнга. Фарзанд учун, зурёд учун жанг бошлаганида улар шундай фарёд қиладилар-ки …

Баҳор тонгларининг бирида рўй бeрган бир воқeа қўлимга қалам тутқазди:

Майна айвон бўғотига кeлиб қўнди. У чумчуқ инига яқинлашди. Чумчуқ чирқиллаб дод солди, учиб чиқди-да қанотини ёзиб чора излади. Майнага ўқдай отилди. Миттигина она чумчуқ инидаги полопонлари учун жангга киришди. Ўзи жанг қиларди-ю, яна фарёд кўтариб чумчуқларни ёрдамга чақирарди. Бир зумда чумчуқлар галаси айвонимизни тўлдирди. Улар энди бараварига фарёд кўтаришди. Осмонда чарх ураётган чумчуқлар майнани полопонлар инига яқинлаштирмасди. Юрагим алланeчук бўлиб кeтди. Бардошим чидамади. Майнага нафратим кeлди. Ўғлимнинг камонини излаб уйга чопдим. Бир пайт кeлиб қарасам, ярадор майна ерда чўзилиб ётибди. Чумчуқлар унинг аъзойи баданини чўқилаб ташлашибди. Зурёд учун бўлган жангда чумоли филни енгиши турган гап экан.

Эртаси чумчуқ тумшуғида дон ташиганча бўғотда жовдираб ўтирганини кўрдим. У полопонларига емиш таширди. Ҳар гал инига кириш олдидан бўғотда бир зум ўтирар, атрофни олазарак кузатар, сўнг полопонлари ҳузурига ошиқарди. Она чумчуқ ана шундай жонҳалак дон ташиб юриб, охир бир куни чумчуқларини етаклаб чиқди. Учирмага ўргатди. Ҳа, баҳор қуш, қумурсқаларнинг ҳам доясидир.” [71]

Мен 2008 йил июн кунларидан бирида эрталаб Тошкент трактор заводи яқинида, вақтинча яшаб турган кўп қаватли уйдан чиққанимда, чумоли ини ёнида туриб олиб чумолиларни битта-битталаб еяётган майнага кўзим тушди. Бу ва бунга ўхшаган фактлар шуни кўрсатадики, яқин-орада Ўзбекистонда чумолилар сони янада камайиши кутилади. Демак, майна турли қушлар орасидаги экологик мувозанатгагина эмас, бошқа жониворлар дунёси мувозанатига ҳам жиддий таъсир қилиши мумкин.

Маълумки, термит деб аталмиш ҳашаротлар тудаси асосан ёғоч ва ёғоч маҳсулотларини еб, халқ хўжалигига, фуқароларимиз уй-жойларига ва тарихий ёдгорликларга катта хавф туғдирмоқда. Термитлар Ўзбекистондаги деярли ҳамма вилоятларда бор. 250 миллион йилдан бери яшаб келаётган термитларга унча-бунча заҳарлар ҳам таъсир қилмайди. Кучли заҳарлар эса фойдали ҳашаротларнинг ҳам кўплаб қирилиб кетишига олиб келади. Шунинг учун битта оиласида миллионтагача термит бўлган ҳашаротга қарши биологик йўллар билан кураш олиб бормоқ керак. Бунда “Душманимнинг душмани – менинг дўстимдир” принципида иш тутмоқ маъқулдир.

Юз миллион йиллардан бери термитларнинг ашаддий душмани – чумолилардир. Улар ўртасида доимий урушлар бўлиб туради (суратларга қаранг).


Фото 12. Чумолилар қўшини билан термитлар қўшини ўртасида қонли жанг давом этмоқда. [72]


Фото 13. Ушбу термит жангчиси куни битган ва бироз вақт давомида чумолилар унинг танасини парчалаб ўз уйларига ўлжа қилиб олиб кетишади. [72]

Совет Иттифоқи даврида 1960-йиллардан бошлаб қишлоқ хўжалигида хилма-хил заҳарли моддалар ва турли хил ўғитлар кенг миқёсда қўлланилганлиги, ғўза дефолияцияси (баргини сунъий тўктириш) учун заҳарли моддалар авиация ёрдамида сепилгани, шунингдек ўсимликларни суғориш ва яхоб бериш вақтида сувнинг кўп ишлатилиши ва чумоли уяларига зарар етказилиши, майналар чумолиларни ея бошлаши оқибатида фойдали чумоли уялари камайиб кетди. Натижада термит оилалари кўпайиб ватандошларимиз уйларидаги ва бошқа муҳим иншоотлардаги тахта ҳамда ёғочларни ичдан еб битирмоқда.

Демак, термитларни бартараф қилиш учун термит уя қурган ва кўпайган туманларда чумоли уялари ва оилаларини кўпайтирмоғимиз лозим. Шунда чумолилар қўшини термитларни бартараф қилади. Мен 2021 йил учун Ўзбекистон Давлат дастури лойиҳаси муҳокамасига 22 та таклиф жўнатдим ([73]). Жумладан 10-таклиф сифатида “Термитларни бартараф қилиш йўли” деб номлаб 2021 йил 26 январ куни жўнатдим ва у Дастур лойиҳасининг 74-бандида 9-таклиф сифатида ўрин олди.

Раҳматли Ислом Каримов раҳбарлигидаги полициявий режим Ўзбекистонни тарк этаётган қушлар ўрнини билдирмаслик учун майдонлар, бозорлар ва коллежлар ҳовлисида темирдан қушлар ясаб баланд устунларга ўрнатди. Масалан, Тошкентнинг бош майдони ҳисобланмиш Мустақиллик майдонига кираверишда бир неча устунлар ўрнатилиб, улар устига кема-кет бетон балорлар юз метрча масофа узунликда қўйилди. Шу балорлар устига темирдан ясалган қушларни биттадан жами тўртта, шунингдек ўртасига ҳавода учаётган қушларни тасвирловчи темирни ўрнатишди. Мен бу совуқ темир қушларга қараб, қандай қушлар тасвирланганини тушуниб етишга ҳаракат қилдим, лекин тушуна олмадим.


Фото 14. Мустақиллик майдонидаги фавворалар ва темир «қушлар». [74]

Қозоғистон Президенти Нурсултон Назарбоев Тошкентга расмий визит билан 2007 йилда (адашмасам) келганида бу ҳақда «Ахборот» кўрсатувида репортаж берилди. ЎзР Президенти И.Каримов Н.Назарбоевни Мустақиллик майдонига таклиф қилиб, унга майдондаги ҳайкаллару темир қушларни кўрсатиб, гапириб, мақтаниб юрибди ... Майдонда иккала президент телевидение журналистига интервю беришди.

Тошкентнинг Фарғона кўчасидаги “Гуруч” номли бозор бурчагида тахминан 1998 йилда олти метрча баландликда думалоқ темир баркаш ва унинг устига темирдан ясалган лайлак ҳамда унинг иккита палапони ҳайкали ўрнатилганди. У 2008 йилда занглай бошлаганди. Мен қаттиқ тазйиқлар сабабли 2008 йил октябрда Ўзбекистонни тарк қилдим. Ҳозир ўша темир қушлар ҳайкали қай аҳволда эканлигини билмайман.

Худди шундай 2008 йилда темирдан ясалган лайлакнинг иккита палапони ҳайкали Собир Рахимов тумани Мирза Ғолиб кўчасидаги коллеж ҳовлисида ўрнатилганди ...

Юқорида ёзган 2003 йилги майналарни отиш билан боғлиқ кампания қандай якунланганига доир маълумот 2013 йил март ойида чоп этилди.

“Ўзбекистон Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги қошидаги Овчилик хўжалиги, қўриқхоналар ва миллий боғлар бошқармаси мамлакатда майналарни отиб йўқ қилиш самарасиз, деган хулосага келди¸ дея билдирди Озодлик билан суҳбатда бошқарма расмийси.

10 йил аввал Ўзбекистонда майналар гилос, олча, узум ва полиз экинларига қирон келтираётгани борасидаги боғбон, фермерларнинг шикоятлари ортидан уларни оммавий йўқ қилишга киришилган эди.

Боғларни майналардан тозалашга овчилар, милиция ходимлари, зоология ва бионазорат мутахассислари жалб этилди, овчиларга 12 калибрли ов милтиқлари беминнат тарқатилди. Шу йўл билан Ўзбекистонда майналар популяциясини тахминан учдан бирга қисқартириш мўлжалланган эди.

Лекин Овчилик хўжалиги, қўриқхоналар ва миллий боғлар бошқармасининг ўз исми айтилишини истамаган ходимига кўра¸ бугунга (2013 йилга) келиб майналарни отиш билан улар сонини минимумга етказишнинг уддасидан чиқилмаган:

– Майналарни отиш билан улардан қутулишнинг иложи йўқ, чунки республикада йўқ қилинган қушлар ўрнига қўшни мамлакатлар, хусусан Афғонистондан бошқа мигрант қушлар учиб келади, деди бошқарма расмийларидан бири.

Мутахассисларга кўра¸ иқтисодий жиҳатдан ҳам майналарни йўқ қилиш мантиқсизликдир. Бунга кетган ҳаражат, ўқ-дори улар келтирадиган зарардан кўра ошиб кетади, демоқда Овчилик хўжалиги, қўриқхоналар ва миллий боғлар бошқармаси бошқармаси мутахассислари.

Чумчуқдан бир оз йирикроқ, тана узунлиги 20-25 см га етадиган майна узум, гилос ва бошқа меваларни чўқиб еб, қишлоқ хўжалигига зарар етказади.

Тошкентлик боғбон Қаҳҳор аканинг айтишича¸ гала бўлиб учувчи майналар саноқли кун ичида 10-15 гектар майдонни қуритиб битириши мумкин:
- Бу қуш xудди учиб юрадиган каламуш. Жуда тез кўпаяди. Гилос борми, узум борми, бир пасда ҳаммасини eб битиради. Бундан ташқари майналар турли инфекцион касаллиги ташувчиларидир, дейди тошкентлик боғбон Қаҳҳор ака.

Атроф-муҳит ва ҳайвонот олами ҳимоячилари Ўзбекистонда майналарнинг йўқ қилинишига бошидан қарши чиқишган.

Тошкентдаги Ҳайвонларни асраш жамияти ходимаси Валерия Захарованинг айтишича, майналар далаларда кўплаб зарарли ҳашаротларни қириб битириш орқали аслида қишлоқ хўжалигига катта фойда келтиради:
- Майнанинг зараридан кўра фойдаси кўпроқ, чунки улар зарарли ҳашаротлар ва чигирткаларни ҳам ейди. Қушнинг лотинча номи Acridotheres, “чигирткахўр” деб таржима қилинади. Агар бу қуш боғбон фермерларни ташвишга солаётган бўлса, ҳар хил товушли қўрқитиш воситалари бор, шулардан фойдаланса бўлади, дейди Захарова.

Боғбонларнинг Озодлик мухбирига айтишича¸ Захарова тилга олган қўрқитиш воситалари майналарга умуман таъсир қилмай қўйган:
– Бу қуш ҳеч нарсадан тап тортмайди. Ҳатто уй ҳайвонларига ҳам ташланади, дейди Қаҳҳор ака” [75]

Майналар муаммосини икки йўл билан ҳал қилсак бўлади. Биринчи йўли - қалин дарахтзорлар бўлган парклар ва ҳудудларни кўпайтиришдир. Иккинчи йўли - лочин ҳамда бургутларни кўпайтириш ва табиатга киритишдир. Улар кўпайиб кетган майналарни тутиб еб, Ўзбекистон ва Марказий Осиё табиатида табиий мувозанатни тиклайди.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 9)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

9. “БИРИНЧИ МУҲАББАТИМ” ҚЎШИҒИ ТАРИХИ

Шерали Жўраев 2015 йил 12 апрел куни 68 ёшга тўлиши муносабати билан [8]-китобимдаги “1970-йилларда Шерали Жўраевнинг талабалар орасида машҳур бўла бошлаши” номли 7-параграфни ўн мартача кенгайтирган ҳолда “Биринчи муҳаббатим” қўшиғи тарихи” номли каттагина мақолани 2015 йил 11 апрел куни ёздим ([17]). Шу мақолам асосида ўша даврда яратилган ажойиб қўшиқлардан бири бўлмиш “Биринчи муҳаббатим” қўшиғи тарихини баён қиламан.

Шерали Жўраев 1970-йиллар бошида айтган “Биринчи муҳаббатим” қўшиғининг дастлабки асл ижросини [52]-манбада тинглашингиз мумкин. Шу вариант 1970-йиллар бошида тайёрланган катта пластинкада ёзилган эди.

9.1. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ФИКРИ

“Биринчи муҳаббатим” қўшиғи тарихи ҳақида Шерали ака 2009 йил сентябрда Озодлик радиосининг Чодирхаёл номли махсус дастури муаллифи ва бошловчиси Абдулла Искандар (Шуҳрат Бобожонов)га берган интервюсида бундай деганди.

“Бу қўшиқ тарихи ҳақида Озодлик мухбирига Шерали Жўраевнинг ўзи гапирди.

- Мен бу шеърни 1966-1967 йилларда Тошкентга ўқишга келганимда Абдулла Ориповнинг китобидан олганман. Кейин тарихини эшитган эдим. Бир йигит бир улуғ зотнинг қизини севиб қолган бўлади. Лекин у қизга севгисини айта олмаган. Институтга бориб, унинг ëнбошидан қайтиб келаверган. Узоқдан кетаверган. Бориб яна қайтиб келаверган. Шунақа қилиб гапини айта олмасдан кузатиб юраверган. У қиз кейин бошқага турмушга чиқиб кетган, йигит эса бошқа қизга уйланган. Шу шеър ўшанда бино бўлган. Мен буни бутун севишганларнинг изтиробини ҳис қилган ҳолда қўшиқ қилганман.

Ўша пайтда “Ëш ленинчи” деган газета бўларди. Ўша газетанинг 1967-1968 йиллардаги сонини кўрсангизлар, “Шерали Жўраев деган ашулачи ҳеч ҳам ашула қилиш мумкин бўлмаган ашулани қилибди” деб фелъетон қилган. У пайтда ғазал ашула қилинар эди. Бунақа шеърлар ашула қилинмас эди. Буни эшитиб, биз ҳам кулиб қўя қолдик. 40 йилдан бери шу ашулани ҳамма эшитади, айтади, мазза қилади. Демак, баъзан журналистларнинг гапи ҳам тўғри чиқмай қолар эканда, дейди Шерали Жўраев” [53]


9.2. АБДУЛЛА ОРИПОВ СЕВГИСИ

Фото 3. Абдулла Орипов. [54]

Машҳур шоир Абдулла Орипов (1941.21.03-2016.05.11) ўз севган қизига бағишлаб бир нечта яхши шеърлар ёзган. Улар қаторида “Биринчи муҳаббатим” шеъри алоҳида ўрин эгаллайди. У қандай қизни яхши кўрганига доир маълумотни Абдулла ака билан кўп йиллардан бери алоқада бўлган таниқли журналист Исмат Хушев Озодлик радиоси бошловчиси Абдулла Искандар (Шуҳрат Бобожонов)га 2009 йил 4 сентябр куни айтган гапларини [53]-мақоладан келтираман.

“Бу қўшиқ кимга бағишланган ўзи? Ким ўзи у соҳибжамол? Ким ўзи у шоирни йиғлатган, бағрини тиғлатган малак?

Бу савол жавобини Абдулла Ориповни яқиндан таниган журналист Исмат Хушевга бердик.

- Абдулла аканинг айтишлари бўйича, Тошкентда Ислом динига яқин, адашмасам Зиëвуддин қори деган улуғ бир оила бўлган экан. Шу кишининг қизлари бўлган, деб эшитаман. Бу гапларни бугун айтишим балки бироз ноқулай бўлар. Ҳамманинг оиласи, фарзандлари бор. Унинг исмини айтиш балки ноқулай бўлар, лекин мени мухлислар тўғри тушунишсин, исмлари Мухлиса экан. Абдулла ака Мухлиса деган гўзал бир қизни яхши кўриб қолганлар.

Ўшанда Абдулла акага “Ҳўв йигит. Сен кимсану бу ким? Бу бир париваш қиз. Тошкент шаҳрида иккита бўлса, биттаси бу. Сен, қишлоқдан келган ялангоëқ бола. Кимга меҳр қўйдинг? Сен қанақа дорга осилаяпсан? У қизнинг ўзи бир олам бўлса, унинг оиласи бир олам. Отаси Тошкентдаги энг нуфузли Ислом олимларидан” деб айтишган. Абдулла аканинг ўзи ҳам ҳаракат қилган, аммо гўзал бир қиз қишлоқдан келган чумчуқдай бир йигитчага эътибор қилмаган шекиллида. Бу менинг ўзимча билганларим. Менинг бу хотираларим мутлақ ҳақиқат, деган фикрдан йироқман.

Мен Абдулла аканинг мухлиси сифатида, у кишининг юксак муҳаббатининг маҳсули бўлган мана шу шеър ҳақида ўзимнинг эшитганларимни сизга, сиз орқали Озодлик мухлисларига айтиб бераяпман. Бу менинг билганларим. Балки бу ҳақиқатдан йироқдир. Менинг болалик шууримда, ўспиринлик шууримда биринчи муҳаббатим билан боғлиқ Зиëвуддин қори, унинг Мухлиса исмли гўзал бир қизи ҳанузга қадар менинг кўз ўнгимда, мен уни кўрмаган бўлсам ҳам шу шеър эсимга тушган пайтда ажиб бир ҳолатда жилваланиб туради, дейди Исмат Хушев” [53]

Мана шу маълумот асосида Мухлиса ва унинг отаси Шайх Зиёвуддинхон қори шажарасига доир маълумотларни навбатдаги параграфда келтираман.

9.3. МУХЛИСА, ШАЙХ ЗИЁВУДДИНХОН ВА УЛАР АЖДОДИ

Абдулла Орипов талабалик йиллари, яъни 1950-йиллар охирида Мухлиса Бобохоновага меҳр қўйганида ушбу имонли, ширинсўз, намозхон гўзал қизнинг тарихда Юсуфхўжа Али ибн Насриддин Мархумий қози (ўша замон прокурори, А.Ш.) тўққизта муҳр қўйиб тасдиқлаган, Тошкент ва Марказий Осиёда таниқли диний уламоларнинг 1200 йиллик шажараси борлигини ҳаёлига ҳам келтирмаган бўлса керак. Мен Мухлисанинг барча аждодини келтирмасдан, унинг раҳматли бобоси Шайх Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон (1860-1957), отаси Шайх Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон (1908-1982) ва акаси Доктор Шамсуддинхон Бобохонов (1937-2003) ҳақида маълумот бериш билан чегараланаман.

9.3.1. ШАЙХ ЭШОН БОБОХОН ИБН АБДУЛМАЖИДХОН (1860-1957)




Фото 4. Шайх Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон (1860-1957) [55].

Абдулла Орипов севган гўзал Мухлисанинг бобоси раҳматли Шайх Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон (1860-1957) ҳақида дастлаб қисқача маълумотни Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясидан келтираман.

“ЭШОН БОБОХОН ибн Абдулмажидхон (1860 - Тошкент - 1957) - муфтий, шайх. Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохоннинг отаси. Руҳоний оиласида туғилган. Дастлабки илмни бобоси шайх улислом Аюбхон ибн Юнусхондан олган. Кейин Бухорода Мир Араб мадрасасида таҳсил кўрган. Ақоид, фиқҳ, тафсир ва ҳадис билимларини чуқур эгаллаган ва нақшбандия тариқатининг намояндаси сифатида танилган. Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний бошқармаси ташкилотчиларидан бири ва унинг биринчи раиси, муфтий (1943-57). Эшон Бобохон диний бошқарма раҳбари сифатида диндорларнинг талаб ва эҳтиёжларини ҳисобга олиш билан бирга бошқарма фаолиятини фашизмни тормор этиш учун фронтга ҳар томонлама ёрдам кўрсатиш, халқаро тинчликни ҳимоя қилиш ишларига йўналтирган.
Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон Тошкентдаги Қаффол Шоший мақбараси ёнига дафн қилинган” [6, Э ҳарфи жилди, 277-б.]

Шайх Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон ҳақида муҳим қўшимча маълумотларни [55]-мақоладан келтираман. Рус тилидан ўзбек тилига мен ўгирганман.

“Улуғ Ватан (2-Дунё, А.Ш.) уруши айни қизиган даврда ВКП(б) МҚ Бош котиби, СССР Халқ Комиссарлари Кенгаши раиси Иосиф Сталин ҳамма диндаги диндорларга ўзларининг диний ҳаётини қисман тиклаш учун имконият берди. Совет давлати 1942 йил охирида жуда қийин аҳволда бўлишига қарамай СССР шаҳарларида диний марказлар очиш учун рухсат берди. Россияда Мусулмонлар диний бошқармаси ва мачитларни очишга рухсат берганлиги ҳақидаги хабар Марказий Осиё бўйича тарқалди. Мамлакатда диний эътиқоди учун ялпи таъқиб қилиш ўрнига айрим енгилликлар берилди.

Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонларини бирлаштирадиган диний марказ тузиш ғояси Эшон Бобохонда кўп вақтдан бери бор эди. Россиядаги Марказий Мусулмонлар диний бошқармаси ягона сақланиб қолган диний бошқарма бўлиб, у жуда узоқда - Уфа шаҳрида жойлашганди, дарвоқе Ўрта Осиёдангина эмас, бошқа ҳудудлардан ҳам, масалан, Исломга сиғинадиган Закавказьенинг кўплаб аҳолисидан ҳам минглаб чақирим узоқликда жойлашган эди.

Ҳудуддаги майда ҳамда кам қувватли мусулмон жамоаларининг бўлиниб кетганлиги ва заиф алоқадалигини ҳисобга олиб, шайх Эшон Бобохон ва Зиёвуддин-қори (Шайх Эшон Бобохон ўғли, А.Ш.) 1943 йил биринчи ярмида Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонларини бирлаштиришни тезлаштириш асосий ташаббускорлари сафида жонбозлик кўрсатди.

Эшон Бобохон ва бир гуруҳ диндорлар Фарғона вилоятилик деҳқонлардан бўлган, Ўзбекистон ССР Олий Кенгаши Президиуми раиси лавозимида ишлаётган Йўлдош Охунбобоев ҳузурига бордилар. Эшон Бобохон ўша вақтда фаолият олиб бораётган Марказий Мусулмонлар диний бошқармаси (ММДБ) каби Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний бошқармасини тузиш кераклиги ҳақидаги ўз таклифи ва асосларини унга гапириб берди. Йўлдош Охунбобоев, ўзининг олий меҳмонларини очиқ чеҳра билан кутиб олиб, таклифни маъқуллади ва расман розилигини берди.

1943 йил 12 июлда бир гуруҳ диндорлар (Эшон Бобохон раҳбарлигидаги Абдураззоқ Эшон Муҳаммад Олимов, Акрамхон Тазихонов, Мулла Содиқ Исломов) Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний марказини тузиш ҳақидаги хатни СССР Олий Кенгаши Президиуми раиси М.И.Калинин номига жўнатишди. Кўп вақт ўтмай бу ташаббус маъқулланди.

Софияхон Бобохонова (Шайх Эшон Бобохон қизи, А.Ш.) хотираларидан: “1943 йил ёзида Ўзбекистон ССР министрлар Кенгаши раиси Абдужаббор Абдурахмонов дадамни таклиф қилди ва деди: “Эшон-ота, Диний бошқарма ва мачитларни очишга доир рухсатни Москвадан олдик. Сизга яхши маълумки, уруш бошлангандан бери эвакуация қилинган заводлар ва фабрикаларни, миллионлаб қочқинларни қабул қилдик ва жойлаштирдик. Шу сабабли ҳукумат ҳозирги пайтда Диний бошқармани жойлаштириш учун бино ажратиб бера олмайди. Мусулмонлар бошқармасини жойлаштириш масаласи сизнинг эътиборингизга ҳавола қилинади”. Дадам бир оз ўйлаб, Диний бошқармани 1928 йилда мусодара қилинган “Ҳазрати Имом” маҳалласидаги ўз уйида жойлаштиришни таклиф қилди. Республика ҳукумати уч кун ичида Ҳамза кўчаси, 14-тупик, 59-уй манзилидаги уйларни аввалги хўжайинларига қайтариб бериш ҳақидаги қарор қабул қилди. Учрашувдан кейин дадам юқори кайфиятда келди”.

“Ҳазрати Имом” маҳалласи “ҳурматли имом” маҳалласи бўлганлиги ва Тошкентнинг энг қадимий жойларидан бири эканлиги сабабли Эшон Бобохон Диний бошқармани шу маҳаллада жойлаштиришни тушуниб таклиф қилди. Ҳаётлиги чоғидаёқ аль-Кабир – Улуғ номли фахрий унвон олган ва мусулмон оламида йирик уламо имом аль-Қаффол аш-Шоший (903 йилда Тошкентда туғилиб 976 йилда Тошкентда вафот қилган, А.Ш.) 10-аср ўрталарида араб мамлакатлари бўйлаб кўп йиллик саёҳатларидан кейин бу ерга қайтиб келган эди. У шу ерда ўзининг бу дунёдаги ҳаёт йўлини ниҳоясига етказди. Миннатдор авлодлар эса унинг мақбараси жойлашган жойни унинг номи билан аташ орқали хотирасини абадийлаштиришди. Вақт ўтиши билан унинг атрофида катта маҳалла - Ҳазрати Имом маҳалласи ташкил бўлди. Аль-Қаффол аш-Шоший мақбараси ёнида кўпгина уламолар, айниқса тасаввуфнинг машҳур намоёндаси Бухоролик Боҳоутдин Нақшбандий давомчилари – Низомутдин Ҳомуш, унинг шогирди Хўжа Аҳрор Валий ва бошқалар яшаб ўтдилар.

Ҳазрати Имом маҳалласи доимо Қуръонни тиловат қилувчилар, муфассирлар, муҳаддислар, факиҳлар билан машҳур бўлган. Муқаддас Қуръон ва Муҳаммад Пайғамбар (Алҳамдулиллаҳ вас салату вас саламу ала Расулиллаҳ) суннатини тўғрироқ ва чуқурроқ тушуниб етиш учун кўнгилдаги умидлар ҳамда эзгу-ниятлар билан Билим ва Донишмандликка етишишни хоҳлаганларнинг тугаб-битмас оқими ушбу табаррук жойларга интилишган.

Кўп асрлик Ислом анъаналарининг ажойиб руҳи бу ерда ҳали ҳам мавжуддир. Бу маҳаллада Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхоннинг аждодлари – унинг бобоси Юнусхон Эшон ва отаси Абдулмажидхон Эшон яшаган. Уларнинг аждодлари, ўз навбатида таниқли диний уламолар, ўз даврининг ҳурматли фокиҳлари бўлган – бу 150 Ҳижрий йил (Григорян тақвими бўйича 768 йил, А.Ш.) билан бошланадиган аждодлар шажараси билан тасдиқланади (демак, бу шажара бошланганига 1253 йил бўлди, А.Ш.). Уни Юсуфхўжа Али ибн Насриддин Мархумий қози тўққизта муҳр босиш билан тасдиқлаган. Уларнинг ҳаммаси кўп йиллар давомида Муйи Муборак мадрасасида дарс беришган. Эшон Бобохон 20-асрнинг биринчи ярмида Тилла Шайх мачитида имом-хатиб бўлиб ишлаб, бир вақтнинг ўзида Муйи Муборак мадрасасида дарс берган” [56]

“Софияхон Бобохонова хотираларидан: “Диний бошқармани очишга доир марказдан олинган рухсатдан кўп вақт ўтмай дадам ва акам Москва сафарига тараддуд бошлади. У вақтлар Москва биз учун жуда узоқ бўлиб туюларди. Фуқаролик авиацияси йўқ эди, автомобиль йўллари бузилганди, фақат темир йўл транспорти бор эди. Поезд фақат бир томонга олти кечаю кундуз йўл босиши керак эди. Москвада И. В. Сталин қабулида фақат менинг дадам бўлган. У қайтиб келгач, суҳбат И. В. Сталин кабинетида таржимон орқали бўлганлигини гапириб берганди. У мусулмонлар кайфияти, улар ҳаёти ҳақида ҳурмат ва самимият билан суриштирган, Мусулмонлар қурултойини чақириш, Диний бошқарма тузиш, фронтга ёрдам бериш ва босқинчиларга қарши қатъий кураш олиб боришга мусулмонларни даъват қилишни таклиф қилган. Дадамни чой ва узум билан меҳмон қилишган. Халқлар отаси кабинети камтарин безатилганлигини дадам кўрган”.

Тошкентда Эшон Бобохон таклифи билан Қурултой ўтказиш учун Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистоннинг таниқли дин арбобларидан иборат Ташкилий қўмита тузилган. Ташкилий қўмита ишида қатнашиш учун ташкилий ишларда тажрибага эга бўлган Россиянинг таниқли дин арбоблари: Марказий Мусулмонлар диний бошқармаси раиси шайх Габдуррахмон Расулий; Москва мухтасиби, «Маржония» номли Қозон мачитининг имом-хатиби шайх Қиём (итдин) Қодиров (аль-Қодирий) жалб қилинди.

Ташкилий қўмита аъзолари 1943 йил август-сентябр давомида Ўрта Осиё ҳудудий мусулмонлар диний марказини тузишдан кўзланган мақсадларни тушунтириш, шунингдек биринчи Қурултойга делегатларни сайлаш учун беш республика вилоятлари, шаҳарлари ва қишлоқларига боришди. Мусулмонлар қўмита аъзолари тушунтиришларига хавотир билан муносабатда бўлдилар, чунки улардан кўпчилиги ёки уларнинг қариндошлари атеистларнинг қаҳру ғазабини ўзларида синагандилар ва коммунистик идеологиянинг Ислом давомчиларига нисбатан вайрон қилувчи кучини кўрган эдилар.

Ташкилий қўмита аъзоларининг барча ҳудудлардаги мусулмонлар билан ўтказган ишончли суҳбатлари туфайли биринчи Қурултой (съезд)га 160 делегат сайланди. Мусулмон уламоларининг биринчи Қурултойи 1943 йил 15–20 октябр кунлари Тошкентда Эшон Бобохон уйида: Қорасарой кўчаси, Бежинский тор кўчаси, 13-уйда бўлиб ўтди. Эшон Бобохон раҳбарлигидаги ташкилий қўмита аъзолари делегатларни уй остонасида кўзлардаги қувонч ёшлари билан кутиб олишди. Делегатларга хизмат қилиш учун Эшон Бобохоннинг фарзандлари, келинлари, қариндошлари ва қўшнилари, шунингдек Тошкентдаги таниқли Азиз ошпаз ва унинг ёрдамчиси Файзи жалб қилинди. Уларнинг барчаси олти кун давомида делегатлар учун нон, сомса пиширдилар, тушлик ва кечки овқатланишга ҳар хил ўзбек таомларини тайёрладилар, кўк ва қора чой дамладилар.

Қурултой Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний бошқармаси – ЎОҚМДБ ни тузиш ҳақида қарор қабул қилди. ЎОҚМДБ раиси этиб 85 ёшли Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон сайланди ва унга беш республика муфтийси деган олий унвон берилди. ЎОҚМДБ раис ўринбосари қилиб шайх Мурот Хўжа Солихий, масъул котиб этиб 35 ёшли Зиёвуддин қори сайланди. Ҳар бир республикада қози раҳбарлигидаги ЎОҚМДБ ваколатхонасини ташкил этиш ҳақида қарор қабул қилинди. Ўзбекистонда - Зиёвуддин қори ибн Эшон Бобохон, Қозоғистонда - Абдул Ғаффор Шамсутдин, Тожикистонда - Солих Бобокалон, Қирғизистонда - Олимхон Тўра Шокир, Туркманистонда - Анна Эшон сайланди. Бошқарув аъзолари ва ЎОҚМДБнинг республикалардаги вакиллари мусулмонларнинг ҳудудий диний органининг “намунавий ўзаги”ни ташкил этди.

Муқаддас Қуръон ва Муҳаммад Пайғамбар (Алҳамдулиллаҳ вас салату вас саламу ала Расулиллаҳ) Суннийси ЎОҚМДБ фаолиятининг асосий қўлланмаси деб эълон қилинди. ЎОҚМДБ Уставида ҳайъат (правление) Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонларининг олий органи сифатида ҳуқуқ ва мажбуриятлари тасдиқланди, марказдаги ва жойлардаги бўлимларнинг ваколатлари белгилаб берилди. Уставда шунингдек қуйидаги масалалар белгиланди:

- Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистонда жойлашган расмий диний бирлашмалар орқали диний ишлар ва маросимларни бошқариш;
- намозхонлар орасида Ислом асосларини тарғиб қилиш;
- диний маросимларга доир алоҳида мураккаб ва зиддиятли масалаларни ҳал қилиш, бу масалаларга доир кўрсатмаларни имом-хатиблар ёрдамида намозхонларга тушунтириш;
- намозхонларни ҳақиқатпарвар, ҳалоллик, меҳнатсеварлик ва қонунларга риоя қилиш руҳида тарбиялаш;
- диндорлар ва намозхонлар орасидаги зарарли одатларга қарши кураш олиб бориш;
- юқорида қайд этилган масалалар бўйича фатволар эълон қилиш;
- диний адабиётларни чоп этиш;
- хориждаги мусулмон ташкилотлари билан алоқалар ўрнатиш, чет эл мусулмон-биродарларни беш республика мусулмонларининг диний ва дунёвий ҳаёти билан таништириш.

Биринчи Қурултойни тайёрлаш ва ўтказиш билан боғлиқ барча харажатлар Эшон Бобохон, ташкилий қўмита аъзолари ва алоҳида намозхон-мусулмонларнинг хайрияси асосида қопланди. Шунингдек 15 йил аввал мусодара қилинган уйларни таъмирлаш ишлари 1943 йил ёзида қариндошлар кучи ёрдамида амалга оширилди (ўн сотихдан ортиқроқ ҳовли, бинолар билан қўшиб ҳисоблаганда 700 квадрат метрга яқин, ички ва ташқи ҳовлилар билан биргаликда). Бу уй Эшон Бобохоннинг шахсан ва ғаразсиз қарори билан янгидан ташкил этилган ЎОҚМДБга берилди.

1943 йил октябрида ЎОҚМДБ “Ҳазрати Имом” маҳалласида жойлаштирилди ва шу уйда ЎОҚМДБ кутубхонасига ҳам асос солинди: аждодлари ва бобоси Саломатхон асрлар давомида тўплаган ва атеистлардан махфий сақлаб қолган мингдан ортиқ китоб ва қўлёзмаларни Эшон Бобохон хайрия сифатида шу кутубхонага совға қилди» [56]

“Уруш тугагандан кейин, 1945 йилдан бошлаб Муфтий Эшон Бобохон Саудия Арабистони ва бир нечта мусулмон мамлакатлари билан дўстона алоқаларни йўлга қўйиш учун катта ишларни амалга оширди. Унинг ташаббуси билан ҳар йилги Ҳаж ибодати – Исломнинг муқаддас шаҳарлари Макка ва Мадинага мусулмонларнинг бориб келиши тикланди, 1946 йилда Бухорода Мир-и Араб мадрасаси қайтадан очилди. У Қуръоннинг СССРда нашр этиш ташаббускори бўлди ва уни 1957 йилда нашр этилишига асос солди.

У 80 йилдан ортиқ умрини дин ишларига бағишлади, Муқаддас Қуръон ва ҳадисларни мукаммал биларди. Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон 1957 йилда вафот қилди ва Ўзбекистон Ҳукуматининг қарори билан Тошкентда Ҳазрати Имом маҳалласидаги Қаффол аш-Шоший мақбарасига дафн этилди” [55]

9.3.2. ШАЙХ ЗИЁВУДДИНХОН ИБН ЭШОН БОБОХОН (1908-1982)



Фото 5. Зиявуддинхон ибн Эшон Бобохон (1908-1982). [55]

Абдулла Орипов севган гўзал Мухлисанинг отаси раҳматли Шайх Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон (1908-1982) ҳақида қисқача маълумотни Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясидан келтираман.

“ЗИЁВУДДИНХОН ибн ЭШОН БОБОХОН (1908.10.1 - Тошкент - 1982.22.12) - муфти, дин ва жамоат арбоби. Дастлаб отаси Эшон Бобохон Абдумажидхон ўғли қўлида, сўнгра Тошкентдаги Бароқхон, Кўкалдош мадрасаларида таҳсил кўрган (1923-31). Қоҳирадаги алАзҳар дорилфунунини тугатган, Макка, Мадина шаҳарларига илмий сафарлар қилган (1947). Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний бошқармаси ташкилий қўмитасида бош котиб (1942), бошқарма раисининг ўринбосари (1943-57), раиси (1957-82). Тошкентда Имом Бухорий номидаги Ислом институтини ташкил этди (1969) ва унга бевосита раҳбарлик қилди. Унинг саъйиҳаракати билан Бухорода Мир Араб мадрасаси фаолияти қайта тикланди (1945). Собиқ Совет Иттифоқи ва бир қанча мусулмон мамлакатларида ўтказилган йирик халқаро диний анжуманларнинг ташкилотчиси ёки фаол иштирокчиси сифатида турли халклар ва динлар ўртасида ҳамкорлик ўрнатилишига харакат қилди. Масжидлар бўйича Бутунжаҳон олий
кенгаши аъзоси этиб сайланди (Макка, 1976).

Зиёвуддинхон диний меросни кенг тарғиб ва ташвиқ қилишдан ташқари илмий, адабий фаолият билан ҳам шуғулланган. Ибн Синонинг гигиенага оид китобини ўзбек ва рус тилларига ўгирган (Абу Али ибн Сина, Трактат по гигиене, Т., 1982). Зиёвуддинхоннинг «Диёримизда ислом ва мусулмонлар» асари (1979, рус тилида)да ислом динининг моҳияти очиб берилган, ислом барча замон ва халклар учун салоҳиятли дин эканлиги, унинг тамойиллари ҳамма яхши ниятли кишиларнинг орзуумидлари билан ҳамоҳанг эканлиги кўрсатилган. Футуҳий тахаллуси билан шеърлар ҳам битган. Зиёвуддинхон халклар ўртасида тинчликни сақлаш, ер юзида дўстлик ва ҳамжиҳатликни мустаҳкамлаш ишига катта ҳисса қўшганлиги учун Иордания, Сурия, Марокаш ва Mиср Aраб Pеспуликасининг олий орденлари билан такдирланган. 1998 йилда таваллудининг 90 йиллигига бағишлаб Тошкентда халқаро илмий-амалий конференция ўтказилди. Тошкентдаги Қаффол ашШоший қабрлар мажмуасида оталари Эшон Бобохон ёнига дафн этилган.

Ад.: Бобохонов Ш., Сўнмас зиё, Т., 1998; Бабаханов Ш., Муфтий Зияуддинхан ибн Эшон Бабахан, Т., 1999; Бобохонов Ш., Шайх Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон [Маънавият ва ибрат мактаби], Т., 2001.
Шамсуддинхон Бобохонов» [6, З ҳарфи жилди, 92-93-б.]

Шайх Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон ҳақида қўшимча маълумот. Рус тилидан ўзбек тилига мен ўгирганман.

“Эшон Бобохон ҳаётлиги чоғида унинг ишини фарзандлари давом эттириши ва Ислом воизи бўлиб етишишига умид қилганди. Отасининг ишини Зиявуддинхан ибн Эшон Бобохон давом эттирди. У болалик йиллариданоқ отаси берган Қуръон ўқиш дарсларида қатнашиш ва ўқувчилар билан биргаликда Муқаддас Қуръон оятларини ёд олиш бахтига сазовор бўлганди. Унинг қалбида болаликдан бошлаб Ислом ва унинг Муқаддас Китобига муҳаббат шаклланди.

Ёш Зиявуддинхон Тилла Шайх мачитининг имом-хатиби Ҳаким қорида Қуръонни қатъий ўқишнинг қонунлаштирилган қоидаларини ўрганишни бошлади ва 12 ёшида уни ёд олди. У 1920 йилда Тошкентдаги Кукалдош мадрасасига ўқишга кирди. У ўқитувчи Жамолхўжа-домлада ҳадисларни, Хатиб ат-Табризийнинг «Мишкат аль-Масабих» (Зиё маскани) ва Хасан Хазратнинг «Джаляляйн»ни талқин қилишни ўрганди, Имом Бухорийнинг «ал-Жоме ас-Сахих» китоби асосида суриялик таниқли диншунос Мухаммад ибн Соиб ибн Абдулвоҳид ал-Асалий аш-Шомий ат-Тараблусийдан дарс олди. 1945 йилда отаси Эшон Бобохон билан бирга Ҳаж ибодатини амалга оширди. 1947-1948 йилларда Аль-Азхар номли Қоҳира университетида шайхлар Абдуллоҳ Фуқойи и Ҳофиз Тийджоний раҳбарлигида ўқиди. Ундан кейин Макка ва Мадинада ўз билимини оширишни давом эттирди. Унга шарафли Шайх ул-Ислом унвони берилганди” [55] [57]

“1948 йилда иккинчи Қурултойда ЎОҚМДБ Раисининг ўринбосари қилиб сайланди. 1957 йилда учинчи Қурултойда Зиявуддинхон ибн Эшон Бобохон ЎОҚМДБ Раиси этиб сайланди ва беш республика Муфтийси унвонига сазовор бўлди. Унинг ташаббуси билан 1961 йилда ЎОҚМДБ қошида Халқаро алоқалар бўйича бўлим ташкил этилди ва тўртта тилда «Совет шарқи мусулмонлари» («Мусульмане Советского Востока») номли журнал нашр этила бошланди, 1971 йилда эса Тошкентда Имом Бухорий номли Ислом институти очилди.

Ўтган йиллар давомида бу институтда 400 нафарга яқин киши олий диний маълумот олди, улар Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлигининг турли мамлакатларида Ислом равнақи учун хизмат қилмоқдалар. Унинг раҳбарлигида 1957, 1960, 1968 йилларда СССР ҳудудида Муқаддас Қуръон нашр этилди.

Шайх Зиявуддинхон ибн Эшон Бобохоннинг доно фаолияти Ислом учун зиё бўлди. У бир пайтнинг ўзида ҳам СССР мусулмон ташкилотларининг ташқи алоқалар бўйича раиси, ҳам ислом дунёсининг йирик йўлбошчиси (лидери), фан ва диннинг самимий ва содиқ кишиси сифатида ўрнак эди. У Жаҳон Тинчлик Кенгаши, Ислом Конференцияси Ташкилоти, Жаҳон мачитлар бўйича Кенгаш, СССР ва Ўзбекистон Тинчликни сақлаш қўмиталари, Совет ва Ўзбекистон Тинчликни сақлаш жамғармалари, Осиё ва Африка мамлакатлари бирдамлиги қўмитасининг аъзоси эди.

Муфтий Зиявуддинхон ибн Эшон Бобохон Исломга қилган улкан хизматлари учун икки марта биринчи даражали “Иордания юлдузи” ордени, “Иордания юлдузи” кўкрак нишони, биринчи даражали “Ливан қорақовуқи” (русча кeдр) ордени, Марокконинг олий даражали “Улуғ донишманд” ордени, “Ливан юлдузи” ордени ва СССРнинг “Ҳурмат белгиси” ҳамда “Халқлар дўстлиги” орденлари билан тақдирланган.

Шайх Зиявуддинхон ибн Эшон Бобохон 1982 йилда вафот қилди ва Ўзбекистон Ҳукуматининг қарори билан Қаффол аш-Шоший мақбарасига ўз отаси ёнига дафн этилди” [55]

Шайх Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон (1859-1957) ва Шайх Зиявуддинхон ибн Эшон Бобохон (1908-1982) жуда қийин йиллар – 1943-1982 йилларда Марказий Осиёда Ислом дини ва урф-одатларимизни сақлаб қолиш, давом эттириш йўлида катта меҳнат қилдилар. Уларнинг катта хизматини назарга олиб Тошкентдаги Қаффол аш-Шоший мақбарасига дафн этилиши жуда тўғри иш бўлган.

9.3.3. ДОКТОР ШАМСУДДИНХОН БОБОХОНОВ (1937-2003)



Фото 6. Доктор Шамсуддинхон Бобохонов (1937-2003). [55]

Абдулла Орипов севган гўзал Мухлисанинг акаси раҳматли Доктор Шамсуддинхон Бобохонов (1937-2003) ҳақида қисқача маълумотни [54]-мақоладан келтираман.

“Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхоннинг невараси, Зиявуддинхоннинг ўғли - Шамсуддинхон Бобохонов отаси вафотидан кейин 1982-1989 йилларда ЎОҚМДБга раҳбарлик қилди. У олий маълумотли шахс, филология фанлари номзоди, бир неча тилларни эркин биладиган, арабшунос мутахассис ва дипломат эди. 1966 йилда Қоҳирадаги Аль-Азхар университетини тугатди. 1966-1974 йилларда - СССР мусулмонлар ташкилотлари кенгашининг ташқи алоқалар бўйича катта референти (маслаҳатчиси). 1974-1982 йилларда Имом Бухорий номли Тошкент Ислом институтини аввал проректор, кейин ректор сифатида бошқарди. 1985 йилда Иордания Қироллик академиясининг ҳақиқий аъзоси этиб сайланди. 1982-1990 йилларда - СССР мусулмон ташкилотларининг ташқи алоқалар бўйича раиси. Унинг раҳбарлиги остида 1985 йилда Қозонда Муқаддас Қуръон нашр этилди.

У 1994-2003 йилларда дипломатик ишда фаолият олиб борди. Миср Араб Республикаси, Саудия Арабистони, шунингдек бир вақтнинг ўзида Алжир, Баҳрейн, Қувайт ва Иорданияда Ўзбекистоннинг Фавқулодда ва Мухтор элчиси бўлиб ишлади.

Доктор Шамсуддинхон Бобохонов улкан маърифий фаолияти учун Ибн Сино номли мукофот, СССРнинг “Халқлар дўстлиги” ордени билан тақдирланди. Шамсуддинхон Бобохонов 2003 йилда Тошкентда 66 ёшида вафот қилди” [55]

Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон, Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон ва Шамсиддинхон Бобохонов ҳақида қўшимча маълумот олмоқчи бўлган ватандошларимга Мухлиса Бобохонованинг жияни бўлмиш Усмонхўжаев Амирсаидхон 2010 йилда ёзиб нашр қилдирган “Динимиз фидойилари” номли 368 бетли китобни ўқишни тавсия қиламан ([58]-га қаранг). Амирсаидхон китобининг 358-бетида қуйидаги сатрлар ҳам бор: “... сулола вакиллари Анисахон Мирзаевага, Мухлисахон Зиёвуддиновага ва унинг ўғли Нозимхонга ... ва катта сулоламизнинг кўплаб содиқ дўстлари ҳамда яқинларига менга беғараз дўстона маънавий-моддий ёрдам кўрсатганлари учун миннатдорлик изҳор этаман ва Меҳрибон ва Раҳмли Аллоҳдан уларни мукофотлашини илтижо қиламан.” [58, 358-б.]

9.4. “БИРИНЧИ МУҲАББАТИМ” ҚЎШИҒИ

Ушбу мақолани Абдулла Орипов ёзган, Шерали Жўраев ажойиб қўшиқ қилиб куйлаган «Биринчи муҳаббатим» матнини келтириш билан тугатсам. Эслатиб ўтаман: шеърнинг тўртинчи бешқаторини Ш. Жўраев у пайтлар қўшиқда айтмаган. Шу сабабли уни қавс ичида ёздим.

Эътибор беринг: ҳофиз, намозхон Шерали Жўраев Совет Иттифоқи даврида компартия аъзоси бўлган шоир Абдулла Орипов шеъри охиридаги «Ёлғиз Аллоҳим мeнинг, биринчи муҳаббатим» мисрасини айтмаган. У бу мисра ўрнига охирги икки сатрни икки марта куйлаган. Шерали Жўраев охирги йилларда «Биринчи муҳаббатим» қўшиғини куйлаганда шеърдаги тўртинчи бешқаторни ҳам, «Ёлғиз Аллоҳим мeнинг, биринчи муҳаббатим» сатрини ҳам куйламоқда.

Абдулла Орипов шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи

БИРИНЧИ МУҲАББАТИМ

Кeча оқшом фалакда ой бўзариб ботганда,
Зуҳра юлдуз милтираб, хира ханда отганда,
Руҳимда бир маъюслик, сокинлик уйғотганда,
Мeн сeни эсга олдим, биринчи муҳаббатим.
Эслаб хаёлга толдим, биринчи муҳаббатим.

Ўтди ёшлик завқ билан, гоҳи тўполон билан,
Гоҳида яхши билан, гоҳида ёмон билан,
Айри ҳам тушдим баъзан қалб билан, имон билан,
Лeкин сeни йўқотдим, биринчи муҳаббатим,
Мангу ғафлатда қотдим, биринчи муҳаббатим.

Дунё дeган шундайин англаб бўлмас сир экан,
Гоҳ кeнг экан, гоҳида туйнуксиз қаср экан.
Лeкин инсон ҳамиша бир ҳисга асир экан …
Нeчун билмовдим аввал, биринчи муҳаббатим,
Парво қилмовдим аввал, биринчи муҳаббатим.

(Ҳолбуки орзулардан жудо ҳам бўлганим йўқ,
Юлдуздай кулганим йўқ, ой каби тўлганим йўқ.
Эрта хазон гул каби сарғайиб сўлганим йўқ,
Сeни эслаб йиғлайман, биринчи муҳаббатим,
Эслаб бағрим тиғлайман, биринчи муҳаббатим.)

Йўлин йўқотса одам – муҳаббатга суянгай,
Ғуссага ботса одам - муҳаббатга суянгай.
Чорасиз қотса одам - муҳаббатга суянгай,
Мeн кимга суянгайман, биринчи муҳаббатим.
Фақат эслаб йиғлайман (ёнгайман), биринчи муҳаббатим.
Эслаб бағрим тиғлайман, биринчи муҳаббатим.

Нидо бeргил, қайдасан, шарпангга қулоқ тутдим,
Сирли тушлар кўриб ман бор дунёни унутдим.
Тонгда туриб номингга ушбу шeъримни битдим,
Дилдаги оҳим мeнинг, биринчи муҳаббатим,
(Ёлғиз Аллоҳим мeнинг, биринчи муҳаббатим.) [38, 1-ж., 155-б.]

Халқимизнинг машҳур шоири, Ўзбекистон қаҳрамони Абдулла Орипов 2016 йил 5 ноябрь куни АҚШнинг Хюстон шаҳрида 75 ёшида вафот этди [59]. Буюк шоиримиз Алишер Навоий 1441 йилда, Абдулла Орипов эса 1941 йилда туғилганини ҳисобга олсак, бундай буюк шоирлар 500 йилда бир марта туғилади, десак ҳам бўлади.



Абдулла Орипов ижоди бошида “Сен баҳорни соғинмадингми” (1963), “Шундай яшар одатда одам” (1964), “Бургут” (1964), “Митти юлдуз” (1964), “Мен нечун севаман Ўзбекистонни” (1964), “Муножот”ни тинглаб ...” (1964), “Она тилимга” (1965), “Тилла балиқча” (1965), “Онажон” (1966), “Биринчи муҳаббатим” (1968), “Руҳим” (1969) каби кўпгина ажойиб шеърлар ёзди. У кейинги йилларда ҳам кўпгина яхши шеърлар, достонлар ёзди, таржималар қилди.

Абдулла аканинг “Шундай яшар одатда одам” шеърини 1970 йилда ўқиб ёдлаб олгандим ва шу шеър мен учун умрим шиорларидан бири бўлди.

Мен 67 йиллик умрим давомида шоирлардан фақат Абдулла Ориповга гулдаста совға қилганман. Адашмасам, 1987 йилда Тошкентдаги Халқлар дўстлиги санъат саройида бўлган ижодий учрашувда мен саҳнага чиқиб Абдулла акага гулдаста бериб: “Сиздай йигитлар билан халқимиз фахрланади” дегандим.

У умрининг охирида диктатор Ислом Каримов (1938-2016) давридаги халқ дардини акс қиладиган бир неча шеърлар ёзди. Шу ерда 2015 йил 10 октябр куни ёзган “Ватаним” номли шеърини келтирай.

Абдулла ОРИПОВ

ВАТАНИМ

Ҳар бир уйда айғоқчи,
Ҳар қадамда искович,
Одамни кўрса қочар,
Бедовларинг ҳуркович.
Ошингга заҳар солди,
Ғанимларинг бир ҳовуч.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Нон бермайди ва лекин
Нон еганни ўлдирар,
Ўсиб турган ниҳолни
Аёз каби сўлдирар.
Бозор бормай қўйнингни
Пуч ёнғоққа тўлдирар.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Ҳар кўчада минг миршаб,
Ҳар гўшада авахта,
Ҳақ деганнинг оғзи берк,
Қон ютар лахта-лахта.
Ўзи-ку пахта эккан,
Ёстиғи бўлди тахта.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Илму ирфон жаҳолат
Ғорига кириб кетди,
Ўлик тирикдан ўтди,
Тирик ўликдан ўтди.
Адолат истаб борсанг
Ёлғон тиршайиб кутди.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Қайларгадир йўқолди
Меҳр билан муҳаббат,
Қўлида ханжар ушлаб,
Адоват қолди фақат.
Ёмон гап арзон-гаров,
Яхши гап бўлди қаҳат.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Тўғригўйлар бир четда,
Эъзоздадир иғвогар,
Қайтдик ўрта асрга,
Одам пуллар савдогар.
Минг йиллик хазинангни
Талаб ётар ўғри, ғар.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Ўлиб ҳам бўлмай қолди,
Ювғич урар кафандан,
Кимлардандир юққан кир
Кетмас сира бадандан.
Қуруқ ҳашаклар қолди
Гуллаб турган чамандан.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Қувган ҳам халқим дейди,
Халқим дейди қочган ҳам,
Лекин халқнинг аҳволин
Ўйламас бирор одам.
Жаллод ҳам халқ номидан
Ўқир фармонни у дам.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Турфа хил замонларни
Кўрган битта инсонман,
Гоҳ фахр этсам, гоҳо
Баридан пушаймонман.
Нетайки мен на Хорун,
На ёки Сулаймонман.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Барчасига сабабдир
Асли нафснинг балоси,
Меҳнаткаш халқнинг эса
Ечилмас муддаоси,
Иншооллоҳ, бандага
Боққай бир кун Худоси.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди. [60]

Улуғ шоиримиз Абдулла Ориповни Аллоҳ раҳматига олган бўлсин, қабрлари қиёматгача нурларга тўлсин, охиратлари обод бўлсин, жойлари жаннатдан бўлсин, илоҳим омин!

Улуғ ҳофизимиз Шерали Жўраев 2021 йил 12 апрел куни 74 ёшга тўлиши муносабати билан Аллоҳ унга мустаҳкам соғлик, узоқ умр ҳамда ижодлари бардавом бўлишига имкон беришини тилайман.

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Инсон ҳуқуқлари. Кириш. /Ижроия муҳаррир: Жорж Клак. Таржимон: профессор Ҳамидулла Кароматов. Produced by USIA Regional Program Office, Vienna. PRO9610-007 Uzbek (Introduction to Human Right), 2000. – 49 б.
Роберт Ф.Кеннеди (1925-1968) – Америка Қўшма Штатларининг собиқ Адлия вазири.

2. Шерали Жўраев ижросидаги “Эй, азиз инсон” номли қўшиқ. – Ziyo Film. Шерали Жураев 1968 йил Албоми супер мп3. - https://www.youtube.com/watch?v=Hn22BE_DBXY (www.youtube.com 2020.27.11)

Шерали Жўраевнинг “Эй, азиз инсон” шеъри.

3. ШУҲРАТ ЮСУФ АҲМАДЖОН ўғли (Аҳмаджонов Ш.). Қарз балосидан огоҳ бўлгин халқим! -
Т.: Қўлбола нашр (Самиздат), 2000. – 76 б.
1-қисм. - http://harakat.net/harakat/?id=257 (www.harakat.net/harakat/ «Ҳаракат» журнали, 2000 йил 5 (26)-сон);
2-қисм. - http://www.harakat.net/harakat/?id=248 (www.harakat.net/harakat/ «Ҳаракат» журнали, 2000 йил 6 (27)-сон).

АҲМАДЖОНОВ Ш. Қарз балосидан огоҳ бўлгин халқим! (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 2-нашри). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6954090/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), “KITOB: QARZGA DOIR” рукни, 2021.17.02).

4. (2) ХОЛОВ З. “Булбуллар ичра тинмас забонман”. – “Оила тилсими”, 2007 йил 27 сентябр, 39-сон, 2- ва 8-б.

5. АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар, аскарлар тобутлари ва Орол денгизи муаммолари (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 2-нашри). - http://www.turonzamin.org/ddkitob/birlik.html (www.turonzamin.org 2007 йил сентябр) (Китобнинг 1-нашрини компютерда териб китобча кўринишида 2004 йилда чоп этгандим. 2-нашри бўлмиш ушбу китоб www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2007 йил сентябрида чоп этилганди. Бир неча ойдан кейин 2007 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни сайтдан ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтганди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан 100 тага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим.)

АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 3-нашри). –
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6799235/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018 йил 6 ва 9 ноябр; 2019 йил 2 ва 4 январ);
Китоб давоми 1: https://siyosat.wordpress.com/2018/11/08/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80/#more-12023 (www.siyosat.wordpress.com 2018.08.11).
Китоб давоми 2: https://siyosat.wordpress.com/2018/11/09/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80-2/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.09.11).
Китоб давоми 3:
https://siyosat.wordpress.com/2018/12/03/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.03.12).
Китоб давоми 4:
https://siyosat.wordpress.com/2019/01/02/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d0%ba%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b1-%d0%b4%d0%b0%d0%b2%d0%be%d0%bc%d0%b8-4/ (www.siyosat.wordpress.com 2019.02.01);
Ушбу китобнинг давоми бор.

6. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005.

Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. - «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, Тошкент, 2000;
- www.qomus.info

ЖЎРАЕВ Шерали. - Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси, Ж ҳарфи жилди, 233-б.

7. (6) ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

8. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраевдек ҳофиз ва шоир юз йилларда бир марта туғилади. Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 3-нашри.

- Китобнинг 3-нашри яхлит ҳолда дастлаб www.turonzamin.org сайтида 2008 йил 29 октябр куни чоп этилганди. Бу факт китоб 3-нашрининг мендаги нусхасидаги Сўнгги сўз бандида ёзилган. Буни 2017 йил 4 апрел куни ўқиб бу ҳақда шу ерга ёздим. 2009 йил бошида ушбу китоб www.turonzamin.org сайтидан сирли равишда ғойиб бўлди;

- http://www.turonzamin.org/ddkitob/sherkril.htm (Китобни кирил ва лотин алифбосида www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2009 йил 1 март куни қайтадан чоп эттирдим. Бир неча ойдан кейин 2009 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтганди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан 100 тага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим.)

- http://yangidunyo.com/wp-content/uploads/2009/03/sherali-joraev.pdf (www.yangidunyo.com «Янги Дунё» кутубхонаси» бўлими, 2009 йил 16 март: 2009 йил июлида Уйғуристон маркази Урумчида Хитой режими уйғурларни ноҳақ қирғин қилаётганини сайт раҳбарияти мақолалар ҳамда фотосуратлар билан ёритаётганида сайтга кибер ҳужум уюштирилди ва сайтдаги кўпгина мақолалар ва китоблар, жумладан ушбу китоб ўчириб ташланди.
Китобнинг кирил алифбосидаги вариантини 2012 йил март ойида қайтадан www.yangidunyo.com сайтига жўнатдим ва у сайтда чоп этилди. Лекин 2012 йил октябрида Канаданинг Торонто шаҳрида қочқин сифатида яшаётган журналист Фахриддин Худойқулов www.yangidunyo.com сайтидаги барча мақола ва китобларни ўчириб ташлаб, сайтни ўз номига расмийлаштириб олди);

- http://www.himoyachi.ucoz.ru/news/2009-03-17-892 (www.himoyachi.ucoz.ru 2009 йил 17 март: бу сайт раҳбари Муҳиддин Қурбонов “Китобни ўқиш учун қуйидаги линкни босинг serali-joraev” деган ёзув билан китобнинг www.yangidunyo.com сайтидаги манзилига ҳавола қилган эди. Бу ёзув бугунги кун – 2021 йил 18 март куни ҳали ҳам www.himoyachi.ucoz.ru сайтида 2009 йил 17 март санаси билан турибди;

- Китобнинг 3-нашрининг 1-қисми (лотин алифбосида). - http://www.muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=198:jurnalist-shuhrat-axmadjonovning-buyuk-hofiz-sherali-joraev-xaqidagi-kitobi&catid=4:-3&Itemid=5 (www.muvozanat.info 2012.10.04);
Китобнинг 3-нашрининг 2-қисми (лотин алифбосида). - http://www.muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=199:shuhrat-axmadjonovning-sherali-joraev-xaqidagi-kitobi-ikkinchi-qism-sherali-joraev-tavalludining-65-yilligi-oldidan&catid=4:-3&Itemid=5 (www.muvozanat.info 2012.10.04). (2017 йил 30 март куни шу сайтни очиб қараб, ушбу китобимни топа олмадим. www.muvozanat.info сайти раҳбари Холдор Вулқон китобни сайтдан олиб ташлаган бўлса керак. 2017.04.04, А.Ш.).

9. АҲМАДЖОНОВ Ш. Инсон ҳуқуқи ҳимоячисининг йўли. –
1-қисм. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post446497068 (www.liveinternet.ru/users/4799013/blog “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018.22.12);
1-қисм. - https://siyosat.wordpress.com/2018/12/18/%d0%b8%d0%bd%d1%81%d0%be%d0%bd-%d2%b3%d1%83%d2%9b%d1%83%d2%9b%d0%b8-%d2%b3%d0%b8%d0%bc%d0%be%d1%8f%d1%87%d0%b8%d1%81%d0%b8%d0%bd%d0%b8%d0%bd%d0%b3-%d0%b9%d1%9e%d0%bb%d0%b8/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.18.12).

10. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраев – Пайғамбар ёшида. –
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post482395394/ (www.liveinternet.ru/users/4799013/ “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.24.03);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801766/ (www.liveinternet.ru/users/4799013/ “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “СТАТЬИ 2010 ГОДА” рукни, 2021.24.03);
http://turonzamin.org/2010/04/12/sherali-7/#more-10239 (www.turonzamin.org 2010.12.04).

11. Mysterious deaths. By Cynthia Sewell (СЮВИЛ С. Сирли ўлимлар).
– “Idaho Statesman”, March 30, 2010;
- - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5838835/ (www.liveinternet.ru Дневник «Турон Шухратжони», Heading «English», March 17, 2021, инглиз тилида);
http://turonzamin.org/2010/04/30/mysterious-deaths/#more-10492 (www.turonzamin.org April 30, 2010, инглиз тилида).
How did two Uzbek refugees die? By Cynthia Sewell (СЮВИЛ С. Икки ўзбек қочқини қандай ўлди?). - http://www.idahostatesman.com/2008/03/30/337502/how-did-two-uzbek-refugees-die.html (www.idahostatesman.com March 30, 2008).

12. СЮВИЛ С. Сирли ўлимлар (Инглизчадан Шуҳратжон Аҳмаджонов таржимаси).
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956320/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), «Boshqa muallif» рукни, 2021.17.03, ўзбек тилида, кирил алифбосида);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post482133657 (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2021.17.03, ўзбек тилида, кирил алифбосида);
– http://turonzamin.org/2010/04/30/sirli-o%e2%80%99limlar/#more-10494 (www.turonzamin.org 2010.30.04);
- http://yangidunyo.com/?p=11446#more-11446 (www.yangidunyo.com 2010.13.5, ўзбек тилида, кирил алифбосида).

13. SEWELL S. Sirli o’limlar (Inglizchadan Shuhratjon Ahmadjonov tarjimasi). – http://turonzamin.org/2010/04/30/sirli-o%e2%80%99limlar/#more-10494 (www.turonzamin.org 2010.30.04, ўзбек тилида, лотин алифбосида).

14. СЮВИЛ С. Таинственные смерти. Перевод с английского Шухратжона Ахмаджонова. (СЮВИЛ С. Сирли ўлимлар).
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956320/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Boshqa muallif», 17.03.2021, рус тилида);
– http://yangidunyo.com/?p=11486#more-11486 (www.yangidunyo.com 2010.15.05, рус тилида).

15. АҲМАДЖОНОВ Ш. 20-июн – Халқаро Қочқинлар куни.
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post482398339/ (www.liveinternet.ru/users/4799013/ “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.24.03);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801766/ (www.liveinternet.ru/users/4799013/ “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “СТАТЬИ 2010 ГОДА” рукни, 2021.24.03);
- http://yangidunyo.com/wp-content/uploads/2010/07/qochqinlar-kuni.pdf (www.yangidunyo.com 2010.09.07);
- http://turonzamin.org/2012/01/12/shuh-4/ (www.turonzamin.org 2012.12.01).

16. АҲМАДЖОНОВ Ш. “Турналар” қўшиғининг тарихи. - http://munosabat.org/2013/04/12/%d1%88%d1%83%d2%b3%d1%80%d0%b0%d1%82%d0%b6%d0%be%d0%bd-%d0%b0%d2%b3%d0%bc%d0%b0%d0%b4%d0%b6%d0%be%d0%bd%d0%be%d0%b2-%d1%82%d1%83%d1%80%d0%bd%d0%b0%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d2%9b%d1%9e/#more-488 (www.munosabat.org 2013.12.04).
http://uzmavzu.com/2013/04/12/%d1%82%d1%83%d1%80%d0%bd%d0%b0%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d2%9b%d1%9e%d1%88%d0%b8%d2%93%d0%b8-%d1%82%d0%b0%d1%80%d0%b8%d1%85%d0%b8/ (www.uzmavzu.com 2013.12.04).

17. АҲМАДЖОНОВ Ш. “Биринчи муҳаббатим” қўшиғи тарихи.
- http://www.liveinternet.ru/users/4799013 (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2015.25.04);
- https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=798742716900086&id=100002930964631 (www.facebook.com “Шухратжон Ахмаджонов” саҳифаси, 2015.11.04).

18. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраевнинг куй ва қўшиқларини ўғирлашмоқда. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018.11.10).

19. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраевнинг АҚШдаги концерти. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post442460755/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2018.17.10).

20. АХМАДЖОНОВ Ш. В Вашингтоне проводят испытание новое кибероружие (Вашингтонда янги қиберқурол синовини ўтказишмоқда).
Часть 1. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post460941946 (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 01.10.2019);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801767/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Правозащита», 01.10.2019);
https://siyosat.wordpress.com/2019/09/28/в-вашингтоне-проводят-испытание-ново/#more-12408 (www.siyosat.wordpress.com 28.09.2019).
Часть 2. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post461535769/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 12.10.2019);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801767/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Правозащита», 12.10.2019);
- https://siyosat.wordpress.com/2019/10/14/в-вашингтоне-проводят-испытание-ново-2/#more-12435 (www.siyosat.wordpress.com 14.10.2019).

21. АХМАДЖОНОВ Ш. Господин Президент Дональд Трамп! Господин Избранный Президент Джо Байден! Уважаемые сенаторы и репрезентативы! (Жалоба). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6906524/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Статьи 2020», 15.12.2020).

22. Mr. President Donald Trump! Mr. President-elect Joe Biden! Dear senators and representatives! Dear Americans and leaderships of the human rights organizations! (Complaint). By Shuhratjon Ahmadjonov. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5838835/ (www.liveinternet.ru Дневник «Турон Шухратжони», Heading «English», December 15, 2020).

23. Луиза Зокирова: "Наргиз ўзининг ўзбеклиги билан фахрланади. Сулоласининг анъаналарини давом эттиришни истайди" - https://www.bbc.com/uzbek/mobile/uzbekistan/2014/01/140119_talking_point_luiza_zokirova (www.bbc.com/uzbek/ 2014.19.01)

24. ЧИНГИЗ АЙТМАТОВ. Қиёмат. Роман. Рус тилидан Иброҳим ҒАФУРОВ таржимаси. Т., 1989. 187 б. - https://ziyouz.uz/jahon-nasri/chingiz-aytmatov/chingiz-ajtmatov-iyomat-roman/ (www.ziyouz.uz 2014.04.01).

25. Sherzod 1970. SHERALI JO'RAEV - EY JON. - https://www.youtube.com/watch?v=NqE4OH4772s (www.youtube.com 2017.09.09)

26. (7) ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ. Санъатим. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2001. – 72 б.

27. (43) АЪЗАМ ЎКТАМ. Энг олий ҳурлик. Эссе. – “Ёш куч” журнали, 1988, 8-сон, 18-19-б.

28. (8) РЎЗИЕВ Х. Эъзоздаги онахон. – «Огоҳ», 2003 йил 7 март, 10 (102)-сон, 5-б.

29. ДЖОРАБЕК АЛИМОВ. Шерали Жўраев эски концерт 2 (40 дақиқа 58 сониялик аудио ёзув). - https://www.youtube.com/watch?v=JlxamjX8lYE (www.youtube.com 2020.30.11).

30. (9) Шeрали Жўраев: Эгаси бор юртнинг - эртаси бордир /Суҳбатдош: Мақсуд Жонихонов. – “Даракчи”, 2 (96)-сон, 2001 йил 11 январ, 18-19-б.

31. (10) ХОЛДОР ВУЛҚОН. Мукаммал дунё: Достон. – www.uzbekcongress.org сайтининг www.turonzamin.com саҳифаси, 2008 йил 7 июн.

32. ЧУСТИЙ. Садоқат гуллари. Девон. – Тўпловчилар: Нозимахон ва Фароғатхон Хўжаевалар, Девон тузувчи: Музаффархон Набихон ўғли. Т., 1992. (343 б.). - https://n.ziyouz.com/books/uzbek_zamonaviy_sheriyati/Chustiy.%20Sadoqat%20gullari.pdf (www.n.ziyouz.com 2019.02.06).

33. Sherzod 1970. SHERALI JO'RAEV – XAT YOZDILARMU - https://www.youtube.com/watch?v=mEc2VR-6ORc (www.youtube.com 2020.29.07).

34. ERKIN MUAZZAMOV. Муаззамов Эргашжон. Сен бахорни согинмадинигму? - https://www.youtube.com/watch?v=-VLb_jvif2U (www.youtube.com 2016.26.09).

35. (11) Шерали Жўраев: “Андижон болаликни эслатади” /Шоҳруҳ суҳбатлашган/. – “Хонадон” оилавий ҳафтаномаси, 2006 йил 7 декабр, 49 (223)-сон, 18-19-б.).

36. VIDEO GALEREYA. IKROMJON BO'RONOV - "SEN BAHORNI SOG'INMADINGMI" - https://www.youtube.com/watch?v=SKvPbXU22ZY (www.youtube.com 2021.16.02).

37. (12) Шерали Жўраев: Армон бўлса ҳам эзгулик бўлсин /Жасур Ҳамроев ёзиб олган. – “Тасвир”, 2005 йил апрел, 15-сон, 8-9-б.

38. (13) ОРИПОВ А. Танланган асарлар: 4 жилдлик /Таҳрир ҳайъати: О.Шарафиддинов, М.Қўшжонов, Э.Воҳидов ва бошқ./. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2001.

39. (14) Тошкент: Қомус /Таҳрир ҳайъати: Н.Тўқлиев (Бош муҳаррир) … М.Аминов (масъул муҳаррир) ва бошқ. – Т.: Қомуслар Бош таҳририяти, 1992. – 495 б.

40. Эркин Воҳидов: “Инсонни пул, мол-дунё эмас, нотўғри тарбия, ҳақсизлик бузади” (1989). Қулман Очилов суҳбатлашди. - “Ёш ленинчи” газетаси, 1989 йил, 15, 16, 19 сентябрь;
- https://ziyouz.uz/matbuot/qayta-qurish-davri-matbuoti/erkin-vohidov-insonni-pul-mol-dunyo-emas-notogri-tarbiya-haqsizlik-buzadi-1989/ (www.ziyouz.uz 2016.17.03, 2021.21.01).

41. (15) ВОҲИДОВ Э. Ўзбегим (қасида). – Ишқ садоси. Сайланма: Биринчи жилд /Сўзбоши муаллифи: И.Ғофуров. – Т.: “Шарқ”, 2000. – 416 б.

42. (16) Ш.Жўраевнинг “Озодлик” радиоси журналисти Зебунисо (Замира Эшонова)га 1998 йил май ойидаги интервюси (1-изоҳга қаранг).

43. Sherzod 1970. SHERALI JO'RAEV – O'ZBEGIM (1 ijro) – https://www.youtube.com/watch?v=cF52VHLEX2A (www.youtube.com 2020.06.05).

44. НАЗИРА ИНОЯТОВА. Афсонавий инсон... шунақа бўларканда? - http://muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=2032%3A2011-06-04-14-09-09&Itemid=53 (www.muvozanat.info Шоир Холдор Вулқон сайти, 2011.04.06).

45. (17) АЗИМОВ А., ИНОМОВ А. Юракларда қолган умр. – “Туркистон”, 1992 йил 16 май.

46. (18) БОҚИЙ Н., ҲАМИДОВ Ҳ. Мени ёд эт //Масъул муҳаррир: К.Норматов/. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2000. – 208 б.

47. ВОҲИДОВ Э. ...

48. ХОЛДОР ВУЛҚОН . Ўзбегим. Эркин Воҳидов шеърига назира. - http://birdamlik.info/8513/

49. (19) ЗИЁЕВ Ҳ. Қалбларга нур сочган “Ўзбегим”. – “Миллий Тикланиш”, 1997 йил 14 январ, 2 (83)-сон.

50. (20) Шерали Жўраев: Шогирдларим юрагимга яқин эдилар / Суҳбатдош: Каримберди Тўрамуродов/. – “Эрудит”, 2003 йил 10 май, 94-сон, 6-8-б.

51. (21) АҲМАДЖОНОВ Ш. Кибернетика фанидаги “қора қути” ва Миллий хавфсизлик хизмати билан ҳамкорлик қилаётган кимсани аниқлаш иложи борми?
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956887/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), “2007 MAQOLALAR” рукни, 2021.22.03);
- http://turonzamin.org/2007/04/12/nuqtai-nazar-59/#more-1585 (www.turonzamin.org 2007.12.04).

52. ДЖОРАБЕК АЛИМОВ. Шерали Жўраев Қўшиқлар тўплами. (44 дақиқа 2 сониялик аудио ёзув). - https://www.youtube.com/watch?v=t5LBtgItEWw (www.youtube.com 2020.24.09).
- “Биринчи муҳаббатим” қўшиғи 6-дақиқа 40-сонияда бошланган.
- “Боғбон қизи” қўшиғи 6-дақиқа 40-сонияда бошланган.
- “Ёр ишқида” қўшиғи 39-дақиқада бошланган.

53. АБДУЛЛА ИСКАНДАР. "Биринчи муҳаббатим". - http://www.ozodlik.org/content/transcript/1814601.html (www.ozodlik.org 04.09.2009).

54. Абдулла Орипов ҳақида дўсти: бундай инсонлар 500 йилда бир дунёга келадилар. - https://sputniknews-uz.com/20161107/abdulla-oripov-haqida-dusti-4057044.html (www.sputniknews-uz.com 2016.07.11).

55. Вклад династии Муфтиев Бабахановых в возрождение Ислама в Средней Азии и Казахстане (Ўрта Осиё ва Қозоғистонда Ислом динини тиклашда Муфтий Бобохоновлар шажарасининг ҳиссаси). - http://www.islamnn.ru/modules.php?name=News&file=article&sid=1761 (www.islamnn.ru Сайт “Ислам в Нижнем Новгороде”, 14.05.2007).

56. Образование ДУМ Средней Азии (САДУМ) (Ўрта Осиё Мусулмонлар диний бошқармаси (ЎОМДБ)нинг ташкил этилиши). - http://www.idmedina.ru/ussr/?1113 (www.idmedina.ru Сайт «Издательский дом «Медина»).

57. БАБАХАНОВ Ш. «Муфтий Зияуддинхан ибн Эшон Бабахан» (Муфтий Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон), Государственное научное издательство «Узбекистон миллий энциклопедияси», Ташкент, 1999 г., стр. 16-17.

58. УСМОНХЎЖАЕВ АМИРСАИДХОН. Динимиз фидойилари (Бобохоновлар сулоласи): [Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон. Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон. Шамсиддинхон Бобохонов] / А.Усмонхўжаев; муҳаррир Шайх Абдулазиз Мансур.- Т., “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2010. – 368 б.

59. Ўзбекистон халқ шоири Абдулла Орипов АҚШда вафот этди. - http://www.ozodlik.org/a/28098275.html (www.ozodlik.org 2016.05.11).

60. Абдулла Ориповнинг янги шеъри: «Ҳақ деганнинг оғзи берк..» - https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan-42694512 (www.bbc.com/uzbek/ 2018.16.01).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 18-28 март

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 10)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

10. ДИЛБАР ВА «ТЎКИЛМИШ» ҚЎШИҒИ

Шерали Жўраев 1970-йиллар бошида «Тўкилмиш» қўшиғини яхши куйлади. Шу қўшиқ ҳақида ва у билан боғлиқ бошимдан ўтган севги тарихини қисқача гапириб берай.

Самарқанд Давлат университети механика-математика факултетига 1970 йил сентябрида ўқишга кирганимда 16 ёшда эдим. Мен таҳсил олаётган “Е” гуруҳида 16 ёшли Дилбар исмли самарқандлик қиз ҳам ўқирди. У камгап, сочини кўпинча иккита қилиб ўриб юрар, одобли, гўзал қиз эди. Дилбар ўз исми жисмига монанд қиз бўлиб, у дилни мафтун этадиган, ўзига тортадиган, ёқимли, гўзал, дилрабо, гўзаллиги, хушмуомалалиги ва назокати билан эс-ҳушни оладиган жонона эди.

Учинчи босқичга ўтганимизда - 1972 йилда у 18 ёшга кирди ва нақадар чиройли, гўзал қизга айланди. Мен сураткаш бўлганлигим сабабли курсдошларимни ҳам фотосуратга олиб юрардим. Шу суратларда Дилбар кўпинча ўзига ярашган табассум билан тушган.

1972-1973 йилларда, яъни 3-4-курсларда ўқиган вақтимда гўзал Дилбарнинг ишқида пинҳона куйиб юрардим. Лекин дилимдаги ишқ дардини Дилбарнинг ўзига ҳам, бирор дўстимга ҳам айта олмагандим. Чунки Дилбар тожик оиласида катта бўлганлигидан, унга етишиш учун йигитдан аввало гўзал тожик (форс) тилини ўрганиш талаб этиларди.

Тожик тилини ва эски ўзбек (араб) ёзувини ўрганиш ниятида ўзбек филологияси факултети талабаларига дарслик сифатида тавсия қилинган Абдусаматовнинг “Форс тили” номли китобини магазиндан сотиб олиб мутолаа қилдим. Бобом – Юсуфжон Ёқубжон ўғли (1869-1937) Бухоро мадрасасини 1890-йилларда битирган зиёли фуқаро эди. У 1937 йилда қатағон қилиниб, НКВД зобитлари томонидан отиб ташлангач, ундан юзга яқин араб ёзувидаги китоблар қолган. Бу китоблар Жиззахда ота-онам уйида сандиқда сақланарди. Мен тожик тилини ўрганиш билан бирга, бобом китобларини ҳам ўқиб кўриш ниятим бор эди. Лекин мен олий математикага доир ва бошқа кўпгина фанларни ўзлаштириш билан бирга форс-тожик тилини қўшимча равишда тездан ўргана олмадим.

Тожик тилини ўрганган тақдиримда ҳам бу Дилбардек гўзал курсдош қиз васлига етишишга кафолат бермасди. Бунга курсдошларимиз ҳаётидан мисол бор. “Д” гуруҳида ўқиган самарқандлик Қосимала исмли йигит шу гуруҳдаги Мукаррам исмли тожик қиз билан беш йил давомида учрашиб, гаплашиб, аҳдлашиб юришди. Кўпчилик қаторида мен ҳам улар турмуш қуришади, деб ўйлагандим. Йигитнинг миллати тожик бўлмасада, у Самарқанд шаҳрида улғайганлиги сабабли тожик тилини яхши биларди. Аммо бешинчи курсни тугатиш арафасида уларнинг ҳаёт йўллари ажралди: Мукаррам бошқа йигитга турмушга чиқди, Қосимала эса бошқа қизга уйланиб оила қурди. У кейинчалик математика соҳасида номзодлик диссертациясини ёқлади. Кўп йиллар давомида Тошкентда Техника университетида талабаларга ва шу университет қошидаги лицейда ўқувчиларга математикадан дарс берди. У 2002 йил июл ойида касалланиб вафот қилди.

Беш йил бирга ўқиб оила қурган курсдошларимиз ҳам бор. “Д” гуруҳидаги Самарқанд вилоятининг Иштиҳон туманидан Ҳусан Насимов ва Ургут туманидан Малоҳат Аҳадова, “Б” гуруҳидаги Бухоро вилоятининг Қоровулбозор шаҳридан Рустам Хидиров ва Навоий вилоятининг Қизилтепа туманидан Шамсия Ғиёсова бунга мисолдир. Улар миллатдош бўлганлари учун қуда-қудағайларнинг ўзаро келишишлари осон битган. 1994 йилда Бухоро вилоятига борганимда Рустамбек хонадонида бир кун меҳмон бўлгандим. Бу курсдошларимиз ҳавас қиларли даражада Самарқанд ва Қоровулбозор шаҳрида умргузаронлик қилиб, бир неча фарзандларни вояга етказиб, уйли-жойли қилдилар ва ширин-шакар невараларнинг бобо-бувилари бўлди. Курсдошларимдан Малоҳат Аҳадова қанд диабети билан касалланиб 2005 йилда, Рустам Хидиров эса коронавирус билан касалланиб 2020 йилда вафот қилди. Аллоҳ вафот этган курсдошларим охиратларини обод, жойларини жаннатдан қилсин, омин.

Дилбарга 1974 йилда самарқандлик тожик йигитга нон синдиришди. Университетни тугатиш арафасида – 1975 йил май ойида винетка учун Самарқанднинг тарихий жойларида курсдошлар фотосуратларга тушдик. Шунда Дилбар сочини иккита қилиб ўриб, ўзига ярашган зар дўппида келган эди ва шу кўринишда винеткадаги суратларда бор.

Айрим ўқувчиларимиз муаллиф ўз курсдошини жуда мақтаб юборибди, деб ўйлашлари мумкин. Шу сабабли курсдошлар биргаликда 1972 йил ноябрида пахта терими пайтида тушган суратни келтириб ўтишим ўринлидир. Ушбу рангли суратни оқ-қора суратдан буюртма асосида 2008 йил августида тайёрлаттирдим.

Фото 7. Пахта терими давридаги фотосурат (чапдан ўнгга 1-қаторда: Мелиев Хамро, Усмонова Мукаррам, Абдуллаева Дилбар, Саидов Шавкат; 2-қаторда: Аҳмаджонов Шуҳратжон (муаллиф), Элибоев Собиржон, Шарипов Исроил. Самарқанд вилояти, Оқдарё тумани, «Москва» жамоа хўжалиги, 18-бригада. 1972 йил 18 ноябр.

Шерали Жўраев 1970-йиллар бошида айтган “Тўкилмиш” қўшиғи худди бизнинг гўзал Дилбар ҳақида, унинг иккита қилиб ўрилган узун қоп-қора сочлари ҳақида ёзилгандек эди.

Жиззах шаҳридаги А.Навоий номли мактабда 1960 йилдан бир синфда ўқиган, 1970-1975 йилларда Самарқанд давлат Архитектура-қурилиш институтида таълим олган дўстим Набижон Ғаниев бор. 61 йиллик дўстлигимизни бирлаштириб турадиган қарашларимиздан бири – бу ҳофиз Шерали Жўраевга бўлган 51 йилдан ортиқ мухлислигимиздир. Талабалик йилларимда Набижон дўстим истиқомат қиладиган ижарадаги хонадонига борганимда кассетали магнитафонда Шерали Жўраевнинг «Ўзбегим», «Биринчи муҳаббатим», «Тўкилмиш», «Турналар» ва бошқа қўшиқлари янграрди. Биз биргалашиб завқ билан тинглаб суҳбатлашардик.

“Тўкилмиш” қўшиқ сўзларига эътибор беринг ва уни Шерали Жўраев 1974 йилда ижро қилган вариантини эшитиб кўринг-а.

Мулла Паноҳ Воқиф (1717-1797) шеъри, Озарбайжон халқ қўшиғи

ТЎКИЛМИШ

Аждарга ўхшатдим сочинг учини,
Тўлқинланиб бел ёнингга тўкилмиш.

Қанду наввот, шаҳду шакар, мусаффо
Тилларингдан лаб ҳолингга тўкилмиш.

Сен чиқсанг мастона давлатхонадан,
Кўзларинг жон олар ман – бечорадан.

Ҳар ўрим сочларинг неча донадан?
У ёнингга, бу ёнингга тўкилмиш.

Нақадар гўзалсан эй гулу хандон,
Санга қурбон ўлсин ҳур ила ғулмон.

Юз Зулайҳо юз минг Юсуфу чандон,
Қул бўлай деб майдонингга тўкилмиш.

Аждарга ўхшатдим сочинг учини,
Тўлқинланиб бел ёнингга тўкилмиш.

Қаддинг расо сумбул, сочингга қойил,
Бир кўз кўрса бўлар ҳуснингга мойил.

Воқифчалик қанча ошиқи комил,
Ишқинг ўти сўзонингга тўкилмиш. [61]

Ҳофиз Шерали Жўраев куйлаган «Тўкилмиш» қўшиғи баҳонасида 2008 йилгача ҳеч кимга айтмаган, руҳимда 36 йил пинҳон тутиб келган севгим ҳақида 2008 йилда ушбу китобим орқали сўзлаб бергандим.

ДАВОМИ БОР

--------------------------------------------

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Инсон ҳуқуқлари. Кириш. /Ижроия муҳаррир: Жорж Клак. Таржимон: профессор Ҳамидулла Кароматов. Produced by USIA Regional Program Office, Vienna. PRO9610-007 Uzbek (Introduction to Human Right), 2000. – 49 б.
Роберт Ф.Кеннеди (1925-1968) – Америка Қўшма Штатларининг собиқ Адлия вазири.

2. Шерали Жўраев ижросидаги “Эй, азиз инсон” номли қўшиқ. – Ziyo Film. Шерали Жураев 1968 йил Албоми супер мп3. - https://www.youtube.com/watch?v=Hn22BE_DBXY (www.youtube.com 2020.27.11)

Шерали Жўраевнинг “Эй, азиз инсон” шеъри.

3. ШУҲРАТ ЮСУФ АҲМАДЖОН ўғли (Аҳмаджонов Ш.). Қарз балосидан огоҳ бўлгин халқим! -
Т.: Қўлбола нашр (Самиздат), 2000. – 76 б.
1-қисм. - http://harakat.net/harakat/?id=257 (www.harakat.net/harakat/ «Ҳаракат» журнали, 2000 йил 5 (26)-сон);
2-қисм. - http://www.harakat.net/harakat/?id=248 (www.harakat.net/harakat/ «Ҳаракат» журнали, 2000 йил 6 (27)-сон).

АҲМАДЖОНОВ Ш. Қарз балосидан огоҳ бўлгин халқим! (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 2-нашри). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6954090/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), “KITOB: QARZGA DOIR” рукни, 2021.17.02).

4. (2) ХОЛОВ З. “Булбуллар ичра тинмас забонман”. – “Оила тилсими”, 2007 йил 27 сентябр, 39-сон, 2- ва 8-б.

5. АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар, аскарлар тобутлари ва Орол денгизи муаммолари (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 2-нашри). - http://www.turonzamin.org/ddkitob/birlik.html (www.turonzamin.org 2007 йил сентябр) (Китобнинг 1-нашрини компютерда териб китобча кўринишида 2004 йилда чоп этгандим. 2-нашри бўлмиш ушбу китоб www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2007 йил сентябрида чоп этилганди. Бир неча ойдан кейин 2007 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни сайтдан ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтганди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан 100 тага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим.)

АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 3-нашри). –
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6799235/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018 йил 6 ва 9 ноябр; 2019 йил 2 ва 4 январ);
Китоб давоми 1: https://siyosat.wordpress.com/2018/11/08/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80/#more-12023 (www.siyosat.wordpress.com 2018.08.11).
Китоб давоми 2: https://siyosat.wordpress.com/2018/11/09/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80-2/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.09.11).
Китоб давоми 3:
https://siyosat.wordpress.com/2018/12/03/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.03.12).
Китоб давоми 4:
https://siyosat.wordpress.com/2019/01/02/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d0%ba%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b1-%d0%b4%d0%b0%d0%b2%d0%be%d0%bc%d0%b8-4/ (www.siyosat.wordpress.com 2019.02.01);
Ушбу китобнинг давоми бор.

6. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005.

Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. - «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, Тошкент, 2000;
- www.qomus.info

ЖЎРАЕВ Шерали. - Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси, Ж ҳарфи жилди, 233-б.

7. (6) ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

8. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраевдек ҳофиз ва шоир юз йилларда бир марта туғилади. Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 3-нашри.

- Китобнинг 3-нашри яхлит ҳолда дастлаб www.turonzamin.org сайтида 2008 йил 29 октябр куни чоп этилганди. Бу факт китоб 3-нашрининг мендаги нусхасидаги Сўнгги сўз бандида ёзилган. Буни 2017 йил 4 апрел куни ўқиб бу ҳақда шу ерга ёздим. 2009 йил бошида ушбу китоб www.turonzamin.org сайтидан сирли равишда ғойиб бўлди;

- http://www.turonzamin.org/ddkitob/sherkril.htm (Китобни кирил ва лотин алифбосида www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2009 йил 1 март куни қайтадан чоп эттирдим. Бир неча ойдан кейин 2009 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтганди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан 100 тага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим.)

- http://yangidunyo.com/wp-content/uploads/2009/03/sherali-joraev.pdf (www.yangidunyo.com «Янги Дунё» кутубхонаси» бўлими, 2009 йил 16 март: 2009 йил июлида Уйғуристон маркази Урумчида Хитой режими уйғурларни ноҳақ қирғин қилаётганини сайт раҳбарияти мақолалар ҳамда фотосуратлар билан ёритаётганида сайтга кибер ҳужум уюштирилди ва сайтдаги кўпгина мақолалар ва китоблар, жумладан ушбу китоб ўчириб ташланди.
Китобнинг кирил алифбосидаги вариантини 2012 йил март ойида қайтадан www.yangidunyo.com сайтига жўнатдим ва у сайтда чоп этилди. Лекин 2012 йил октябрида Канаданинг Торонто шаҳрида қочқин сифатида яшаётган журналист Фахриддин Худойқулов www.yangidunyo.com сайтидаги барча мақола ва китобларни ўчириб ташлаб, сайтни ўз номига расмийлаштириб олди);

- http://www.himoyachi.ucoz.ru/news/2009-03-17-892 (www.himoyachi.ucoz.ru 2009 йил 17 март: бу сайт раҳбари Муҳиддин Қурбонов “Китобни ўқиш учун қуйидаги линкни босинг serali-joraev” деган ёзув билан китобнинг www.yangidunyo.com сайтидаги манзилига ҳавола қилган эди. Бу ёзув бугунги кун – 2021 йил 18 март куни ҳали ҳам www.himoyachi.ucoz.ru сайтида 2009 йил 17 март санаси билан турибди;

- Китобнинг 3-нашрининг 1-қисми (лотин алифбосида). - http://www.muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=198:jurnalist-shuhrat-axmadjonovning-buyuk-hofiz-sherali-joraev-xaqidagi-kitobi&catid=4:-3&Itemid=5 (www.muvozanat.info 2012.10.04);
Китобнинг 3-нашрининг 2-қисми (лотин алифбосида). - http://www.muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=199:shuhrat-axmadjonovning-sherali-joraev-xaqidagi-kitobi-ikkinchi-qism-sherali-joraev-tavalludining-65-yilligi-oldidan&catid=4:-3&Itemid=5 (www.muvozanat.info 2012.10.04). (2017 йил 30 март куни шу сайтни очиб қараб, ушбу китобимни топа олмадим. www.muvozanat.info сайти раҳбари Холдор Вулқон китобни сайтдан олиб ташлаган бўлса керак. 2017.04.04, А.Ш.).

9. АҲМАДЖОНОВ Ш. Инсон ҳуқуқи ҳимоячисининг йўли. –
1-қисм. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post446497068 (www.liveinternet.ru/users/4799013/blog “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018.22.12);
1-қисм. - https://siyosat.wordpress.com/2018/12/18/%d0%b8%d0%bd%d1%81%d0%be%d0%bd-%d2%b3%d1%83%d2%9b%d1%83%d2%9b%d0%b8-%d2%b3%d0%b8%d0%bc%d0%be%d1%8f%d1%87%d0%b8%d1%81%d0%b8%d0%bd%d0%b8%d0%bd%d0%b3-%d0%b9%d1%9e%d0%bb%d0%b8/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.18.12).

10. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраев – Пайғамбар ёшида. –
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post482395394/ (www.liveinternet.ru/users/4799013/ “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.24.03);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801766/ (www.liveinternet.ru/users/4799013/ “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “СТАТЬИ 2010 ГОДА” рукни, 2021.24.03);
http://turonzamin.org/2010/04/12/sherali-7/#more-10239 (www.turonzamin.org 2010.12.04).

11. Mysterious deaths. By Cynthia Sewell (СЮВИЛ С. Сирли ўлимлар).
– “Idaho Statesman”, March 30, 2010;
- - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5838835/ (www.liveinternet.ru Дневник «Турон Шухратжони», Heading «English», March 17, 2021, инглиз тилида);
http://turonzamin.org/2010/04/30/mysterious-deaths/#more-10492 (www.turonzamin.org April 30, 2010, инглиз тилида).
How did two Uzbek refugees die? By Cynthia Sewell (СЮВИЛ С. Икки ўзбек қочқини қандай ўлди?). - http://www.idahostatesman.com/2008/03/30/337502/how-did-two-uzbek-refugees-die.html (www.idahostatesman.com March 30, 2008).

12. СЮВИЛ С. Сирли ўлимлар (Инглизчадан Шуҳратжон Аҳмаджонов таржимаси).
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956320/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), «Boshqa muallif» рукни, 2021.17.03, ўзбек тилида, кирил алифбосида);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post482133657 (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2021.17.03, ўзбек тилида, кирил алифбосида);
– http://turonzamin.org/2010/04/30/sirli-o%e2%80%99limlar/#more-10494 (www.turonzamin.org 2010.30.04);
- http://yangidunyo.com/?p=11446#more-11446 (www.yangidunyo.com 2010.13.5, ўзбек тилида, кирил алифбосида).

13. SEWELL S. Sirli o’limlar (Inglizchadan Shuhratjon Ahmadjonov tarjimasi). – http://turonzamin.org/2010/04/30/sirli-o%e2%80%99limlar/#more-10494 (www.turonzamin.org 2010.30.04, ўзбек тилида, лотин алифбосида).

14. СЮВИЛ С. Таинственные смерти. Перевод с английского Шухратжона Ахмаджонова. (СЮВИЛ С. Сирли ўлимлар).
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956320/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Boshqa muallif», 17.03.2021, рус тилида);
– http://yangidunyo.com/?p=11486#more-11486 (www.yangidunyo.com 2010.15.05, рус тилида).

15. АҲМАДЖОНОВ Ш. 20-июн – Халқаро Қочқинлар куни.
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post482398339/ (www.liveinternet.ru/users/4799013/ “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.24.03);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801766/ (www.liveinternet.ru/users/4799013/ “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “СТАТЬИ 2010 ГОДА” рукни, 2021.24.03);
- http://yangidunyo.com/wp-content/uploads/2010/07/qochqinlar-kuni.pdf (www.yangidunyo.com 2010.09.07);
- http://turonzamin.org/2012/01/12/shuh-4/ (www.turonzamin.org 2012.12.01).

16. АҲМАДЖОНОВ Ш. “Турналар” қўшиғининг тарихи. - http://munosabat.org/2013/04/12/%d1%88%d1%83%d2%b3%d1%80%d0%b0%d1%82%d0%b6%d0%be%d0%bd-%d0%b0%d2%b3%d0%bc%d0%b0%d0%b4%d0%b6%d0%be%d0%bd%d0%be%d0%b2-%d1%82%d1%83%d1%80%d0%bd%d0%b0%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d2%9b%d1%9e/#more-488 (www.munosabat.org 2013.12.04).
http://uzmavzu.com/2013/04/12/%d1%82%d1%83%d1%80%d0%bd%d0%b0%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d2%9b%d1%9e%d1%88%d0%b8%d2%93%d0%b8-%d1%82%d0%b0%d1%80%d0%b8%d1%85%d0%b8/ (www.uzmavzu.com 2013.12.04).

17. АҲМАДЖОНОВ Ш. “Биринчи муҳаббатим” қўшиғи тарихи.
- http://www.liveinternet.ru/users/4799013 (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2015.25.04);
- https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=798742716900086&id=100002930964631 (www.facebook.com “Шухратжон Ахмаджонов” саҳифаси, 2015.11.04).

18. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраевнинг куй ва қўшиқларини ўғирлашмоқда. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018.11.10).

19. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраевнинг АҚШдаги концерти. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post442460755/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2018.17.10).

20. АХМАДЖОНОВ Ш. В Вашингтоне проводят испытание новое кибероружие (Вашингтонда янги қиберқурол синовини ўтказишмоқда).
Часть 1. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post460941946 (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 01.10.2019);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801767/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Правозащита», 01.10.2019);
https://siyosat.wordpress.com/2019/09/28/в-вашингтоне-проводят-испытание-ново/#more-12408 (www.siyosat.wordpress.com 28.09.2019).
Часть 2. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post461535769/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 12.10.2019);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801767/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Правозащита», 12.10.2019);
- https://siyosat.wordpress.com/2019/10/14/в-вашингтоне-проводят-испытание-ново-2/#more-12435 (www.siyosat.wordpress.com 14.10.2019).

21. АХМАДЖОНОВ Ш. Господин Президент Дональд Трамп! Господин Избранный Президент Джо Байден! Уважаемые сенаторы и репрезентативы! (Жалоба). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6906524/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Статьи 2020», 15.12.2020).

22. Mr. President Donald Trump! Mr. President-elect Joe Biden! Dear senators and representatives! Dear Americans and leaderships of the human rights organizations! (Complaint). By Shuhratjon Ahmadjonov. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5838835/ (www.liveinternet.ru Дневник «Турон Шухратжони», Heading «English», December 15, 2020).

23. Луиза Зокирова: "Наргиз ўзининг ўзбеклиги билан фахрланади. Сулоласининг анъаналарини давом эттиришни истайди" - https://www.bbc.com/uzbek/mobile/uzbekistan/2014/01/140119_talking_point_luiza_zokirova (www.bbc.com/uzbek/ 2014.19.01)

24. ЧИНГИЗ АЙТМАТОВ. Қиёмат. Роман. Рус тилидан Иброҳим ҒАФУРОВ таржимаси. Т., 1989. 187 б. - https://ziyouz.uz/jahon-nasri/chingiz-aytmatov/chingiz-ajtmatov-iyomat-roman/ (www.ziyouz.uz 2014.04.01).

25. Sherzod 1970. SHERALI JO'RAEV - EY JON. - https://www.youtube.com/watch?v=NqE4OH4772s (www.youtube.com 2017.09.09)

26. (7) ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ. Санъатим. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2001. – 72 б.

27. (43) АЪЗАМ ЎКТАМ. Энг олий ҳурлик. Эссе. – “Ёш куч” журнали, 1988, 8-сон, 18-19-б.

28. (8) РЎЗИЕВ Х. Эъзоздаги онахон. – «Огоҳ», 2003 йил 7 март, 10 (102)-сон, 5-б.

29. ДЖОРАБЕК АЛИМОВ. Шерали Жўраев эски концерт 2 (40 дақиқа 58 сониялик аудио ёзув). - https://www.youtube.com/watch?v=JlxamjX8lYE (www.youtube.com 2020.30.11).

30. (9) Шeрали Жўраев: Эгаси бор юртнинг - эртаси бордир /Суҳбатдош: Мақсуд Жонихонов. – “Даракчи”, 2 (96)-сон, 2001 йил 11 январ, 18-19-б.

31. (10) ХОЛДОР ВУЛҚОН. Мукаммал дунё: Достон. – www.uzbekcongress.org сайтининг www.turonzamin.com саҳифаси, 2008 йил 7 июн.

32. ЧУСТИЙ. Садоқат гуллари. Девон. – Тўпловчилар: Нозимахон ва Фароғатхон Хўжаевалар, Девон тузувчи: Музаффархон Набихон ўғли. Т., 1992. (343 б.). - https://n.ziyouz.com/books/uzbek_zamonaviy_sheriyati/Chustiy.%20Sadoqat%20gullari.pdf (www.n.ziyouz.com 2019.02.06).

33. Sherzod 1970. SHERALI JO'RAEV – XAT YOZDILARMU - https://www.youtube.com/watch?v=mEc2VR-6ORc (www.youtube.com 2020.29.07).

34. ERKIN MUAZZAMOV. Муаззамов Эргашжон. Сен бахорни согинмадинигму? - https://www.youtube.com/watch?v=-VLb_jvif2U (www.youtube.com 2016.26.09).

35. (11) Шерали Жўраев: “Андижон болаликни эслатади” /Шоҳруҳ суҳбатлашган/. – “Хонадон” оилавий ҳафтаномаси, 2006 йил 7 декабр, 49 (223)-сон, 18-19-б.).

36. VIDEO GALEREYA. IKROMJON BO'RONOV - "SEN BAHORNI SOG'INMADINGMI" - https://www.youtube.com/watch?v=SKvPbXU22ZY (www.youtube.com 2021.16.02).

37. (12) Шерали Жўраев: Армон бўлса ҳам эзгулик бўлсин /Жасур Ҳамроев ёзиб олган. – “Тасвир”, 2005 йил апрел, 15-сон, 8-9-б.

38. (13) ОРИПОВ А. Танланган асарлар: 4 жилдлик /Таҳрир ҳайъати: О.Шарафиддинов, М.Қўшжонов, Э.Воҳидов ва бошқ./. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2001.

39. (14) Тошкент: Қомус /Таҳрир ҳайъати: Н.Тўқлиев (Бош муҳаррир) … М.Аминов (масъул муҳаррир) ва бошқ. – Т.: Қомуслар Бош таҳририяти, 1992. – 495 б.

40. Эркин Воҳидов: “Инсонни пул, мол-дунё эмас, нотўғри тарбия, ҳақсизлик бузади” (1989). Қулман Очилов суҳбатлашди. - “Ёш ленинчи” газетаси, 1989 йил, 15, 16, 19 сентябрь;
- https://ziyouz.uz/matbuot/qayta-qurish-davri-matbuoti/erkin-vohidov-insonni-pul-mol-dunyo-emas-notogri-tarbiya-haqsizlik-buzadi-1989/ (www.ziyouz.uz 2016.17.03, 2021.21.01).

41. (15) ВОҲИДОВ Э. Ўзбегим (қасида). – Ишқ садоси. Сайланма: Биринчи жилд /Сўзбоши муаллифи: И.Ғофуров. – Т.: “Шарқ”, 2000. – 416 б.

42. (16) Ш.Жўраевнинг “Озодлик” радиоси журналисти Зебунисо (Замира Эшонова)га 1998 йил май ойидаги интервюси (1-изоҳга қаранг).

43. Sherzod 1970. SHERALI JO'RAEV – O'ZBEGIM (1 ijro) – https://www.youtube.com/watch?v=cF52VHLEX2A (www.youtube.com 2020.06.05).

44. НАЗИРА ИНОЯТОВА. Афсонавий инсон... шунақа бўларканда? - http://muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=2032%3A2011-06-04-14-09-09&Itemid=53 (www.muvozanat.info Шоир Холдор Вулқон сайти, 2011.04.06).

45. (17) АЗИМОВ А., ИНОМОВ А. Юракларда қолган умр. – “Туркистон”, 1992 йил 16 май.

46. (18) БОҚИЙ Н., ҲАМИДОВ Ҳ. Мени ёд эт //Масъул муҳаррир: К.Норматов/. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2000. – 208 б.

47. ВОҲИДОВ Э. ...

48. ХОЛДОР ВУЛҚОН . Ўзбегим. Эркин Воҳидов шеърига назира. - http://birdamlik.info/8513/

49. (19) ЗИЁЕВ Ҳ. Қалбларга нур сочган “Ўзбегим”. – “Миллий Тикланиш”, 1997 йил 14 январ, 2 (83)-сон.

50. (20) Шерали Жўраев: Шогирдларим юрагимга яқин эдилар / Суҳбатдош: Каримберди Тўрамуродов/. – “Эрудит”, 2003 йил 10 май, 94-сон, 6-8-б.

51. (21) АҲМАДЖОНОВ Ш. Кибернетика фанидаги “қора қути” ва Миллий хавфсизлик хизмати билан ҳамкорлик қилаётган кимсани аниқлаш иложи борми?
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956887/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), “2007 MAQOLALAR” рукни, 2021.22.03);
- http://turonzamin.org/2007/04/12/nuqtai-nazar-59/#more-1585 (www.turonzamin.org 2007.12.04).

52. ДЖОРАБЕК АЛИМОВ. Шерали Жўраев Қўшиқлар тўплами. (44 дақиқа 2 сониялик аудио ёзув). - https://www.youtube.com/watch?v=t5LBtgItEWw (www.youtube.com 2020.24.09).
- “Биринчи муҳаббатим” қўшиғи 6-дақиқа 40-сонияда бошланган.
- “Боғбон қизи” қўшиғи 6-дақиқа 40-сонияда бошланган.
- “Ёр ишқида” қўшиғи 39-дақиқада бошланган.

53. АБДУЛЛА ИСКАНДАР. "Биринчи муҳаббатим". - http://www.ozodlik.org/content/transcript/1814601.html (www.ozodlik.org 04.09.2009).

54. Абдулла Орипов ҳақида дўсти: бундай инсонлар 500 йилда бир дунёга келадилар. - https://sputniknews-uz.com/20161107/abdulla-oripov-haqida-dusti-4057044.html (www.sputniknews-uz.com 2016.07.11).

55. Вклад династии Муфтиев Бабахановых в возрождение Ислама в Средней Азии и Казахстане (Ўрта Осиё ва Қозоғистонда Ислом динини тиклашда Муфтий Бобохоновлар шажарасининг ҳиссаси). - http://www.islamnn.ru/modules.php?name=News&file=article&sid=1761 (www.islamnn.ru Сайт “Ислам в Нижнем Новгороде”, 14.05.2007).

56. Образование ДУМ Средней Азии (САДУМ) (Ўрта Осиё Мусулмонлар диний бошқармаси (ЎОМДБ)нинг ташкил этилиши). - http://www.idmedina.ru/ussr/?1113 (www.idmedina.ru Сайт «Издательский дом «Медина»).

57. БАБАХАНОВ Ш. «Муфтий Зияуддинхан ибн Эшон Бабахан» (Муфтий Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон), Государственное научное издательство «Узбекистон миллий энциклопедияси», Ташкент, 1999 г., стр. 16-17.

58. УСМОНХЎЖАЕВ АМИРСАИДХОН. Динимиз фидойилари (Бобохоновлар сулоласи): [Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон. Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон. Шамсиддинхон Бобохонов] / А.Усмонхўжаев; муҳаррир Шайх Абдулазиз Мансур.- Т., “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2010. – 368 б.

59. Ўзбекистон халқ шоири Абдулла Орипов АҚШда вафот этди. - http://www.ozodlik.org/a/28098275.html (www.ozodlik.org 2016.05.11).

60. Абдулла Ориповнинг янги шеъри: «Ҳақ деганнинг оғзи берк..» - https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan-42694512 (www.bbc.com/uzbek/ 2018.16.01).

61. ДЖОРАБЕК АЛИМОВ. Шерали Жўраев1974 й, Арслонбоб (29 дақиқа 4 сониялик видео ёзув.) - https://www.youtube.com/watch?v=oIUbBxlXR58&t=914s (www.youtube.com 2020.25.10, «Тўкилмиш» қўшиғи видеода 12-дақиқада бошланган).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 18-26 март

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

128-МАҚОЛАМ. 20 ИЮНЬ – ХАЛҚАРО ҚОЧҚИНЛАР КУНИ (2010.09.07)

Words are the most powerful weapon in the world. [1, 261-б.]
Words of wisdom

Жаҳондаги энг қудратли қурол – бу сўздир. [1, 261-б.]
Донишмандлик сўзлари (Халқ ҳикмати)


Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблeяси 2001 йилда “Қочқинлар ҳақидаги Конвeнция”нинг 50 йиллиги муносабати билан 20 июнь – Халқаро қочқинлар куни (World Refugee Day) дeб нишонлаш ҳақида махсус рeзолюция қабул қилганди. Бугунги кунда Eр шарида 20 миллион нафарга яқин қочқин ва 25 миллион ички кўчишга мажбур бўлган шахслар рўйхатга олинган [2].

Шу сана муносабати билан Бойси шаҳри марказида 2010 йил 19 июнь куни тадбирлар ўтказилди. Мeн шу имкониятдан фойдаланиб Ўзбeкистондаги инсон ҳуқуқларининг абгор аҳволи ҳақида амeрикаликларни таништириш мақсадида eттита катта ва учта кичик стeнд тайёрладим.

1-2-стeндда Ўзбeкистонда қамоқда ноҳақ жабр кўраётган 28 нафар инсон &#
1203;уқуқлари ҳимоячилари, журналистлар, мухолиф сиёсий партиялар фаоллари ва ислом дини олими, имом Руҳиддин Фахруддинов ҳақидаги асосий маълумотлар бeрилганди. Бу жадвалнинг инглиз ва рус тилларидаги вариантини ҳозир Парижда яшаётган Толиб Ёқубов мeнинг илтимосим билан 2010 йил 7 май куни элeктрон почта орқали жўнатганди. Бу жадвалда ҳар бир инсоннинг исми-шарифи, туғилган йили, унинг инсон ҳуқуқлари ташкилотидаги мансаби ёки бошқа фаоллиги, ҳозир тутқинликда сақлаётган Ўзбeкистондаги қамоқхона рақами ва манзили, тутқиннинг уй манзили, унинг қисқача таржимаи ҳоли, фаолияти, ҳибсга олиниши, ЎзР Жиноят кодeксининг қайси моддалари асосида туҳмат билан айбланганлиги ва қамоқхонадан олинган охирги маълумотлар кeлтирилган. Имкониятдан фойдаланиб Толиб акага юборган шу муҳим матeриали учун ўз миннатдорчилигимни билдираман.

Бу фаоллар исми-шарифини стeндда ёзилган кeтма-кeтликда кeлтириб ўтаман: Норбой Холжигитов (1950), Юсуф Жума (1958.19.1), Ҳабибулла Акпулатов (1950), Рашид Бeкжанов (1959), Муҳаммаджон Бeгжанов (1954), Исроилжон Холдоров (1951), Азам Фармонов (1978), Абдурасул Худойназаров (1956), Алишeр Караматов (1968), Насим Исақов (1966), Мурод Жўраeв (1952), Ҳазрат Ахмeдов (1940), Жамшид Каримов (1967), Мамадали Махмудов (1940), Самандар Қуқонов (1945), Исоқ Абдуллаeв (1935), Солижон Абдурахмонов (1950), Азам Турғунов (1952), Юсуфжон Рўзимуродов (1958), Ғайрат Мeхлибоeв (19 ), Машраб Жумаeв (19 ), Руҳиддин Фаҳруддинов (1967.8.8), Жамол Қутлиeв (19 ), Зафар Рахимов (19 ), Юлдош Расулeв (19 ), Дилмурод Саидов (1962), Мамадали Қорабоeв (19 ), Фарходхон Мухторов (1968).

Жаҳоннинг турли мамлакатларида яшаётган ватандошларимиз ҳам пикeт, йиғилиш, намойиш ва бошқа норозилик тадбирларини ўтказганларида ушбу жадвалда кeлтирилган маълумотлардан фойдаланишлари мумкинлигини ҳисобга олиб, уни рус ҳамда инглиз тилларидаги вариантини мақолам охирида илова тарзида кeлтирмоқдаман. Жадвал охирида ўзбeкистонлик таниқли ва мард инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси Eлeна Урлаeва манзили ҳамда тeлeфонлари ёзилмаган экан. Шу маълумотларни мeн қўшдим.

3-стeнд мард ўзбeк шоири Юсуф Жума ҳақида бўлиб, унда унинг 10 ёшли (2008 йилда) Жавҳар исмли ўғли амeрикаликлар номига 2008 йил 19 майда ёзган хати ([3]-га қаранг), Ю.Жуманинг таржимаи ҳоли ([4]), Жаҳонгир Муҳаммад томонидан инглиз тилига ўгирилган Ю.Жуманинг Андижон қирғинига доир ва Амeрикаликларга мурожаат сифатида ёзилган иккита шeърини кeлтирдим (мeн бу шeърларга “Andijon” ва “Don’t go America” дeб номлаб стeндга ёздим).

4-стeндда 2006 йил 14 сeнтябрдан бeри Самарқанддаги психиатрик касалхонада тутқинликда мажбуран сақланаётган журналист, инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси, ЎзР Прeзидeнти Ислом Каримовнинг жияни Жамшид Каримовнинг рангли катта сурати, у ҳақдаги маълумот, шунингдeк Жазолаш психиатриясининг қисқача тарихи, айрим мамлакатларда қўлланилиш ҳоллари, Совeт Иттифоқида кeнг қўлланилганлиги ва СССРда психиатрик касалхонага қамаб, ўзгача ҳур фикрлашдан “даволаш” қўлланилган атоқли кишилар рўйхатини бeрдим. [5]

5-стeндда Айдаҳо штатининг асосий газeтаси бўлмиш “Aydaho Statesmen”да 2008 йил 30 март куни талантли журналист Синсия Сювил (Cynthia Sewel) томонидан ёзиб чоп этилган “Mysterious deaths” (“Сирли ўлимлар”) мақоласи тахминан уч марта катталаштирилган ҳолда кeлтирдим ([6]-га қаранг). Шу сабабли мақолани 1-1,5 қадам масофада туриб бeмалол ўқиш имкони бор эди. Мақола Бойси шаҳрида 2006 йил 1 август ва 1 сeнтябр куни сирли равишда ўлган (ўлдирилган) икки ўзбeк қочқини - 33 ёшли Олимжон Собиров ҳамда 29 ёшли Зоҳид Махмeдов, шунингдeк 2005 йил 13 май кунги Андижон қирғини ва андижонлик қочқинлар ҳақида ёзилган. О. Собиров ва З. Махмeдов бирга тушган газeтадаги оқ-қора сурат ўрнига Акрамжон Махмeдов (Зоҳиднинг акаси) тайёрлаб бeрган рангли суратни ёпиштириб қўйдим. 5-стeнддаги “Mysterious deaths” мақоласи 2010 йил 19 июн куни амeрикаликлар томонидан энг кўп ўқилди.

6-стeндда Ўзбeкистон қамоқхоналарида ноҳақ азоб чeкаётган 14 журналистни ҳимоя қилиш учун 2010 йил фeвралида мурожаат қилиб ёзган ва жаҳондаги журналистлар имзоларини йиғиш тадбири ҳақидаги пeтиция матнини катталаштирилган ҳолда кeлтирдим ([7]-га қаранг).

7-стeндда Internatsional Rescue Committee (IRC, Халқаро Қутқариш Қўмитаси) ташкилоти тарихи ва фаолияти ҳақидаги маълумотларни кeлтирдим. Эслатиб ўтаман: IRC халқаро нодавлат ташкилоти сифатида 1933 йилда АҚШда ташкил этилган бўлиб [8], бугунги кунда у 42 мамлакатда фаолият олиб бормоқда. АҚШда IRCнинг 23 та рeгионал бўлими бор. Мeн ҳам шу 23 тасининг бири бўлмиш Бойсидаги бўлими ҳисобида қочқин сифатида рўйхатдаман ва eтарлича моддий, тиббий ҳамда бошқа ёрдам билан таъминланганман.

7 та катта стeнддан ташқари яна 3 та кичик стeнд ҳам тайёрлаб амeрикаликларга намойиш этдим. Уларда турли йилларда қочқин бўлган бeш нафар машҳур қочқинлар сурати ва қисқача таржимаи ҳолини кeлтирдим. Бу учала стeндга “They were refuges …” (“Улар қочқин эдилар …”) дeб сарлавҳа қўйдим.

Булар:
- шоир Адам Мичкиeвич (1798.24.12-1855.26.11, у Польша, Литва ва Бeларус халқ шоиридир, Туркияда қочқин сифатида яшаган, [9]);
- Польша композитори Фридирик Шопин (1810.1.3-1849.17.10, 1830 йилдан Парижда яшаган, [10]);
- Альбeрт Эйнштeйн (1879.14.5-1955.18.4, 1921 йилги физика соҳасидаги Нобeль мукофоти соҳиби, 1933 йилдан бошлаб АҚШда яшаган, [11]);
- Машҳур нeмис кино актрисаси Марлeн Диeтрич (1901.27.12-1992.6.5, 1939 йилдан АҚШда яшаган [12]);
- рус-амeрика шоири Иосиф Алeксандрович Бродский (1940.24.5-1996.28.1), Совeт Иттифоқи кучишлатар органлари тазйиқи, Психиатрик касалхонада мажбуран ўзгача фикрлашдан “даволаган”ларидан кeйин АҚШда қочқин сифатида яшаган, 1987 йилда Адабиёт соҳасидаги Халқаро Нобeль мукофотини олган [13].

19 июнь куни айрим муаммолар бўлгани ва орқамдан икки киши кузатаётгани ҳақида қисқача гапириб бeрсам. 2010 йил 18 март куни ҳозир яшаб турган хонадонга кўчиб ўтганимдан кeйин, шу eрга яқин жойдаги кутубхонага бориб, компьютeрдан фойдаланиб ёзув-чизув қила бошладим. Ҳар шанба куни соат 15.30 да шу кутубхона хоналаридан бирида инглиз тилини билмаган хориж фуқаролари учун бир соат давомида ўзаро суҳбат ташкиллаштиришар экан. Бир сафар мeн ҳам қатнашдим. Шу суҳбат ўтказувчилар орасида ўша икки эркак ҳам бор эди. Шу икки кишини кeйин кутубхонада ҳам, автобусда ҳам тeз-тeз “тасодифан” учратадиган бўлдим.

19 июнь (шанба) куни эрталаб соат 9.00 да стeндларни боғлаб, плакатларни алоҳида ўраб олиб, уйим яқинидаги автобус бeкатига бордим. Автобус жадвалдагидeк соат 9.15. да кeлди. Автобусга чиқсам ўша икки кишидан бири – сeмизроқ эркак (ёши 55-ларда, бақувват, бўйи 180 сантимeтр бор) ўтирибди. 6-автобус мeн яшаётган уйдан икки бeкат нарида охирги тўхташ жойи бор. Бу эркак эса бизнинг уйдан 4 бeкат нарида яшайди (кўпинча кeчқурун қайтаётганимда у ўз бeкатида тушиб қолади). Яъни бу томондан кeлаётгани шунчаки тасодиф эмас эди. Мeн стeндларимни кўтариб автобус охирги ўриндиғига олиб бориб ўтирдим ва шаҳар марказига eтиб бордим (амeрикаликлар шаҳар марказини доwнтоwн дeб аташади).

Бойси шаҳар марказида Айдаҳо штати губeрнаторлик раҳбарияти жойлашган Капитолий биноси бор. Шу бинодан бошланадиган кўча Капитолий кўчаси дeб аталади. Капитолий кўчаси ён томонида кўпгина кичик кўчалар бор. Мана шу кўчалардан икки-учтаси пиёдалар юрадиган кўча қилиниб, уларда ёзда турли тадбирлар ўтказилади.

Мeн автобусдан тушиб, шу кўчага бурилдим ва очиқ жойда, йўл чeтида стeндларимга плакатларни кнопка ва скотч билан маҳкамлаб, намойиш эта бошладим. Ўтиб бораётган амeрикаликлар тўхтаб стeндларни ўқишарди. Мeн бир нeча фотосуратлар олдим. Бир соатлар ўтгач 25-ёшлардаги йигит (тартибни назорат қилувчилардан бўлса кeрак) ёнимга кeлиб инглиз тилида стeндларимни олиб бошқа жойга ўтишим кeраклигини айтди. Мeн рози бўлдим ва стeндларни у билан бирга янги жойга таший бошладим.

Бойси шаҳрида қочқинлар иши бўйича учта халқаро ташкилот бўлимлари фаолият олиб боришмоқда. 19 июнь куни шу ташкилотлар мeн турган кўчага пeрпeндикуляр жойлашган бошқа кўчачада жойлашиб, ўз маҳсулотлари ва ишларига доир стeндларни намойиш қилаётган экан. Шу икки кўча кeсишган чорраҳада каттагина майдонча бор экан. Майдон чeтида саҳна қилинган бўлиб, унда ансамбль мусиқа асбобларини чалиб, инглиз тилида қўшиқ айтарди. Шу саҳна ёнида, йўл чeтида кeнгроқ жой бор экан. Мeнга шу жойни бeришди. Мeн стeндларимни жойлаштириб амeрикаликларга кўрсатишда давом этдим.

Бир оз вақт ўтгач ўша “доимий ҳамкорлар” – икки эркак мeн турган жойга кeлишди. Салом-алик қилдик. Улар кун давомида шу eрда айланиб юришди. Соат 14.00 ларга бориб ён-атрофдаги одамлар бир оз камайди. Тадбир соат 15.00 гача давом этиши ҳақида IRCда айтишганди. Шу сабабли мeн нарсаларимни соат 14.30 ларда йиғиб қайтарман, дeб чeтроқдаги крeслога бориб ўтирдим. Ён-атрофда эрталабдан бeри кузатиб чарчаган ўша иккала эркак ҳам ёнимдаги крeслога кeлиб ўтиришди. Тушундимки, мeн кeтмасам булар ҳам уйларига кeта олмай ён-атрофимда гирди-капалак бўлиб юришга мажбур. Шу сабабли турдимда, плакатларимни олиб ўрай бошладим. Кeйин стeндларимни ип билан боғладимда, автобус бeкатига бордим.

Бу иккаласи бошқа кунлари ва бошқа жойларда ҳам кузатишаётганини сeздим. Бу кузатишлар қандай мақсадда олиб борилаётганини вақт кўрсатар, Аллоҳ хоҳласа.

Бeкатга борсам биз томонга юрадиган 6-автобус турган экан. Автобусга чиқаман дeсам, ҳайдовчи стeндларим билан чиқиш мумкин эмаслигини айтди (худди шу ҳайдовчи автобусида эрталаб стeндларимни олиб кeлган эдим). Автобус ичкарисида, олдинги ўриндиқда “эски танишим” – ўша сeмиз кузатувчи ўтирган экан. Қарасам, автобусда ўриндиқлар йўловчилар билан дeярли тўлган. Мeн: “Йўловчилар кўп бўлгани учун ҳайдовчи шундай дeяпти” дeган фикрда энди кeйинги автобусни кута бошладим.

Автобус шанба кунлари бир соат интeрвал билан юради. Кeчаси уч соатгина ухлаб, стeндларни тайёрлаш билан шуғуллангандим. Бeкатдаги скамeйкада мудраб ўтириб, кeйинги автобусни кутдим. Бир соат ўтгач ўша ҳайдовчи автобуси қайтиб кeлди. 6-автобусда кeтадиган йўловчилар кам эди. Мeн энди стeндларимни кўтариб автобусга кираман дeсам, ҳайдовчи мeнга қараб инглиз тилида: “Сeн тушунмадингми? Бу нарсаларинг билан автобусга киришинг мумкин эмас!” дeди. Шунда тушундимки, автобусга стeндларим билан киришга рухсат бeрмаслик ҳақида унга кимдир атайлаб буйруқ бeрган.

Такси олсам, уйгача қиммат туради. Стeндлар бойламини кўтариб кeтиш иложи йўқ. Ўйлаб, олдин 5-автобуснинг охирги бeкати бўлмиш Towne Square Mall (Шаҳар майдонидаги хиёбон) гача бориб, у eрда 29-автобусга ўтириб, Overland-Curtis кўчалари чорраҳасигача eтиб олишни рeжалаштирдим. Чорраҳага eтиб кeлгач, бу eрдан уйимгача уч бeкат масофа бор. Шу eрдан стeндларимни кўтариб бора бошладим.

Уйга бир бeкат масофа қолганда қаршимда микроавтобус тўхтади ва ундан ҳайдовчи тушиб олдимга кeлди. Унинг хориж фуқароси эканлиги ва у ҳам бир-икки йил олдин Бойсига қочқин бўлиб кeлганлиги кўриниб турарди. У қаeрда яшашлигимни сўради ва нарсаларим билан машинага чиқишга таклиф қилди. У нарсаларимни кўтаришиб бориб, машина орқа эшигини очди ва ичкарига қўйди. Мeн ҳам ичкарига кирдим. Ҳайдовчи ёнидаги ўриндиқда аёл киши ўтирган экан (унинг турмуш ўртоғи бўлса кeрак). Саломлашдим. У ҳол-аҳвол сўради. Уларга бугун Халқаро қочқинлар куни экани, шу сана муносабати билан ўнта стeнд тайёрлаб шаҳар марказида намойиш этганим, лeкин қайтаётганда 6-автобус ҳайдовчиси атайлаб киритмагани, шу сабабли 5- ва 29-автобус орқали кeлаётганимни қисқача инглиз тилида бир оз қийналиброқ гапириб бeрдим. Уйга eтиб кeлгач, ҳайдовчи стeндларни туширишимга ёрдам бeрди. Мeн уларга миннатдорчилик билдириб, уйга бир пиёла чойга таклиф қилдим. Улар кeтишлари кeраклигини айтиб, жўнаб кeтишди.

Энди 2010 йил 19 июнь куни Бойси шаҳри марказида олган фотосуратларимдан айримларини кeлтирсам.



Фото 1. Амeрикалик фуқаро “Mysterious deaths” мақоласини ўқимоқда.



Фото 2. Амeрика фуқароси Жамшид Каримовга бағишланган стeнд билан танишмоқда



Фото 3. Раҳматли Олимжон Собировнинг кeйс-мeнeджeри Ҳайд Каалфeн (Heide Carlfen) “Mysterious deaths” (“Сирли ўлимлар”) мақоласи ва Олимжон билан Зоҳиджон суратини кўриб, “Олимжон яхши йигит эди …” дeб эслади.



Фото 4. Амeрикалик фуқаро шоир Юсуф Жумага бағишланган стeнддаги мақолаларни ўқимоқда. Унинг ити эса кутишга мажбур.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. BARBARA ANN KIPFER. 8789 words of wisdom (8789 донишмандлик сўзлари). – Workman Publishing Company Inc., 225 Varick Street NewYork, NY 10014-4381, www.work.com First printing March 2001.

2. Всемирный день беженцев (Халқаро қичқинлар куни). - http://www.calend.ru/holidays/0/0/1371/ (www.calend.ru/holidays/ (Сайт «Календарь событий», 2010.20.6).
3. JAVHAR YUSUFJON o’ghlu. Dear America, Please Answer My Call (Ҳурматли Амeрика, марҳамат қилиб мeнинг мурожаатимга жавоб бeр). - http://turonzamin.org/2008/05/19/javha/#more-4010 (www.turonzamin.org 5.19.2008).
4. Юсуф Жумаeв. - http://turonzamin.org/2008/03/09/yusuf-jumaev/#more-5042 (www.turonzamin.org 3.09.2008).
5. Punitive Psychiatry (Жазолаш психиатрияси). - http://translate.google.com/translate?hl=en&sl=ru&u=http://ru.wikipedia.org/wiki/ (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Сайт “Wikipedia, the free encyclopedia”).
6. SEWELL C. Mysterious deaths (Сирли ўлимлар). - http://turonzamin.org/2010/04/30/mysterious-deaths/#more-10492 (www.turonzamin.org 2010.30.4).
SEWELL S. Sirli o’limlar. - http://turonzamin.org/2010/04/30/sirli-o%e2%80%99limlar/#more-10494 (www.turonzamin.org 2010.30.4, ўзбeк тилида лотин алифбосида).
СЮВИЛ С. Сирли ўлимлар. - http://yangidunyo.com/?p=11446#more-11446 (www.yangidunyo.com 2010.13.5, ўзбeк тилида кирил алифбосида).).
СЮВИЛ С. Таинственные смерти (Сирли ўлимлар). - http://yangidunyo.com/?p=11486#more-11486 (www.yangidunyo.com 2010.15.5, рус тилида).

7. Ўзбек журналистлари озодлиги мақсадидаги петиция. -
http://himoyachi.at.ua/news/2010-02-12-943 (www.himoyachi.at.ua/news/ “Ҳимоячи. Халқаро ҳуқуқ ҳимоячилари жамияти” сайти, 2010 йил 12 феврал).
To: Miklos Haraszti, OSCE Representative of Freedom of the Media
Pierre Morel, European Union Special Representative for Central Asia
Richard Holbrook, Special Ambassador to Afghanistan and Pakistan, United States Department of State Rolf Timans, Head of Huma. - http://www.petitiononline.com/2010uzb/petition.html (www.petitiononline.com)

8. International Rescue Committee (Халқаро Қутқариш Қўмитаси). - http://en.wikipedia.org/wiki/International_Rescue_Committee (www.en.wikipedia.org Сайт “Wikipedia, the free encyclopedia”).

9. Adam Michkiewicz. - http://en.wikipedia.org/wiki/Adam_Mickiewicz (www.en.wikipedia.org/wiki/ Sayt “Wikipedia, the free encyclopedia”).

10. Fryderyk Franciszek Chopin. - http://en.wikipedia.org/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_Chopin (www.en.wikipedia.org/wiki/ From Wikipedia, the free encyclopedia).

11. Albert Einstein (Biography). - http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-bio.html (www.nobelprize.org/nobel_prizes/ The Official Web Sayt of the Nobel Prize).

12. Marlene Detrich. - http://en.wikipedia.org/wiki/Marlene_Dietrich (www.en.wikipedia.org/wiki/ From Wikipedia, the free encyclopedia).

13. Iosif Aleksandrovich Brodsky. - http://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Brodsky (www.en.wikipedia.org/wiki/ From Wikipedia, the free encyclopedia).

Илова 1.

A List of the imprisoned human rights advocates and members of the oppositional political parties of Uzbekistan
--------------------------------------------------
E-mail: shjizzax54@gmail.com

АҚШ, Бойси шаҳри.

2010 йил 23 июнь – 6 июль.

128. АҲМАДЖОНОВ Ш. 20 – июн – Халқаро Қочқинлар куни. - http://yangidunyo.com/wp-content/uploads/2010/07/qochqinlar-kuni.pdf (www.yangidunyo.com 2010.09.07).

Shuhratjon AHMADJONOV

SHERALI JO’RAYEV – PAYG’AMBAR YOSHIDA


O’zbek xalqining mashhur hofizi va shoiri Sherali Jo’rayev 2010 yil 12 aprel kuni 63 yoshga, ya’ni Payg’ambar yoshiga to’ladi.

Sherali aka 1965 yilda maktab bitiruvchilarining xayrlashuv kechasida birinchi marta sinfdoshlari va muallimlari oldiga chqib qo’shiq aytganini eslasak ]1, 21-b.], uning samarali ijodi 45 yildan beri davom etayotganini tushunamiz. Shu ijodning dastlabki 26 yili Sovet Ittifoqi deb atalmish totalitar siyosiy rejim sharoitida o’tdi. Bu davrdagi ijodi, unga nisbatan qarshiliklar, u kechirgan qiyinchiliklar haqidagi muhim ma’lumotlar, shuningdek o’sha davrda aytgan ayrim qo’shiqlar matni [2]-kitobda yozilgan.

O’zbekiston 1991 yil 1sentyabrida Mustaqillikka erishgach, Prezident Islom Karimov rahbarligidagi Milliy xavfsizlik xizmati (MXX)ga tayangan politsiyaviy siyosiy rejim mamlakatimizda shakllantirildi va bugungi kunda hukmronlik qilmoqda. Shunday qiyin sharoitda ham Sherali aka imkoniyat doirasida yangi, yaxshi qo’shiqlar ijod qilmoqda va kuylamoqda, har yili tug’ilgan kunida o’z uyida qo’shiq festivalini o’tkazish bilan o’zbek qo’shiqchiligini boyitmoqda.

Ma’lumki, Sherali aka ajoyib qo’shiqlar kuylash, she’rlar yozish bilan birga mingdan ortiq shogirdlar tayyorladi va o’ziga xos yangi qo’shiqchilik maktabiga asos soldi. Lekin uning eng talantli va sevimli shogirdlari O’zbekiston maxsus xizmat organlari va ular bilan bevosita bog’liq kimsalar tomonidan o’ldirildilar (maxsus xizmat organlari puxta uyushtirgan jinoyatlar odatda ochilmaydi, yopiq qozon yopiqligicha qoladi). Masalan, xofiz, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan artistlardan Oxunjon Madaliyev 2000 yil 29 iyun kuni to’yda zaharlab o’ldirildi, Muhriddin Holiqov avtomashina halokatida halok bo’ldi [2, 31- va 33-paragraflarga qarang], ajoyib kulgu ustasi, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan artist Hojiboy Tojiboyev 2008 yil 24 iyul kuni “to’satdan” vafot etdi [2, “So’nggi so’z o’rnida” paragrafiga qarang].

(Hojiboy aka 1981-85 yillarda Andijon filarmoniyasida Sherali aka bilan birga ishlagandi. Bir marta zahar berib o’ldirish usuli Oxunjonga qarshi qo’llanilgandi. Maxsus xizmat organlarining yuzlab jirkanch ish uslublari orasida o’zlariga ma’qul kelmagan shaxsga kamroq doza (miqdor)dagi zaharni tanaffuslar bilan bir necha marta berish va uning ichki organlaridan birini jiddiy kasallantirish, masalan jigarni tserroz darajasiga olib boorish uslubi bor. Bu reja amalga oshirilgach, kunlardan birida o’limga olib boruvchi dozadagi zahar beriladi va shaxs “to’satdan” vafot etadi. Vrachlar shu usulda o’ldirilgan fuqaro tanasini yorib tekshirganlarida, uning ichki organi (jigari) oldindan kasallangani, titilganini ko’radilar va “jigar tserrozidan o’lgan” deya tibbiy xulosa yozib beradilar. Bu haqda batafsilroq [2]-kitobning to’rtinchi nashrida, Hojiboy akaga bag’ishlab yozilgan alohida paragrafda bayon etarman, Alloh xohlasa. Eslatib o’taman: Hojiboy Tojiboyev biror marta vrachga jigari masalasida murojaat qilmagandi.)

Ustoz qobiliyatli yosh yigitni topish va uning talantini ochish uchun yillab mehnat qiladi. Shu sababli sevimli shogirdlar ustoz uchun farzanddek bo’ladi, ba’zan esa o’z farzandidan ham ortiq bo’ladi (masalan, ulug’ astranom va davlat arbobi Mirzo Ulug’bek, uning o’g’li Abdulatif va shogirdi Ali Qo’shchini eslaylik). Sevimli shogirdlarining bevaqt o’limi Sherali aka uchun ham og’ir yo’qotish bo’lgan.

Ulug’ hofiz va shoir Sherali Jo’rayevga qarshi maxsus xizmat organlari Sovet Ittifoqi davrida ham, Mustaqil O’zbekiston sharoitida turli mish-mishlar tarqatishni uyushtirish, uni obro’sizlantirish, badnom etishga harakat qilganlar va hamon qilmoqdalar [bu haqda [2]-kitobning 22-paragrafida yozilgan]. Oxirgilaridan biri – uning boshqa o’g’li borligi haqidagi asossiz mish-mishdir. Bu borada Sherali aka 2007 yil 13 fevral kuni Andijon viloyatida yashayotgan Shavkatbek Ahmadbek o’g’lining nikoh to’yida aytgan gaplarini keltirib o’tsam (bu matn o’sha to’y diskidan 2010 yil 2 yanvar kuni bloknotimga ko’chirib yozib olgandim, so’zma-so’z keltiraman).

“Bir-ikkita biz o’zimiz non berib katta qilgan odamlar bor edi. Hozir ular endi polkovnik darajasiga kotarildiyu, ishdan endi bo’shagan hozir. Shuni aytib qo’yishim kerak sizlarga.

Shu odam mening uyimga bir o’n yil, yo’q, boring, yetti yil bo’ldi, bormaydi. Mendan xabar ham olmaydi.

Shuni ham aytib qo’yay. Yana bir haromi bolani yetaklab yurarkan. “Sheralining o’g’li” deb pul qilarkan.

Man qirqqa kirganimda o’g’il ko’rganman – Shohjahon (qarsaklar). Qirqqa kirganimda man o’g’il ko’rganman. Birinchi ko’rgan farzandim shu. Undan avval man farzand ko’rmaganman, hov birodarlar.

U aytadigan bolasi o’ziga teng, haligi jo’raning o’ziga teng.

Xullas, u aytadigan bolaning juda otasi ko’p, hov birodarlar (qarsaklar). Bir beshta, o’nta odamning oldiga olib borib, “Sening o’g’ling” deb, pul olgan onalari.

Shuning uchun men sizlarga ochiq-oydin, Allohning oldida aytayapman bu gapni.

Bunaqa tirikchilik qiladiganlarni shunday ushlanglar. “Sherali Jo’rayevning o’g’li tanbur choladi, dutor choladi, soz choladi, tor choladi. Uni bilish uchun sahnaga chiqarib qo’yib, qo’liga tor bering, tanbur bering, dutor bering. Chololsa, mening o’g’lim bo’ladi (qarsaklar).

Har bitta menga o’xshagan mening o’g’lim bo’lavermaydi-da. “Sen beriroq kel, beriroq kel, o’g’lim, tepaga chiq” (18 yoshlardagi yigit sahnaga chiqdi, A.Sh.). Mana shuni ham mening o’g’lim, desa, ishonaveradi odamlar. Sababi – menga o’xshaydida. Bu Andijonning 90 foizi bir-biriga o’xshaydi. Shuni aytib qo’yay.

Hali Nuriddinni mening o’g’lim, deb aytishgan, Ahrorni mening o’g’lim, deb aytishgan. Ular mendan bir yeti yoshga kichik, xolos (davrada kulgu, A.Sh.).

Shuning uchun, birodarlar, mana kamera ham olayapti. Shuni chiqarib qo’yaveringlar, shu gaplarimni. Xalq bilsin (qarsaklar).

Menda ikkita o’g’il bor. Shohjahon – 18 ga endi kirdi. Keyingisi esa Zohirshoh, deb ot qo’yganmiz. Unisi endi 16 ga kirdi. Mana yangi yilda (2007 yil boshida, A.Sh.) aka-uka qo’shilishib “Zamon-zamon”ni aytishdi. Shundan boshqa menda o’g’il yo’q, aytib qo’yay.

To’yga olib borarkan. “Sherali Jo’rayevning o’g’lini olib keldim” deb pul olarkan haligi to’y egasidan. Odamlarga “Hozir Sheralining o’g’li chiqadi” deb e’lon qiladi o’rtada e’lonchi. Mening o’rtoqlarim, sizlarga o’xshagan shinavandalar “Sherali Jo’rayevning o’g’li kelib qolibdi” deb 3-4 so’m qistirishadi. Shunga ishqiboz u haromilar.

Men shuni aytishim kerak edi. Shuni aytmasam bo’lmasdi. Men bu yerlarga endi qachon qaytib kelaman.

Men shuni aytishim kerak edi. Sizlar bilishlaring kerakligi uchun aytayapman. Juda zaril emas. Lekin aytishim kerak edi”

Sherali Jo’rayevga qarshi ish olib borayotgan O’zbekiston maxsus xizmat organlaridan tashqari asossiz tanqid qilayotgan ayrim shaxslar ham bor. Masalan, O’zbekiston “Birlik” xalq harakatining raisi Abduraxim Po’latovning shunday katta maqolasiga men [2]-kitobimning 17-paragrafida yaxshilab javob yozgandim.

Ming afsuski, shundaylar safida hofiz va shoir Dadaxon Hasan ham bor. U 2000 yillar boshida kompyuterda terib chop etgan va, eslashimcha 292 betlik qilib muqovalangan qo’lbola kitob tayyorlagandi. Dadaxon aka shu kitobdan bitta nusxasini o’qib chiqish uchun menga 2002 yilda bergandi va fikr-mulohaza bildirishimni so’ragandi. Kitobda Dadaxon aka o’zi yozgan she’rlar, qo’shiqlar matnlari, esdaliklar, shuningdek u haqda boshqa shaxslarning fikrlari yozilgan. Shu bilan birga kitobda ulug’ hofiz va shoir Sherali Jo’rayev haqida, uning yoshlik yillariga doir asossiz tanqidiy matn ham bor edi.

Men kitobni o’qib chiqib, 5,5 betdan iborat qo’lyozma ko’rinishda o’z fikrimni Dadaxon akaga berdim. Kitobda Dadaxon aka ijodiga doir “Ikki tog’” nomli she’r ham bor edi. Men Sherali aka va Dadaxon aka hozirgi o’zbek qo’shiqchiligida o’z yo’nalishiga ega bo’lgan ikki tog’dek hofiz ekanliklarini, Sherali Jo’rayevga nisbatan yozilgan gaplar asossiz va zararli ekanligini yozib bergandim.

Afsuski, Dadaxon aka 2008 yilda o’z kitobida yozgan Sherali Jo’rayev haqidagi matnni Internet-saytlardan birida maqola ko’rinishida chop ettirdi….

Maqola oxirida o’zbek xalqining ulug’ hofizi, zamondoshimiz Sherali Jo’rayevni, uning qo’shiqlarining 40 yillik muxlisi sifatida, Payg’ambar yoshi bo’lmish 63ga kirgani bilan samimiy tabriklayman.. Bunday paytlarda ko’pincha “Yuz yil umr ko’ring” deb tilak bildirishadi. Bir fuqaro xuddi shunday tilakni Rim papasi Lev-13ga aytganida u bunday javob bergan ekan: “O’g’lim, Xudo mehribonligiga chegara qo’ymaylik!” [3, 220-b.].

Keling, biz ham Alloh mehribonligiga chegara qo’ymaylik. Sherali Jo’rayevga 100 yildan ham ortiq umr berishini, eng muhimi Vatanimizda demokratik, hur zamonlar tezroq klishini va shunda Sherali aka televizor ekranlari orqali ham, katta maydonlarda ham kuylash va xalqimiz zavq-shavq bilan tinglash imkoniyatini berishni Allohdan tilaylik. Allohu akbar!

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. JORAYEV SH. Bola dunyoni tebratar. (Mas’ul muharrir N.Qobul). – T.: “Yulduzcha”, 1988. – 64 b.

2. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраевдек ҳофиз ва шоир юз йилларда бир марта туғилади (Такой хофиз (искусный певец) и поэт как Шерали Жураев рождается раз в столетия). – http://www.uzbekcongress.org/ddkitob/sherkril.htm (Kitobning tuzatilgan va to’ldirilgan 3-nashri kiril va lotin alifbosida www.uzbekcongress.org sayti www.turonzamin.org sahifasining “DO’K kitoblari” ruknida 2009 yil 1 mart kuni chop etilgan (Исправленный и дополненный третий издание книги напечатана на сайте www.uzbekcongress.org на странице www.turonzamin.org в рубрике «ДУК китоблари» («Книги КДУ») 1 марта 2009 года);
http://yangidunyo.com/wp-content/uploads/2009/03/sherali-joraev.pdf (www.yangidunyo.com «Янги Дунё» кутубхонаси» бўлими, 2009 йил 16 март) (Библиотека «Янги Дунё» («Новый Мир»)) 16 марта 2009 года);
http://www.himoyachi.ucoz.ru/news/2009-03-17-892 (www.himoyachi.ucoz.ru 2009 йил 17 март).

3. ДУШЕНКО К.В. Большая книга афоризмов (Aforizmlarning katta kitobi). – Изд. 9-е, исправленное. – М.: ЭКСМО, 2008. – 1056 с.

E-mail: shjizzax54@gmail.com

AQSh, Boysi shahri.

2010 yil 11 aprel.

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 7-8)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

7. 1970-ЙИЛЛАР: ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ВА ТАЛАБАЛАР

Шерали Жўраев Тошкент Санъат институтини 1971 йилда битиргач, уни жумҳурият филармониясига ишга юборишди.

Ёшлар, айниқса талабалар янги қўшиқларнинг шайдоси бўлганлигидан одатда ёш хонанда аввало талабалар орасида таниларди. Мен 1970 йил сентябрида Самарқанд давлат университети (СамДУ) механика-математика факултетига ўқишга кирганимда 16 ёшда эдим. Мен 1970-1975 йилларда СамДУнинг 1-ётоқхонаси - Самарқанд шаҳри, Қўқон кўчаси, 45-уйда яшадим.

1960-йиллар охирида Совет Иттифоқида кассетали магнитафонлар ишлаб чиқариш энди бошланган бўлиб, у асосан юқори курсда ўқийдиган бойроқ талабаларда бор эди. Ш.Жўраев қўшиқларини дастлаб шу юқори курс талабалари яшаётган хоналарда кассетали магнитафонда эшитгандим.

Мен биринчи тоифали (разрядли) шахматчи бўлганлигим сабабли беш йил давомида факултет терма жамоаси сафида шахмат мусобақаларда факултет шаънини ҳимоя қилгандман. Шу боис 1970-1971 йилларда баъзан катта курсда ўқиётган ва шахматни яхши ўйнайдиган талабалар билан дона суришиб турардик. Кўпинча бу ўйинларни 4-5, баъзан ўн нафаргача талабалар томоша қилишарди. Ўйин давомида хонада кассетали магнитафонда қўйилган, бир оз шиғиллаган товушлар билан ёзиб олинган Ш.Жўраевнинг қўшиқларини мен ҳам тинглардим. Ш.Жўраевнинг “Ўзбегим”, “Биринчи муҳаббатим” қўшиқларини дастлаб шундай шароитда эшитгандим.

1960-йиллар охири - 1970-йиллар бошида талабалар орасида Фарғона водийсидан чиққан икки ёш хонанда - Шерали Жўраев ва Дадахон Ҳасаннинг қўшиқлари кассетали магнитафон орқали тарқала бошлади. Аввалига кўплар қатори менинг ҳар иккала хонандага муносабатим бир хил эди. Шерали аканинг янги-янги қўшиқлари биз – талабаларга етиб келган сайин унинг халқ ичидаги обрўйи ортиб борди. Айниқса Эркин Воҳидов шеърига куй басталаб айтган “Ўзбегим” ва шоир Абдулла Орипов шеърига куй басталаб айтган “Биринчи муҳаббатим” қўшиқлари талабалар орасида тарқала бошлагач, Шерали Жўраев Ўзбекистонда ва қўшни жумҳуриятларда машҳур бўлиб кетди.

1970-йиллар бошида Ш.Жўраевнинг 8 та қўшиғи ёзилган алоҳида катта грампластинкаси сотувга чиқарилди. Бу пластинкада “Биринчи муҳаббатим” қўшиғи ҳам бор эди. Ш.Жўраев қўшиқлари ёзилган пластинкани фуқаролар, жумладан мен ҳам магазинда навбатда туриб сотиб олгандим. Эслашимча, ушбу пластинка катта сонда чиқарилган бўлишига қарамай фуқаролар тезда сотиб олишди. Шу сабабли Тошкент грампластинка заводида уни иккинчи марта янада кўпроқ сонда ишлаб чиқаришди ва у ҳам халқ ичида тез тарқалди.

Проигривател (пластинкадан овоз чиқарадиган аппарат, қурилма) кўпгина фуқароларда, жумладан менда ҳам бўлганлиги сабабли, Ш.Жўраев қўшиқлари талабаларнинг кўпгина хоналарида янграрди. Ўша пластинкада ёзилган қўшиқларни ҳозир эшитсангиз ҳам завқ-шавқ оласиз.

Бошқа таниқли хонандалар каби Шерали Жўраевнинг ҳам ҳар йили янги қўшиқлари чиқиб турарди. Совет Иттифоқидаги мавжуд сиёсий тизим Ш.Жўраевга телевидение ва радио орқали қўшиқ куйлашга рухсат бермасди. Биз бу ҳақда тўйларда магнитафон кассеталарига ёзиб олинган қўшиқлар орқали ёки йилига икки марта, баҳорда – 1-май байрами ва кузда – 1917 йилги Октябрь инқилоби нишонланадиган 7-8 ноябрь байрами арафасида, стадионда бўладиган концертлар орқали хабардор бўлардик.

Шерали Жўраевнинг яхши томонларидан бири шунда эдики, у Совет тузуми, коммунистик партия ва унинг раҳбарларини мақтаб қўшиқ айтмасди. Унинг қўшиқларида ҳақиқий муҳаббат алоҳида меҳр, завқ ва изтироб билан куйланарди. У ўз қўшиқлари орқали эл-юртимиз, Ватанимиз, буюк тарихимиз ва миллий қадриятларимиз билан ғурурланишга ва фахрланишга, исломий қадриятларга амал қилишга даъват этарди.

Ўша катта грампластинкадаги қўшиқлардан бирини – «Боғбон қизи» номли қўшиқни келтирай. Бу ҳам Шерали Жўраев қўшиғи. Ушбу шеър матнини Шароф Рашидов ёзган ва уни “Уялма” деб номлаган. Шерали ака шеър матнига киритган бошқа сўзлар тагини чизиб қўйдим ва қавс ичида шеърдаги аввалги сўзларни ёздим.

Шароф Рашидов шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи

БОҒБОН ҚИЗ

Мен кетганда анча ёш эдинг,
Боғбон қизи – гуллар эркаси.
Мана энди ойдек тўлибсан,
Юрагимнинг сен (шўх) арзандаси.

Сенга (Менга) атаб гуллар эккандим (экибсан),
Очилибди худди ўзингдай.
Гулларингга шайдо (хуштор) юлдузлар,
Доим чақноқ сенинг (Термулади чарос) кўзингдай.

Ғунча эди қалбимда севги,
Энди чаман бўлиб очилди.
Оташларда исбот этгали (тобланиб, эркам),
Севгим сири энди ечилди.
(Йўлларингга дурдай сочилди.)

Соғинганим (Соғингандим), мунча уялдинг,
Юзинг бўлди худди нақш олма.
Узоқлардан келдим сени деб,
Кел, гўзалим, энди уялма. [45]


8. 1971: Ш. ЖЎРАЕВ КОНЦЕРТИДАГИ ВОҚЕА

Шерали Жўраевнинг ўша 1970-йиллардаёқ халқ ичидаги обрўси қай даражада эканлигини яхши тасаввур этишингиз учун ўзим гувоҳ бўлган битта воқеани баён қилай. Ҳар йили баҳорда – 1 май ва кузда – 7-8 ноябрь байрами арафасида Тошкентдан келган санъаткорлар гуруҳи бир неча шаҳарларда гастролда бўлиб, концертлар беришарди. Шерали ака [7]-китобнинг 30-бетида таъкидлашича, у Самарқанд вилоятига бўлган шундай гастрол пайтида 20 кун ичида 38 та концерт берган.

Ушбу воқеа 1971 йил кеч кузида бўлганди. Бу вақтда кўпчилик, айниқса талабалар далада пахта теримида бўлишарди. Мен далада мас, Самарқанд шаҳрида бўлишимсабабини қисқача ёзай.

Мен 1970 йил кузида Самарқанд Давлат университети 1-босқич талабалари сафида Самарқанд вилояти, Иштихон тумани, Янгикент совхози далаларида пахта теримида қатнашдим. 1970 йил октябрида ангина билан касалланиб, ҳароратим 39 даражага етганда, мени пахта даласидан «тез ёрдам» машинасида Иштихон туман касалхонасига олиб боришди (ангина - томоқ ичкаридан яллиғланиб шишиши ва овқат ўтиш йўлининг деярли ёпиб қўйилиши). Касалхонада ўн кунча даволаниб, сўнгра Жиззахга – ота-онам уйига бордим. Бир-икки кун дам олгач, Иштихонга пахта теримига қайтиб бордим.

Бундай касалланишнинг олдини олиш мақсадида аям Фаҳима Юсупова (1925.5.5-1976.11.6) илтимоси билан 1971 йил кузида, яъни пахта терими даврида Самарқанддаги Республика касалхонасига ётдим. Касалхона жарроҳлари ангина операциясини ўтказишди. Шу операция туфайли мен 1971 йил кузида пахта терим кампаниясида қатнашмадим ва талаба дўстларимдан бир оз узоқлашгандим. Кеч кузда Ш.Жўраев концертига бир ўзим, яъни дўстларсиз боргандим.

1971 йил кеч кузида Шерали Жўраевнинг бошқа санъаткорлар билан биргаликдаги концерти Самарқанддаги Спартак номидаги стадионда бўлиши режалаштирилганди. Оқшомга яқин стадионга одам лиқ тўлди, ҳатто тик туриб томоша қилишга ҳам жой қолмаганди. Ўзим ҳам концертни тик турган ҳолда томоша қилдим.

Одатдагидай аввалига қайсидир хонандалар 5-6 та қўшиқ айтишди ва кимлардир рақсга тушди. Шундан сўнг стадиондаги халқ ҳам қарсак чалиб, ҳам овоз билан Шерали Жўраевнинг чиқишини талаб қила бошлади. Бошловчи (конферансе) навбатдаги қўшиқларни эълон қилди ва шовқин-сурон остида яна иккита концерт номери ўтди.

Стадиондаги халқнинг талаби эса авж олиб борарди. Ниҳоят концертни олиб бораётган бошловчи чиқиб, ўз сўзларини битта-битта гапириб, томошабинларга шундай мурожаат қилди: “Ўртоқлар! Бугун 1971 йил ... куни 2500 йиллик қадимий ва навқирон Самарқанд шаҳрида севимли хонандамиз Шерали Жўраев ...”. Бошловчи шу сўзларни айтаётганида боягина гувиллаб турган стадионда пашша учса эшитилар даражада жимлик ҳукмрон эди. Самарқандда севимли ҳофизимиз Шерали Жўраев билан боғлиқ бирор нохуш воқеа рўй бердими, деган фикр кўплар қатори менинг хаёлимга ҳам келганди ва ҳамма бутун ҳис-ҳаёжон билан жимгина қулоқ соларди.

Кейин бошловчи бир оз тин олиб: “... касал бўлиб қолди!” деди ва стадиондаги ўн мингдан ортиқ одамлар бирданига енгил тортиб хўрсинди. Шунча кўп кишининг бундай бирваракайига хўрсиниши қандайдир такрорланмас бир ҳодиса эди. Шу алпозда стадиондаги одамлар бир дақиқалар жим туришди-да, ўзларига бироз келишгач, янада қаттиқроқ қарсак чалиб, шовқин сурон билан Шерали Жўраевнинг саҳнага чиқишини талаб қила бошлашди.

Қайси бир хонанда битта қўшиқ айтди, сўнгра қайси бир рақс гуруҳи ўйинга тушиб берди. Овоз кўчайтиргичлар баралла қилиб қўйилганлигига қарамай, халқнинг қарсаги ва “Шерали” деган талаби остида мусиқа садолари деярли эшитилмасди. Бу овозларнинг ҳаммаси қўшилиб кетиб, гувиллаган катта бир шовқинга айланиб борарди.

Концерт мутасаддилари халқнинг бундай талаби билан ҳисоблашиш кераклигини тушуниб етишди, шекилли, кўп вақт ўтмай стадионга “Тез ёрдам” машинаси кириб келди ва концерт майдончаси яқинида тўхтади. Бир оз вақт ўтгач саҳнага касалхона кийимида Шерали Жўраев чиқиб келди. У айтган гапларнинг мазмуни шундай эди: “Биродарлар, ҳаммамиз ҳам тирик жонмиз. Бугун бир оз касал бўлиб қолдим ...”.

У ўз гапини тугатар-тугатмас халқ яна қарсак чалиб қўшиқ талаб қила бошлади. Шерали ака, кўпминг мухлислари ҳурмати, шундай касал аҳволда ҳам қўлига торини олиб, иккита қўшиқ ижро этди. Сўнгра яна бир карра узр сўраб, йиғилганларни кейинги концертларга келишга ундади ва албатта қўшиқлар айтиб бериш истаги борлиги ҳақида қисқача гапирди.

Концертга асосан Ш.Жўраев ижросидаги қўшиқларни тинглаш учун келган мухлислар бир оз афсус билан стадиондан чиқиб, уй-уйларига кета бошладилар.

Шерали ака ўзининг [7]-китоби 59-бетида 1971 йил кузида концертдан сўнг шамоллагани, эртасига стадионда концерт бўлиши кераклиги, фақат иккита қўшиқ айта олгани, «Эртасигача албатта тузаламан» деб сўз бериб, институтда ўқийдиган укалари ёрдамида кечаси билан даволаниб яхши бўлгани ва янаги куни стадионда ўттизта қўшиқ айтгани ҳақида ёзган.

Ўша катта грампластинкадаги қўшиқлардан яна бирини – «Ёр ишқида» номли қўшиқни келтирай. Бу ҳам Шерали Жўраев қўшиғи. Менимча, ушбу шеър матнини ҳам Шерали ака ёзган.

ЁР ИШҚИДА

Мажнун айтар менга даво керакмас,
Ёр ишқидан ўзга савдо керакмас,
Тилим куйсин десам Лайло керакмас,
Лайло керак, ўзга барно керакмас.

Май айтадур мани қўлга олинглар,
Най айтадур севиб-севиб чалинглар.
Ишқ дардидан бехабарлар қолинглар,
Йўлда манга бедард ошно керакмас.

Булбул айтар гулдур манинг ошёним,
Қумри айтар тоза ҳаво маконим.
Балиқ айтар сувсиз тирикмас жоним,
Сувсиз манга азим дарё керакмас.

Вафодорга жонинг берсанг умрбод,
Йўлларида майли бўлсам то барбод.
Бевафолик қилса агар паризод,
Манга ундай кўзи шаҳло керакмас. [45]


ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

7. ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

45. ДЖОРАБЕК АЛИМОВ. Шерали Жўраев Қўшиқлар тўплами. (44 дақиқа 2 сониялик аудио ёзув). - https://www.youtube.com/watch?v=t5LBtgItEWw (www.youtube.com 2020.24.09).
(Аудио ёзувда “Боғбон қизи” қўшиғи 6-дақиқа 40-сонияда бошланган.
Аудио ёзувда “Ёр ишқида” қўшиғи 39-дақиқада бошланган.)

ДАВОМИ БОР

-------------------------------------------

“Шерали Жўраев” номли 42 параграфли китобим 4-нашрининг Кириш қисми ва 1-8-параграфларини www.liveinternet.ru сайтидаги “Турон Шухратжони” кундалигимда ўқишингиз мумкин. Китобимни қолган қисмини ҳам шу манзилда чоп қилишни давом эттираман, иншааллоҳ. Китобим манзили:

АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраев. Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри. – https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.18-23.03);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.18-23.03).

2021 йил 23 март

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 6 ДАВОМИ)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

Фото 1. Шерали Жўраев (1947). Самарқанд шаҳри, 1975 йил май. Муаллиф сурати.

6.4. “ЎЗБЕГИМ” ҚЎШИҒИНИ ДАДАХОН ҲАСАН КУЙЛАГАНМИ?

Маълумки, атоқли ҳофиз ва шоир Дадахон Ҳасан Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати (БХҲ) асосчиларидан биридир. 1988 йил 11 ноябр куни туғилган кунини нишонлаш баҳонасида унинг уйига йиғилган бир гуруҳ ўзбек зиёлилари БХҲ Ташаббус гуруҳини тузиш ҳақида қарор қабул қилган эди. Бу ҳақда муаллиф [5]-китобимда батафсилроқ ёзганман.

Мен 1998 йил ноябрида БХҲнинг 10 йиллигига атаб катта мақола ёздим. Шу мақолани ёзиш жараёнида БХҲ асосчиларидан бир неча нафари, жумладан Д.Ҳасан билан учрашиб суҳбатлашдим. Ўша 1998 йилдан бери мен ҳар замонда Дадахон ака уйига бориб, у билан учрашиб суҳбатлашарадим.

2006 йилда суҳбатлардан бирида Д.Ҳасан “Ўзбегим” қўшиғини биринчи бўлиб айтгани ҳақида гапирди. “Ўзбегим” шеър матнини қаердан олган эдингиз?” деган саволимга у қуйидаги мазмунда жавоб берди (бу жавобни мен 2008 йил 23 июл куни Дадахон ака уйида яна бир марта суҳбатлашиб аниқлаштирдим).

Дадахон Ҳасаннинг айтишича, у 1966 йилда Тошкент Давлат университети журналистика факултетини тугатаётган эди. «Ўзбекистон овози» газетаси бош муҳаррири бўлиб ишлаётган ёзувчи Мақсуд Қориев (1926-2010) ТошДУ ректори академик Обид Содиқов (1913-1987) номига Муносабат (Отношение) ёзиб, Д.Ҳасанни «Ўзбекистон овози» газетаси муҳарририятига ишга юборишларини илтимос қилди. Шу сабабли Д.Ҳасан 1966 йил сентябридан “Ўзбекистон овози” газетасининг Адабиёт бўлимида ходим бўлиб ишлай бошлади. У вақтлар Жуманиёз Жабборов Адабиёт бўлими мудири эди.

Д.Ҳасаннинг таъкидлашича, шоир Эркин Воҳидов 1966 йил октябр-ноябр ойларида «Ўзбекистон овози» газетаси муҳарририятига бир даста ғазаллар олиб келган. Ж.Жабборов шеърларни чоп этишга тайёрлаш учун Дадахон акага берган. У ёзув машинкасида ёзиб тайёрлаган ва Ж.Жабборовга берган. «Улар ичида “Ўзбегим” қасидаси, «Дўст билан обод уйинг» шеърлари ҳам бор эди. Шулардан тўрттасини, жумладан “Ўзбегим”ни қўшиқ қилиб тўйларда, гапларда, ўтиришмаларда айтганман», деди Д.Ҳасан.

Муаллиф 2006 йилда, Д.Ҳасан билан бўлган учрашувдан бир неча кун ўтгач А.Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонасига борди ва «Ўзбекистон овози» газетасининг 1966-1967 йиллардаги нашрини варақлаб чиқди. Лекин Э.Воҳидовнинг “Ўзбегим” қасидаси газетада чоп этилмаган экан.

Фикримча, ҳофиз ва шоир Д.Ҳасан “Ўзбегим”ни куйлаган бўлсада, уни Ш.Жўраевдан кейин куйлаган бўлса керак. Чунки Дадахон ака айтган “Ўзбегим” қасидаси матни ўша йиллардаги газеталарда ҳам, магнитафон касссеталарида ҳам йўқ. Мен 53 йил давомида бу ҳақда бирорта даврада эшитган эмасман.

2008 йил 23 июл куни Дадахон ака билан учрашувда «Сиз айтган “Ўзбегим” қўшиғи кассетага ёзилганми, у сақланганми?» деб сўрадим. Дадахон ака: «У пайтлар қўшиқни кассетага ёзиш имкони йўқ эди» деб жавоб берди. Мен 1970 йилда Самарқанд Давлат университетига ўқишга киргач, юқори курс талабаларининг айримларида кассетали магнитафонлар борлигини кўргандим ва магнитафонда Шерали ака куйлаган “Ўзбегим” қўшиғини ҳам эшитгандим.

Яна битта савол пайдо бўлади: Агар Дадахон ака “Ўзбегим” қўшиғини дастлаб куйлаган бўлса, нега уни куйлашда давом этмади?! Ахир Шерали Жўраев ўша йилларда ҳам, ҳозир ҳам куйлашда давом этмоқда-ку.

Шундай қилиб, мен 2006-2008 йиллар давомида ҳам, 2008-2021 йиллар давомида ҳам Дадахон Ҳасан “Ўзбегим” қўшиғини куйлаганини тасдиқловчи бирорта фактни топа олмадим.

Яна муҳим фактлардан бири шуки, Фахриддин Умаров ҳам, Дадахон Ҳасан ҳам “Ўзбегим” қасидасини ўша йиллари куйлаган варианти кассетадаги ёзувлари йўқ. Улар қандай мусиқа оҳанглари остида куйлагани масаласи ҳам очиқ қолган.

6.5. БОШҚА ШОИРЛАР ЁЗГАН «ЎЗБЕГИМ»

Машҳур инглиз ёзувчиси Артур Канон Дойл (1859-1930) 1891 йилдан бошлаб «Шерлок Холмс саргузаштлари» номли туркум ҳикояларини ёзиб чоп қила бошлади. Бу ҳикоялар Англияда ва бошқа мамлакатларда қўлма-қўл ўқила бошлади. Шунда айрим фуқаролар ҳам Шерлок Холмс ҳақида турли хил саёз ҳикоялар ёзиб кичик китобчалар кўринишда чоп қилишди ва сота бошлашди. Яъни Шерлок Холмснинг «эгизаги» пайдо бўлди.

Шунга ўхшаш воқеалар Ўзбекистонда ҳам рўй берди: айрим шоирлар «Ўзбегим» номли шеърларни ёзишди ва ҳатто қўшиқ қилиб куйлаган хонандалар бор. Шунақа «Ўзбегим» шеърларидан бир нечтасини ўқидим ва бир хонанда куйлаган қўшиқни тингладим. Ушбу шеърлар орасида шоир Холдор Вулқон (1959) 2007 йил 26 июн куни ёзган «Ўзбегим» шеъри менга маъқул келди ва уни қуйида келтирмоқдаман.

ХОЛДОР ВУЛҚОН

ЎЗБЕГИМ
(Эркин Воҳидов шеърига назира)

Дилда армон, қўлда кетмон бўлди сарсон Ўзбегим,
Қадру қиммат растасида нархи арзон Ўзбегим.

Сочди оғу боши узра чарх уриб тайёралар,
Дори–дармон қилмагач кор ичди айрон Ўзбегим.

Шунча пахта, шунча олтин қайга кетди, ё фалак?
Нега қашшоқмиз, ахир – деб лолу хайрон Ўзбегим .

Қишда газсиз, таппи бирлан ўт ёқиб кун ўтказиб,
Нефту газни сув текинга қилди эҳсон Ўзбегим.

Пул тополмай зўрғалатдан тебратар рўзғорини,
Ўйланиб чеккай хижолат келса меҳмон Ўзбегим.

Террористга айланар масжидга кирса ногохон,
Чўнтагидан ўқ чиқар мент қўйса қопқон Ўзбегим .

Тинч намоишларда арзин айтса қирғиндир жавоб,
Кимга айтсин арзу додин қалби вайрон Ўзбегим.

Бош кўтарса бирни Хизбит, бирни Воххобий атаб,
Урдилар Жаслиқда қийнаб бўлди қурбон Ўзбегим.

Қайга борса бошда шапка, ишлагай жим, мунғайиб,
Сўз деёлмас, лиқ тўла оғзида толқон Ўзбегим.

Қувлагай думсиз шоқоллар тишларин такаллатиб,
Дашт аро жон қутқазиб чопгувчи жайрон Ўзбегим.

Қоп кўтарган қиз-жувонлар мардикор бозорида,
Иш тополмай шер йигитлар тўзди харён Ўзбегим.

Дўппи кийса хамма хайрат ичра; “Ҳа , тинчликми?” дер ,
Киймасинми дўппи, яктак бирла чакмон Ўзбегим.

Ёши ўтган ўғли бирлан қари қиз қайғусида,
Шайланар осмоққа ўзни гохи пинхон Ўзбегим.

Нола қилса охидин зир титрагай сайёралар,
Парча-парча йиртилиб кетгуси осмон Ўзбегим.

Ёндошиб Эркин Вохидга сўйласа айб этмангиз,
Хақ йўлинда тўғри сўзни ёзди Вулқон Ўзбегим! [39]

6.6. “ЎЗБЕГИМ” ҚЎШИҒИНИНГ ТАРИХИЙ АҲАМИЯТИ

Таъкидлаш лозимки, “Ўзбегим” шеъри ва қўшиғининг халқ ичида машҳур бўлишида шу шеърни ёзган шоир Эркин Воҳидовнинг хизмати қанчалар катта бўлса, уни ажойиб қўшиқ қилиб куйлаган ҳофиз Шерали Жўраевнинг ҳам шунчалар хизмати бор.

Энди Э.Воҳидовнинг “Ўзбегим” шеъри ва Ш.Жўраев қилган қўшиғи ҳақида Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби, тарих фанлари доктори, профессор Ҳамид Зиёевнинг ушбу фикрларига эътибор берайлик.

“Ўзбегим”нинг тарихий аҳамияти шундаки, у “ёв қочганда” эмас, балки қиличини қайраб турганда дунёга келди. У туғилганда коммунистик партиянинг улуғ миллатчилик ва тоталитар сиёсати ҳукм сурар, миллий ҳис-туйғулар, ўз-ўзини англаш, она юрти билан ғурурланиш ва фахрланиш сингари миллий манфаатлар эса ҳибсда эди. Иккинчи тарафдан ёзувчилар, шоирлар, олимлар, умуман зиёлилар кўпроқ ёппасига партиянинг “улуғвор миллий сийсатини”, “социалистик тузумни”, ва “пролетар интернационализмини” мақташ ва олқишлаш билан банд эдилар. Бундай қалтис шароитда фақат ўта жасоратли ва чинакам ватанпарвар кишигина партия чизиб берган чизиқдан четланиши мумкин эди. У Эркин Воҳидов мисолида кўзга ташланди.

Зеро, шоирнинг “Ўзбегим” шеъри оғзига қулф, оёғига кишан солинган халқнинг миллий ҳис-туйғуларини, сиёсий қарашларини чархлади, уни ўзлигини англашга чорлади. Эркин Воҳидов ушбу шеър орқали амалда: Эй, ўзбегим! Сен қудратли давлатлар ва оламшумул аҳамиятга молик тараққиёт яратган халқнинг авлодисан, ўз насл-насабингни, буюк ўтмишингни ва қадр-қимматингни унутма, кўзингни оч!” – деб жар солди. Бу ўша давр учун ошкора исёнкорлик эди.” [40]

“Бир тўйда хонанда “Ўзбегим” ашуласини шу даражада маромига етказиб куйладики, мен устозимнинг (академик Яҳё Ғуломовнинг, А.Ш.) кўзи ёшланганлигини пайқадим. Бу бежиз эмасди. Яҳё аканинг акаси “миллатчи” ва “халқ душмани” сифатида отилган эди. Ўзи ҳам кўп маротаба тергов азобларини тортган ва “қора хат”га тушган олимлардан эди. Домла миллий ҳис туйғулари, миллатпарварлиги ва ватанпарварлиги таъқиб остига олинган бир пайтда “Ўзбегим”нинг жаранглаши унинг дард-аламларига малҳам бўлганди.” [40]

Кейинги деярли 53 йил давомида “Ўзбегим” ашуласини куйлаётган, куйлаганда ҳам ҳатто академикларнинг кўзини ёшлата оладиган даражада куйлай оладиган хонанда – бу Шерали Жўраев эканлигини ўзбек қўшиқчилигидан андаккина хабардор бўлган ҳар бир киши яхши билади.

“Хуллас, “Ўзбегим” одамларни тўлқинлантирди, ҳаёжонлантирди, қалбларда миллат ва ватан билан ғурурланиш, фахрланиш туйғуларини жўш урдирди. “Ўзбегим”нинг республика бўйлаб тўй-томошаларда, гап-гаштакларда, чойхоналарда ва бошқа жойларда қанот қоққанини ҳисобга олсак, у бамисоли денгиз ва дарё тўлқинлари каби катта куч-қудратга айланганлигини ҳис этасиз.

“Зар қадрини заргар билади” дейишганидек, ўз ватанини севган, миллатпарвар ҳар бир киши “Ўзбегим”дан руҳланди, тетиклашди ва қадди-қоматини ростлади. У зулматда инграб ётган халқни буюк ўтмишимизга етаклади, кишиларда келажакка ишонч ва умид уйғотди. “Ўзбегим”нинг акс-садоси ўша даврларда озодлик ғояларининг аломатлари юзага чиқаётганлигидан дарак беради. Бу борада Иброҳим Мўминовнинг Амир Темур ҳақидаги асари, Одил Ёқубовнинг Улуғбекка, Пиримқул Қодировнинг Бобурга, Мақсуд Қориевнинг Спитаменга ва Мирмуҳсиннинг Темур Маликка бағишланган тарихий романлари ҳам диққатга сазовордир. Бу асарлар ва “Ўзбегим” ҳозирги мустақиллигимизни ва озодлигимизни маънавий заминини шакллантиришда жуда катта ўрин эгаллади.” [40]

Ўзбекистон раҳбари Шароф Рашидов ўша Совет Империяси ва унинг асосий ҳаракатлантирувчи, бошқарувчи кучи бўлмиш Давлат хавфсизлиги қўмитаси куч-қудратга тўлган, дегани деган, айтгани айтган даврда – 1968-1969 йиллардаёқ халқимизнинг истеъдодли фарзандлари бўлмиш Эркин Воҳидов ва Шерали Жўраевни ҳимоя қила олди. Бу билан халқимиз учун “Ўзбегим”дек машҳур қўшиқни тўйларда ва аудиокассеталарда эшитиш имкониятини яратиб бера олди.

Савол туғилади: Ўзбекистон Мустақилликка эришгач 1991-2016 йилларда нега энди “Ўзбегим” қўшиғи радиода онда-сондагина қўйилди, телевидение орқали эса умуман кўрсатилмади? Ахир 1991 йилдан кейин Москвада ўтирган ДҲҚ раҳбариятининг қонли тазйиқи йўқ эдику. Бунга ҳам асосий сабаб – Ўзбекистондаги кучишлатар органларга, айниқса Миллий хавфсизлик хизматига таянган авторитар, полициявий сиёсий тизим ҳукмронлик қилгани сабаблидир.

6.7. Ш. ЖЎРАЕВНИНГ Ш.РАШИДОВ ҲАҚИДАГИ ФИКРИ

Ушбу бандни Ш.Жўраевнинг атоқли давлат арбоби Шароф Рашидов ҳақидаги фикри билан тугатсам. Бу жавобда Ш.Жўраевдек халқ ҳофизига кўп йиллар давомида “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист” унвонининг берилмаслик сабаблари, яъни Совет Иттифоқи кучишлатар органлари ва улар билан боғлиқ ғаламислар биргаликда уюштирган хат ҳақида маълумотлар бор.

“- Шерали ака, халқимизнинг улуғларидан бири, атоқли давлат арбоби Шароф Рашидов қўшиқларингизга шайдо бўлган эканлар, сиз қатнашган анжуманларда сиздан “Қаро кўзим”ни сўрар эканлар.

- У кишини Аллоҳ раҳмат қилсин, зўр одам эди. Эшитардим, у киши кассеталардан менинг қўшиқларимни, “Ушшоқ”ни тинглар эканлар. Лекин мен у киши билан кўп учрашмаганман. Тўғрироғи, бизни кўпам яқинлаштиришмаган. Ўшандаям у кишининг ёнида бизни, қўшиқларни хушламайдиган, телевизорга чиқишимизга қарши бўлган аъёнлар бор эди. Стадионларда концертлар бўларди. Хор, капелла ва бошқалар қатори биз ҳам уларда қатнашардик. Тушган пулдан филармониядагиларга ойлик бериларди. Мен ҳам 150 сўм ойлик олардим. Халқ чалган қарсакка хурсанд бўлиб ашула айтиб юраверибман. 15-16 йил унвон ҳам беришмабди.

Андижонда ишлаб юрган пайтим Ш. Рашидов бордилар. Вилоятни тадбири чиройли ўтди. Қўшиқларимни эшитдилар. Концертдан кейин учрашдик. Солижон Мамарасулов деган обком секретаримиз бор эдилар. Ўша кишидан Ш. Рашидов “Бизга нима хизмат бор?”, деб сўрадилар. Солижон ака кўп нарса сўраб ўтирмадилар. “Шу Шерали деган яхши ҳофизимиз бор. Шу “хизмат кўрсатган” деган унвон олсайди”, дедилар. Ш. Рашидов кулиб қўйдилар ва “бўпти” дедилар. Эртагаёқ унвон оладигандай хурсанд бўлиб юрдим анча вақт. Лекин унвон берилмади. Эшитсам Ш. Рашидов Андижондан кетган заҳоти орқаларидан баъзи ғаламислар кўп бўлмағур гапларни ёзиб хат қилишган экан.

Ш. Рашидов яна бир келганларида кетар чоғида “бизга нима хизмат” дедилар. Солижон ака яна “Шу Шералига ҳалиги айтган бўлмади-да”, дедилар. Яна кулиб қўйдилар ва “ҳаммаларинг шуни хоҳлаган куни бўлади” дедилар.

Энди бизга ёмонлиқ қилганлар кўп бўлди. Мен уларга қилган ёмонликлари учун раҳмат дейман. Уларни мен кечирдим, Оллоҳ мағфират қилсин гуноҳларини.

Ш. Рашидов эса ҳақиқатдан санъатни қадрлайдиган, мумтоз қўшиқларни севадиган зот эдилар.” [41, 6-7-б.]

Эътибор беринг: Ш.Жўраевга унвон бериш ҳақидаги гап Ш.Рашидов, С.Мамарасулов, Ш.Жўраев ва яна бир неча кишилар бўлган кичик даврада муҳокама қилинди. Бу гапдан, муҳокамадан оддий ғаламислар бехабар. Бу гаплардан ДХҚ ходимлари, унинг хуфиялари хабардор ва улар ўз раҳбарларига етказишади. Қарабсизки, Ш.Рашидов Андижондан кетган заҳоти орқаларидан бўлмағур гапларни ёзиб хат қилишни махсус хизмат органлари, яъни ДХҚ уюштиришга оғзаки кўрсатма беради ва бу иғвогорона иш амалга оширилади. Махсус хизмат органлари, жумладан ДХҚнинг иш фаолиятини кибернетикадаги “қора қути” ёрдамида таҳлил этиб очиш мумкинлиги ҳақида ўзимнинг [42]-мақоламда ёзган эдим.

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

5. АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар, аскарлар тобутлари ва Орол денгизи муаммолари (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 2-нашри). - http://www.turonzamin.org/ddkitob/birlik.html (www.turonzamin.org 2007 йил сентябр) (Китобнинг 1-нашрини компютерда териб китобча кўринишида 2004 йилда чоп этгандим. 2-нашри бўлмиш ушбу китоб www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2007 йил сентябрида чоп этилганди. Бир неча ойдан кейин 2007 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни сайтдан ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтганди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан 100 тага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим.)

АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 3-нашри). –
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6799235/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018 йил 6 ва 9 ноябр; 2019 йил 2 ва 4 январ);
Китоб давоми 1: https://siyosat.wordpress.com/2018/11/08/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80/#more-12023 (www.siyosat.wordpress.com 2018.08.11).
Китоб давоми 2: https://siyosat.wordpress.com/2018/11/09/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80-2/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.09.11).
Китоб давоми 3:
https://siyosat.wordpress.com/2018/12/03/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.03.12).
Китоб давоми 4:
https://siyosat.wordpress.com/2019/01/02/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d0%ba%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b1-%d0%b4%d0%b0%d0%b2%d0%be%d0%bc%d0%b8-4/ (www.siyosat.wordpress.com 2019.02.01);
Ушбу китобнинг давоми бор.

7. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

33. ВОҲИДОВ Э. Ўзбегим (қасида). – Ишқ садоси. Сайланма: Биринчи жилд /Сўзбоши муаллифи: И.Ғофуров. – Т.: “Шарқ”, 2000. – 416 б.

34. Ш.Жўраевнинг “Озодлик” радиоси журналисти Замира Эшоновага 1998 йил май ойидаги интервьюси (1-изоҳга қаранг).

35. НАЗИРА ИНОЯТОВА. Афсонавий инсон... шунақа бўларканда? - http://muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=2032%3A2011-06-04-14-09-09&Itemid=53 (www.muvozanat.info Шоир Холдор Вулқон сайти, 2011.04.06).

36. АЗИМОВ А., ИНОМОВ А. Юракларда қолган умр. – “Туркистон”, 1992 йил 16 май.

37. БОҚИЙ Н., ҲАМИДОВ Ҳ. Мени ёд эт //Масъул муҳаррир: К.Норматов/. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2000. – 208 б.

38. ВОҲИДОВ Э. ...

39. ХОЛДОР ВУЛҚОН . Ўзбегим. Эркин Воҳидов шеърига назира. - http://birdamlik.info/8513/

40. ЗИЁЕВ Ҳ. Қалбларга нур сочган “Ўзбегим”. – “Миллий Тикланиш”, 1997 йил 14 январ, 2 (83)-сон.

41. Шерали Жўраев: Шогирдларим юрагимга яқин эдилар / Суҳбатдош: Каримберди Тўрамуродов/. – “Эрудит”, 2003 йил 10 май, 94-сон, 6-8-б.

42. АҲМАДЖОНОВ Ш. Кибернетика фанидаги “қора қути” ва Миллий хавфсизлик хизмати билан ҳамкорлик қилаётган кимсани аниқлаш иложи борми?
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956887/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), “2007 MAQOLALAR” рукни, 2021.22.03);
- http://turonzamin.org/2007/04/12/nuqtai-nazar-59/#more-1585 (www.turonzamin.org 2007.12.04).

ДАВОМИ БОР

2021 йил 22 март

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 6)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

Фото 1. Шерали Жўраев (1947). Самарқанд шаҳри, 1975 йил май. Муаллиф сурати.

6. “ЎЗБЕГИМ” ҚЎШИҒИ ТАРИХИ

6.1. “ЎЗБЕГИМ” ҚЎШИҒИНИНГ ЯРАТИЛИШ ТАРИХИ

Ўзбек халқининг атоқли шоири, Ўзбекистон Қаҳрамони Эркин Воҳидов (1936-2016) ўзининг машҳур “Ўзбегим” қасидасини 1968 йилда ёзиб “Ёшлик девони” китобида чоп қилганди. [33, 1-ж., 200-203-б.].

Ш.Жўраев “Ўзбегим” қўшиғининг тарихига доир қуйидаги гапларни “Озодлик” радиоси мухбири Зебунисо (Замира Эшонова)га берган интервюсида айтганди (1-изоҳга қаранг) [34].

1968 йил ёзида Тошкентдаги тўйда халқимиз зиёлиларидан бири микрофонни қўлига олиб, Эркин Воҳидовнинг янги ёзилган, ҳали матбуотда босилмаган шеърини ўқиб беради. Ш.Жўраев ўша зиёлидан илтимос қилиб, ушбу “Ўзбегим” шеърини кўчириб ёзиб олади.

Ш.Жўраев тўйдан кейин яшаш манзилига қайтгач, Тошкент давлат университети география факултети ётоқхонасида биргаликда ош еб юрадиган таниш талаба йигитдан торни илтимос қилиб олади. Талабаларнинг илтимосига кўра 2-3 та қўшиқ ҳам айтиб беради. Талабалар уйқуга ётгач, Ш.Жўраев эрталабгача “Ўзбегим” шеърини ёдлаб, куй басталайди. Талабалар эрталаб уйқудан турганларида Ш.Жўраев “Ўзбегим” қўшиғини илк бора уларга айтиб беради.

Шундан 2-3 кун ўтгач Тошкентнинг Себзор даҳасидаги Ачавот маҳалласида тўй бўлади. Тўйда ўтирганлар 21 ёшли йигит – Шерали Жўраевдан “Иккита қўшиқ айтиб беринг”, деб илтимос қилишади. Одатда тўйда ошни хонанда қўшиқни айтиб бўлгач тортишарди. Тўйни бошқараётган амакилар: “Шу йигитнинг қўшиғи нима ҳам бўларди?” деб ўйлашдими, ҳар ҳолда Ш.Жўраевга қўшиқ айтиш навбатини берибоқ ошни столларга тарқатишга буйруқ беришди.

Ш.Жўраев тор чалиб, “Ўзбегим” қўшиғини айта бошлади. Ҳозиргина ғала-ғовур қилаётган тўйдаги кишилар бирдан жимиб қолишди. Ошни лаганларда кўтариб келаётганлар ҳам тўхтаб, оғзиларини очиб ҳайрон бўлганларича ажойиб “Ўзбегим” қўшиғини завқ билан тинглай бошлашди … [34].

“Ўзбeгим” қўшиғи яратилиши ва илк марта ижро этилиши ҳақида Ш.Жўраев 1988 йилда ўзининг [7]-китобида бундай ёзганди.

“Хуллас, институтдаги таҳсил яхши давом этар, мeн янгидан-янги қўшиқлар ижро этардим. Бир куни (1968 йилда, А.Ш.) ўқитувчиларимиздан биттасиникида тўйда бўлдик. Ўша ерда шоир Эркин Воҳидовнинг врач қўшниси ҳам бор экан. Шу киши “Ўзбeгим” қасидасини ўқиб бeрди. Эшитиб ғалати бўлиб кeтдим. Ўзбeк халқи, Ўзбeкистон ҳақида яхши бир қўшиқ яратишни ўйлаб юрардим. Шeърни тинглагач, тинчим бузилди. Шоша-пиша шeър матнини салфeткага ёзиб олдим.

Талабалар шаҳарчасидаги 8-ётоқхонада қўқонлик ўртоқларим туришарди, ўшаларнинг хонасида кeчаси билан қасидани ёдладим ва куй басталадим. Эрталаб дўстларимга айтиб бeрдим. Ўша куни кeчқурун Ачавотда тўй бўлди. Бизни ҳам таклиф қилишди. У пайтларда овоз кучайтиргич асбоблар ҳали шаклланмаган, лeкин шунга қарамай кўплар микрофонга маҳкам ёпишиб олганди. Мeн микрофонсиз айтардим доим. Шу туфайли баъзи хонандалар мeни кўрса сиқиларди. Баъзан рубобини сўрасам, бeришмасди. Улар одамлар эшитса-эшитмаса ҳам айтишавeрарди. Тингловчи диққат-эътиборини қўшиққа қаратмаса куйлагим кeлмасди. Қисқаси, мeнга навбат бeришди. Энди “Ўзбeгим”ни бошлаганимда дастурхонга овқат кeлтира бошлашди. Парво қилмай давом этдим. Бир оздан сўнг ҳамма жим бўлиб қолди. “Ўзбeгим”нинг илк бора айтилишини эсласам, икки қўлида товоқни ушлаганча тeк туриб қолган йигит кўз олдимга кeлади.” [7, 28-б.]

Қуйида “Ўзбегим” қасидаси матни [33, 1-ж., 200-203-б.] дан келтирдим. Қасида 26 та тўртликдан иборат бўлиб, Ш.Жўраевнинг 2000-2008 йилларда тарқатилган аудиокассетасида, 2021 йилда www.youtube.com даги видеоларда 16 тагача тўртлик куйланган. Айтилмаган тўртликларни қавс ичига олдим. У қўшиқ қилиб айтганда, қасидадаги охирги 8 та тўртликнинг ўрнини алмаштириб айтган. Шу сабабли қасидадаги охирги 8 та тўртлик Ш.Жўраев қандай тартибда куйлаган бўлса, шу тартибда келтирдим.

Ш.Жўраев қасидадаги айрим сўзларни шунга ўхшаш сўз билан алмаштириб айтган. Шу сабабли у алмаштириб айтган сўзларни тагини чизиб қўйдим. Бундай сўз ёнида шоир Эркин Воҳидов ёзган сўзни ҳам келтирдим. Ўқувчимиз бу сўзларни таққослаб, Ш.Жўраев аниқроқ сўз қўллаганига амин бўлади.

Тарихингдур минг асрлар
Ичра пинҳон, ўзбегим.
Сенга тeнгдош Помиру,
Оқсоч Тиёншон, ўзбeгим.

Сўйласин Афросиёбу
Сўйласин Ўрхун хати,
Кўҳна тарих шодасида
Битта маржон, ўзбeгим.

Ал Бeруний, Ал Хоразмий,
Ал Фороб авлодидан,
Асли насли балки Ўзлуқ,
Балки Тархон, ўзбeгим.

(Ўтдилар шўрлик бошингдан
Ўйнатиб шамширларин
Нeча қоон, нeча султон,
Нeча минг хон, ўзбeгим.

Тоғларинг тeгрангда гўё
Бўғма аждар бўлди-ю,
Икки дарё – икки чашминг,
Чашми гирён, ўзбeгим.)

Қайсари Рум найзасидан
Бағрида доғ узра доғ,
Чингизу Боту тиғига
Кўкси қалқон, ўзбeгим.

(Ёғди тўрт ёндин асрлар
Бошингга тийри камон,
Умри қурбон, мулки торож,
Юрти вайрон, ўзбeгим.

Давр зулмига ва лeкин
Бир умр бош эгмадинг,
Сeн – Муқанна, сарбадор – сeн,
Эрксeвар қон, ўзбeгим.

Сeн на зардушт, сeн на буддий,
Сeнга на оташ, санам,
Одамийлик дини бирла
Тоза имон, ўзбeгим.

Маърифатнинг шуъласига
Талпиниб зулмат аро,
Кўзларингдан оқди тунлар
Кавкабистон, ўзбeгим.)

Тузди-ю Мирзо Улуғбeк
Кўрагоний жадвалин,
Сирли осмон тоқига илк –
Қўйди нарвон ўзбeгим.

Мир Алишeр наърасига
Акс-садо бeрди жаҳон,
Шeърият мулкида бўлди
Шоҳу султон ўзбeгим.

(Илму шeърда шоҳу султон,
Лeк тақдирига қул,
Ўз элида чeкди ғурбат,
Зору нолон ўзбeгим.)

Мирза Бобур – сeн, фиғонинг
Олам узра солди ўт,
Шоҳ Машраб қони сeнда
Урди туғён, ўзбeгим.

(Шeъриятнинг гулшанида
Сўлди маҳзун Нодира,
Сийм танни ювди кўз ёш,
Кўмди армон, ўзбeгим.

Йиғлади фурқатда Фурқат
Ҳам муқимликда Муқийм,
Нолишингдан Ҳинду Афғон
Қилди афғон, ўзбeгим.

Тарихинг битмакка, халқим,
Мингта Фирдавсий кeрак,
Чунки бир бор чeккан оҳинг
Мингта достон, ўзбeгим.)

Ортда қолди кўҳна тарих,
Ортда қолди дард, ситам,
Кeтди ваҳминг, битди заҳминг,
Топди дармон, ўзбeгим.

(Мeн Ватанни боғ дeб айтсам,
Сeнсан унда битта гул.
Мeн Ватанни кўз дeб айтсам,
Битта мужгон ўзбeгим.)

Мeнга Пушкин бир жаҳону
Мeнга Байрон бир жаҳон,
Лeк Навоийдeк бобом бор,
Кўксим осмон, ўзбeгим.

Қайга бормай, бошда дўппим,
Ғоз юрарман гeрдайиб,
Олам узра номи кeтган
Ўзбeкистон, ўзбeгим.

Бўлди осмонинг чароғон
Толe хуршиди билан,
Бўлди асрий тийра шоминг
Шуълаафшон, ўзбeгим.

Мадҳ (фахр) этарман, она халқим,
Кўкрагимни тоғ қилиб,
Кўксида тоғлар (кўкрагида тоғ) кўтарган
Уста (танти) дeҳқон ўзбeгим.

Ўзбeгим дeб кeнг жаҳонга
Нe учун мадҳ этмайин!
Ўзлигим билмоққа даврим
Бeрди имкон, ўзбeгим.

Мeн буюк юрт ўғлидурман,
Мeн башар фарзандиман,
Лeкин аввал сeнга бўлсам
Содиқ ўғлон, ўзбeгим.

Бу қасидам сeнга, халқим,
Оқ суту туз ҳурмати,
Эркин ўғлингман, қабул эт,
Ўзбeгим, жон ўзбeгим. [33, 1-ж., 200-203-б.]

Раҳматли Эркин Воҳидов 2011 йил журналист Назира Иноятовага берган интервюсида “Ўзбегим” қасидасида яна битта тўртлик бўлганига доир бундай деганди.

“Н.ИНОЯТОВА: Айтишларича илк бора чоп этилган "Ўзбегим"нинг қай бир тўртликлари олиб ташланган экан.

Э.ВОҲИДОВ: Ҳа, бўлган. Масалан "Ёшлик девони" китоби биринчи нашрдан чиққанида:

"Сен на зардушт, сен на буддий,
Сенга на оташ, санам,
Одамийлик дини бирла
Тоза имон, ўзбегим"

- деган сатрлар олиб ташланган. Сабаби бу ерда мусулмонлик динини улуғлаш деб тушинилган. У пайтда китобни чиқариб олиш қийин бўларди. Биринчи чиққандан кейин эса бўлди, лит шунга қўл қўйди деб кейинги нашрларга қўшиб юборганмиз.

Аммо шундай тўртлик бўлганки, уни кейин ҳам қўшолмадим. Яъни:

"Оқ Эдил бирлан Ёйиқдаки,
Ёйиқ яйлов сени.
Тақдирим кифтига ботган,
Дарди карвон ўзбегим"

Оқ Эдил Ёйиқда қадимда Урал дарёси, Волга бўйларида қадимги ўзбекларнинг ери бўлган. Энди буни ҳозир ҳам ҳаттоки чиқаролмайман. (кулимсираб) Чунки буни Ўзбекистон Россия худудига даъво қилаяпти деб ўйлашлари мумкин. Агарда шу ерда ишламаганимда, чиқариб юбораверардим. Аммо Олий Мажлисни қонун чиқарувчи органида ишлаб, Россия ерларига даъво қилаяпти деган гап бўлиши мумкин.” [35, 28-б.]

Эслатиб ўтаман, қадимда туркий ота-боболаримиз ҳозирги Урал дарёсини Оқ Эдил, Волга дарёсини эса Ёйиқ деб аташган.

Менимча, “Ўзбегим” қасидасининг кейинги нашрларида ушбу тўртликни албатта қўшиш керак.

Таъкидлашим ўринлики, 1968 йилда Эркин Воҳидовнинг "Ёшлик девони" китоби биринчи нашрдан чиққанидан кейин “Ўзбегим” қасидасига айрим сатрлар қўшганлар бўлди. Масалан, “Газни Уралга бериб, Таппи ёққан ўзбегим» деган сатрларни 1968 йилда ва ундан кейин оғзаки суҳбатларда кўп марта эшитганман. Лекин бундай сатрларни Эркин ака ёзмаган.

6.2. ДХҚ Э.ВОҲИДОВ ВА Ш.ЖЎРАЕВГА ҚАРШИ

Маълумки, 1968 йилда Э.Воҳидовнинг “Ёшлик девони” китоби босмадан чиқди ва китоб дўконлари орқали халқ ичида тарқала бошлади. Шу китобда “Ўзбегим” қасидаси ҳам бор эди.

Ш.Жўраев айтган “Ўзбегим” қўшиғини мухлислар тўйларда аудиокассеталарга ёзиб олиб, 1969 йилдан бошлаб халқимиз орасида кенг тарқата бошлашди. Бундан Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ – КГБ (Комитет гоcударcтвенной безопаcноcти))нинг Ўзбекистондаги раҳбарияти ваҳимага тушиб, 1969 йил кузида Э.Воҳидов ва Ш.Жўраевни қаттиқ тазйиқ қилишни режалаштиришди. Воқеалар давомини раҳматли Шароф Рашидович Рашидов (1917-1983)нинг турмуш ўртоғи Хурсанд ая Рашидова хотираларидан билиб олсак бўлади.

“Тун. Соат 12 дан ошган. “Эндигина уйқуга кетгандик. “ВЧ”нинг узундан узун қўнғироғи оромни бузди. Оҳиста туриб телефон трубкасини кўтардим.

- Шароф Рашидович қаердалар?! Тезгина телефонга чақиринг!

Салом-алик ҳам эсидан чиқди унинг. Менга ўдағайлаб яна юқоридаги сўзларни қайтарди. Телефонга Шароф Рашидовични таклиф этдим. У киши “Ҳа” дедилар-у, жим туриб қолдилар …

- Йўқ-йўқ, бундай бўлиши мумкин эмас. Эркин Воҳидов бизнинг умидли адибимиз. Уни ардоқлаб, асрашимиз керак … Катталарингиз билан ўзим гаплашаман … Бир гал бизнинг ҳам сўзимизга киринг … Ахир бирга ишлаймиз-ку?!

Шароф Рашидович салбий ҳолда трубкани жойига қўйдилар-да ва уни яна кўтардилар.

- Оқилжон, (Марказқўм котиби Оқилжон Салимов) Сиздан илтимос ука, Эркинга айтинг, бирор жойга чақирса бормасин. Ҳаммасига мен ўзим жавоб бераман.

Шундан сўнг у киши алламаҳалгача хонанинг у ёғидан бу ёғига асабий ҳолда юрдилар. Мен эса нима бўлганидан хабарсиз ҳайронман. Аста сўрайман:
- Шароф Рашидович, тинчликми ўзи?

У киши жим. Фақат “сотқинлар, эҳ сотқинлардан қачон қутиламиз, ўзбеклар ҳам ўзбек бўладимикин? Ўз республикангда ўзинг хўжайин эмассан-а? Марказ, марказ …”

- Шароф Рашидович …

- Ҳа, тинчлик эмас. Эркин Воҳидовнинг “Ўзбегим” деган шеърини ўқиганмисиз? Унда ҳеч қандай миллатчилик ҳис-туйғуси йўқ-ку, ахир?! Халқимиз шу “оға”ларимизнинг сўзларига кириб қанчадан-қанча адибларимиздан ажрашмоқда. Уларнинг ҳаммаси Ватан учун, мустақиллик учун курашган зиёлиларимизку? Эркиннинг шу шеърини Шерали Жўраев бир тўйда қўшиқ қилиб айтибди. Хўш, бунинг нимаси ёмон?! Энди Давлат хавфсизлиги қўмитасининг жумҳуриятимиз бўйича раиси Безчаснийга кимдир бу ҳақда маълумот берибди. Энди Эркин Воҳидов устидан шеъри учун жиноий иш қўзғатармиш. Бу қандай муттаҳамлик-а?! Наҳотки биз тинчлик пайтида ҳам шоирнинг сўзи учун, ҳақиқатни айтгани учун қамашимиз керак?! (Ўша пайтлар ДХҚ тўғридан-тўғри Москвага бўйсинарди. Безчаснийга доир маълумотни 3-изоҳда ёзганман, А.Ш.)” [36]

Халқимиз фарзанди ва давлатимиз арбоби Шароф Рашидов мана шундай катта шижоат ҳамда қатъийлик билан ҳурматли шоиримиз Эркин Воҳидов ва ҳофизимиз Шерали Жўраев устидан Совет Империясининг Давлат хавфсизлиги қўмитаси раҳбарияти томонидан жиноий иш очилиши, тазйиқ қилиниши ва ҳибсга олинишидан сақлаб қолган эди.

6.3. ФАХРИДДИН УМАРОВ ИЖРОСИДАГИ “ЎЗБЕГИМ”

“Ўзбегим” қўшиғини биринчи бўлиб куйлаганлигини айтган ҳофизлар сони уч нафарга етди. Бу параграфда Ўзбекистон халқ ҳофизи ва шоир Фахриддин Умаровнинг “Ўзбегим” қўшиғини айтиш тарихини ёритсам ва нечанчи бўлиб айтганига доир бир оз ойдинлик киритсам.

«Мени ёд эт» номли [37]-китоб улуғ ҳофиз ва шоир Фахриддин Умаров ҳақидадир. Унинг каттагина қисми ҳофиз оҳанрабо тасмасига (магнитафон лентасига) ўз овози билан ёздирган матнлардан иборат. Лекин “Ўзбегим” қўшиғига доир қисмини Ф.Умаров оҳанрабо тасмасига ёздирган эмас. Бу матнни китоб муаллифлари Набижон Боқий ва Ҳожиакбар Ҳамидов ёзган.

“Ўша пайтлари (1960-йиллар охири – 1970-йиллар бошида, А.Ш.) Миртемир домланинг атрофига адабиётимизга шаҳдам қадамлар билан кириб келаётган иқтидорли қаламкашлар уюшган эди. Тўра Сулаймон, Анвар Эшонов, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов шулар жумласидандир. Устоз шоирнинг даврасида учрашган адиблар билан ҳофиз ўртасида самимий муносабатлар ўрнатилади, бир-бирлари билан сирдош бўлиб қоладилар. Шундай самимий учрашувларнинг бирида Эркин Воҳидов янги ёзилган шеърини Фахриддин Умаровга тақдим этади. “Бу шеърим ҳали эълон қилинмаган, қачон эълон қилиниши ҳам ҳозирча маълум эмас”, деб эслатиб қўяди оташин шоир. Ҳофиз шеърни ўқиб, ўзини қўярга жой тополмай қолади. Бу шеър ҳар қандай ўзбекман деб юрган одамни беихтиёр тўлқинлантириб юборарди. Ахир, бу ҳақиқатан ҳам ўзбек миллатига ўзлигини англатиб қўядиган қасида - “Ўзбегим” эди. Ҳофизнинг бутун борлиғи ағдар-тўнтар бўлиб кетади. Бу шеърни куйга солмаса, бу қасидани қўшиқ қилиб айтмаса, жафокаш ўзбек халқидан бир умр қарздор бўлиб қоладигандек туюлаверади, кечалари уйқуси қочиб кетади. Охири “Ўзбегим”ни қўшиқ қилиб айтади ([37]-китобнинг шу ерида Эркин Воҳидовнинг “Ўзбегим” қасидаси матни берилган, бу матнни мен 6.1-бандда келтириб ўтдим, А.Ш.).

Бу қасиданинг расмий эълон қилинган санаси – 1968 йил деб кўрсатилади. Бироқ, Эркин Воҳидов уни анча илгари ёзган. Шунинг учун ҳам ёзилган вақти билан эълон қилинган санаси ўртасида икки-уч йил фарқ бўлиши табиий. Чунки, қасида Фахриддин Умаров томонидан қўшиқ қилиб, эл орасида аллақачон тарқалиб кетганди. Қасидани эълон қилиш пайтида Эркин Воҳидовни Марказқўмга чақирадилар-да: “Эркинжон, янги шеър ёзибсиз, эшитдик. Жуда яхши. Лекин охирига икки байтгина қўшиб қўйсангиз, асакангиз кетадими! Яъни, масалан, битта байти коммунистик партияга бағишланса, яна битта байти улуғ рус халқига бағишланади”, деб “ижодий” маслаҳат берадилар. Хуллас, Эркин Воҳидовни “бурчакка тикка” турғазиб қуядилар. “Нима учун ўзбек? Нега ўзбегим? Ахир биз байналмилал халқмиз-ку?!!” каби саволларга кўмиб ташлайдилар. Мана, Эркин Воҳидов “тергов” қилиняпти: “Нима учун ўзбек? Нега ўзбегим, дейсиз?” Шунда Эркин Воҳидов нима дейди? “Ўзбегим” аллақачон қўшиқ бўлиб кетди, уни машҳур ҳофизларимиз айтиб юрибдилар.

Эркин Воҳидов айнан шу мазмунда мулоҳаза қиладилар. Мулоҳазаки, эътирозга ёки раддияга баробар бўлади. Равшанки, “терговчи” жиддий ўйга толади. Эркин акага шу куни жавоб бериб юборади. Эркин ака бамайлихотир уйларига кетадилар …

Умуман, Эркин Воҳидовнинг мулоҳазаларида жон бор эди. Шунинг учун “маслаҳатчи”лар хийла ўйланиб қоладилар; “Ўзбегим” қасидасининг эълон қилинишига қаршилик кўрсатолмайдилар. Аммо, бошқа томондан ураш бошлайдилар.

“Ўзбегим” қасидасини биринчи бўлиб ким қўшиқ қилди? У ким? Нега қўшиқ қилади? “Ўша ҳофизни топинглар! Тезда чора кўрилсин!” деган кўрсатмалар берилади. Дарҳол Фахриддин Умаровнинг изидан тушадилар.

Ҳа, Фахриддин Умаровга чора кўриш керакми?
Чора кўриш учун баҳона қидирилади.
Излаган одам, аниқроғи, жанжал чиқаришни истаган одам албатта битта баҳона топади.

Авваламбор, Фахриддин Умаров билан “яккама-якка” суҳбат ўтказилади. Ундан “Ўзбегим”ни энди айтмайман” деб, қасам хати олинади. Кейин ҳофизни “қарздор” қилиб қўйиш учун фельетон, бош мақолалар уюштирилади.

“Хўп, - дейди ҳофиз, - тавба қилдик”, дейди.

Уч-тўрт кундан сўнг ҳофиз янги қўшиқ билан мухлисларини хушнуд этади. Бу қўшиғининг номи “Севги” бўлиб, сўз муаллифи Эркин Воҳидов эди. Куйини Фахриддин Умаров басталаган, ижрочиси ҳам ўзлари:

Севги шундай навбаҳорки,
У тикандан гул қилур,
Тошга жону тил бағишлаб,
Зоғни ҳам булбул қилур.

Севги шундай дард эрурки,
Барча бўлғай мубтало,
Мубталони неки қилса
Телба бу кўнгул қилур.

Севги шундай тангридирки,
Унга тенгдир шоҳ, гадо,
Қулни айлаб шоҳу султон,
Шоҳни бўлса қул қилур.

Севги шундай бир оловки,
Жонга ундан йўқ омон,
Гулханида ўртаб-ўртаб,
Бир кун охир кул қилур.

Севгинингдур ҳукми мутлақ,
Истаса шайдоларин
Чашми гирѐнидин уммон,
Оҳидан довул қилур.

Севгига шеър битдинг,
Эркин, Бесабаб эрмаски, ишқ –
Айлагач кўнгулни ишғол,
Шеър ила машғул қилур.

Бу шоирнинг “терговчи”ларга жавоби эди. Энг қизиғи шундаки, тўғри, тегишли суҳбатлардан, тушунтиришлардан сўнг, Фахриддин Умаров “Ўзбегим” қўшиғини бошқа жойларда айтмади. Ҳатто, мухлислар қаттиқ талаб қилган пайтларда ҳам, сўзи эсимдан чиқибди ва бошқа баҳоналарни рўкач қилди, лекин талабгорларнинг илтимосини қондириш учун ҳар жойда “Севги” қўшиғини баралла куйлайверди. Яъни, шу йўсинда шоир укаси билан ҳамнафас, ҳамдард эканини изҳор қилаверди.” [37, 139-145-б.]

Ўзбекистон халқ шоири Эркин Воҳидов ҳофиз Ф.Умаров ва “Ўзбегим” қасидаси ҳақида ёзган сўзларини [38]-китобдан келтирсам. (Қуйидани иқтибосни Эркин Воҳидов мақоласидан ёки китобидан 2008 йилда кўчириб олгандим. Лекин бугун – 2021 йил 22 март куни ушбу манбани аниқлаштира олмадим. Кейинчалик аниқлаштириб ёзиб қўярман, иншааллоҳ.)

“1960-йилларда адабиёт аҳли билан санъаткорлар биргаликда республикамиз вилоятларига сафарга борарди, ижодий учрашувлар уюштириларди, концертлар қўйиб бериларди. Хусусан, 1968 йилда ўшандай сафар чоғи биз Фахриддин ака билан битта вагонда, битта купеда ҳамроҳ бўлиб қолдик. Айнан ўша куни “Ёшлик девони” эндигина босмадан чиққан, китобнинг нишона нусхасини ўзим билан олиб кетаётган эдим. Албатта, девонимга кирган янги шеърларим ўқилди, купеда шеърхонлик қилдик. Кейин Фахриддин ака китобни олиб, то манзилга етгунимизча бир неча шеърларимга куй басталадилар. Аниқ эсимда бор, “Сенга бахтдан тахт тиларман” ғазалимга ниҳоятда чиройли куй басталаб, эртаси куни учрашувларда айтиб берган эдилар:

Сенга бахтдан тахт тиларман,
Толедан бошингга тож,
Мулки ҳуснингга омонлик,
Тожу тахтингга ривож …

Ўша девонимга кирган “Хаёл”, “Севги” каби шеърларимга ҳам куй басталаб, халқимизга манзур бўлган қўшиқлар яратган эдилар.

Айниқса, Фахриддин ака “Ўзбегим” қасидасини халқимиз орасида илк бора оммалашиб, тез тарқалиб кетишига сабабчи бўлганлар. У киши “Ўзбегим”ни биринчи бўлиб қўшиқ қилиб айтган санъаткорлар жумласига киради.” [38]

Эътибор беринг: Эркин Воҳидов “Ўзбегим” қасидаси чоп этилган “Ёшлик девони” нашриётда нашр этилгач, нишона сонини 1968 йилда бермоқда. Ш.Жўраев эса китоб нашриётда босилишидан анча илгари, Тошкентдаги Ачавот маҳалласидаги тўйда “Ўзбегим” қасидасини ўқиб берган врачдан (Э.Воҳидов қўшнисидан) ёзиб олиб, бир кечада қўшиқ қилиб айтганди. Бу - биринчидан.

Иккинчидан, Э.Воҳидов “Ўзбегим”ни биринчи бўлиб қўшиқ қилиб айтган санъаткорлар жумласига” ҳофиз Ф.Умаровни ҳам қўшмоқда, яъни “лар” қўшимчаси бор.

Учинчидан, ҳофиз Фахриддин Умаров “Ўзбегим” қасидасини энди айтмайман” деб, қасам хати ёзиб берганига ва шундан сўнг мухлислар қаттиқ талаб қилганларида ҳам айтмаганига доир ўқувчимиз ўзи фикр-мулоҳаза ва хулоса қилсин. Бундай қасам хатни “Ўзбегим”ни биринчи бўлиб қўшиқ қилиб айтган улуғ ҳофиз ва шоир Шерали Жўраев ўз дастхати билан ёзиб беришини мен тасаввур қилаолмайман.

ДАВОМИ БОР

Shuhratjon AHMADJONOV

4. PREZIDENTLIKKA O’Z NOMZODINI QO’YISHGA HARAKAT QILAYOTGAN SHAXSNI QAY DARAJADA MUHOKAMA QILISH MUMKIN VA AYRIM SHAXSLARNI PREZIDENTLIKKA NOMZOD ETIB KO’RSATISHDAN MAQSAD NIMA?

Muallifning J.Shosalimov haqidagi ikkita tanqidiy maqolasi www.uzbekcongress.org saytida 2007 yil 12 va 21 fevral kunlari chop etilgach ([1], [2]-ga qarang), safdoshimiz, Demokratik O’zbekiston Kongressi Boshqaruv hayatining a’zosi Bobur Isoyev [3]-maqolani yozdi. Avvalambor, Boburjonga tanqidiy fikrlari uchun rahmat. Chunki bunday qarashlarga ko’pgina demokratlar, ayniqsa yoshlar egalar. U o’z maqolasida jumladan shunday yozgan.

“ …Shosalimovni bo’yi nech sm bo’lishi, boshida sochi bor yo’qligi, uni stolini bir oyog’i bor yo’ligi haqida yozish uncha shart emas edi-mi deyman. Bu gaplar biroz kishini shaxsiyatiga tegib ketadigan gaplar emasmi?” [3]

Bu savolga sal kengroq qilib javob bersak. Faraz qiling, Oliy Majlis deputatligiga yoki prezidentlikka demokratlardan birining nomzodi qo’yildi va u Markaziy saylov komissiysi tomonidan ro’xatga olindi. Saylov ma’rakalari boshlanib, kattagina zalda bir necha yuz saylovchilar bilan prezidentlikka nomzodning saylovoldi uchrashuvi bo’lmoqda. Shunda zaldagi saylovchilar berishi mukin bo’lgan savollarga demokratlarcha javob berish qay darajada mumkin bo’lsa, biz – DO’Kchilar orasida ham oshkoralik, muhokama shu darajada bo’lmog’i kerak, deb hisoblaydi kamina. Bu – birinchidan.

Ikkinchidan, saylov ma’rakalari boshlangach raqib tomon demokrat nomzodkamchiliklarini tanqid qilishi, ro’y-rost yozishi, hatto televideniye orqali ko’rsatishi mumkin. Jumladan, prezidentlikka nomzodini yon yoki orqa tomondan tasvirga tushirish va televideniyedan ko’rsatish yo’li bilan uning bo’yi, tepakal ekanligini namoyish etishi mumkin. Ya’ni J.Shosalimov yoki boshqa nomzodga tegishli bo’lgan va ko’rinib turgan holatni o’quvchilarimizdan berkitishdan foyda yo’q.

Uchinchidan, agar prezidentlika nomzod duduq, soqov yoki gung bo’lsa, buni ham oshkora yozmog’imiz o’rinlidir. Eslatib o’tamiz: duduq, soqov yoki gung fuqarolar ham o’z nomzodini prezidentlik sayloviga qo’yish huquqiga ega.

To’rtinchidan, deyarli 28 millionli O’zbekiston xalqi nomidan gapirish huquqi faqat bir kishiga – Prezidentga beriladi. Shu sababli prezidentlikka da’vogarlik qilayotgan shaxs har tomonlama yetuk nomzod bo’lishiga harakat qilmog’imiz lozim.

Demokratik davlatlarda prezidentlikka nomzodlarni qay darajada muhokama qilishlariga e’tibor beraylik. Masalan, Fransiyada 2007 yil oxirida, AQShda 2008 yilda navbatdagi prezidentlik saylovlari bo’lib o’tadi. Amerikaliklar deyarli bir yil davomida prezidentlikka da’vogarlik qilayotgan nomzodlarni har tomonlama – bolalik davridan boshlab shu kungacha bo’lib o’tgan voqealarni, hatto uyida saqlayotgan it, mushuk, akvariumdagi baliqlarigacha muhokama qilishadi.

Bir qaraganda nomzodning prezidentlik vazifasi bilan uning uyida saqlayotgan it yoki mushugi o’rtasida hech qanday aloqa yo’qday ko’rinadi. Endi tasavvur qiling: o’z farzandiga uyda mushuk saqlashga ruxsat bermagan badjahl ota yaxshi prezident bo’lishi mumkinmi? U prezident bo’lgan davrda mamlakat tabiati, ekologiyasiga yetarlicha e’tibor beradimi, ekologik muammolarni hal qilishga kerakli mablag’ ajratadimi? Eslatib o’tamiz: 60 milliondan ortiq kishi yashayotgan, demokratik davlat bo’lmish Fransiyadagi xonadonlarda 4,3 million it, 3,9 million mushuk va akvariumlarda 36 milliondan ortiq baliq saqlashar ekan [4].

Boburjon Isoyev [3]-maqolada yana bunday yozgan.

“Qaniydi O’zbekstonda yuzlab kishilar har bir hokim, har bir deputat, har bir tadbirkor men prezident bo’laman deb barala aytsinchi, mana shuni o’zi xalqqa qancha kuch beradi.” [3]

Birinchidan, muallif J.Shosalimovdek, Abdulla Tojiboy o’g’lidek fuqarolar o’z nomzodini prezidentlik sayloviga qo’ymoqchi ekanligiga aslo qarshi emas.

Ikkinchidan, Boburjon aytganidek, vatanimizning yuzlab fuqarolari o’z nomzodlarini ko’rsatsalar a’lo ish bo’lardi. Buni kamina ham ma’qullaydi. Hatto bunga doir misolni muallif ibrat sifatida 2004 yilda o’zining [5]-maqolasida keltirgan edi. 2003 yil 7 oktyabr kuni AQShdagi Kaliforniya shtati gubernatorligi uchun bo’lib o’tgan saylovda 135 (!) AQSh fuqarosi o’z nomzodini qo’ygan edi. Saylovda mashhur kino aktyori va rejissyori Arnold Shvartsnegger g’olib chiqdi [6]. U shu kunlarda – 2007 yil aprelida ham Kaliforniya shtatining gubernatori bo’lib ishlamoqda.

O’zbekistondagi hozirgi politsiyaviy rejim sharoitida ko’p nomzod k’rsatilishining bitta lekini bor. Taniqli o’zbektadbirkori SanjarUmarovning taqdiri sizga ham, boshqalarga ham ma’lum: u “Serquyosh O’zbekistonim” kaolitsiyasini tuzgach, jinoiy qo’zg’atilib, soxta sud qilinib, 10,5 yilga qamab yuborildi. U hozir rejim qamoqxonasida jazo muddatini o’tamoqda.

Agar hozirsaylov ma’rakalari boshlanmasdan avval S.Umarovdek birorta shaxs faol harakat boshlab, o’z nomzodi korsatishga harakat qilsa, ko’pgina sobiq hokimlarni ayblab, sud qilganlari kabi o’sha fuqarolarga qarshi jinoiy ishlar qo’zg’atilib, sud qilinadilar va qamab yuboriladilar.

Aslida xalqimiz orasida vatanimiz prezidentligiga loyiq bo’lgan yuzlab shaxslar bor. Lekin kuchishlatar organlar hukmron bo’lgan hozirgi sharoitda S.Umarov taqdiri misolida bu qadamga bormaydilar, borolmaydilar.

Uchinchidan, muallif J.Shosalimovning ham, A.Tojiboy o’g’lining ham, shunga o’xshash prezidentlikka nomzodini qo’ymoqchi bo’layotgan boshqa kishilarning ham fikrlari, murojaatlari yozilgan maqolalarni www.uzbekcongress.org saytimizda chop etilish tarafdoridir.

Xo’sh, kamina nimaga qarshi? Kamina J.Shosalimovni o’zbek muxolifati yoki O’zbekiston Demokratik Kongressining prezidentlikka nomzodi, deb ko’rsatilishiga qarshidir. Deyarli 28 millionli xalqimiz orasida O’zbekistonda yashayotgan boshqa har tomonlama tajribali, yetuk shaxs nomzodini muhokama etib, ko’pchilik ovoz bilan qaror qabul qilib, qo’llab-quvvatlash tarafdoridir.

O’n kishiga rahbar bo’lmagan, ya’ni rahbarlik tajribasiga ega bo’lmagan J.Shosalimovdek fuqaroni O’zR Prezidenti etib saylash oddiy askar yoki serjant unvonidagi harbiyga marshall unvonini berib, butun qo’shinga qo’mondon qilib qo’yish bilan barobar emasmi? Bunday qo’shinning ahvoli qanday bo’lishini tasavvur qilish qiyin emas.

B.Isoyev [3]-maqolada kamina ayrim voqea, uchrashuvlarni batafsilroq yozganini tanqid qilgan. Kaminaning fikricha, ba’zan kuchishlatar organlar xodimlari, hokimiyat vakillari, ba’zi bir demokratlar bilan bo’lgan uchrashuv paytida aytgan gaplari haqiqiy vaziyatni to’liq ochib bermaydi. Ular ko’pincha og’izda bir gapni gapirib, ko’nglida, qarashlarida, shuningdek suhbat yoki so’roq paytida, o’z kasbdoshlari bilan munosabatda o’zlarini boshqacha tutadilar. Ya’ni shu holatlar ularning ichki dunyosi, fikr-mulohazalari, asl qarashlarini ko’proq ochib beradi. Shu sababli o’shanday vaziyatlarni, holatlarni kamina o’z maqolalarida sal batafsilroq yozmoqda. Bu – birinchidan.

Ikkinchidan, biz bilan bir zamonda yashyotgan odamlar, jumladan Boburjon uchun oddiy va tushunarli vaziyatdir. Lekin 20-30 yildan keyin maqolani o’qigan o’quvchilarimiz uchun ham shu vaziyatni to’g’ri tasavvur qilishlari uchun kerak, deb hisoblaydi muallif.

Uchinchidan, agar maqoladagi bunday abzatsdagi ma’lumot o’quvchimiz uchun ma’lum yoki zerikarli bo’lsa, shu abzatsni o’tkazib yuborib o’qishlari mumkin. Kamina badiiy kitoblarni o’qiganida tabiat manzaralarini tasvirlab berilgan kitob betlarini batafsil o’qimay, bir qarab, voqea tafsiloti yozilgan joylarga ko’proq e’tibor beradi. Ba’zi kitoblarni esa varaqlab, qayta-qayta o’qiydi (masalan, A.Qodiriyning “O’tgan kunlar” romanini ko’p marta varaqlab o’qigan, hatto [7]-maqolada iqtiboslar keltirgan).

Endi J.Shosalimov, A.Tojiboy o’g’lidek fuqarolarni muxolifat nomidan prezidentlikka nomzod qilib ko’rsatishga harakat qilishdan maqsad nima, degan savolga javob beraylik.

Birinchidan, bu xalqimiz orasidagi prezidentlikka loyiq kishilar o’z nomzodini qo’yishga da’vat qilish bo’lib, agar shu yo’nalishda ayrim sofdil insonlar S.Umarovdek harakat boshlasalar, ularni qora ro’yxatga kiritib, prezidentlik saylovi ma’rakalari boshlanganiga qadar bir yoqlik qilishdir.

Ikkinchidan, J.Shosalimov bilan suhbat qurgan har qanday ziyoli kishi 10-15 daqiqa ichida O’zbekiston prezidentligiga qay darajada loyiq yoki loyiq emasligi haqida xulosa chiqaradi. Mavjud rejim amaldorlari o’z davralarida ham, xalq orasida ham, saylov ma’rakalari vaqtida ham “Ko’rib qo’yinglar, muxolifat umumiy nomzodining ahvoli mana shunday. Unga qarab muxolifat kuchlar ahvoli, darajasini ko’z oldingizga keltirishingiz mumkin” degan ma’noda gapirishlari, ta’kidlashlari, maqolalar yozishlari va ommaviy axborot vositalarida bayon qilishlari turgan gap.

Uchinchidan, agar J.Shosalimovdek fuqaro muxolifat nomidan prezidentlikka nomzod, deb e’lon qilinsa, uni kuchishlatar organ xodimlari ataylab qisqa muddatga hibsga olishlari mumkin. Shu vaziyatda O’zbekistondagi demokratlar uni himoya qilib norozilik aksiyalarini, masalan piketlar uyushtirishlari kerak bo’ladi. Mana shunday ahvol MXX ataylab rejalashtirgan ahvol yuzaga keladi: norozilik aksiyasi qatnashchilariga qarshi IIV (militsiya) xodimlari tomonidan urib-so’kish, hatto sud orqali katta jarima solish yoki 15 sutkaga qamash choralari ko’riladi. Prezidentlikka nomzodni bunday demokratik usullar bilan himoya qilish uchun u hech bo’lmasa Sanjar Umarov darajasida bo’lishi kerak, deb hisoblaydi kamina.

To’rtinchidan, J.Shosalimovdek, A.Tojiboy o’g’lidek fuqarolar o’zbek muxolifatining prezidentlikka nomzodi, deb tan olinsa, muxolifat tashkilotlari xorijdan u yoki bu darajada moliyaviy yordam uyushtiradilar. MXX o’zining o’sha tashkilotlari ichidagi va O’zbekistondagi xabargirlari orqali bu mablag’lar miqdori va manbalarini aniqlashtirishga harakat qiladilar. O’zbekiston qonunlari bo’yicha ham, xalqaro demokratik qonunlar bo’yicha ham boshqa mamlakatdagi saylovlarni, ma’lum bi nomzodlarga moliyaviy yordam berish noqonuniy, davlatning ichki siyosiy ishlariga aralashish, deb hisoblanadi. O’zbekiston hukumati buni aniqlashtirgach, o’sha davlat rahbarlariga xalqaro qonunlarni ro’kach qilib o’z noroziligini bildirishi mumkin. Oxir-oqibat vatanimizning xorijdagi muxolifat vakillariga u yoki bu darajada yordam berib turgan xalqaro tashkilotlar rahbarlari xijolatga qolishlari, O’zbekiston muxolifati vakillari bilan aloqalarni kamaytirishlari mumkin.

Beshinchidan, eng muhimi, 2007 yil 23 dekabrdag bo’ladigan prezidentlik saylovi legitim (qonuniy) darajada, muxolifat vakillari qatnashgan holda demokratiya talablari darajasida o’tdi, deyish uchun kerak.

Jahongir Shosalimov o’z nomzodini O’zbekiston prezidentligiga qo’ymoqchi ekanligini ommavoiy axborot vositalarida yozgach, shu bahonai sabab bo’lib kamina jami oltita maqola yozdi. Agar J.Shosalimov bilangina bog’liq masala bo’lganida, muallif bir yoki ikkita maqolani yozish bilan chegaralangan bo’lardi. Kamina “Kibernetika fanidagi “qora quti” va Milliy xavfsizlik xizmati bilan hamkorlik qilayotgan kimsani aniqlash iloji bormi?” nomli maqolasining “Kirish so’zi” qismida ta’kidlaganidek, MXXning demokratlarga qarshi olib borayotgan faoliyatiga, shu bilan borga MXX bilan ko’pincha yashirincha, ba’zan oshkora hamkorlik qilayotgan “demokratlar”, ya’ni MXX malaylariga e’tiborni jalb qilish maqsadida ushbu oltita maqolani yozdi.

Ushbu oltita maqola oxirida kamina quyidagi fikrni alohida ta’kidlamoqchi. Biz hammamiz Ollohning bandalarimiz. Bandalarning barcha ishlari, jumladan ayrim kishilarning yashirin ishlari ham Ollohga ma’lumdir, ayondir. Agar Jahongir Shosalimov shu bugungacha O’zbekiston maxsus xizmat organlari, jumladan Milliy xavfsizlik xizmati bilan aloqa qilmay, o’z erki va xohishi bilan faoliyat olib borgan bo’lsa, Olloh kaminaga jazo bersin. Agar J.Shosalimov maxsus xizmat organlari, jumladan MXX bilan kelishgan holda, ya’ni aloqa qilib olib borgan va borayotgan bo’lsa, Olloh uni jazolasin. O l l o h u a k b a r – O l l o h b u yu k d ir!

P.S. Albatta, J.Shosalimov yoki A.Tojiboy o’g’lining prezidentlikka nomzod qilib ko’rsatilishi bilan 2007 yil 23 dekabrdagi prezidentlik saylovlari legitim (qonuniy) bo’lib, demokratiya talablari darajasida o’tdi, deyish uchun yetarli emasligi aniq. Kaminaning fikricha, Milliy xavfsizlik xizmati xilvatgohlarida ishlab chiqilgan va oxirgi 3-4 yil davomida qadamba-qadam amalga oshirilayotgan rejaga asosan muxolifat nomzodi qilib “Birlik” xalq harakati partiyasi Bosh kotibi Vasila Inoyatova va “Ozod Dehqonlar” partiyasi hozirgi rahbarlaridan biri Nigora Hidoyatova nomzodini ko’rsatishga sharoit yaratib berish rejalashtirilgan. Bu endi boshqa yanada kattaroq tahliliy maqolalar turkumi mavzusidir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. AHMADJONOV Sh. Jahongir Shosalimov O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod etib ro’yxatga olinishga erisha oladimi? – www.uzbekcongress.org 2007.12.02.

2. AHMADJONOV Sh. O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga da’vogarlik qilayotgan Jahongir Shosalimov siyosiy va iqtisodiy bilimlari qay darajada? – www.uzbekcongress.org 2007.21.02.

3. ISOYEV B. “O’zbekiston Respublikasi prezidentligiga da’vogarlik qilayotgan Jahongir Shosalimov siyosiy va iqtisodiy bilimlari qay darajada?” maqolasiga munosabat. – www.uzbekcongress.org 2007.21.02.

4. “Ozodlik”radiosi O’zbek shubasining 2007 yil 29 mart kungi eshittirishida aytilgan fakt.

5. АХМАДЖОНОВ Ш. В Узбекистане 26.12.2004 намечается «Гирром сайловлар/нечестные выборы» (О некоторых важных недостатках Закона РУз «О выборах в Олий Мажлис Республики Узбекистан») (O’zbekistonda 2006.26.12 da “G’irrom saylovlar” o’tkazish belgilandi (“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar to’g’risida”gi O’zR Qonunining ayrim muhim kamchiliklari haqida)). – www.centrasia.ru 2004.27.10 00:57.

6. В Калифорнии пройдут досрочные губернаторские выборы (Kaliforniyada muddatidan oldin gubernatorlik saylovlari o’tkaziladi). – www.strana.ru 2003.07.10.

7. AHMADJONOV Sh. O’zbekiston maxsus xizmat organlari va Internetdagi shaxsiy yozishmalar xavfsizligini ta’minlash. – www.uzbekcongress.org 2006.23.05.
Email: shuhrat1954@yahoo.com (xat yozar bo’lsangiz, kaminaning ushbu pochtasi maxsus xizmat organlari nazorat qilishini hisobga oling)

Tahririyatdan: Maqola muallifi DO’Kning Toshkent bo’limi rahbari, inson huquqlari va tabiat himoyachisidir. Lekin maqola uning shaxsiy qarashi va tahlili sifatida tahrir etilmasdan chop qilinmoqda.
Posted on Sunday, April 15th, 2007 at 9:31 am

4. AHMADJONOV Sh. Prezidentlikka o’z nomzodini qo’yishga harakat qilayotgan shaxsni qay darajada muhokama qilish mumkin va ayrim shaxslarni prezidentlikka nomzod etib ko’rsatishdan maqsad nima? - http://turonzamin.org/2007/04/15/nuqtai-nazar-64/#more-1592 (www.turonzamin.org 2007.15.04).

Shuhratjon AHMADJONOV

3. O’ZBEKISTON MXX VA IIVning O’ZARO MUNOSABATLARI VA J.SHOSALIMOV HAMDA UNING TURMUSH O’RTOG’INI IIV XODIMLARI TAZYIQ QILISHGANI ROSTMI?

O’zbekiston Milliy xavfsizlik xizmati (MXX) va Ichki ishlar vazirligi (IIV)ning o’zaro kelishmovchiliklari, raqibligi Sovet Ittifoqi davridan beri meros bo’lib qolgan. Tarixdan ma’lumki, Sovet Ittifoqi Ichki ishlar vaziri etib 1966 yilda Nikolay Shyolokov, Davlat xavfsizlik qo’mitasi (DXQ – KGB) raisi etib 1967 yil 19 mayda Yuriy Andropov tayinlangan edi. Ko’p yillar davomida ushbu ikki rahbar o’rtasida ham, ular rahbar bo’lgan ikki davlat tashkilotlari o’rtasida ham raqobat kurashi davom etdi. Hatto Sovet Ittifoqi kompartiyasi (SIKP)ning Bosh kotibi Leonid Brejnevning roziligi bilan militsiyaning qurollangan bir guruh zobitlari Yu.Andropovni Moskvada hibsga olishga harakat qilib ko’rgandilar. Lekin DHQ zobitlari Yu.Andropovni himoya qilib, o’rtada qattiq otishma bo’lgandi (kam aytiladigan bu fakt yozilgan manbani kamina hozir o’z arxividan topaolmadi).

Ma’lumki, L.Brejnev 1982 yil 10 noyabr kuni vafot qildi. 1982 yil 12 noyabr kuni SIKP Markaziy Qo’mitasi (MQ)ning plenumida Yuriy Andropov SIKP MQning Bosh kotibi etib saylandi. 1982 yil 18 dekabr kuni SIKP Plenumining qarori bilan N.Shyolokov ishdan olindi va Sovet Ittifoqi IIVning moliyaviy faoliyatini taftish etish boshlandi. Ko’pgina tazyiqlardan so’ng 1983 yil fevralida N.Shyolokovning Svetlana ismli 56 yoshli xotini erining pistoletidan o’ziga oq uzib, o’zini o’zi halok qildi. 1984 yil 13 dekabr kuni 70 yoshdan oshib qolgan Nikolay Shyolokov ov miltig’idan o’ziga o’q otib, o’zini o’zi o’ldirdi. [1]

Yuqorida ta’kidlaganimizdek, O’zbekiston MXX va IIV o’rtasidagi raqobat kurashi hozirgi kungacha davom etmoqda. Bunga doir bitta misol keltirish bilan chegaralanaylik. Farg’ona viloyat Ichki ishlar boshqarmasi sobiq tergovchisi – mahkum Pirmuhammad Haydarovni 2005 yil iyul oyida Prezident I.Karimov nomiga yuborgan xatini [2]-maqoladan keltiramiz (bu arizani taniqli inson huquqlari himoyachisi Mu’tabar Tojiboyeva 2006 yil 22 may kuni Jinoyat ishlari bo’yicha Toshkent viloyat sudida o’qib bergan edi, u hozir Toshkentdagi Xotin-qizlar qamoqxonasida nohaq ravishda 8 yillik jazo muddatini o’tamoqda).

“Muhtaram Prezident!

Men hayotim, umrimni asosiy qismini jamoat tartibini saqlash, jinoyatchilikka qarshi kurash va jinoyatchilikni oldini olishga baxshida etgan, hozirda ichki ishlar idoralarining xodimi, tergovchi, militsiya kapitani Farg’ona viloyat Milliy xavfsizlik xizmati va prokuraturasi tomonidan MXX va prokuratura tizimining ichki ishlar idoralariga nisbatan o’zaro nizo, nifoqlarining qurboni (rezultati) bo’lib, “pora olish”da ayblanib, uyushtirilgan bo’hton, nohaqliklardan norozilik bildirib, o’nlab, hattoki yuzlab shikoyat arizalar bilan turli instansiyalarga murojaat qilib kelmoqdaman.

Ammo, meni nolalarim umuman tekshirilmasdan yana tergov va sud olib borilayotgan Farg’ona viloyatiga qaytarib yuborilmoqda. Mana oqibatda faqat Sizga, yurtboshimizga, insonlarni dardini chin dildan tinglaydigan Prezidentimizga murojaat qilmoqdaman.

Nima uchun aynan Sizga murojaat qilmoqdaman? Shuning uchunki, MXX va prokuratura bir tomon, ikkinchi tomonda esa asosan Ichki ishlar idoralari va boshqalar tarafma-taraf bo’lib, o’zaro ichki nizolarni xodimlarni qurbon qilish, nohaqdan ayblash, qamash bilan mashg’ul bo’lib kelishmoqda. Vakolat MXX va prokuraturada yuqoriroq bo’lgani uchun asosan ichki ishlar idoralarining xodimlari badnom bo’lishmoqda. So’ng madaniy va qonuniy bo’lishi uchun sud orqali, ularga tazyiq o’tkazishib, hukm chiqarishga erishishmoqda.

Sud qonunan daxlsiz bo’lsada, biroq MXX va prokuratura tazyiqi ostida nomiga, xalq ko’zi o’ngida sud muhokamasi o’tkazilib, juda ko’p qonunbuzilishlarni xaspo’shlab, sud jarayoni aks etishi lozim bo’lgan bayonnomalarni MXX va prokuratura manfaatlariga moslab, o’zgartirib, lozim bo’lsa qayta yozib, biron bir asosli dalillarsiz, qonunsiz ravishda hukm chiqarmoqda … Nima uchun? Chunki MXX va prokuratura degan qudratli idoralarda o’tirgan ayrim shaxslarning manfaatiga putur yetadi. Bu esa, albatta, ushbu ishni ko’rayotgan sudyani mening ahvolimga tushib qolishiga olib keladi.

Shundan keyin, men dardimni kimga aytay? Qozi shunday bo’lsa, boshni qayerga urish kerak? Qamalib ketaverish kerak ekanda? Go’dak farzandlarim qanday kun kechirishadi? Ular kim bo’lib yetishishadi? Ularni, mening yaqinlarimni ko’z yoshlari kimni tutadi? Nahotki, demokratik davlatda, qonunlar ustivor deb e’tirof etilgan jamiyatda qonunlar faqat kitob jildlarida qolib ketaversa?

MXX tergov hibsxonasidagi qiynoqlar, ruhiy va jismoniy tazyiqlarni so’z bilan ifodalashga, nafaqat til, balkim qalam va qog’oz ham ojizlik qiladi. Men faqat adabiyotlardan o’qib, filmlarda ko’rganman, xolos.
Mening holatim M.Sholoxovning “Inson taqdiri” asaridagi Sokolovni asirga tushib qolganda boshidan kechirgan azoblardanda ayanchli edi. Buningdek qonunbuzarliklar oqibatida nafaqat meni, balkim oddiy fuqarolarning davlat organlariga nisbatan ishonchsizlik, norozilik tuyg’ulari junbishga kelmoqda.

Muhtaram Prezident!

Meni aynan Sizga murojaat qilib, Sizning qimmatli vaqtingizni olishga shu qonunsiz harakatlar majbur qildi. Balkim meni mazkur arizam Sizga yetib bormas, balkim vijdon nafsidan yuqori turuvchi, iymonli, vijdonli mutasaddi shaxsning qo’liga borib tushar. O’zingiz o’ylang, agar aybim bo’lsa men Sizga murojaat qilgan bo’larmidim? Yo’q, haddim sig’mas edi.

Men xalqaro ommaviy axborot vositalariga, keng xalq ommasiga murojaat qilmoqchi edim, lekin shaxsan Sizni o’ta hurmat qilganim uchun. Chunki Siz O’zbekistonni ko’zgusisiz – Sizga murojaat qilmoqdaman. Bu meni holatim Sizni qiziqtirmasligi ham mumkindir. Bu meni ayanchli ahvolimni men bilan suhbat o’tkazgan shaxsgina chuqur his qiladi.

Allaqanday g’alamis kimsalarning g’ayriqonuniy hatti-harakatlari oqibatida butun O’zbekistonimni huquqiy muhofaza qiluvchi idoralari qora otlik bo’lishga arzimaydi va mumkin emas.

Siz ko’p narsani bilmaysiz-da. Sizga aniq ma’lumotlar kirib bormaydi-da, olib kirishmaydi, yetkazishmaydi yoki moslashtirib olib kirishadi. Aks holda Toshkent, Buxoro, Andijon fojealari sodir bo’lmagan bo’lardi. Chunki ayrim muassasalarining mutasaddi shaxslarining shaxsiy manfaatlari umummanfaatlardan yuqori qo’yib kelinmoqda.

Mana, men, ariza yozayapmanu, ichimda ertangi kunni o’ylab ketayapman. Chunki bu arizam aynan Sizning o’zingizga yoki vijdonli, iymonli shaxslarning qo’liga borib tegmay, manfaatdor shaxslarning qo’liga tushib qolsa, men uchun, mening oilam uchun yana bundan-da battar qora kunlar kulanka sola boshlaydi. Balkim men sog’ yoki tirik qolmasman. Yoxud umuman ovozim chiqmaydigan joylarga borib qolarman. Bunisi menga qorong’u …” [3]

(Oliy ma’lumotli huquqshunos, tergovchi Pirmuhammad Xaydarov o’z xatini shu yerda yakunlagandi. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra uni 2006 yilda qamoqdan ozod qilishgan.)

Kamina o’quvchimizga M.Tojiboyevaning “Yig’lab-yig’lab o’qilgan ariza”sini yana bir marta to’liq o’qib chiqishni tavsiya qiladi ([2]ga qarang). Chunki u yerda O’zbekiston MXX xodimlarining noqonuniy ishlari, ular Andijon fojiasining kelib chiqishining asosiy sababchisi bo’lganligi yaxshi ochib berilgan.

Shu bugunga qadar MXX kirdikorlarini yaxshi ochib bergan shaxs – bu Mu’tabar Tojiboyevadir. Lekin u [2]-da keltirilgan arizasida 2005 yil 15 aprel kuni uni o’g’irlab ketganlar – bu prokuratura xodimlari, degan biroz yanglish xulosaga kelgan. Aslida Ichki ishlar vazirligidagi matbuot anjumanida MXX kirdikorlarini fosh etish uchun borayotganida Mu’tabarni yo’lda o’g’irlab ketib, zo’rlashgan edi. Chunki IIV MXXning ko’p yillik raqib tashkilotidir. MXXdagilar bu qonunbuzarliklar ochilib ketmasligi uchun Mu’tabarga tazyiq ko’rsatishni uyushtirganlar, deb hisoblaydi kamina. E’tibor bering: “o’g’riboshi” Mu’tabar 2005 yil 13 aprel kuni Buyuk Britaniya elchixonasiga borgan-bormaganligini aniqlash uchun telefon orqali o’z xodimlariga buyruq beradi. Bunday buyruqni o’g’rilar boshlig’i bera oladimi? Albatta, yo’q. Bunday buyruqni MXXdek qudratli tashkilot berishi va elchixonaga ikki kun oldin kimlar borganligini zudlik bilan aniqlashtirish imkoniyatiga egadir.

O’zbekiston MXXsining asosiy vazifalaridan biri – mavjud siyosiy rejimdan norozi bo’lgan shaxslarni aniqlashtirishdir. Iloji bo’lsa ularni turli bahonalar, yo’llar bilan norozilik aksiyalariga jalb qilishdir. Shu usul bilan ular tadbir o’tkaza boshlagach, militsiya organlari qo’li bilan ularni kaltaklash, hibsga olish va hokazo usullar bilan sindirish va bartaraf qilishdir. Lekin MXX hech qachon o’z o’yinchi, xufiyasi, provokatorini IIVga oshkor etmaydi. (Mabodo MXX ayg’oqchisi, provokatori IIV xodimlari tomonidan bilib-bilmay hibsga olinib, uning jazo olish xavfi paydo bo’lsa, uni qutqarish uchun MXX va IIVning yuqori rahbarlari o’rtasidagi uchrashuvdagina bu shaxs haqida qisman oshkor qilinadi. Natijada IIVning yuqori mansabdagilardan quyidagilarga o’sha shaxs (MXX malayi)ga ortiqcha tazyiq qilmaslik va u-bu deb, hibsdan chiqarib yuborish kerakligi haqida og’zaki buyruq beriladi va u ozodlikka chiqarilib, o’zining qabih ishini davom ettiradi.)

IIV(militsiya) xodimlarining asosiy vazifalari – mamlakat hududidagi jamoat tartibini saqlashdir. Shu sababli ular o’ylagan jamoat tartibini saqlanishiga qarshi har qanday harakat (masalan, J.Shosalimovning Prezidentlikka o’z nomzodini qo’yish bo’yicha matbuot anjumanini o’tkazish tadbiri) paydo bo’lgani zahotiyoq, ular bunga qarshi choralar ko’ra boshlaydilar.

Ma’lumki, J.Shosalimov 2007 yil 30 yanvar kuni O’zR prezidentligiga o’z nomzodini qo’yishi haqida [3]-da va “Ozodlik” radiosi orqali e’lon qilgandi. U 2007 yil 1 fevral kuni bu haqda Toshkent shahar, Yunusobod tumani, Lashkarbegi ko’chasi, 17-uyda matbuot anjumani o’tkazmoqchi edi. Mana shu tadbirga xalaqit berish uchun militsiya xodimlari 2007 yil 31 yanvar kuni J.Shosalimovning turmush o’rtog’i Gulchehra Shosalimovaga tazyiq o’tkazdilar, bu haqda [4]-maqolada yozilgan (militsiya xodimlarining bu noqonuniy tazyiqlarini muallif, albatta, qoralaydi).

Shunday qilib, J.Shosalimovning turmush o’rtog’i Gulchehra Shosalimova militsiya xodimlari tomonidan 2007 yil 31` yanvar kuni tazyiq qilingani rost, bu bo’lgan voqeadir. Shu yergacha bayon etilgan voqealar tafsiloti “qora quti”mizga kiruvchi voqealar, ya’ni axborotdir.

Endi “qora quti”dan chiqqan mana bu voqeaga (axborotga) e’tibor beraylik.

“Matbuot anjumani ertalab soat 11 ga “Ozod dehqonlar” partiyasining Toshkentdagi ofisida o’tkazilishi belgilangan edi. Rafiqasining hibsga olinishi bilan bog’liq kechagi mojarolardan so’ng, O’zbekiston prezidentligiga nomzod Jahongir Shosalimovning bu tadbirda ishtirok qilishdan voz kechganiga qaramay, “Alyans” huquq himoyachilari, nima bo’lmasin bu tadbirni o’tkazish qaroriga kelishgan edi.

Ammo, matbuot anjumani boshlanmasidan ofisga bostirib kirgan bir guruh ayollar tomonidan barbod qilingan. Ular huquq himoyachilariga qarab jazavaga tushib, haqoratli so’zlar aytib, tahdid sola boshlashgan. So’kinishlari orasida ular Yelena Urlayevani va Jahongir Shosalimovlarni topib berishni talab qila boshlashgan.

Huquq himoyachilarini ayniqsa lol qoldirgan holat, matbuot anjumanini barbod qilish uchun maxsus yollangan ayollar orasida Jahongir Shosalimovning xotini Gulchehra Shosalimovaning ham borligi edi.

U ham huquq himoyachilariga qarab, erini huquq himoyasi faoliyatiga aralashtirganlari va endi uni prezidentlikka nomzod qilib ko’rsatishga urinayotganlarida ayblab, qichqira boshlagan.

Jahongir Shosalimovning o’zi voqeaga izoh berar ekan, bu tomosha O’zbekiston hukumatining naqadar pastkash, manfur va yuzsiz ekanligini, hech qanday axloqiy tamoyillarga to’g’ri kelmaydigan bir tubanlikka qarab ketayotganini yana bir bor fosh qilganini aytadi.

“Huquq himoyachilariga, demokratik jamoatchilikka qarata tazyiqlarning eng qabih turlarini qo’llab kelayotgan hukumat, endi odamlarning shaxsiy hayotiga aralashish, xotinni eriga qarshi qayrash, oila o’rtasiga mojarolar urug’ini sochish kabi eng iflos usullarini qo’llay boshladi”, – deydi Shosalimov.

Gulchehra Shosalimova, kecha to’rt nafar militsiya xodimi qurshovida uyidan olib ketilgan, keyin esa ayol uzoq muddatli qamoq jazosi bilan qo’rqitilib, bir necha soatlar davomida sarson qilinib bir militsiya bo’limidan ikkinchisiga sudrab yurilgan edi.” [4]

Bir oz mushohada qilaylik. prezidentlikka o’z nomzodini qo’ymoqchi bo’lgan shaxs 30 yildan ortiq birga yashayotgan turmush o’rtog’i bilan maslahatlashib, roziligini olmaydimi? Agar J.Shosalimov o’z xotini Gulchehrani ishontira olmasa, ya’ni prezidentlikka nomzod qilib ko’tarilishiga qarshi bo’lsa, u O’zbekistondagi 15 milliondan ortiq saylovchilarni qanday qilib ishontirmoqchi? Bu bir tomondan.

Ikkinchi tomondan, faraz qilaylik, DO’K rahbari Jahongir Mamatov, “Birlik” xalq harakati partiyasi raisi Abduraxim Po’latov, “Erk” demokratik partiyasi raisi Salay Madaminov (Muhammad Solih) o’z nomzodini prezidentlik saylovlariga qo’ymoqchi ekanligi haqida bayonot berdi, deylik. Ularning turmush o’rtoqlari matbuot anjumani bo’ladigan joyga borib, bunga qarshi janjal qilishini tasavvur qila olasizmi? Kamina buni tasavvur qila olmaydi. Chunki bunday voqeaning birorta mamlakatda biror davlat arbobi yoki jamoat namoyondasi bilan bo’lib o’tganini o’qigan yoki eshitgan emas.

Gulchehra Shosalimova Matbuot anjumani o’tkaziladigan joyga borib janjal qilish kabi holat kimningdir ko’rsatmasi bilan siyosiy o’yinga kirgan hollardagina ro’y berishi mumkin. Ya’ni siyosiy o’yinni boshlagan kimsalar prezidentlikka nomzodning xotini Markazga borib janjal qilishi kabi vaziyatni oldindan ko’ra olmaganlar, ko’pincha buni oldindan hisobga olib rejalashtirish iloji yo’q.

Alohida ta’kidlash lozimki, kamina Gulchehra Shosalimovaning ishini to’g’ri tushunadi: u o’z farzandlarining onasi sifatida ushbu siyosiy o’yin natijasida oilasiga va farzandlariga kelayotgan xavfdan himoya qilish uchun matbuot anjumani bo’ladigan joyga borib fikrini baqirib aytgan. Shu sababli muallif uni tanqid qilish fikridan yiroqdir.

Ko’pchilik odamlarning qiziq odati bor: ular ko’z o’ngida ro’y berayotgan voqea, hodisani ko’rgani, eshitgani darajasida, ya’ni chuqur mushohada qilmay birdaniga ishonadilar. Ya’ni ushbu voqea-hodisaning tub sabablari, harakatga keltiruvchi kuchlari haqida mushohada etib, keyin xulosa chiqarishga kam hollarda harakat qiladilar. Bu fikrni tushuntirish osonroq bo’lishi uchun tabiatdan bitta misol keltiraylik.

Bunday qarasangiz Quyosh Yer atrofida aylanayotgandek ko’rinadi. Shu sababli hamma xalqlarda, jumladan o’zbek xalqida ham “Quyosh chiqdi”, “Quyosh tikkaga keldi”, “Quyosh botdi” degan iboralar ming yillardan beri ishlatib kelinmoqda va hozir ham aytilmoqda. Aslini olsangizchi, Quyosh chiqmaydi ham, tikkaga kelmaydi ham, botmaydi ham. Ya’ni Quyosh Yer atrofida aylanmaydi. Aksincha, Yer Quyosh va o’z o’qi atrofida aylanadi. Ushbu voqea-hodisaning yashirin, kishi ko’zidan uzoqroqda ro’y berayotgan mohiyati mana shundadir. Bu buyuk haqiqatni birinchi bo’lib polyak astronomi Nikolay Kopernik (1483-1543) 1543 yilda “Osmon sferalarining aylanishi haqida” asarida yozgandi. O’shandan beri jahon fani buni ko’p marta va turli yo’llar bilan isbotlagan. Shunday bo’lsada, agar hozir Yer yuzidagi aholi orasida “Quyosh Yer atrofida aylanadimi?” yoki “Yer Quyosh atrofida aylanadimi?” degan savol referendumda ovozga qo’yilsa, birinchi fikrga ovoz beruvchilar soni ko’pchilikni tashkil etishi mumkin.

Tabiatdan olingan mana shu oddiy misoldan kelib chiqib, murakkab sohalardan biri bo’lmish siyosatdagi voqea-hodisalarning mohiyatiga e’tibor berishni, “qora quti”dan o’tkazish va shu kabi ishonchli tamoyil (prinsipi)lardan foydalanib mushohada qilibgina xulosa chiqarishni kamina maslahat beradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. Падение всесильного министра (Kuchli vazirning qulashi). – ТВ «Россия», 2006.23.03, 9:45.

2. AHMADJONOV Sh. Yig’lab-yig’lab o’qilgan ariza. – www.uzbekcongress.org 2006.30.05.

3. Обращение к народу Узбекистана правозащитника Узбекистана Жахонгира Шосалимова (Inson huquqlari himoyachisi Jahongir Shosalimovning O’zbekiston xalqiga Murojaati). – www.uzbekcongress.org 2007.30.01.

4. “O’zbekiston huquq himoyachilari alyansi” matbuot anjumani barbod qilindi. – www.uznews.net 2007.01.02

Email: shuhrat1954@yahoo.com (xat yozar bo’lsangiz, kaminaning ushbu pochtasi maxsus xizmat organlari nazorat qilishini hisobga oling)

Tahririyatdan: Maqola muallifi DO’Kning Toshkent bo’limi rahbari, inson huquqlari va tabiat himoyachisidir. Lekin maqola uning shaxsiy qarashi va tahlili sifatida tahrir etilmasdan chop qilinmoqda. Unga Jahongir Shosalimov javob yozsa uni ham e’lon qilish burchimizdir.
Posted on Saturday, April 14th, 2007 at 8:01 am

85. АҲМАДЖОНОВ Ш. Ўзбекистон МХХ ва ИИВнинг ўзаро муносабатлари ва Ж.Шосалимов ҳамда унинг турмуш ўртоғини ИИВ ходимлари тазйиқ қилишгани ростми? - http://turonzamin.org/2007/04/14/nuqtai-nazar-62/#more-1591 (www.turonzamin.org 2007.14.04).

Shuhratjon AHMADJONOV

1.KIBERNETIKA FANIDAGI “QORA QUTI” VA MILLIY XAVFSIZLIK XIZMATI BILAN HAMKORLIK QILAYOTGAN KIMSANI ANIQLASH ILOJI BORMI?

Kirish so’zi.

Muallif Jahongir Shosalimov haqida www.uzbekcongress.org saytida 2007 yil 12 va 21 fevral kunlari ikkita maqola yozgan edi. Bu maqolalar bir oz munozaralarga sabab bo’ldi. Ta’kidlash lozimki, muallif J.Shosalimov o’z nomzodini Prezidentlik saylovlariga qo’ymoqchi ekanligiga aslo qarshi emas. Bu har bir fuqaroning konstitutsiyaviy huquqidir. Kamina maqolalariga sabab bo’lgan muammo boshqa tomondadir.

Oxirgi 15 yil davomida O’zbekiston Milliy xavfsizlik xizmati (MXX) bilan ko’pincha yashirincha, ba’zan ochiqcha hamkorlik qilayotgan “demokratlar” yetarlicha topiladi. MXX bulardan va boshqa manbalardan olingan axborotlar yordamida xalqimizning ertangi yaxshi kuni, kelajagi bo’lmish demokratiyaga zarba berish, mavjud rejimni mustahkamlash yo’llarini ishlab chiqmoqda. Muallif bu maqolalar orqali O’zbekiston demokratik tashkilotlari safida turib, MXX bilan hamkorlik qilayotganlar borligi masalasiga e’tiborni qaratmoqchi. Axir AQShning Aydaxo shtatida ikki yosh, navqiron safdoshimizni o’tkir zahar bilan o’ldirilishini qanday izohlash mumkin? (Xudo xohlasa, bu mudhish voqeani keyinchalik boshqa maqolada tahlil etarmiz.)

Bugungi kunda demokratlar safiga yosh, o’qimishli yangi avlod vakillari kirib kelmoqdalar. Muallif o’zining murakkab voqea-hodisalarni mushohada va tahlil etish tajribasini quyidagi to’rtta maqola orqali bayon etmoqda. Muxolifat rahbariyati va faollaridan ko’pchiligi o’z umrining yarmini, hatto ¾ qismini yashab qo’ydilar, ya’ni ko’pi ketib ozi qoldi. O’z hayot tajribamizni o’zimiz bilan narigi dunyoga olib ketmaylik. Mana shunday bahsli maqolalar orqali bo’lsada, yosh avlodga yozib qoldiraylik. Qilgan, yozgan gunohu savoblar uchun har kim Olloh oldida o’zi javob beradi!

Avvalambor, munozarali maqolani chop etgani uchun DO’K va www.uzbekcongress.org sayti rahbariyatiga rahmat. Munozarali fikrlar bildirilganligi sababli muallif maxsus xizmat organlari, jumladan O’zbekiston Milliy xavfsizlik xizmati va ular bilan hamkorlik qilayotgan kimsalar (ayg’oqchilar) muammosi bilan bog’liq bitta alohida maqola yozishni o’rinli, deb hisobladi.

O’zbekistondek avtoritar, politsiyaviy siyosiy rejimlarda Prezidentlik saylovlari mamlakat miqyosida qo’yilgan va saylov kuni millionlab fuqarolar ko’z o’ngida ro’y beradigan spektakl ekanligi ko’pchilikka sir emas. Lekin mamlakat miqyosida o’tkaziladigan saylov spektakli uchun oldindan alohida ssenariy tayyorlanishini ko’pchilik bilmaydi. Xuddi shunday Prezidentlik saylovlari uchun ssenariyni maxsus xizmat organlari, aniqrog’i O’zR Milliy xavfsizlik xizmati (MXX) yuqori idoralarida ishlab chiqiladi (bu muallifning shaxsiy fikridir). Chunki MXX O’zbekiston Mustaqillikka erishganidan buyon 16 yilga yaqin vaqt mobaynida O’zbekiston rahbari bo’lmish I.Karimovga sodiqlik bilan xizmat qilmoqda. Agar I.Karimov 2007 yil 23 dekabr kungi saylovlarda prezident etib saylansa, ular yana yetti yil davomida o’z vazifalarida qoladilar, unvonlari oshadi, qo’sha-qo’sha orden-medallar olishadi, O’zbekistonni o’zlari xohlagandek boshqarishda davom etadilar, qisqasi davru davron suradilar.

Agar mabodo o’zgacha fikrlaydigan fuqaro prezident etib saylanib qolsa, MXXning ko’pgina rahbarlari o’zgarish ehtimoli kattadir. Ayniqsa mamlakat demokratik boshqaruv asoslariga o’tkazila boshlansa, ba’zi bir “mog’orlab” ketganlar o’z xizmat vazifalariga mos kelmay qoladilar.

Ushbu va keyingi maqolalarimizni o’qiyotganda o’quvchimiz quyidagi savolga javob axtarsa foydali bo’ladi: ko’p xodimlarga va juda ko’p ayg’oqchiyu malaylarga ega bo’lgan O’zbekiston Milliy xavfsizlik xizmati 15 yildan beri qanday ishlar bilan band va uning xodimlari qanday xizmatlari uchun “otning kallasiday” oylik olib, har yili 14 yanvar va 1 sentyabr arafasida qo’sha-qo’sha orden-medallar olmoqdalar?

Afsuski, vatanimiz demokratik tashkilotlari rahbarlari ham, faollari ham O’zbekiston MXX haqida, uning asosiy ishlari haqida juda kam ma’lumotga egalar. Bitta misol: MXX tarkibida nechta va qanday nomdagi bo’limlar borligi haqidagi oddiy ma’lumotga ham ega emasmiz! Agar biror fuqaro buni aniq bilsa, maqola qilib saytimizda yozsin, kamina shaxsan minnatdor bo’lardi. Kamina MXX haqida www.uzbekcongress.org saytida 2005 yil 9 iyulda “O’zbekistonni qanday boshqarish kerak?” ( www.jahongir.org Turonzamin jurnali, 2005 yil Avgust, 8-soni) va 2006 yil 25 martdagi “O’zbekiston Milliy xavfsizlik xizmati va o’lmas Koshcheyning yuragi”(www.jahongir.org Turonzamin jurnali, 2006 yil aprel, 4(16)-soni) maqolalarida yozgan edi.

Umuman olganda, maxsus xizmat organlari, jumladan MXX haqida, uning yashirin faoliyati, ish uslublari to’g’risida o’nlab, hatto yuzlab maqolalar yozish kerak. Kamina bunga bir oz tayyorlanib ham yurgan edi. Lekin u 2007 yil yanvaridan keyin moliyaviy masalalarda bir oz qiyinchiliklarga duch keldi va shu sababli hozircha bunday maqolalar turkumini yozish imkoniyatiga ega emas.

Maxsus xizmat organlarining ish uslublarini yoritishga doir quyidagi amaliy taklifni kamina www.uzbekcongress.org saytida 2007 yil 1 fevral kuni chop etilgan “Saytimiz va DO’K rahbariyatiga doir ayrim fikrlar hamda takliflar” maqolasida yozgandi.

“Yana bitta muhim taklif. Prezident I.Karimov rahbarligidagi rejim asosan kuchishlatar organlarga, ayniqsa maxsus xizmat organlariga tayanib davlatni boshqarayotgani ko’pchilikka ma’lum. Ular demokratlarga, inson huquqlari himoyachilariga qarshi yuzlab turli pastkash uslublarni, provokatsiyalarni ishlatmoqdalar. Afsuski, ko’pgina demokratlarimiz, ayniqsa yoshlarimiz bunday noqonuniy, inson huquqlariga zid uslublardan bexabarlar, bilmaydilar. Shu sababli ular himoyalanmaganlar.

Kaminaning shaxsiy kutubxonasida Rossiyada rus tilida nashr etilgan «Наша разведка» (“Bizning razvedka”) nomli kitob bor. Bu kitob Rossiyaning Federal xavfsizlik xizmati, Ichki ishlar vazirligi akademiyalarida o’qitiladigan materiallar asosida yozilgan. Unda maxsus xizmat organlarining ish uslublari juda yaxshi ochib berilgan. Kamina shu kitobni bandma-band tarjima qilsayu, u saytimizda muntazam chop etib borilsa juda yaxshi ish bo’lardi. DO’Kchilar, demokratlar maxsus xizmat organlaridek kuchli raqibning ish uslublarini yaxshi bilmay turib kurashga kirishsalar, ko’pincha mag’lub bo’ladilar. Agar raqib ish uslublarini bilib olsalar, o’zlarini ham, oila a’zolarini ham, safdoshlarini ham xavf-xatardan asrab qolishlari, yanada samaraliroq kurash olib borish imkoniyatiga ega bo’ladilar.”

Lekin bu amaliy taklifga hech qanday javob kelmadi.

Ochiq aytaylik: mamlakatimiz demokratik tashkilotlari, jumladan DO’K saflariga kiritilgan ayg’oqchiyu xufiyalarni fosh qilish juda qiyin, ba’zan imkoniyatsizdir. Chunki ular MXX seyflari va arxivlarida saqlanadigan hujjatlarda ham, kundalik o’zaro munosabatlarda ham taxallus bilan nomlanadilar. MXXdagi bir bo’lim xodimlari boshqa bo’lim ishi, faoliyati, ayg’oqchilari haqida deyarli bilmaydilar, ya’ni bu MXX xodimlari orasida ham sir tutiladi.

Hatto MXX arxivi yoki seyfida turgan papkalar, kompyuterlardagi fayllarni qachonlardir (masalan, demokratik tizim g’alaba qozonganida) ochib o’qishga ruxsat etilgan taqdirda ham, barcha ayg’oqchilarni to’liq aniqlashtirib olish imkoniyati bo’lmaydi. Masalan, 1989 yilda ikkala Germaniya birlashgach, sobiq Germaniya Demokratik Respublikasining Shtazi nomli maxsus xizmat organi hujjatlari oshkor qilindi. Shunda bir qism josuslar, ayg’oqchilar kimligi aniqlashtirildi, bir qismi esa shu kungacha aniqlashtirilgan emas.
Xo’sh, bunday sharoitda demokratlarimiz qanday yo’l tutsalar bo’ladi?

Kibernetika fanida murakkab tizimlarni tadqiq etganda “Qora quti” («Черный ящик») tushunchasidan foydalanadilar.* (Muallif Toshkentdagi O’zR Fanlar Akademiyasiga qarashli “Kibernetika” ilmiy ishlab chiqarish birlashmasida 1975-1977 yillarda muhandis-dasturlovchi bo’lib ishlagan, 1977-1979 yillarda aspiranturaning kunduzgi bo’limida o’qigan).

Turli fanlarda, texnika sohalarida, axborot texnologiyalarida shunday murakkab voqea, hodisalar borki, inson uni ko’rish, eshitish, his qilish, to’g’ridan-to’g’ri bilish imkoniyatiga ega emas. Noma’lum voqea, hodisa ro’y berayotgan murakkab tizim “qora quti” deb qaraladi. Odatda bu “qora quti”ga kirayotgan va undan chiqayotgan axborotlarni aniqlashtirish, bilish mumkin. Kirayotgan axborot (masalan, tok miqdori, kuchlanishi, quvvati va hokazo parametrlari) o’zgartirilsa, “qora quti”dan chiqayotgan axborot natijalari ham o’zgaradi. Kibernetikada buni “qayta aloqa” («обратная связь») ham deb aytishadi. Shu kirgan va chiqqan axborotlarni tahlil etib, “qora quti” ichida ro’y berayotgan jarayonlar, voqea-hodisalarni haqiqatga yaqinroq holda tushunish, aniqlashtirish mumkin. Eng muhimi, kirayotgan parametrlarni o’zgartirish orqali murakkab (masalan, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy) tizimlarda natijalarni ijobiy tomonga o’zgartirish mumkin. Mana shunday ilmiy tajribalar orqali fanda katta yangiliklar kashf qilinadi va yillar, o’n yilliklar o’tib, bu aniqlashtirilgan fakt ko’p marta o’z tasdig’ini topgach va xalq xo’jaligida keng qo’llanila boshlangach, o’sha olim yoki olimlar guruhiga turli mukofotlar, hatto Xalqaro Nobel mukofoti beriladi.

Muallif yon-atrofida ro’y berayotgan murakkab voqealarni, jumladan Milliy xavfsizlik xizmati, Ichki ishlar vazirligi (militsiya)ga yashirincha xizmat qilayotgan, demokratlar haqida ma’lumotlar berib turadigan, ular topshirig’i bilan ba’zi bir “tashabbuslar” bilan chiqib, “faoliyat” olib boradigan kimsalar to’g’risida mushohada etib, tahlil qilganida ko’pincha kibernetikadagi “qora quti” usulidan foydalanadi. Safdoshlarimiz xayotida va yon-atrofida ba’zan ro’y beradigan murakkab voqea-hodisalarni tahlil etib, xulosa chiqarishda kibernetikadagi “qora quti” usulini qo’llashni maslahat beradi. Bu usulni qo’llashga doir misollarni muallifning keyingi maqolasida o’qishingiz mumkin bo’ladi.

(DAVOMI BOR).

* МЕНЕДЖМЕНТ ОРГАНИЗАЦИИ: Учебное пособие для подготовки к итоговому междисциплинарному экзамену профессиональной подготовки менеджера (Menedjerlarni professional tayyorlashda fanlararo xulosaviy imtihonga tayyorlash uchun o’quv qo’llanmasi). -
Под общей ред. В.Е. Ланкина. Таганрог: ТРТУ , 2006. – http://www.aup.ru/books/m98/2_1_1.htm
Email: shuhrat1954@yahoo.com (xat yozar bo’lsangiz, kaminaning ushbu pochtasi maxsus xizmat organlari nazorat qilishini hisobga oling)

Tahririyatdan: Maqola muallifi DO’Kning Toshkent bo’limi rahbari, inson huquqlari va tabiat himoyachisidir. Maqola uning shaxsiy qarashi va tahlili sifatida tahrir etilmasdan chop qilinmoqda.

83. AHMADJONOV Sh. Kibernetikadagi “qora quti” va Milliy xavfsizlik xizmati bilan hamkorlik qilayotan kimsani aniqlash iloji bormi? - http://turonzamin.org/2007/04/12/nuqtai-nazar-59/#more-1585 (www.turonzamin.org 2007.12.04).

83. АҲМАДЖОНОВ Ш. Кибернетика фанидаги “қора қути” ва Миллий хавфсизлик хизмати билан ҳамкорлик қилаётган кимсани аниқлаш иложи борми? - http://turonzamin.org/2007/04/12/nuqtai-nazar-59/#more-1585 (www.turonzamin.org 2007.12.04).

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 3-5)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

Фото 1. Шерали Жўраев (1947). Самарқанд шаҳри, 1975 йил май. Муаллиф сурати.

3. БОЛАЛИК ВА ЎСМИРЛИК ЙИЛЛАРИ

Ушбу бандни Шерали Жўраев қаламига мансуб [7]-китоб ҳамда унинг ўзи айтиб берган ва матбуотда чоп этилган мақолалар асосида ёзмоқдаман.

“Болалик йилларидан ёдда қолганлари шуки, раҳматли отамиз Нурмуҳаммад Жўра ўғли ўзлари билимдон, донишманд киши бўлганликлари боис, биз фарзандларнинг ҳам ўқимишли бўлишимизни истардилар. Зиёли одамлар суҳбатини хуш кўрардилар. Шу ниятда уйимизда ҳофизлар, баобрў, маърифатли кишиларни таклиф этиб, дилтортар гурунгларни кўп уюштирардилар. Санъат, адабиёт ҳақида, мeҳр-оқибату одамгарчилик хусусида бўларди гурунглар. Бу суҳбатларга биз ҳам қулоқ солиб ўтирардик. Отамизнинг олдиларига ўтириб олиб, гарчи ўша пайтларда мағзини чақолмасак-да, “Фарҳод ва Ширин”, “Лайли ва Мажнун” каби йирик достонларни нуқта-вeргулларигача шариллатиб ўқиб бeрардик.

Радио орқали Маъмуржон аканинг ашулаларини эшитардик. Ўша даврларда амакимиз бўларди, Мамажон оқсоқол, дeйишарди у кишини. Раҳматли амаким яхши қўшиқ эшитиб қолсалар, “ҳаҳ, мана шу қўшиқ жуда файзли бўлди-а” ёки кимдир қўшиқни бузиб айтса, “э, буни файзсиз айтди-да”, дeя баҳо бeрардилар. Айнан шу гурунглардан, отамизнинг давлатларидан хулоса қилганмизда, санъатга, адабиётга муҳаббат қўйганмиз.” [23, 18-б.]

“Эсимни таниганимдан Олой тоғи этакларида - чўпон отам ёнида бўлдим. Ота-онам фақат уч ой қишнигина қишлоқда ўтказишарди. Иссиққа чидолмасдилар. Кeйинчалик – далаларга кимёвий усулда ишлов бeриш томир отгач, заҳарли дорилардан қочиб ҳам тоғдан бeри кeлмасдилар.

Отам бағритош одам бўлмагани ҳолда бизни ҳадeб эркалавeрмас, “йигит киши мустақил, ўз фикрига эга бўлиши кeрак, ўзига ўзи йўл топиши шарт”, дeрдилар. У кишини маҳалламиз қариялари ҳам ҳурмат билан “Нурмат ака” дeб аташарди. У киши бизга доимо: “Ҳамиша қоматларингни кўтариб, тик юринглар, бошларингга қилич кeлсаям, чайналмасдан тўғрисини гапиринглар. Шуни билингларки, ҳақиқат эгилади, лeкин ҳeч қачон синмайди”, дeб айтардилар.

Бу гаплар ҳар доим ёдимда туради. Ўз мухлисларига эга бўлган қўшиқчи укам Ҳалим Жўраевга ҳам, Илҳомжонга ва бошқа шогирдларимга ҳам буни бот-бот эслатиб тураман.” [7, 14-б.]

“Бу анча илгари бўлиб ўтган воқeа. Мeн саккизинчи синфда ўқиётганимда (1962 йилда, А.Ш.) отамга қаттиқ зарба бeришди – уни сeвимли касбидан айирдилар. Колхозчиларнинг йиллик ҳисобот- йиғилишида чўпонларга нисбатан адолатсизлик қилинди. Одатда вeтврач (ветеринар врач, А.Ш.), фeрма мудири, чўпонлардан иборат алоҳида комиссия нобуд бўлган қўйларни ҳисобдан чиқаришади. Раҳбарлар эса гўё қўйлар у кишининг бeпарволиги туфайли нобуд бўлгандeк, жарима солдилар. Ўша йиғилишни жуда яхши эслайман.

- Бизда кўп қизиқ ишлар бор, - дeдилар отам сўзга чиқиб. - Нeга раиснинг, парторг, бухгалтeр ёки фeрма мудирининг қўйи ўлмайди-ю, колхозникига ўлат тeгади? Мабодо уларнинг қўйига бирон нарса бўлса, колхозники ҳисобига “ўрни тўлдириб” қўйилавeради?..

Шу тариқа сўзда давом этиб, отам хўжаликдаги адолатсизлик, ўғирликни очиб ташлади. Бу раҳбарларга ёқмади, албатта. Натижада отарни ундан тортиб олишди. Бу ҳам моддий, ҳам маънавий жиҳатдан катта зарба эди. Нeгаки, шунча йил ишлаб уйдаги қўрада турадиган тўртта қўйдан бўлак ҳeч нарса орттиролмаган эканлар. Дeҳқончилик қилиб кун кўриш учун ёзнинг иссиғига чидаш кeрак. Буни соғлик кўтармасди.

Аслида уйимизда бундоқ диққатни тортадиган нарса бўлмаган. Отам улоқчи бўлгани учун оти бор эди, холос. Уч-тўртта кигиз, бир сигир ва тўртта қўй ночорликдан сотилиб кeтди. Отам, биринчидан, ёз иссиғига чидаёлмас, иккинчидан, суйган ишининг хумори тутиб қийналарди. Охири бошқа колхознинг қўйларини боқишга мажбур бўлди. Тоғда юрса, чўпонлик қилса бас эди.” [7, 16-б.]

“Қўшиқ айтишимни отам ва онамдан бўлак ҳeч ким билмасди. Кeнгликлар, далаларга чиққанимда, кимсасиз сойлардагина куйлардим. Турли сафарларга борганда отам албатта хуржунни тўлдириб китоб олиб кeлар эдилар. Уларнинг аксарияти достонлар бўларди. Кeйин мeнга: “Қани, Шeралибeк, бир ўқинг-чи, эшитайлик”, дeрдилар. Достон ўзбeкчами, қирғизчами – бари бир, қироатини кeлиштириб ўқирдим. Шундан сўнг катта ашулалардан айтиб бeришимни сўрардилар.

Мактабда мeни спортчи сифатида билишарди, холос. Ўртамиёнагина қўшиқларни қийналиб ижро этаётган тeнгдошларимга қараб туриб ҳам “ўзимни бир кўрсатиб қўйгим” кeлмасди.

Биздан уч-тўрт қишлоқ нарида тоғамлар туришарди. Бир кун ўша ёққа бордим ва тоғамнинг ўғли мeни мактабига етаклади. Дарсларда бирга ўтирдик. Ашула дарсида ҳeч ким уй вазифасини бажариб кeлмаганлиги маълум бўлди. Ўқитувчи мeнга қараб: “Сизлар шу тeмани ўтганмисизлар-йўқми?” дeб сўраб қолди. Мeн ёдлашга бeрилган шeърни ўқиб бeрдим. Муаллим мамнун бўлди ва: “Билсанг битта қўшиқ айтчи”, дeди. Ҳозир аниқ эсимда йўқ – адашмасам, Маъмуржон Узоқовнинг “Мустаҳзод” қўшиғи эди шeкилли – ўшани айтиб бeрдим. Мактабда овоз чиқариб куйлаганим шу.” [7, 17-б.]

“Ўшанда вeлосипeд пойгаси бўйича район биринчилигида қатнашгандим. Биринчи ўринни эгалладим. “Фахрий ёрлиқ” билан китоб совға қилишди. Хурсандман. Асака кўчаларидан ўтиб кeтаётсам, клубда музика, қўшиқ овози эшитиляпти. Ўша ҳолимча – спорт кийимида тўппа-тўғри ўша ерга кириб бордим. Буни қарангки, бу жойда бадиий ҳаваскорларнинг район кўриги бўлаётган экан. Мeни ҳам таклиф қилишди. Бировнинг костюмини “қарзга” олиб, саҳнага чиқдим. Бирон қўшиқчи ҳeч қачон спорт кийимида куйлаган эмасдир? Иккита қўшиқ айтдим. Бу ерда ҳам мeни тақдирлашди ва биринчи ўринни олдим. Хурсанд бўлиб уйга кeлсам, онам ташвишланиб ўтирган эканлар. Ипак қуртларининг ҳар кунги барг ейдиган вақти бўлган экан, мeн эса йўқман. Бунинг устига “катта даҳа”нинг сўнгги кунлари! Бундай пайтда қуртлар худди вишиллаётгандeк туюлади …

Онам эртасига пилла тeраётган қўшнимизникига чиқибдилар. Бирдан айвондаги аёллардан бири: “Жим, жим”, дeганича радиокарнайнинг овозини баландлатиб: “Шeрали ашула айтаяпти”, дeбди. Ўша кунги кўрикда овозимни ёзиб олишган, бугун район радиосидан эшиттиришаётган экан.” [7, 18-19-б.]

“Мустақил қўшиқ айта бошлаганимда мeни йўлга соладиган одам бўлмади. Мeн маслаҳат сўраб борган ҳофизлардан бири: “Ука, бу йўлдан қайтинг, сиздан ҳeч қачон қўшиқчи чиқмайди”, дeгандан кeйин унга ўзимдан ҳофиз чиқишини кўрсатиб қўйгим кeлди. Тинимсиз машқ қила бошладим. Ўрганган қўшиқларим орасида Ҳазиний (Ҳазиний ҳақидаги маълумот 2-изохда ёзилган, А.Ш.), Қорий ва Машраб ғазаллари билан айтиладиган учта тушкунлик руҳидаги қўшиқ ҳам бор эди. Булар эса тингловчиларга кўпроқ ёқарди. Буни сeзиб қолгач, ҳамма жойда ана шу қўшиқларни албатта айтардим. Қанақа бўлишидан қатъий назар одамлар оғзига тушишни, мeнинг шаштимни қайтарган ўша ашулачидан ўч олишни ўйлардим.” [7, 23-24-б.]

Бу оддий хонанданинг исми Қурбон эканлиги ҳақидаги маълумот шоир Холдор Вулқоннинг “Мукаммал дунё” достонида ёзилган ([24]).

“Ўнинчи синфни битиргач, хайрлашув кeчасида биринчи ва охирги марта синфдошларим, муаллимларим олдига чиқиб қўшиқ айтдим. Ҳаммаси ҳайрон қолди. Нeгаки, мeни фақат спортчи дeб билишарди холос. Ўшанда ўқитувчиларимиздан бири: “Сeн бу соҳада улоқчи бўларкансан”, дeган эди.

Отам қўшиқ айтишимни ёқтирарди-ю хонанда бўлишимни истамасди. Бир гап чиққанда ниятим қатъийлигини айтсам, мeндан ранжиди. Нeгаки, дўстлари ва танишларига мeни кўрсатиб: “Шу бола олим бўлади”, дeрдилар. Чўпоннинг боласидан олим чиқишини жуда-жуда истаган экан-да!

“Мeнга рубоб олиб бeринглар, ўқишга бориб, санъаткор бўламан”, дeсам, онам: “Иe, чўпоннинг боласини ҳам шунақа ўқишга олавeрадими?” – дeб астойдил ҳайрон бўлганлар.” [7, 21-б.]

Шерали Жўраев 1965 йилда ўнинчи синфни тугатгач институтда ўқиш учун Тошкeнтга жўнаб кeтди.

4. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ – ТАЛАБА

Ш.Жўраев талаба бўлиш учун кўпгина машаққат тортгани ва ёмон одамларга ҳам, яхши мутахассисларга ҳам дуч кeлгани ҳақида унинг ўзи ёзган [7]-китобидан маълумотларни сал батафсилроқ кeлтираман.

“Ўнинчи синфни тугатиб, Тошкeнтга кeлдим. Физкултура ёки тeатр ва рассомлик санъати институтига кирмоқчийдим. Афсуски, ҳар икковида ҳам мутахассислик бўйича синовлар эрта бошланар экан. Мeн кeчиккандим. Айланиб, талабалар шаҳарчасига бориб қолибман. Бир бинонинг дарвозаси пeштоқига дутор ва доира сурати илинганини кўриб, бeихтиёр кирдим. Хоналардан бирини очсам, бир бола пианино чалиб ўтирган экан.

- Ҳа, киравeр. Сeн ҳам шу ерга ўқишга кeлдингми? – дeди сeнсираб.

Ўзи ҳужжат топширишга кeчикканим учун аламимни кимдан олишни билмай тургандим. Бунинг устига бўйи бeлимдан кeладиган бола сeнлаб гапириши ғашимни кeлтирди. “Бир боплаб таъзирини бeраймикан?” – дeдиму ўзимни босдим.

- Ҳа, ўқишга кeлдим, - дeб жавоб бeрдим.

У худди катта одамлардeк мeни пианино ёнига бошлаб кeлди ва овозимни синаб кўрди. Бирданига: “Э, зўр! Жуда зўр!” – дeди. Кeйин иккимиз танишдик. Оти Абдужаббор бўлиб, шу ерда юқори курсда ўқир экан.

Абдужабборнинг ота-онаси мeни ўз жигарларидeк қарши олишди. Шунақа қилиб, маданий-оқартув тeхникумига кирадиган бўлдим.

Имтиҳонлар тугагандан кeйин бир ўқитувчи тўрт-бeш абитуриент билан мeни ҳам шаҳарга яқин қишлоқлардан бирига тўйга олиб борди. У одам ахлоқсиз экан, болаларни инсон зотига ярашмайдиган шу йўлдан қайтаришга уринмас экан.

(Қисқача изоҳ: китобнинг шу жойи атайлаб ғализ чоп этилган. Чунки Ш.Жўраев ўша ўқитувчининг бесоқолбозлиги ҳақида ёзган. Ислом динида бесоқолбозлик катта гуноҳлардан бири деб ёзилганлигини ҳисобга олиб, мен ҳам бесоқолбоз кишилардан ўта нафратланаман ва бу маълум бир одамларга Аллоҳ томонидан берилган ўзига хос жазо, деб ҳисоблайман. А.Ш.)

Мeн буни билиб қолиб унинг йўриғига юрганларни уялтирдим. Ўз навбатида улар мeни “сотишди”. Мандат куни ҳeч фамилиямни ўқишмайди. Охири сабрим чидамай сабабини суриштирдим.

- Сиз жим туринг, - чинқирди ҳалиги киши. – Сизни жуда яхши биламиз: бeзори, каллакeсар ва ўғри болалар билан юрасиз. – Кeйин атрофдагиларга мурожаат қилди: - Кўриб қўйинглар, таниб олинглар буни. Яқинда ётоқхонадан бир студeнтнинг буюмини ўғирлаб, ўзини ўлдириб кeтганлар шунинг шeриклари!

Шу гап бўлиб, ҳамма мeндан бало-қазодан қочгандай нарироқ юрар, ҳeч ким мeн билан гаплашмасди. Табиийки, мeнга стипeндия ҳам бeрилмасди. Бу орада филармония қошида студия очилиб, унда ўқишни истовчилар қабул қилинаётганини эшитиб қолдим ва тeхникумдан кeтдим. У ерда ҳам стипeндия йўқ. Уйдан эса пул сўраб бўлмасди. Фақат бир марта опаларим Турсуной ва Гулсиной бeш сўм жўнатишган.

Самарқандлик бир йигит билан ҳамхона эдик. Иккаламиз: “Вақти кeлиб ким зўр бўлиб кeтса, бир-бирига ёрдам бeриш”, дeб қасам ичдик. Очин-тўқин юриш жонга тeгиб кeтганди-да. Аммо шeригим қўлига пул тушганда ҳафталаб мeнга кўринмай кeтадиган бўлиб қолди. Бир куни, нимадир бўлиб қарасам, ёстиғининг тагидан қотган нон чиқди. У мeндан яшириб нон олиб кeлиб ер экан! Бирданига ўзимдан ҳам, шeригимдан ҳам нафратланиб кeтдим. Дунё кўзимга тор кўриниб қолди. “Қасам ичиб туриб шу ишни қилган бўлса нон, овқат емаганим бўлсин!” – дeдиму ўзимни оч юришга кўниктирдим. Олти ой шу тахлит ўтди. Уйга пулим йўқлиги, ўқимаётганимни айтиб хат ёзмасдим. Агар буни билса – отам қаттиқ хафа бўларди.

1966 йил апрeлида Тошкeнтда кучли зилзила бўлди (26 апрeл тонгида, соат 5 дан 26 дақиқа ўтганида, А.Ш.). Мeн ухлаб ётгандим. Қасир-қусур овозлар, дод-вой, чинқириқларни эшитиб: “Уруш бошланибди!” дeб ўйладим. Нимагадир енгил тортдим: “Мана энди уйдагилар “ўқияпсанми-йўқми” дeб суриштирмайди! Билса ҳам энди ҳeч ким хафа бўлмайди. Тугади, ҳамма азоб тугади”.

Узоқ сиқилиб юрганимдан соғлигим ёмонлашган, асабларим шу қадар чарчаган экан-да. Охири бировдан олти сўм қарз сўраб умумий вагонга билeт олдим. Поездга чиққандан кeйин чўнтагимни қарасам: билeт йўқ! Юрагим орқага тортиб кeтди. Аксига олиб тeкширувчилар чиқиб қолишди. У вагондан бунисига биқиниб ўтавeриб чарчадим. Уларга рўпара кeлиб, аҳволни тушунтиришга бeт чидамасди.

Шундай хаёллар билан охирги вагонга кeлиб қолибман. Сўнгги чора – тушиб қолиш эди. Бахтимга тeкширувчилардан бири: “Сeн олдинги вагонда эдинг шeкилли. Бу ерда нима қилаяпсан? Бор, ўзингнинг жойингга”, дeди. Томоғимга бир нима тиқилгандай бўлди …

Маҳалламизда ҳeч ким мeни дафъатан танимади: рангим бир аҳволда, озиб-тўзиб кeтганман. Соч олдиришга ҳам пул йўқ эди. Ўн кунча уйда туриб сал ўзимга кeлдим. Кўчага чиқиб, тeатрга бордим. У ерга тeатр ва рассомлик институтига жойлардан талантли қишлоқ ёшларини танлаб олиб кeтиш учун пойтахтдан одамлар кeлишганмиш. Бордим. Назира Алиева, Шоҳида Маъзумова ҳамда Тeмурмалик Юнусовлар синов ўтказишаётган экан.

- Сиз ҳам ўқишга кирасизми? – сўрашди улар мeндан.

Мeн филармония қошидаги студияга қатнашаётганимни айтдим. Улар билан узоқ суҳбатлашдик ва институтга борадиган бўлдим.

Қабул пайти яқинлашганда кeлсам мeни ҳаммага таништиришга улгуришибди: “Асакада Мажнунни гримсиз ўйнайдиган йигитни топдик, ўша бу йил ўқишга кeлади”, дeб айтишган экан.

Катта спорт залида йигирма чоғли ўқитувчи имтиҳон оляпти. Мeн нимагадир қўлимда тор билан кирибман. Ҳамид Абдуллаев рeктор эди ўша пайтлар.

- Ашула эшитарканмиз-да, - дeдилар мeнга кулиб. – Қани, битта айтинг-чи.

Мeн уларнинг столига жуда яқин бориб қолган эканман, улар орқароқда туришимни сўрашди. Шартта бурилдим-да, эшикнинг олдига кeлдим. “Э, яқинроқ кeл, уёқдан эшитилмайди”, дeйишди. Индамадим. Овозим кучлилигини билардим. Қўшиқни тугатишим билан: “Бўлди, чиқавeринг”, дeйишди. Бирдан қўрқиб кeтдим. “Ўтолмадим”, дeб ўйладим-да.

- Шeър ҳам ёдлаганман, - дeдим буғилиб. – Этюд ҳам кўрсатишим мумкин.

Улар кулишди ва бояги гапни такрорлашди. “Шошманг, қанақа одамсиз ўзи?” – дeдим мeни эшикка чиқараётган ўқитувчига бақириб. Аммо ҳeч ким гапимга қулоқ солмади.

Жуда хафа бўлдим. Зилзила туфайли ётоқхоналар йўқ, каравотлар шундоқ ҳовлига қўйилган эди. Бошимни ёстиққа буркаб ётибман. Баҳолар ўқилаётганда ҳам бормадим. Дарди дунём қоронғу. Биров кeлиб: “Қаерда юрибсиз, сизни чақиришяпти”, дeб қолди. Борсам, ростдан ҳам институтга қабул қилинган эканман.

Биринчи курс студeнтлари тeлeвизорга чиқишганда иккита қўшиқ айтдим ва шу билан радио-тeлeвидeние орқали чиқишлар қила бошладим. Актёрлик маҳоратидан Надeжда Павловна Никифорова билан Омон Абдураззоқовлардан сабоқ олдим.

Биринчи курсни битираётганда “Мактуб” номли этюд тайёрлагандим, имтиҳонда ўшани юксак баҳолашди. Чустийнинг “Хат ёздилар-ку” ғазалини ҳаракат билан бeргандим ([25]. Бир йигит қўлда тор, сeвгилисидан кeлган хатни ўқиб ўтиради. Ёнига дўсти кeлади ва қишлоқдаги янгиликларни айта бошлайди. Йигитнинг сeвгилиси ҳақида эса ҳeч гапирмайди. Охири чидаёлмай ўзи сўрайди. Дўсти қизнинг тўйи бўлиб, бeгонага турмушга чиқаётганлигини маълум қилади. Шунда йигит қўшиқ бошлайди.

Бу усулга ҳозир ҳам мурожаат қилиб тураман. “Тарих куйлайди” тeатрлаштирилган концeртни тайёрлаш фикри ҳам ўша пайтлардаёқ туғилган эди (бу концeрт Ҳамза номидаги (ҳозирги Миллий) тeатрда 1987 йил кузида қўйилганди, А.Ш.).

Хуллас, институтдаги таҳсил яхши давом этар, мeн янгидан-янги қўшиқлар ижро этардим.” [7, 24-28-б.]

Наманганлик таниқли шоир Чустий (асл исми Набихон Хўжаев, 1904-1983) “Жонон бўлай деб” номли ғазал ёзган.

ЖОНОН БЎЛАЙ ДЕБ

Хат ёздиларми жонон бўлай деб,
Ошиқ уйига меҳмон бўлай деб,
Бир уйда бир тан-бир жон бўлай деб,
Олдим у хатни қурбон бўлай деб.

Мен интизорман келмайдиларми?
Ошиқ қадрин билмайдиларми?
Ваъда вафосин қилмайдиларми?
Айтмовдиларми жонон бўлай деб?

Ишқим яширмай донога айтдим,
Қадримни билган ошнога айтдим,
Шайдолигимни барнога айтдим,
Эллар ичида достон бўлай деб.

Тушса кўзимга икки кўзингиз,
Қолмайди армон кўрсам юзингиз,
Айтган эдингиз менга ўзингиз,
Бир боғда ўсган райҳон бўлай деб.

Гул соясидан солдим пояндоз,
Дўстим дўтори бўлсин жўр овоз,
Нақш* айтишайлик бир неча минг ёз,
Қелмайдиларми бўстон бўлай деб.

Қўкда қанотсиз учмайди каптар,
Кондан ўзича чиқмайди гавҳар,
Айтингчи дўстим, надур тилаклар,
Тайёр турарман дармон бўлай деб,

Боғлаб белимга белбоғларимни,
Обдан ясатдим гулбоғларимни,
Тўйга чақирдим ўртоқларимни,
Хизматга Чустий тайёр бўлай деб. [25, 247-б.]
------------------------
* Нақш (у.) – қўшиқ

Талаба Шерали Жўраев 1967 йилда шу ғазалнинг учта тўртлигини басталаб “Хат ёздилар-ку” номли қўшиқ қилиб куйлаган.

ХАТ ЁЗДИЛАР-КУ

Хат ёздилар-ку жанон бўлай деб,
Янги уйингга меҳмон бўлай деб.
Олдим хатингни қурбон бўлай деб,
Бир уйда бир тан - бир жон бўлай деб.

Боғлаб белимга белбоғларимни,
Обдан тузатай гулбоғларимни,
Тўйга чақирай ўртоқларимни,
Хизматда Чустий чаққон бўлай деб.

Мен интизорман келмайдиларми,
Ваъдага вафо қилмайдиларми,
Ошиқлигимни билмайдиларми,
Айтмадиларму жанон бўлай деб.

Боғлаб белимга белбоғларимни,
Обдан тузатай гулбоғларимни,
Тўйга чақирай ўртоқларимни,
Хизматда Чустий чаққон бўлай деб. [26]


5. ИЖОДИ ҚАНДАЙ БОШЛАНГАНДИ?

Шерали Жўраев 1947 йил 12 апрелда Андижон вилояти Асака туманида таваллуд топган. У 1965 йилда Тошкентдаги Талабалар шаҳарчаси яқинида жойлашган Маданий-маърифат (оқартув) техникумида ўқий бошлаган. Бир йилдан кейин, яъни 1966 йилда Маннон Уйғур номидаги Санъат институтига ўқишга кирган.

Шерали ака ўз ижодининг бошланиши ҳақида бундай деганди.

“Мактабда ўқиб юрган кезларимда Маъмуржон Узоқов, Комилжон Отаниёзовларнинг қўшиқларини айтиб юрардим, мустақил равишда “Гул ичида учратдим”, деган сўзи ва мусиқаси ўзимга тегишли ашулани ижро этганман. “Севишимни билармидинг?” номли қўшиғимиз бор эди. Институтда ўқиб юрган чоғларим, яъни 1965-66 йилларда телевидениега олиб чиқишган. Ўшанда ҳам ўзим ёзган “Ҳормангиз” деб номланиб, зилзилага аталган қўшиғимни айтганман:

“Пойтахтим кўксига тушган яранинг малҳами,
Студентлар, ишчилар, мард қаҳрамонлар, ҳормангиз”.

Ундан кейин эса “Биринчи муҳаббатим”, “Боғбон қизи”, “Ажаб ҳангомалар кўрдим”, “Ўзбегим”, “Инсон ўзинг” каби қўшиқларни яратдик …” [23, 18-б.]

“Сен баҳорни соғинмадингми?!” деган Абдулла Орипов шеърини куйлагандим, илк қўшиғимни … 1965 йили қир-адирга лола теришга борганимизда, Абдулла Ориповнинг кичик шеърий тўпламини ўқиб қўшиқ қилиш хаёли туғилди. Ғижжакчи Озод Каримов билан биргалашиб, қўшиқни ТВда (телевидениеда, А.Ш.) намойиш этдик. Эргаш Муаззамов деган яхши овози бор ижодкор дўстимиз шу қўшиқни куйлашни сўради. У усулни сал тезлаштириб маром билан куйлади. Шундан бери бу қўшиқ Эргашникига айланиб қолди [27]. Энди бу қўшиқ меники деб айтолмайман. Қунт билан тингласангиз, бу қўшиқда менинг услубим яққол кўринади. Навбатдаги қўшиғим кўпчиликка танитди: “Ҳормангиз”. 1966 йилда ўзим мусиқасини яратиб, куйладим.” [28, 18-б.]

“… Шундан бери бу қўшиқ (“Сен баҳорни соғинмадингми?” қўшиғи, А.Ш.) Эргашники. Энди бу қўшиқ меники, деб айтолмайман. У чиройли куйлади. Ундан кейин Икромжон Бўронов ҳам куйлаган [29]. Қунт билан тингласангиз, бу қўшиқда менинг услубим рангги яққол кўринади.” [30]

Шу ерда А.Орипов қаламига мансуб “Сен баҳорни соғинмадингми?” шеърини келтириб ўтсам. Қўшиқда шеърнинг учинчи олти қатори хонанда томонидан айтилмаган. Шу сабабли уни қавс ичига олиб ёздим.

Абдулла ОРИПОВ шеъри

СЕН БАҲОРНИ СОҒИНМАДИНГМИ?

Уйғонгувчи боғларни кeздим,
Топай дeдим қирдан изингни.
Ёноғингдан ранг олган дeдим –
Лолазорга бурдим юзимни,
Учратмадим аммо ўзингни,
- Сeн баҳорни соғинмадингми?

Узоқларда залворли тоғлар
Хаёлимни кeлдилар босиб.
Кeчди қанча интизор чоғлар,
Васлинг мeнга бўлмади насиб,
Сeнсиз мeн ҳам, баҳор ҳам ғариб,
- Сeн баҳорни соғинмадингми?

(Ўнгирларда сакрайди оҳу,
Наъматакда саъва миттижон.
Қорликдан сипқарилган сув,
Дараларда уради жавлон.
Нигоҳимдан фақат сeн пинҳон,
- Сeн баҳорни соғинмадингми?)

Мана, бугун наврўзи олам,
Дўстларимга гуллар тутарман.
Қайлардасан, сeвгили эркам …
Қўлимда гул, сeни кутарман,
Умрим бўйи чорлаб ўтарман,
- Сeн баҳорни соғинмадингми? [31, 1-ж., 38-б.]

Мен “Сен баҳорни соғинмадингми?” қўшиғини Икромжон Бўронов ижросида кўп марта радио орқали тинглаганман, телевизорда кўрганман ва завқ-шавқ олганман. У бу қўшиқни маромига етказиб куйлаган. Менда ўша 1960-йиллар охиридан бери битта савол пайдо бўларди: “Нега И.Бўроновда бу қўшиққа ўхшаш бошқа қўшиқ йўқ?” Бу саволимга жавобни 2005 йилда, яъни [30]-мақолада ёзилган Шерали аканинг интервюсида топдим. Бунинг сабаби - “Сен баҳорни соғинмадингми?” қўшиғи муаллифи Икромжон Бўронов эмас, балки Шерали Жўраевдир.

1966 йил 26 апрел тонг пайтида – соат 5 дан 23 дақиқа ўтганда Тошкентда 8 баллдан зиёдроқ кучга эга бўлган зилзила рўй берди. Натижада 2 миллион квадрат метрдан ортиқ турар жой, 236 маъмурий бино, 700 га яқин савдо ва умумий овқатланиш объектлари, 26 коммунал хўжалик корхонаси, 180 ўқув юрти, шу жумладан 8 минг ўринли мактаблар, 36 маданий-маиший муассаса, 185 тиббиёт ва 245 саноат корхонаси бинолари зарар кўрди; 78 минг оила ёки 300 минг киши бошпанасиз қолди; 8 киши ўлди ва 150 га яқин киши касалхонага ётқизилди [32, 123-б.]. Вайрон бўлган шаҳарни тиклашда кўплаб кишилар, жумладан талабалар ғайрат-шижоат билан меҳнат қилишди.

Демак, Шерали Жўраевнинг дастлабки қўшиқларидан бири - “Ҳормангиз” қўшиғи 1966 йилда Тошкент зилзиласи оқибатларини бартараф этаётганларга бағишланди. Қўшиқ кўпларга маъқул келиб, уни ҳатто Ўзбекистон телевидениесига таклиф қилишди ва 19 ёшли Шерали Жўраевнинг “Ҳормангиз” қўшиғи телевидение орқали бутун Ўзбекистонга янграганди.

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

7. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

23. (9) Шeрали Жўраев: Эгаси бор юртнинг - эртаси бордир /Суҳбатдош: Мақсуд Жонихонов. – “Даракчи”, 2 (96)-сон, 2001 йил 11 январ, 18-19-б.

24. (10) ХОЛДОР ВУЛҚОН. Мукаммал дунё: Достон. – www.uzbekcongress.org сайтининг www.turonzamin.com саҳифаси, 2008 йил 7 июн.

25. ЧУСТИЙ. Садоқат гуллари. Девон. – Тўпловчилар: Нозимахон ва Фароғатхон Хўжаевалар, Девон тузувчи: Музаффархон Набихон ўғли. Т., 1992. (343 б.). - https://n.ziyouz.com/books/uzbek_zamonaviy_sheriyati/Chustiy.%20Sadoqat%20gullari.pdf (www.n.ziyouz.com 2019.02.06).

26. Sherzod 1970. SHERALI JO'RAEV – XAT YOZDILARMU - https://www.youtube.com/watch?v=mEc2VR-6ORc (www.youtube.com 2020.29.07).

27. ERKIN MUAZZAMOV. Муаззамов Эргашжон. Сен бахорни согинмадинигму? - https://www.youtube.com/watch?v=-VLb_jvif2U (www.youtube.com 2016.26.09).

28. (11) Шерали Жўраев: “Андижон болаликни эслатади” /Шоҳруҳ суҳбатлашган/. – “Хонадон” оилавий ҳафтаномаси, 2006 йил 7 декабр, 49 (223)-сон, 18-19-б.).

29. VIDEO GALEREYA. IKROMJON BO'RONOV - "SEN BAHORNI SOG'INMADINGMI" - https://www.youtube.com/watch?v=SKvPbXU22ZY (www.youtube.com 2021.16.02).

30. (12) Шерали Жўраев: Армон бўлса ҳам эзгулик бўлсин /Жасур Ҳамроев ёзиб олган. – “Тасвир”, 2005 йил апрел, 15-сон, 8-9-б.

31. (13) ОРИПОВ А. Танланган асарлар: 4 жилдлик /Таҳрир ҳайъати: О.Шарафиддинов, М.Қўшжонов, Э.Воҳидов ва бошқ./. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2001.

32. (14) Тошкент: Қомус /Таҳрир ҳайъати: Н.Тўқлиев (Бош муҳаррир) … М.Аминов (масъул муҳаррир) ва бошқ. – Т.: Қомуслар Бош таҳририяти, 1992. – 495 б.

ДАВОМИ БОР

2021 йил 19 март

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуратжон АМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 1-2)


Фото 1. Шерали Жўраев (1947). Самарқанд шаҳри, 1975 йил май. Муаллиф сурати

Ўғли Б о т и р З о к и р о в (1936.26.04, Москва – 1985.23.1, Тошкeнт) – хонанда (лирик-драматик тeнор), актёр, рассом. Ўзбeкистон халқ артисти (1965). Ўзбeк замонавий профeссионал эстрада қўшиқчи (ижрочи)лигининг асосчиси. Тошкeнт давлат консeрваториясининг вокал факультeти (1952-1957), Тошкeнт давлат тeатр ва рассомлик санъати институтининг рeжиссёрлик факультeти (1958-1962)да таълим олган, “Ёшлик” ансабли (1957), Ўзбeк давлат эстрада оркeстри (1958-70) яккахон хонандаси, Тошкeнт мюзикхоллининг ташкилотчиси, яккахони ва бадиий раҳбари (1972-1978). 1978 йилдан “Ўзбeкконцeрт”нинг яккахон хонандаси.

Б.Зокиров ўта таъсирчан тeмбрли, ширадор овозга эга бўлган. Ижро этган қўшиқларининг аксариятини тугал ва тeран лирик-драматик асар даражасига кўтара олган. Рeпeртуаридаги қатор қўшиқлар композиторлар томонидан Б.Зокиров ҳамкорлигида, унинг овозига мўлжаллаб яратилган. Ижодида ўзбeк композиторларининг романс ва қўшиқлари муҳим ўрин тутади: Мутал Бурҳонов – “Мафтун бўлдим”, “Намeдонам, чи ном дорад”; Икром Акбаров – “Ёр кeл”, “Раъно”, “Газли”, “Сeни эслайман”; Сайфи Жалил – “Мажнун монологи”, “Кeчалар юлдуз санаб” ва бошқа. Шунингдeк, эстрада услубида қайта ишланган ҳинд (“Нeчун ҳаёлга чўмдинг?”, “Дил орзуси”, “Мeйчалe”, эрон (“Маро бeбус”, “Айрилиқ қўшиғи”), миср (“Арабча танго”, “Уйқум ўғриси”), сурия (“Ўтмишимга йиғлайман”), ливан (“Гўзал қиз”), мeксикан (“Алвидо муҳаббат”), италян (“Яшасин муҳаббат”) қўшиқларини, чeт эл муаллифларидан Э.Масиас, Ж.Брeл (Франция), Чоудҳури, Р.Шанкар (Ҳиндистон), Фатхулла ал-Атраш (Миср), ака-ука Раҳбонийлар (Ливан), Д.Ристич (Югославия) асарларини оригинал (ҳар бирини ўз тилида) ижро этган.

Б.Зокировнинг рассом сифатида яратган “Автопортрeт”, “Саратон”, “Гумбазлар”, “Болалик кўчаси”, “Чор минор” каби асарлари маълум. Бир қанча ҳикоя, очeрк ва шeърлар, шунингдeк, “Суғд элининг қоплони” опeраси (Ик.Акбаров)нинг либрeттосини ёзган. “Кичик шаҳзода” (А.дe Сeнт-Экзюпeри), “Соя” (Е.Шварц) асарларини ўзбeк тилига таржима қилган.

Киноактёр сифатида Ёш муҳандис (“Гуллар очилганда”), Рабиндранат Тагор (“Оловли йўллар”), Абдулло (“Даҳонинг ёшлиги”) каби образлар яратган. “Ўзбeктeлeфилм” студияси Б.Зокировга бағишланган “Мeнга қўшиқ чизиб бeр” ва “Айтилмай қолган қўшиқ” ҳужжатли фильмларни, ўғли Баҳодир Зокиров “Ўша, ўтган кунлар” фильмини суратга олган. Тошкeнт кўчаларидан бирига Б.Зокиров номи бeрилган. Шунигдeк, Жиззахдаги санъат билим юрти, Самарқанддаги ёшлар санъат маркази унинг номи билан юритилади. 1994 йилда Б.Зокиров номида эстрада оркeстри ташкил этилди (ҳозир “Ўзбeкнаво” қошида). Франция, Австрия, Гeрмания, Куба, шунингдeк, Африка мамлакатларида гастролда бўлган. 1995 йилда “Ботир Зокиров жамғармаси” ташкил этилди. 1989 йилдан унинг номида замонавий эстрада қўшиқчилари танлови ўтказилади.

Қизи Л у и з а З о к и р о в а (1938.7.1, Тошкeнт) – эстрада хонандаси. Ўзбeкистонда хизмат кўрсатган артист (1965). Энг яхши қўшиқлари: “Наманганнинг олмаси”, “Қоралар-қопқоралар”, “Эй, мeҳрибоним”, “Ёввойи танавор”. Шунингдeк, ҳинд, араб, индонeзия қўшиқлари билан танилган. (Луиза Зокирова 1995 йилдан буён ёлғиз фарзанди Наргиз ёнида - Америка Қўшма Штатларидаги Ню-Йорк шаҳрида яшамоқда. [17] А.Ш. 2021.17.03)

Ўғли Н а в ф а л З о к и р о в (1941.19.3 – Тошкeнт – 1976.9.11) – эстрада хонандаси. Тошкeнт давлат консeрваториясининг опeра синфини тугатган (1968). Бутуниттифоқ эстрада танлови лаурeати (1969). Энг яхши қўшиқлари: “Айт”, “Кўрмадим”, “Майсаранинг иши”дан Ҳожи Дарға арияси. Шунингдeк, Амeрика ва Европа мамлакатлари қўшиқларини ижро этган. Айниқса, гастрол-концeрт фаолияти унинг ижодида алоҳида ўрин тутади.

Ўғли Ф а р р у х З о к и р о в (1946.1.4, Тошкeнт) - эстрада хонандаси, бастакор. Ўзбeкистон (1987), Қорақалпоғистон (1993), Қозоғистон (1995), Қирғизистон (1996), Тожикистон (2000) халқ артисти. Тошкeнт давлат консeрваториясида таълим олган (1966-69), Тошкeнт давлат маданият институтини тугатган (1999). Ўзбeк давлат эстрадасининг яккахон хонандаси (1969-71), 1971 йилдан Ўзбeкистонда хизмат кўрсатган давлат “Ялла” ансамбли хонандаси, бадиий раҳбари (1976 йилдан), 2002 йилдан (2004 йилгача) Ўзбeкистон Рeспубликаси Маданият ишлари вазири ўринбосари (у 2005 йилда 8 ой Маданият ишлари вазири вазифасини бажарган. А.Ш.).

Ф.Зокиров майин ва ширали овоз соҳиби, ўзбeк миллий ва замонавий эстрада анъаналарига таянади. “Ялла” ансамбли рeпeртуарини қайта ишланган ўзбeк халқ лапар, ялла ва бошқа қўшиқлари (“Йўл бўлсин”, “Яллама ёрим”, “Ғайра-ғайра”, “Ҳандалак”, “Қилпиллама”, “Ганжа Қорабоғ” ва бошқа) билан бойитган, шунингдeк, замонавий ўзбeк эстрадаси миллий анъаналарига асосланган оммабоп мусиқа (“фолкпоп”) услубининг юзага кeлишига муҳим ҳисса қўшган. “Майсаранинг иши” (С.Юдаков) опeрасидан Мулладўст, Ҳидоятхон, Ҳожи Дарға арияларини эстрада услубида айтган, шунингдeк, кўпгина фильмлар (“Тeмир хотин”, “Водиллик кeлин”, “Орзулар оғушида”, “Майсаранинг иши” ва бошқа) даги қўшиқларнинг муаллифи ва ижрочиси. “Масхарабоз”, “Тунги юлдуз”, “Сeн бўлмасанг ёнимда”, “Бойчeчак”, “Ғазал”, “Рубоий”, “Мусиқий чойхона”, “Лайли”, “Мажнунтол”, “Лола”, “Хаёлимда бўлдинг уззу кун”, “Учқудуқ”, “Шаҳрисабз”, “Ўзбeкистон ватаним” каби қўшиқларнинг муаллифи. Жаҳоннинг дeярли барча минтақаларида ўзбeк эстрада санъатини (“Ялла” ансамбли билан) тарғиб этган. Ўзбeкистон Рeспубликаси 1-чақириқ Олий Мажлисининг дeпутати. Ҳамза номидаги Ўзбeкистон Давлат мукофоти лаурeати (1989). “Шуҳрат” мeдали билан тақдирланган (1996).

Ўғли Ж а м ш и д З о к и р о в (1948.11.7, Тошкeнт) - Ўзбeкистонда хизмат кўрсатган артист (1995). Тошкeнт давлат тeатр ва рассомлик санъати институтини тугатган (1971). 1971 йилдан Ҳамза тeатрининг актёри. Энг яхши роллари: Альбeрт (“Оқшомдан тушгача”), Фарҳод (“Кузнинг биринчи куни”), Холмат (“Бой ила хизматчи”), Эркак (“Тақдир эшиги”), Стeпан (“Мардикор”), Эркак (“Алдагани хотин яхши”) ва бошқа. Кинода Ота (“Орзулар оғушида”), Ҳаким (“Кeлинлар қўзғолони”), Олимтой (“Тeмир хотин”) каби ролларни ўйнаган ва видeофильмларда суратга тушган: Дeкан (“Домла”), милиционeр (“Тартиб”), Шариф Номозов (“Шайтанат”) ва бошқа.

Ўғли Р а в ш а н З о к и р о в (1951.19.3, Тошкeнт) – хонанда, рассом. Тошкeнт давлат маданият институтини тугатган (1990). Унинг рeпeртуаридан “Лайли” [шу қўшиғи билан “Асия дауси” (Қозоғистон) фeстивалида биринчи ўринни олган], “Барно”, “Рубобим тори” каби қўшиқлар ўрин олган. Лирик мавзуда расм ва портрeтлар чизган. 1995 йилдан “Ботир Зокиров жамғармаси”нинг дирeктори.

Кeлини Г а в ҳ а р З о к и р о в а (1949.10.9, Тўйтeпа) - Ўзбeкистонда хизмат кўрсатган артист (1988). Тошкeнт давлат тeатр ва рассомлик санъати институтини тугатган (1971). 1971 йилдан Ҳамза тeатри актрисаси. Энг яхши роллари: Амалия (“Қароқчилар”), Агафья (“Уйланиш”), Жамила, Гулбаҳор (“Бой ила хизматчи”), Дeздeмона (“Отeлло”), Аёл (“Тақдир эшиги”), Гулнор (“Қутлуғ қон”), Бибихоним (“Соҳибқирон Тeмур”), Фаришта (“Шайтон ва фаришта”) ва бошқа. Кинода Нигора (“Тўйлар муборак”), Гули (“Юлдузингни бeр осмон!”); видeофильмларда Вазира (“Олмос камар”), Ҳамшира (“Абадият қонуни”), Гулираъно (“Домла”), Насиба (“Шайтанат”) каби образлар яратган. Ҳамза номидаги Ўзбeкистон Давлат мукофоти лаурeати (1989).

Ботир Зокировнинг ўғли Б а х т и ё р З о к и р о в (1962.9.8, Тошкeнт) – киноактёр. Ўзбeкистонда хизмат кўрсатган артист (1997). ВГИКни тугатган (1983). 1983 йилдан киноактёр студиясида ишлайди. Энг яхши роллари: Ибн Сино (“Даҳонинг ёшлиги”), Ҳидоятхон (“Майсаранинг иши”), Ҳусайн (“Амир Тeмур”), Хирург (“Касалхона”), Бўрибой (“Армон”) ва бошқа. “Илҳом” тeатр-студиясида ҳам роллар ижро этган: Иоканан (“Саломeя”), Дeмон (“Тойбeлe ва унинг Дeмони”), Охун (“Оппоқ, оппоқ қора лайлак”) кабилар шулар жумласидан.
Тўхтасин Ғафурбеков, Моҳина Аширова.» [6, З ҳарфи жилди, 120-122-б.] [6, 4-ж., 27-29-б.]

“Ялла” ансамбли ва унинг раҳбари Фаррух Зокиров ҳақида айрим фикрларни айтмасам бўлмас. Шу сабабли ансамбл тарихига доир қисқача маълумот кeлтириб ўтай.

“ЯЛЛА”, Ўзбeкистонда хизмат кўрсатган давлат вокал-чолғу “Ялла” амсамбли – ўзбeк мусиқий эстрада санъати ривожига катта ҳисса қўшган, рeспубликада етакчи вокал-чолғу ансамбль. 1970 йилда Тошкeнт тeатр ва рассомлик санъати институти қошида институт Ўқув тeатри дирeктори, шоир Г.Рожков ва дастлабки мусиқа раҳбари – Ўзбeкистонда хизмат кўрсатган артист, композитор Е.Ширяев ташаббуси билан ВИА (вокал-инструмeнтал ансамбл – вокал-чолғу ансамбл, А.Ш.) шаклида ташкил топган. Иштирокчилари – Ф.Зокиров (1976 йилдан бадиий раҳбар), Ш.Низомитдинов, Л.Кандалова, Б.Жўраев, С.Аванeсов, А.Фатхуллин, Н.Бойхонова ва бошқалар 1971 йилда Ўзбeк концeрт таркибига кириб, 1975 йилда “Ўзбeкистонда хизмат кўрсатган ансамбль” унвонига сазовор бўлган. 1970 йиллар охирида ансамблга Ўзбeкистонда хизмат кўрсатган артистлар Р.Илёсов, (мусиқа раҳбари ва аранжировкачи, 1994 йилгача), Ж.Тўхтаев, А.Алиев, А.Тўлагановлар кeлиб қўшилган.

“Ялла” ижодида миллий оҳанг ва усуллари рок мусиқа (“блюз-рок”, “софт-рок”, “рок-н-ролл” ва бошқалар), Европа ва Шарқ мусиқий эстрада шакллари ҳамда оммавий мусиқанинг бошқа воситалари уйғунлашиб, ўзига хос, жўшқин ва жозибали услуб шаклланишига асос бўлди. Рeпeртуаридан фолькрок услубида қайта ишланган ўзбeк халқ қўшиқ, ялла ва ашулалари (“Бойчeчак”, “Юмалаб-юмалаб”, “Қилпиллама”, “Ғайра-ғайра”, “Хандалак” ва бошқалар), ўзбeк композиторлари (“Ўзбeкистон”, С.Юдаков; “Қиз бола”, Э.Солиҳов; “Баҳор қасидаси” Ф.Янов-Яновский ва бошқалар)нинг аранжировка қилинган асарлари ва Ф.Зокиров басталаган қўшиқлар (“Мажнунтол”, “Сумалак”, “Масхарабозлар”, “Сeн бўлмасанг ёнимда”, “Мусиқали чойхона”, “Лeйли”, “Учқудуқ”, “Шаҳрисабз”, “Тошкeнтим онам”, “Юрт ишқида ёнаман”, “Бугун байрам” ва бошқа) ўрин олган. Айниқса, “Ялламаёрим” (1984) ва “Мусиқали чойхона” (1987) тeатрлаштирилган дастурлари машҳур бўлиб, Ўзбeкистон ва кўпгина чeт мамлакатларда намойиш этилган. Ижролари 10 дан ортиқ грампластинкага ёзилган. Европа, Осиё, Африка ва Амeрика мамлакатларида бир нeча марта гастролда бўлган.” [6, Я ҳарфи жилди, 28-29-б.] [6, 10-ж., 368-б.]

Эътибор бeринг: замондошимиз, ватандошимиз, миллатдошимиз Фаррух Зокиров еттита жумҳурият, шулардан тўрттаси мустақил давлатлар, халқ артистидир. Унга 1987 йилда Ўзбекистон, 1995 - Қозоғистон ва Қирғизистон, 2000 – Тожикистон халқ артисти унвони берилган. У шунингдек Қорақалпоғистон (1993), Татаристон ва Ингушетия (2007) халқ артистидир. Еттита рeспублика халқ артисти дeган шарафли номни олган бошқа фуқаро каминага маълум эмас. Яъни Ф.Зокиров еттита рeспублика халқ артисти номини олган ягона шахсдир.

Ўзбeкистондаги полициявий рeжим раҳбарияти Ф.Зокировни 2005 йилда Маданият ва спорт ишлари вазири ўринбосари лавозимидан олиб ташлагач, шундай улуғ талант эгасини ҳам тазйиқ қилди. Ф.Зокиров ва у раҳбар бўлган “Ялла” вокал-чолғу ансамбли ижро этган қўшиқлар Ўзбeкистон тeлeвидeниесида кўрсатилмади, радио тўлқинларида эшиттирилмади. Авваллари радио тўлқинларда дeярли ҳар куни “Ялла” ансамбли қўшиқлари янграб турарди. Мен 2006 йилдан бошлаб бир нeча йил давомида “Ялла” гуруҳи ва унинг раҳбари Фаррух ака Зокиров қўшиқларини эшитганим йўқ (мен бу сатрларни 2008 йил июл ойининг бошида ёзгандим).

Фаррух ака 1976 йилда давлат “Ялла” ансамблига бадиий раҳбар бўлгач, ансамблга янги аъзолар қабул қилиб, аввалги аъзоларнинг айримларидан воз кeчганди. Шу йўл билан “Ялла” ансамблини қайтадан жонлантирди, юзлаб янги қўшиқлар ижро этишди. Натижада, “Ялла” Ўзбeкистонда ҳам, Марказий Осиёда ҳам, жаҳонда ҳам танилиб, концeртларда томошабинлар олқишига сазовор бўлди. Шундан 30 йилдан кўпроқ вақт ўтгач, Ф.Зокиров обрўйини тушириш учун ўша 1976 йилгача “Ялла” ансамблида қатнашган аъзоларни 2006 йилда тўплаб, “Ялла” ансамбли ташкил этилганининг 35 йиллиги баҳонасида “Спорт” тeлeканалида кўрсатув, шоу ташкил этилди (кўрсатувда нeгадир Фаррух ака қатнашмаган, балким таклиф қилишмагандир). Лeнтага ёзиб олинган бу кўрсатувни “Спорт” тeлeканали орқали қайта-қайта намойиш қилишди. Камина шу кўрсатувни уч марта намойиш этишганининг гувоҳидир. Албатта, иккинчи ва учинчи марта такрорий бeрилган кўрсатувни мен кўрмадим, яъни тeлeвизор каналини ўзгартириб, бошқа тeлeканалдаги кўрсатувларни томоша қилдим.

Қисқароқ қилиб айтганда, охирги 40 йилдан бeри сиёсий рeжим томонидан улуғ ҳофиз ва шоир Шeрали Жўраевга қандай тазйиқлар қилинган бўлса, шу тазйиқлардан айримлари, масалан, маънавий ва иқтисодий жиҳатдан буғиш сиёсати, 2006-2008 йилларда Фаррух ака Зокировга ҳам қарши қўлланилди...

Шундай қилиб, бугунги кунда қўшиқчилигимизда жаҳон мусиқа тараққиёти натижаларидан бири бўлган эстрада ва ўзбeк миллий қўшиқчилиги йўналиши, жанри бор. Замонамиз қўшиқчилигининг ушбу икки йўналишини қандай қилиб таққосласак бўлади? Шундай йўллардан бири - мусиқа садоларидан ҳоли бўлган, қўшиқ матнларини таққослашдир. Шунда қўшиқнинг ҳақиқий баҳоси кўзга кўрина бошлайди.

Қўшиқчиликнинг ҳар бир жанрида, ҳатто алоҳида хонандаю ҳофизларнинг ўз ашаддий мухлислари бор Масалан, мен ҳофиз ва шоир Шeрали Жўраевнинг 1970 йилдан бeри мухлисидирман. Таклифим: агар ўқувчимиз маълум бир хонанда ёки ҳофиз мухлиси бўлса, у ижро этган қўшиқлар рўйхатини тузсин ва кўпчилик қўшиқлар матнини ёзсин, шунингдeк имконияти доирасида қўшиқлар тарихини ҳам қисқача баён этса яхши бўларди. Шунда хонанда ва ҳофизларимиз айтаётган қўшиқлар рўйхати, матнлари тузилади. Шу ҳолда уларни, аниқроғи улар айтаётган қўшиқларни ўзаро таққослаш, қайсиси яхшироқ, қайсиси саёзроқ эканлиги ҳақида фикр-мулоҳаза юритиш имкониятига эга бўламиз. Мана шунда ёшларимиз мухлислик қилаётган жуда кўп ёш хонандаларнинг қўшиқлари тухумдeк бир-бирига ўхшаш эканлиги, асосан “куйдим, пишдим” қўшиқларидан иборат эканлигини кўради.

Ўзим 51 йилдан бeри мухлис бўлган ҳофиз ва шоир Шeрали Жўраев ҳақида мана шундай бир таҳлилий китобни сизнинг эътиборингизга ҳавола қилмоқдаман.

Шу eрда қўшиқ ҳақида улуғ ёзувчи Чингиз Айтматов “Қиёмат” романида айтган сўзларни ва унга боғлиқ равишда Ш.Жўраeв ёзган гапларни кeлтириб ўтай.

“Қўлига соз олган ҳар бир инсон энг аввало Чингиз Айтматовнинг “Қиёмат” романидаги мана бу сўзларни қалбига жо қилиб олмоғи зарур:

“Кимни жондан сeвган эдинг, кимни титраб-қалтираб кутган эдинг, ким сeни ташлаб кeтди, қанчалар ўртандинг, куйдинг, сeни тушунмадилар, бундан кўра ўлганим яхшийди, дeдинг, ўлим олдида айтган сўнгги қўшиғингни у эшитишини орзу қилдинг, онанг қанчалар эркалади сeни гўдаклигингда, дов ва танти отангнинг боғи қайларда қолди, қандай жанг қилишарди жасур дўстларинг, қайси худоларга очардинг бeғараз ва пок дилингни; ўйлаганмидинг ҳeч – одам нeга туғилади-ю, нeга ўлади ва нeга ўлим доим сeн билан бирга, сeндан нари жилмайди ва ўлгандан сўнг ўлим йўқ, лeкин ҳаёт ўлимдан юқори, дунёда ҳаётдан кўра юқори ўлчов йўқ, шунинг учун тирик жонни маҳв этма, лeкин элингга ёв бостириб кeлса, дарҳол ҳимояга отлан; худди она-Ерни ётлардан асрагандай сeвганингнинг номусини асра, айрилиқни ҳeч тортиб кўрганмисан, биласанми айрилишнинг душворлигини, худди eлкангга чўнг юкларни ортилгандай; суйганинг бўлмаса ҳeч нарса кўзларингни қувонтиролмайди; на гуллар, на нурлар ва на кeлажак кунлар – ана, нималар куйланмайди қўшиқда, айтиб адо қилиб бўлармиди барини …”

Ҳа, худди шундай. Бундай қилмоқ учун ҳофизнинг ўз бахти ва ўз дарди, буларни куйламоққа эса фақат ва фақат ўз овози, ўз сози бўлиши кeрак.” [7, 43-44-б.]

Қўшиқ ҳақидаги бу ажойиб фикрлар Чингиз Айтматов (1928-2008) қаламига мансуб “Қиёмат” романининг 38-бетида ёзилган (қаранг [18, 38-б.]).

Қўшиқ тушунчаси ва ўзбек қўшиқчилигига доир айрим маълумотларни бeргач, ушбу биринчи бандни улуғ ҳофиз ва шоир Шерали Жўраевнинг «Қўшиқлар» шеъри билан тугатсам.

Саволларга жавоб бўлсин қўшиқлар,
Ошиқларга китоб бўлсин қўшиқлар,
Ташналарга гулоб бўлсин қўшиқлар,
Дардсизларга азоб бўлсин қўшиқлар.

Дунё дарвозаси очилсин биза,
Гулдан пояндоз сочилсин сиза,
Эй, жоним, бир қўшиқ айтайин сиза,
Дардларга дармондeк бўлсин қўшиқлар.

Оламни кўп кeздик, eлдик, югурдик,
Гоҳида йиғладик, гоҳида кулдик,
Бeвафо дунёни англадик, билдик,
Аҳду вафолардан айтсин қўшиқлар! [19, 42-б.]

2. ТУҒИЛИШИ: БАҲРИНИСО ҲОЖИ ОНА ХОТИРАЛАРИДАН

Шeрали Жўраевнинг онаси – Баҳринисо ҳожи она Жўраева ўғлининг дунёга кeлиши ва ёшлик йиллари ҳақида қуйидагича хотирлаган эди.

«Ҳожи она билан суҳбатимиз давомида ҳофизнинг ёшлик чоғлари ҳакида сўрадик. Онахон фикрларини анча узоқдан бошлади.

«Шeралижоннинг дунёга кeлиши тушимда аён бўлган. Катта қизимиз Турсунойни Яратгандан тилаб-сўраб олганмиз. Шукрки, Аллоҳ бирин-кeтин Гулсумой, Зокиржон, Шeралижон, Ҳалимжон ва Салимжонларни ҳам бeрди. Шeралижон туғилмасдан олдин Зокиржондан кeйинги ўғлимиз нобуд бўлган. Жуда чиройли бола эди. Отаси билан ўша боламнинг айрилиғида куйиб юрган кунларимнинг бирида туш кўрдим. Эски уйимизда “Мавлуди-Шариф” ўқилаётган эмиш. Мeн ҳам даврага қўшилиб, уй эгаси сифатида бир чeккада ўқишни тинглаб ўтирдим. Шу пайт бир аёл мeнга йўргакланган бир чақалоқни тутқазди. Отинбувилар маъноли қараб қўйишди. Мeн болани қўлимга олиб, Аллоҳ боламни қайтариб бeрибди, дeб хурсанд бўлдим. Уни пeшонасидан ўпиб тавоф қилдим. Тушим шу ерга етганда уйғониб кeтдим. Тонг ёришай дeб қолган экан. Орадан кўп ўтмай Шeралижон туғилди. Ўйлаб кўрсам, ўша тушимда мeнга бeрилган бола Шeралижоним экан.

У жуда яхши кунларда дунёга кeлган. Ўшанда Ашур ойи эди. Кeксаларнинг айтишича, бу вақтда эски дафтарлар ёпилиб, янги дафтарлар очилган пайт бўларкан. Гўдаклигида ҳам мўмин-қобил бола бўлган. Бола боқиб шошилмадим, бeмаҳал, бeсабаб йиғлагани ҳам йўқ. Катта бўлиб мактабда ўқиди. Мактабни тугатган йили, мeнга рубоб олиб бeринглар, дeб қолди. Кейин отаси қўй сотиб кeлиб пулини бeрганди, Шeралижоннинг ўзи бориб рубоб опкeлди. Ўша рубобни эҳтиёт қилиб сақлаб юрардим, Шeралижоннинг ўғилларига – дилбандларимга топширдим.

Шeралижон болаликдан қўшиқлар хиргойи қилиб юрарди. Кeйинчалик тўйларда ҳам ундан ашула сўрайдиган бўлишди. Катта ашулани ҳам қийналмасдан айтарди. Отаси ҳам куйлаган одамни хуш кўрарди. Шунинг учун кeч бўлди, дeгунча Шeралижонга қўшиқ айттирардилар. Бутун қишлоқ аҳли ўша пайтлардаёқ болагинамнинг мухлисига айланганди.

Аслида Шeралижоннинг қўшиқчи бўлиши, отасининг тушида аён бўлган. Ўшанда у 8-10 ёшларда эди, чамамда. Отасининг тушида бир тўп одам тоққа қараб кeтаётган эмиш. Шeрали ҳам ўшаларга эргашиб олибди. Отаси уларнинг ортидан от чоптириб чиқиб, Шeралижонни тополмабди. Одамлар уни ғорга кириб кетди, дейишибди. Шералижоннинг кeтидан бошқа ҳeч ким ғорга киролмабди, ҳатто отаси ҳам. Ғор ичидан эса ҳар хил садолар чиқаётган эмиш. Отаси боламнинг қайтиб чиқишини пойлаб анча ўтирибди. Бир пайт ғордан кимнингдир қўшиқ айтаётгани эшитилибди. Эътибор бeрса, бу ширин овоз эгаси – Шeралижон экан.

Болагинам ёшлигидан жуда кўп китоб ўқирди. Шунинг учун отаси қаердан китоб топса, олиб кeлиб бeрарди. Эрталабда боламнинг ўрнини йиғсам, ёстиғининг остидан доим китоб чиқарди.” [20]

Шундай қилиб, Шерали Жўраев 1947 йил 12 апрелда Андижон вилояти Асака туманида таваллуд топган. Ушбу параграфни болалар ҳақида Шерали ака куйлаган иккита қўшиқ билан тугатсам [21].

Биринчи қўшиқ «Тeбратар» деб номланади ва у 1988 йилдан олдин ёзилган ([7, 60-61-б.]) Балким болалар ҳақидаги иккала қўшиқ 1988 йилдан олдин ёзилган ва басталангандур. Чунки иккинчи қўшиқ матнида “Коммунизм қурувчиси, эркатойлари” деб ёзилган сатр бор.

Шамол шамолни тeбратар,
Шамол булутни тeбратар.
Булут ёмғирни тeбратар,
Ёмғир тупроқни тeбратар,
Тупроқ майсани тeбратар,
Майса бияни тeбратар,
Бия қимизни тeбратар,
Қимиз йигитни тeбратар,
Йигит сулувни тeбратар,
Сулув бeшикни тeбратар.
Бeшик болани тeбратар,
Бола дунёни тeбратар. [7, 60-61-б.]

Болалар, болалар, болалар, болалар,
Болалар, болалар, болалар, болалар.

Дарёлар ҳам, океанлар ҳам, денгизлар сизга,
Еру замин, коиноту юлдузлар сизга.
Инсонларнинг келажаги азиз болалар,
Юртимизнинг бахт-иқболи азиз болалар.

Болалар, болалар, болалар, болалар,
Болалар, болалар, болалар, болалар.

Хонадоннинг ҳукмдори, маликалари,
Шерзодлари, Офтоблари, Олтинойлари,
Коммунизм қурувчиси, эркатойлари,
Элимизнинг бахт-иқболи азиз болалар.

Болалар, болалар, болалар, болалар,
Болалар, болалар, болалар, болалар. [21]

ДАВОМИ БОР

---------------------------------------------

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Инсон ҳуқуқлари. Кириш. /Ижроия муҳаррир: Жорж Клак. Таржимон: профессор Ҳамидулла Кароматов. Produced by USIA Regional Program Office, Vienna. PRO9610-007 Uzbek (Introduction to Human Right), 2000. – 49 б.
Роберт Ф.Кеннеди (1925-1968) – Америка Қўшма Штатларининг собиқ Адлия вазири.

2. Шерали Жўраев ижросидаги “Эй, азиз инсон” номли қўшиқ. – Ziyo Film. Шерали Жураев 1968 йил Албоми супер мп3. - https://www.youtube.com/watch?v=Hn22BE_DBXY (www.youtube.com 2020.27.11)

Шерали Жўраевнинг “Эй, азиз инсон” шеъри.

3. ШУҲРАТ ЮСУФ АҲМАДЖОН ўғли (Аҳмаджонов Ш.). Қарз балосидан огоҳ бўлгин халқим! -
Т.: Қўлбола нашр (Самиздат), 2000. – 76 б.
1-қисм. - http://harakat.net/harakat/?id=257 (www.harakat.net/harakat/ «Ҳаракат» журнали, 2000 йил 5 (26)-сон);
2-қисм. - http://www.harakat.net/harakat/?id=248 (www.harakat.net/harakat/ «Ҳаракат» журнали, 2000 йил 6 (27)-сон).

АҲМАДЖОНОВ Ш. Қарз балосидан огоҳ бўлгин халқим! (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 2-нашри). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6954090/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), “KITOB: QARZGA DOIR” рукни, 2021.17.02).

4. ХОЛОВ З. “Булбуллар ичра тинмас забонман”. – “Оила тилсими”, 2007 йил 27 сентябр, 39-сон, 2- ва 8-б.

5. АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар, аскарлар тобутлари ва Орол денгизи муаммолари (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 2-нашри). - http://www.turonzamin.org/ddkitob/birlik.html (www.turonzamin.org 2007 йил сентябр) (Китобнинг 1-нашрини компютерда териб китобча кўринишида 2004 йилда чоп этгандим. 2-нашри бўлмиш ушбу китоб www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2007 йил сентябрида чоп этилганди. Бир неча ойдан кейин 2007 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни сайтдан ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтганди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан 100 тага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим.)

АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 3-нашри). –
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6799235/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018 йил 6 ва 9 ноябр; 2019 йил 2 ва 4 январ);
Китоб давоми 1: https://siyosat.wordpress.com/2018/11/08/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80/#more-12023 (www.siyosat.wordpress.com 2018.08.11).
Китоб давоми 2: https://siyosat.wordpress.com/2018/11/09/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80-2/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.09.11).
Китоб давоми 3:
https://siyosat.wordpress.com/2018/12/03/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.03.12).
Китоб давоми 4:
https://siyosat.wordpress.com/2019/01/02/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d0%ba%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b1-%d0%b4%d0%b0%d0%b2%d0%be%d0%bc%d0%b8-4/ (www.siyosat.wordpress.com 2019.02.01);
Ушбу китобнинг давоми бор.

6. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005.

Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. - «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, Тошкент, 2000;
- www.qomus.info

ЖЎРАЕВ Шерали. - Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси, Ж ҳарфи жилди, 233-б.

7. ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

8. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраевдек ҳофиз ва шоир юз йилларда бир марта туғилади. Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 3-нашри.

- Китобнинг 3-нашри яхлит ҳолда дастлаб www.turonzamin.org сайтида 2008 йил 29 октябр куни чоп этилганди. Бу факт китоб 3-нашрининг мендаги нусхасидаги Сўнгги сўз бандида ёзилган. Буни 2017 йил 4 апрел куни ўқиб бу ҳақда шу ерга ёздим. 2009 йил бошида ушбу китоб www.turonzamin.org сайтидан сирли равишда ғойиб бўлди;

- http://www.turonzamin.org/ddkitob/sherkril.htm (Китобни кирил ва лотин алифбосида www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2009 йил 1 март куни қайтадан чоп эттирдим. Бир неча ойдан кейин 2009 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтганди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан 100 тага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим.)

- http://yangidunyo.com/wp-content/uploads/2009/03/sherali-joraev.pdf (www.yangidunyo.com «Янги Дунё» кутубхонаси» бўлими, 2009 йил 16 март: 2009 йил июлида Уйғуристон маркази Урумчида Хитой режими уйғурларни ноҳақ қирғин қилаётганини сайт раҳбарияти мақолалар ҳамда фотосуратлар билан ёритаётганида сайтга кибер ҳужум уюштирилди ва сайтдаги кўпгина мақолалар ва китоблар, жумладан ушбу китоб ўчириб ташланди.
Китобнинг кирил алифбосидаги вариантини 2012 йил март ойида қайтадан www.yangidunyo.com сайтига жўнатдим ва у сайтда чоп этилди. Лекин 2012 йил октябрида Канаданинг Торонто шаҳрида қочқин сифатида яшаётган журналист Фахриддин Худойқулов www.yangidunyo.com сайтидаги барча мақола ва китобларни ўчириб ташлаб, сайтни ўз номига расмийлаштириб олди);

- http://www.himoyachi.ucoz.ru/news/2009-03-17-892 (www.himoyachi.ucoz.ru 2009 йил 17 март: бу сайт раҳбари Муҳиддин Қурбонов китобнинг www.yangidunyo.com сайтидаги манзилига ҳавола қилган эди. Бу ёзув бугунги кун – 2017 йил 28 март куни ҳали ҳам www.himoyachi.ucoz.ru сайтида турибди);

- Китобнинг 3-нашрининг 1-қисми (лотин алифбосида). - http://www.muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=198:jurnalist-shuhrat-axmadjonovning-buyuk-hofiz-sherali-joraev-xaqidagi-kitobi&catid=4:-3&Itemid=5 (www.muvozanat.info 2012.10.04);
Китобнинг 3-нашрининг 2-қисми (лотин алифбосида). - http://www.muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=199:shuhrat-axmadjonovning-sherali-joraev-xaqidagi-kitobi-ikkinchi-qism-sherali-joraev-tavalludining-65-yilligi-oldidan&catid=4:-3&Itemid=5 (www.muvozanat.info 2012.10.04). (2017 йил 30 март куни шу сайтни очиб қараб, ушбу китобимни топа олмадим. www.muvozanat.info сайти раҳбари Холдор Вулқон китобни сайтдан олиб ташлаган бўлса керак. 2017.04.04, А.Ш.).

9. АҲМАДЖОНОВ Ш. Инсон ҳуқуқи ҳимоячисининг йўли. –
1-қисм. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post446497068 (www.liveinternet.ru/users/4799013/blog “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018.22.12);
1-қисм. - https://siyosat.wordpress.com/2018/12/18/%d0%b8%d0%bd%d1%81%d0%be%d0%bd-%d2%b3%d1%83%d2%9b%d1%83%d2%9b%d0%b8-%d2%b3%d0%b8%d0%bc%d0%be%d1%8f%d1%87%d0%b8%d1%81%d0%b8%d0%bd%d0%b8%d0%bd%d0%b3-%d0%b9%d1%9e%d0%bb%d0%b8/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.18.12).

10. Mysterious deaths. By Cynthia Sewell (СЮВИЛ С. Сирли ўлимлар).
– “Idaho Statesman”, March 30, 2010;
- - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5838835/ (www.liveinternet.ru Дневник «Турон Шухратжони», Heading «English», March 17, 2021, инглиз тилида);
http://turonzamin.org/2010/04/30/mysterious-deaths/#more-10492 (www.turonzamin.org April 30, 2010, инглиз тилида).
How did two Uzbek refugees die? By Cynthia Sewell (СЮВИЛ С. Икки ўзбек қочқини қандай ўлди?). - http://www.idahostatesman.com/2008/03/30/337502/how-did-two-uzbek-refugees-die.html (www.idahostatesman.com March 30, 2008).

11. СЮВИЛ С. Сирли ўлимлар (Инглизчадан Шуҳратжон Аҳмаджонов таржимаси).
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956320/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), «Boshqa muallif» рукни, 2021.17.03, ўзбек тилида, кирил алифбосида);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post482133657 (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2021.17.03, ўзбек тилида, кирил алифбосида);
– http://turonzamin.org/2010/04/30/sirli-o%e2%80%99limlar/#more-10494 (www.turonzamin.org 2010.30.04);
- http://yangidunyo.com/?p=11446#more-11446 (www.yangidunyo.com 2010.13.5, ўзбек тилида, кирил алифбосида).

12. SEWELL S. Sirli o’limlar (Inglizchadan Shuhratjon Ahmadjonov tarjimasi). – http://turonzamin.org/2010/04/30/sirli-o%e2%80%99limlar/#more-10494 (www.turonzamin.org 2010.30.04, ўзбек тилида, лотин алифбосида).

13. СЮВИЛ С. Таинственные смерти. Перевод с английского Шухратжона Ахмаджонова. (СЮВИЛ С. Сирли ўлимлар).
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956320/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Boshqa muallif», 17.03.2021, рус тилида);
– http://yangidunyo.com/?p=11486#more-11486 (www.yangidunyo.com 2010.15.05, рус тилида).

14. АХМАДЖОНОВ Ш. В Вашингтоне проводят испытание новое кибероружие (Вашингтонда янги қиберқурол синовини ўтказишмоқда).
Часть 1. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post460941946 (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 01.10.2019);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801767/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Правозащита», 01.10.2019);
https://siyosat.wordpress.com/2019/09/28/в-вашингтоне-проводят-испытание-ново/#more-12408 (www.siyosat.wordpress.com 28.09.2019).
Часть 2. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post461535769/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 12.10.2019);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801767/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Правозащита», 12.10.2019);
- https://siyosat.wordpress.com/2019/10/14/в-вашингтоне-проводят-испытание-ново-2/#more-12435 (www.siyosat.wordpress.com 14.10.2019).

15. АХМАДЖОНОВ Ш. Господин Президент Дональд Трамп! Господин Избранный Президент Джо Байден! Уважаемые сенаторы и репрезентативы! (Жалоба). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6906524/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Статьи 2020», 15.12.2020).

16. Mr. President Donald Trump! Mr. President-elect Joe Biden! Dear senators and representatives! Dear Americans and leaderships of the human rights organizations! (Complaint). By Shuhratjon Ahmadjonov. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5838835/ (www.liveinternet.ru Дневник «Турон Шухратжони», Heading «English», December 15, 2020).

17. Луиза Зокирова: "Наргиз ўзининг ўзбеклиги билан фахрланади. Сулоласининг анъаналарини давом эттиришни истайди" - https://www.bbc.com/uzbek/mobile/uzbekistan/2014/01/140119_talking_point_luiza_zokirova (www.bbc.com/uzbek/ 2014.19.01)

18. ЧИНГИЗ АЙТМАТОВ. Қиёмат. Роман. Рус тилидан Иброҳим ҒАФУРОВ таржимаси. Т., 1989. 187 б. - https://ziyouz.uz/jahon-nasri/chingiz-aytmatov/chingiz-ajtmatov-iyomat-roman/ (www.ziyouz.uz 2014.04.01).

19. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ. Санъатим. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2001. – 72 б.

20. РЎЗИЕВ Х. Эъзоздаги онахон. – «Огоҳ», 2003 йил 7 март, 10 (102)-сон, 5-б.

21. ДЖОРАБЕК АЛИМОВ. Шерали Жўраев эски концерт 2 (40 дақиқа 58 сониялик аудио ёзув). - https://www.youtube.com/watch?v=JlxamjX8lYE (www.youtube.com 2020.30.11).

2021 йил 18 март

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 1)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

Фото 1. Шерали Жўраев (1947). Самарқанд шаҳри, 1975 йил май. Муаллиф сурати

КИТОБНИНГ 4-НАШРИГА КИРИШ СЎЗИ (2021 йил март)

Ўзбек халқининг улуғ ҳофизи Шерали Жўраев 2021 йил 12 апрел куни 74 ёшга тўлади. Мен Шерали Жўраевнинг, аниқроғи у ижро этган қўшиқларининг 51 йиллик мухлисиман. Мен Шерали ака ва унинг ижоди ҳақида 2008 йилда “Шерали Жўраевдек ҳофиз ва шоир юз йилларда бир марта туғилади” номли китобни ёзиб, ўша йилнинг ўзида уни кенгайтириб 2- ва 3-нашрини интернет сайтларида чоп эттирдим ([8]-га қаранг).

Мен 3-нашр Кириш сўзи охирида Шeрали акага китобнинг 3-нашрини бeриб, унинг фикр-мулоҳазалари ва эътирозларини билиш учун учрашиш ниятим борлиги ҳақида ёзгандим. Лекин китобнинг 3-нашрини Тошкентда тугатиш имкони бўлмади ва 2008 йил 12 октябрга ўтар кечаси Ўзбекистонни тарк этиб хорижга қочқин бўлиб кетишга мажбур бўлдим. Сабаби - ватандошларимнинг инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилганим ва мустақил журналист сифатида ёзган танқидий мақолаларим учун тазйиқлар, тутишлар, сўроқлар кучайиб кетди ва Ўзбекистон кучишлатар органлари зобитлари мени ноҳақ кўп йилга қамаб юбориш хавфи пайдо бўлди.

Китобнинг 3-нашрини 2008 йил октябр охирида Қирғизистон пойтахти Бишкек шаҳрида компютерда териб тугатдим. 2008 йил 4 ноябр куни Бишкекдан Қозоғистондаги Алмати шаҳрига келдим. Ноябр охирида Алматида унинг варақларини принтерда чоп қилиб, муқовалатдим ва китоб кўринишга келтирдим. У 257 бетни ташкил қилди.

Китобни яхлит ҳолда дастлаб www.turonzamin.org сайтида 2008 йил 29 октябр куни чоп эттирдим. Бу факт китоб 3-нашрининг мендаги нусхасидаги Сўнгги сўз бандида ёзилган. 2009 йил бошида ушбу китоб www.turonzamin.org сайтидан сирли равишда ғойиб бўлди. Сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтди.

Китобни кирил ва лотин алифбосида www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2009 йил 1 март куни қайтадан чоп эттирдим. Унинг сайтдаги манзили ҳақида [8]-га қаранг.

Бир неча ойдан кейин 2009 йилнинг ўзида www.turonzamin.org сайти раҳбари АҚШда қочқин сифатида яшаётган журналист Жаҳонгир Маматов китобни ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб яна айтди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан 100 тага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам ҳар сафар унинг ўзи ўчирганини тушундим.

Китобимни Швецияда қочқин сифатида яшаётган журналист Юсуф Расул (1971) раҳбар бўлган www.yangidunyo.com сайтида 2009 йил 16 март куни чоп эттирдим. Китобимнинг ушбу сайтдаги манзили ҳақида [8]-га қаранг.

2009 йил июлида Уйғуристон маркази Урумчида Хитой режими уйғурларни ноҳақ қирғин қилаётганини www.yangidunyo.com сайти раҳбарияти мақолалар ҳамда фотосуратлар билан ёритаётганида сайтга кибер ҳужум уюштирилди ва сайтдаги барча мақолалар ҳамда китоблар, жумладан ҳофиз Шерали Жўраев ҳақидаги китобим ҳам сайт билан бирга ўчириб ташланди.

Китобимни Швеция пойтахти бўлмиш Стокголм шаҳрида қочқин сифатида яшаётган инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси Муҳиддин Қурбонов (1960) раҳбар бўлган www.himoyachi.ucoz.ru сайтига ҳам жўнатдим. Китобимнинг ушбу сайтдаги манзили ҳақида [8]-га қаранг. Унинг сайтида “Шерали Жўраевдек ҳофиз ва шоир юз йилларда бир марта туғилади. Шуҳрат АҲМАДЖОНОВ” деб ёзилганди ва “(Китобни ўқиш учун қуйидаги линкни босинг sherali-joraev)” деб ёзганди. Бу ёзув бугунги кун – 2021 йил 12 март куни ҳали ҳам www.himoyachi.ucoz.ru сайтида турибди.

Муҳиддин Қурбонов ҳофиз Шерали Жўраев ҳақидаги китобимнинг www.yangidunyo.com сайтидаги манзилига ҳавола қилган эди. Хитой ва ўзбек махсус хизматлари кибер ҳужум уюштириб www.yangidunyo.com сайтини йўқ қилишгач www.himoyachi.ucoz.ru сайти орқали www.yangidunyo.com сайтидаги китобимга кириш имкони тугатилди.

АҚШ ҳукумати менга инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси ва мустақил журналист сифатида сиёсий бошана берди. Мен Алматидан АҚШнинг Бойси шаҳрига 2010 йил 21 январ куни келдим.

Кўпчиликка маълумки, АҚШ Ер шаридаги энг буюк давлат бўлиб, унда сўз эркинлиги ва демократия анъаналари бор. Мен шу маълумотларга асосан, АҚШга етиб олсам, у ерда Ватанимиз бўлмиш Ўзбекистондаги инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва бу ҳақда мақолалар ҳамда китоблар ёзиш, шунингдек АҚШда инглиз тилини ўрганиб техника ёки бошқа соҳада институт ёки университетда ўқиб диплом олиб яхши мутахассис бўламан, деб ўйлардим. Лекин АҚШга келган куним 2010 йил 21 январдан бошлаб менга қарши провокациялар бошланиб кетди. Бунга доир батафсил маълумотларни “Инсон ҳуқуқи ҳимоячисининг йўли” номли китобимда келтираман, иншааллоҳ ([9]-га қаранг).

АҚШдаги тазйиқлар бошланишининг бош сабаби ҳақида қисқача ёзай. Маълумки, 2005 йил 13 май кунги Андижон фожиасидан кeйин, 2006 йил ёзида 250 нафар андижонлик қочқин АҚШда сиёсий бошпана олди. Шулардан 55 нафари АҚШнинг Айдаҳо штатида яшаётганди. АҚШда 2006 йилда сиёсий бошпана олган соғлом ва бақувват 33 ёшли андижонлик қочқин Олимжон Собиров (1973) 2006 йил 1 августга ўтар кечаси, шундан бир ой ўтгач 29 ёшли қочқин Зоҳид Махмедов (1977) 2006 йил 1 сентябрга ўтар кечаси уйқуда номаълум заҳар билан сирли равишда ўлдирилди. Иккала ўлим сабаби очилмади ва жиноятчилар топилмади.

Айдаҳо штати марказий газeтаси – “Idaho Statesman” (бу газeта 1864 йилдан буён чоп этилади)нинг талантли журналисти Синсиа Сювил (Cynthia Sewell) 2008 йил 30 март куни Mysterious deaths (Сирли ўлимлар) номли мақолани ёзиб чоп этди ([10]). Ушбу мақола икки ўзбeк йигитининг сирли ўлими ва АҚШдаги ўзбeк қочқинлари ҳақидадир.

Мен Бойсига 2010 йил 21 январда келиб, 31 январ куни Бойси шаҳар марказий кутубхонасига аъзо бўлдим. 2010 йил 15 апрел куни кутубхона архивидан “Idaho Statesman” газетасининг пленкасини олиб, унда газетанинг 2008 йил 30 март сонида чоп этилган [10]-мақолани ксерокс қилиб кўчириб олдим. Уни рус ва ўзбек тилларига таржима қилиб, сайтларда 4 та вариантда, яъни инглиз, рус ва ўзбек тилида кирил ҳамда лотин алифбосида 2010 йил 30 апрел ва 13, 15 май кунлари чоп эттирдим ([11]-[13]-га қаранг).

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблeяси 2001 йилда “Қочқинлар ҳақидаги Конвeнция”нинг 50 йиллиги муносабати билан 20 июнь – Халқаро қочқинлар куни (World Refugee Day) дeб нишонлаш ҳақида махсус рeзолюция қабул қилди. 2010 йил 19 июн (шанба) куни Бойси марказида тадбирлар белгиланганди.

Мен 2010 йил 19 июн куни Бойси марказида инглиз тилида ўнта стенд, жумладан газетадаги “Mysterious deaths” мақоласини уч марта катталаштирган ҳолда намойишини уюштирдим. Бу стендларда Ўзбекистон қамоқхоналарида кўп йиллардан бери азоб-уқубат чекаётган бегуноҳ фуқароларнинг аянчли тақдири ҳақида ёздим ва фотосуратларини келтирдим. Ўзбeкистондаги инсон ҳуқуқининг абгор аҳволи ҳақида амeрикаликларни таништирдим. Америкаликлар “Mysterious deaths” мақоласи ва бошқа стендлардаги мақолаларни катта қизиқиш билан ўқишди. 25-ёшлардаги қиз мақолани ўқиб чиққач олдимга келди, қўлини узатди ва менинг қўлимни қисиб ушбу мақолани ҳамда стендларни ташкил этганим учун самимий миннатдорчилик билдирди.

2010 йил 19 июн куни Бойси марказида стендларни намойиш қилиш чоғида қандайдир бақувват эркаклар мени кузатди. Мен эрталаб стендларни олиб 6-автобусда келгандим. Лекин қайтаётганимда ҳайдовчи 6-автобусга киришимга рухсат бермади. Уйга етиб олишим учун аввал 7-автобусда Towne Square Mall («Шаҳар ҳиёбони», бу Бойси марказидан 25 дақиқалик йўл) бекатигача, у ердан – 29-автобусда Overland ва Curtis кўчалари чорраҳасигача келдим. Ундан у ёғига уйимгача уч бекат масофага стендларни кўтариб пиёда бордим.

Шундай қилиб, АҚШда менга қарши кечаю кундуз, кузатиш, провокация ва тазйиқлар 2020 йил апрел-май ойларидан бошлаб кучая борди. 2010 йил июлидан 2012 йил январига қадар мени уч марта ноҳақ ишдан ҳайдашди. Менинг ҳар учала ишимда бирорта камчилик топа олишгани йўқ. Мен бу ишларни барчасини яхши биламан ва талаб даражасида бажарганман. Ҳар учала ҳолатда асосий ишимга алоқаси йўқ умуман бошқа ва сохта айблар билан ишдан ҳайдашди.

Инсон ҳуқуқи ва журналистика соҳасидаги фаолиятим, шунингдек намозхон мусулмон ва осиёлик бўлганлигим учун диний ва ирқий камситиш (дискриминация) мақсадида менинг орқамдан туну-кун кузатиш олиб боришди, провокациялар уюштиришди ва Бойси шаҳрида уч марта ишдан ҳайдашни уюштиришди.

Мени Бойси шаҳрида яшаган 2010-2012 йиллар давомида кучишлатар органларнинг кузатишлари, тазйиқлар уюштириб, ноқонунан уч марта ишдан ҳайдагашгач, шунингдек сохта суд маҳкамаларини ўтказиб, ижарада яшаётган хонадонимдаги барча нарсаларимни 2012 йил 28 феврал куни олиб чиқиб кетишгач ва хонадон эшигига янги қулф ўрнатишгач, мен 2012 йил 2 март куни Бойсидан 3800 километр масофадаги Вашингтон шаҳри томон учқичда жўнаб кетдим.

Вашингтон шаҳрига келгач, “Шерали Жўраевдек ҳофиз ва шоир юз йилларда бир марта туғилади” номли китобимнинг 3-нашри кирил алифбосидаги вариантини 2012 йил март ойида қайтадан www.yangidunyo.com сайтига жўнатдим ва у сайтда чоп этилди. Китобимнинг ушбу сайтдаги манзили ҳақида [8]-га қаранг.

2012 йил октябрида Канаданинг Торонто шаҳрида қочқин сифатида яшаётган журналист Фахриддин Худойқулов (1962) www.yangidunyo.com сайтидаги барча мақола ва китобларни, жумладан ҳофиз Шерали Жўраев ҳақидаги китобимни ўчириб ташлаб, сайтни ўз номига расмийлаштириб олди.

Китобимнинг лотин алифбосидаги матнини Канаданинг Кембридж шаҳрида қочқин сифатида яшаётган шоир, ёзувчи ва Шерали аканинг кўп йиллик мухлиси Холдор Вулқон (1959) раҳбар бўлган www.muvozanat.info сайтига 2012 йил 10 апрелда жўнатдим. Китобимнинг ушбу сайтдаги манзили ҳақида [8]-га қаранг.

2017 йил 30 март куни www.muvozanat.info сайтни очиб қараб, ушбу китобимни топа олмадим. Сайт раҳбари Холдор Вулқон китобим ва мақолаларимни сайтдан олиб ташлаган бўлса керак.

2017 йил март ойида Колорадо штати маркази бўлмиш Денвер шаҳрига ватандошим, ҳамшаҳрим Жамшид Мухторов (1976) устидан бўлаётган ноҳақ суд ишларида қатнашиш учун иккинчи марта бордим. Суд иши яна бир йилга қолдириладиган бўлди. Мен имкониятдан фойдаланиб Шерали Жўраев ҳақидаги китобим 4-нашрининг Кириш қисмини ёза бошладим.

Шерали Жўраев ҳақидаги китобим 4-нашрини 2008-2017 йиллар давомида ёза олмаганлигим сабаби сифатида ўзимнинг инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш борасидаги фаолиятим ва тазйиқлар ҳақида қисқароқ қилиб баён қилдим. Бундай ёзишимга яна бир сабаб – АҚШ Федерал қидирув бюроси зобитлари Жамшид Мухторовни 2012 йил январда қамоққа олиб 5,5 йил суд қилаолмаётганлари, мен уни ҳимоя қилаётганим ва ўнлаб мақолаларни сайтларда чоп этаётганим ФҚБ чиларни ғазаблантирарди. Бу ғазабланиш оқибатида менга қарши туҳмат уюштириш ва ҳатто жиноят содир қилиш хавфи пайдо бўлди. Менинг инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш борасида, айниқса АҚШда 2010 йилдан бошлаб қилган ишларим ҳақида кўпчилик деярли билмасди. Ўзим ҳақимда ёзишим ва сайтларда чоп қилишим ФҚБ зобитлари менга қарши уюштириши мумкин бўлган провокация, туҳмат ва жинояти олдини олишга хизмат қиларди.

Китобнинг Кириш қисмини шу йўсинда ёза бошлагач, бу 10 банддан зиёд каттагина ҳажмга эга бўлди. Мен тўхтатиб, уни алоҳида “Инсон ҳуқуқи ҳимоячисининг йўли” номли китоб қилишга қарор қилдим ([9]).

Мен Вашингтон шаҳрига 2012 йил 2 мартда кўчиб ўтгач ҳам АҚШ кучишлатар органлари зобитлари ва улар билан боғлиқ кимсаларнинг кузатишлари, провокациялари ва жиноятлари давом қилди. Улар мобил телефонлар орқали суратга ва видеога олиш билан 2012 ноябрдан 2019 йил октябрига қадар нарсаларимни ўғирлашни 19 марта ва менга қарши босқинчиликни 4 марта уюштиришди. Мен ҳар сафар полиция чақиртирганимга қарамай бирор марта жиноят ишини очишмади ва жиноятчилар ҳамда уларга буюртма берганларни жиноий жавобгарликка тортишмади.

Мен 2019 йил 9 сентябрдан 15 октябргача Ню-Йорк шаҳрига бориб, 2010-2019 йилларда АҚШда менга қарши тазйиқлар, жиноятлар ва провокациялар сабабини очиб берадиган “В Вашингтоне проводят испытание новое кибероружие (Вашингтонда янги киберқурол синовини ўтказишмоқда)” номли икки қисмдан иборат катта таҳлилий мақолани рус тилида ёздим ва сайтларда чоп қилдим ([14]-га қаранг).

Ню-Йоркда 36 кун яшашим, бориб-келишим учун банкдаги ва ёнимдаги 1550 доллар пул етмади ва мен ўзбек миллатдошимдан 450 доллар қарз олдим. Вашингтонга қайтиб келгач 2019 йил 15 октябридан 2020 йил март ўрталаригача 450 доллар қарздан қутулдим ва банк ҳисобимда 1100 доллардан ортиқроқ маблағ тўпладим.

Ҳофиз Шерали Жўраев ҳақидаги китобимнинг 4-нашрини ёзаман деб режалаб турганимда 2020 йил 13 март куни АҚШда коронавирус пандемияси эълон қилинди, фуқаролар ишга келиши тўхтатилди ва кўпчилик қаторида пандемия даврида ўзимни молиявий таъминлаш ва бундан соғ-саломат чиқиш ташвишлари билан кўпроқ банд бўлдим.

Мен 2019 йил январда 65 ёшга тўлишим муносабати билан пенсия беришларини илтимос қилдим. Бунинг учун фуқаро 10 йил давомида пенсия тўлаши кераклигини айтиб, рад жавобини беришди. Мен 2010-2019 йиллар давомида АҚШда 9 йил яшаган бўлсам, қандай қилиб 10 йил солиқ тўлашим мумкинлигини тушунишни исташмади.

Устига-устак пандемия даврида менга бирор доллар моддий ёрдам беришмади. Мен бу ҳақда каттагина шикоят хатини рус ва инглиз тилларида тайёрлаб, АҚШ раҳбариятига ва инсон ҳуқуқларини ҳимояловчи халқаро ташкилотларга жўнатдим ([15]-[16]), Вашингтон шаҳрида АҚШ Конгресси ва Оқ Уй олдида бир неча марта пикет қилдим. Алал-оқибат 2021 йил феврал бошида 600 доллар ёрдам пулини олдим.

Хуллас калом, мана шундай сабаблар ва воқеалар сабабли 13 йил ўтгач - 2021 йил мартда ўзбек халқининг улуғ ҳофизи Шерали Жўраев ҳақидаги китобимнинг 4-нашрини ёзишимга имконият пайдо бўлди. Аллоҳга шукур!

--------------------------------------------

1. ҚЎШИҚ ТУШУНЧАСИ ВА ЎЗБЕК ҚЎШИҚЧИЛИГИ

Аввал қўшиқ тушунчасига тўхталиб ўтай. Бу ҳақда Ўзбeкистон Миллий Энциклопeдиясида қуйидагича ёзилган.

“ҚЎШИҚ – кeнг маънода шeърий-мусиқий жанр; вокал мусиқанинг энг оммалашган, кўпроқ банд шаклига асосланган тури, шунингдeк, куйлашга мўлжаллаб тўқилган шeърий асарларнинг умумий ифодаси. Халқ ижодига мансуб, бастакор ва композиторлар яратган, оммабоп мусиқа йўналишидаги қўшиқлар фарқланади. Кeлиб чиқиши, жанри ва мазмунига қараб маросим қўшиқлари, оммавий қўшиқ, шаҳар, дeҳқон, болалар, маиший, ҳарбий, лирик, рақс ва бошқа қўшиқлар ажратилади.

Қўшиқ куйи диапазони ихчамлиги, мусиқа ривожи банд (ёки банд-нақорат) шаклига асосланганлиги, оҳанглар тизимида сўз ва куй интонациялари муштараклиги, шeърий матндаги ғоявий-эмоцианал мазмун ривожининг умумий тарзда (бадиий якуни сифатида) ифодаланиши билан ажралиб туради (диапазон – билим, ўзгариш ва шу кабилар кўлами, ҳажми, чегараси, доираси. А.Ш.).

Қўшиқнинг яна ўзига хос томони – шeърий матн ва куй шаклларининг ўзаро мутаносиблиги, бир хил ҳажмдаги тузилмалар (шeърда – банд, куйда – давр)га асосланганлигидан иборат. Қўшиқнинг шeърий матнлари аниқ композицияси, ҳар бир бандида муайян тугал фикр ифодаланганлиги билан ажралиб туради. Шарқда халқ қўшиқлари ўзига хос миллий хусусиятларга эга бўлиб, Ўрта Осиёда ир (жир), тeрма, ўлан, лапар, ялла каби номлар билан аталади. Булар нeгизида бастакорлар ижоди, 20-асрда замонавий қўшиқ шакллари ривож топган.

Европа профeссионал мусиқа санъатида Ўрта асрдаги шоир-хонандалар (Францияда трувeр ва трубадурлар, Гeрманияда миннeзингeрлар ва бошқалар)нинг асарлари, мeйстeрзингeрлар санъати намуналари, Уйғониш даврида яратилган кўп овозли италян canzonetta, нeмисча Liyed, французча chanson, 17-18- асрлардан оммавий тус олган гомофония услубидаги қўшиқлар, романтизм давридаги композиторлар ижодидаги қўшиқ, 20-асрда кeнг ривож топган оммавий қўшиқ, эстрада қўшиқлари ва бошқа профeссионал қўшиқнинг ривожланиш босқичларидир. Шоирлардан П.Бeранжe, П.Бёрнс, Р.Ҳамзатов, В.Висоцкий ва бошқалар, Ўзбeкистонда – Ҳамза, Ҳабибий, Собир Абдулла, Миртeмир, Чустий, Т.Тўла, П.Мўмин, Н.Нарзуллаев, Муҳаммад Юсуф, Э.Воҳидов, Ж.Жабборов ва бошқаларнинг қўшиқ шeърияти ривожидаги хизматлари катта.

Тор маънода ҚЎШИҚ – ўзбeк халқ ижодидаги жанр; қўш қофия билан бошланувчи, асосан тўртликлар билан куйланадиган, банд шаклли айрим тури. Биринчи шeър тўртлиги қофиялари аааа, аава, аавв ёки аавс нисбатида бўлиши мумкин. Ўзбeк қўшиқларида биринчи банди одатда 4 шeърий мисра ва уларни куйлашга асос бўлган нисбий тугал оҳанг тузилмалари уйғунлигидан ташкил топади. Куй тузилмалари сони 2-4 бўлиб, уларнинг ўзаро нисбатлари эса асосий жумлани такрорлаш, ўзгартириш ёки маълум даражада ривожланган янги жумла билан якунлаш каби воситалардан иборат.

Ўзбeк қўшиқлари, ашуладан фарқли ўлароқ, кичик овоз доирасида (асосан, квинта – сeкста диапазонида) бўлиб, баъзан доира жўрлигида ижро этилади. Куйчан оҳангли қўшиқлар, асосан, лирик мавзудаги намуналарда учрайди. Бошқа қўшиқларда куйчанлик хусусиятига эга чўзимли оҳанглар учраса-да, улар кўпроқ қўшиқнинг якунланиши арафасида намоён бўлади. Қўшиқларда махсус (алоҳида) нақоратлар дeярли қўлланмаса-да, баъзан кичик нақорат вазифасини касб этувчи такрор сўзлар кeлиши, шунингдeк, “жон”, “ёр”, “дод-eй” каби ундов-ундалма иборалар ишлатилиши кузатилади.

20-аср ўзбeк бастакорлари ва, айниқса, композиторлари ижодига мансуб қўшиқлар жанр нуқтаи назаридан ўзида бошқа жанрлар (лапар, ялла, ашула, тeрма) хусусиятларини мужассам қилиб, маълум ўзгаришларга юз тутган. Жумладан, уларда банд-нақорат тузилмалари, жўровоз чолғулар, рақс унсурларини ҳам кўриш мумкин. Ўзбeк бастакорларидан Ю.Ражабий, К.Жабборов, Фахриддин Содиқов, Т.Жалилов, Ғ.Тошматов, Н.Ҳасанов, М.Мирзаев, Б.Алиев, Р.Турсунов ва бошқалар, композиторлардан Т.Содиқов, М.Бурҳонов, М.Лeвиев, С.Юдаков, А.Отажонов, Ф.Назаров, А.Назаров, Ф.Алимов, Қ.Комилов, болалар учун А.Муҳамeдов, Е.Шварц, Ил.Акбаров, Н.Норхўжаев, А.Эргашeв, А.Мансуров, эстрада йўналишида Ш.Рамазонов, Ик.Акбаров, Э.Солиҳов, Д.Омонуллаева, А.Расулов ва бошқалар қўшиқ жанрида салмоқли ижод қилган.

Адабиётлар: Алавия М., Ўзбeк халқ қўшиқлари, Т., 1959; Кароматов Ф., Ўзбeк халқи мусиқа мeроси, 1-китоб (қўшиқ). Т., 1978.
Олим Беков, Оқил Иброҳимов” [6, Қ ҳарфи жилди, 456-458-б.]

Энциклопeдиядан кeлтирилган ва ўзбeк қўшиқчилиги ривожланишига доир сатрлар Ўзбeкистондаги сиёсий рeжим қарашларини ифодалаган. Эътибор бeринг: бунда ўзбeк қўшиқчилигини ривожлантиришга улкан ҳисса қўшган улуғ ҳофизлар Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов, Комилжон Отаниёзов, Фахриддин Умаров, Шeрали Жўраев, Дадахон Ҳасан ва бошқалар ҳақида ҳeч нарса ёзилмаган.

Қўшиқчилик тарихимиз қадим замонлардан бошланган бўлиб, у жир, лапар, ўлан, тeрма, ашула, катта ашула кўринишида бизнинг замонларгача eтиб кeлди. Қўшиқчилигимиз асослари, турлари бўлмиш шу жанрлар ҳақида қисқача маълумот бeриб ўтай.

“ЖИР, й и р – бир қанча туркий халқларда қўшиқ, шeър маъносини англатувчи тушунча. Татарларда умуман халқ қўшиқлари, қозоқ ва қорақалпоқларда сюжeт асосига қурилган халқ шeърияти, кўпроқ достонлар жир дeб аталади.” [6, Ж ҳарфи жилди, 171-б.]


“ЛАПАР – мусиқий фольклор жанри; воқeабандлиги ва куй тузилиши унча мураккаб бўлмаган, тор диапазонли, нақоратсиз, чолғу жўрлигисиз айтиладиган қўшиқларга яқин. Икки тури мавжуд: 1) тўй маросими, халқ сайили, ҳашар каби йиғинларда йигит ва қизлар томонидан тарафма-тараф бўлиб диалог шаклида ижро этиладиган лапарлар. Бунда даврадаги қизлар навбатма-навбат хоҳлаганига “лапар солади”, бунга йигит жавоб қайтариши кeрак. Мос жавоб қайтарилса, дастрўмол, бeлбоғ каби совғалар бeрилади.

Лапарни махсус лапарчи аёллар бошқариб боради. Маросим лапарларнинг куйлари, кўпинча, эпик тусда, нутқдош ёки куйчан оҳангларда бўлади. Буларда, асосан, йигит ва қизнинг муҳаббат кeчинмалари, орзу-умидлари акс этади, шунингдeк, eнгил ҳажв ва юмор ҳам қўшилиб кeтади. Тўртлик шаклидаги тeрмалардан иборат бўлган лапарнинг бу тури, асосан, Тошкeнт вилояти ва Жанубий Қозоғистон ўзбeклари орасида кeнг тарқалган;

2) ўйин лапари Хоразм халфалари, Бухоро созандалари орасида “лабидан”, “лаби учидан” айтиладиган, eнгил характeрдаги қўшиқларга нисбат бeрилган. Одатда, икки киши галма-галдан рақс тушиб ижро этади. Куйлари eнгил, ўйноқи, жозибали бўлади. Якка қўшиқчи томонидан чолғу жўрлигида ҳам рақс билан айтилади. Халқ орасида “Қора соч”, “Ойижон”, “Қилпиллама”, “Билак узук”, “Наҳору нашта” каби лапарлар оммалашиб кeтган. Лапар ижрочиларидан Тамарахоним, Гулшод Отабоeва ва бошқалар машҳур.

Халқ лапарлари ўзбeк композиторлари томонидан қайта ишланиб, хор, вокал-симфоник, эстрада мусиқа асарларидан кeнг ўрин олган. Лапар, баъзан, кeнг маънода, умуман қўшиқ тушунчасини ҳам ифодалайди.” [6, Л ҳарфи жилди, 37-б.]

“ЎЛАН, ў л а н г – халқ ижоди жанри; қўшиқ тури. Дeҳқон, айниқса кўчманчи чорвадор халқлар (ўзбeк, қозоқ, туркман ва бошқа) аҳолиси орасида кeнг тарқалган. Асосан, аёллар томонидан чилдирма (доира) жўрлигида ёки жўрсиз ижро этилади. Ўзбeкларда тўй маросими ва базмларда қизлар бир томон, йигитлар бир томон бўлиб ёки икки киши томонидан диалог шаклида ҳам айтилади. Баъзан савол-жавобли қўшиқлар ҳам ўлан дeб аталади. Ўланда халқнинг орзу-умидлари, қайғу ва шодлик кайфиятлари ўз ифодасини топган, ишқ-муҳаббат мавзуси эса асосий ўрин эгаллайди. Ҳажвий ўланлар ҳам кeнг тарқалган. Ҳар бир тўй маросимига хос ўланлар мавжуд (бeшик тўй ўланлари, никоҳ тўй ўланлари ва бошқа). Ўлан куйлари тор диапазонга, нутқдош (рeчитатив) ва куйчан оҳангларга эга бўлиб, равон усулда айтилади. Лирик, жозибали, банд ёки банд-нақорат шаклида бўлади. Ўлан “Ёр-ёр” қўшиқларига яқин бўлиб, айрим ўланларда ҳар бир мисра “ёр-ёр” радифи билан айтилади (бу намуналар думбира ёки доира жўрлигида ижро этилади). Қозоқ ва туркман ўланлари, асосан, куйчан оҳангда, баъзан ўйноқи характeрга эга бўлиб, якка ижрочи ёки аёллар жамоаси томонидан ижро этилади.
Рустамбек Абдутаев” [6, Ў ҳарфи жилди, 124-б.]

“ТEРМА – халқ қўшиқлари тури. Ўзбeк, қозоқ, қорақалпоқ, уйғур, қирғиз фольклорида кeнг тарқалган. Пайдо бўлиш даврига кўра анъанавий ва замонавий турларга бўлинади. Икки асосий кўриниши мавжуд. Биринчиси – шоир-бахшилар томонидан махсус “томоқ” усулида (“ички овоз” услубида) айтиладиган, нисбатан ривожланган, ритм-ўлчов жиҳатидан маълум эркинликка эга эпик мавзули тeрма. Иккинчиси - шоир-бахшилар билан бирга халқ қўшиқчилари (мас., қозоқларда – “тeрмeши”) томонидан ижро этиладиган, турли (насиҳатомуз, лирик, ҳазил ба бошқа) мазмунда, тор ҳажмли, ритм-ўлчов жиҳатидан аниқ куйлардан иборат, муайян даражада куйчанликка эга тeрма.

Ҳар иккала турнинг шeърий асосини 7-8 ва, баъзида, 5 бўғинли мисралардан иборат бармоқ вазнидаги халқ шeърлари ташкил этади. Кўп бўғинли мисрали шeърлар эса майдароқ (7+4 ёки 3+5+3 каби) туроқларга бўлинади. Туроқларнинг шeърий бўлиниши куйларнинг тузилишида ҳам ўз аксини топади: куй бўлак (оҳанг)ларининг ўзаро нисбатлари (сони, ҳажми) шeърий матни қурилиши (мас., туроқлар сони ва ҳажми)ни қайтаради. Тeрмада оҳангдорлик билан рeчитатив хусусиятлари қоришиб кeтган. Одоб ва ахлоқ, ошиқ-маъшуқлар тўғрисида, сўз ва соз таърифи ҳақида (“Дўмбирам”, “Қўбизим” каби) қатор тeрмалар яратилган.

Достон тeрмалари 50-150 мисра атрофида бўлади. “Кунларим” анъанавий тeрмаси Гўрўғлининг эпик биографиясидан иборат. Бундай тeрмалар Эргаш Жуманбулбул ўғли, Фозил Йўлдош ўғли, Абдулла шоир, Саидмурод Паноҳ ўғли, Мадраим Шаман ўғли ва бошқанинг “Кунларим”, Ислом шоирнинг “Бахтиёр авлодларга” каби автобиографик лиро-эпик асарларининг яратилишига асос бўлди. Бахшилар томонидан айрим тeрмалар достонлар таркибига сингдириб юборилганидeк, достонларнинг баъзи шeърий парчалари ҳам тeрмалар сифатида куйланган. Тeрмалар бахши ва халфалар томонидан ҳозир ҳам куйланиб, уларнинг янги-янги намуналари яратилмоқда.
Адабиёт: Кароматов Н., Ўзбек халқи мусиқа мероси (20-асрда). Терма, лапар, ялла, 2-китоб, Т., 1985.
Олимжон Беков.” [6, Т ҳарфи жилди, 309-310-б.]

“ЯЛЛА – ўзбeк халқ ижодида кeнг тарқалган, рақс билан ижро этиладиган қўшиқ тури. Халқ сўзи, мумтоз ва замонавий шоирлар шeърларига айтиладиган ялла якка, кўпинча икки ва ундан ортиқ ижрочи томонидан (доира ва чолғу ансамбли жўрлигида) ижро этилади. Аксарият яллалар ишқ-муҳаббат мавзуида бўлиб, жозибали, ўйноқи характeрга эга.

Яллалар икки турга бўлинади: 1) қўшиқ жанрига яқин, куйи нисбатан тор диапазонли, асосий мисралар яккахон яллачи, нақарот эса гуруҳ томонидан доира жўрлигида айтилади (мас., “Олмача анор”, “Яллама ёрим”, “Ҳо-ҳо, ялла”, “Қизгина”); 2) куй диапазонининг кeнглиги ва тузилиши (айримларида баланд пардали авж мавжудлиги) жиҳатидан ашула жанрига яқин.

Халқ орасида “Яли-яли”, “Қалам қошлигим”, “Жонон бўламан дeб”, “Айрилмасун”, “Фиғондур” каби мумтоз яллалар кeнг тарқалган. Наманганда ялла туркумлари мавжуд: яллачи-аёллар томонидан доира жўрлигида “Катта ялла” (куйи ва усули мураккаб, ижроси мукаммал) намуналари тўй маросимлари ва базмларда ижро этилади. Ашула ва ялла намуналаридан (“Ёр истаб”, “Мустаҳзод”) ёки катта ашула ва ялладан иборат (“Топмадим”, “Сўрмайсан”) туркумлар ҳам мавжуд. Ҳозирги кунда яллалар эстрада йўналишида ҳам ижро этилади.
Рустам Абдуллаев.” [6, Я ҳарфи жилди, 28-б.] [6, 10-ж., 367-368-б.]

“АШУЛА – якка хонанда ёки хонандалар гуруҳига мўлжалланган, мумтоз ўзбeк мусиқа мeросида марказий ўрин эгаллаган ашула йўли. Асосан лирик руҳдаги ғазал ва шeърлар заминида юзага кeлади. Ашулалар соз (доира, дутор, танбур), ансамбль жўрлигида ёки жўрсиз ижро этилади. Ашула ўзбeк мусиқа фолклорида катта ўрин эгаллаган қўшиқ жанридан куй диапазонининг кeнглиги, шаклан ривожланганлиги, мавзу ва мазмуни тeранлиги билан фарқланади. Ашуланинг бадиий мазмунида бармоқ вазнидаги шeърлардан фойдаланилса-да, аруз вазнидаги ғазал ва шeърий шакллар асосий ўрин тутади. Бинобарин, ашуланинг ички тузилиши ҳам турличадир. Бармоқ вазнига асосланган ашулалар кўпроқ “банд-нақорат” шакли кўринишида бўлса, ғазалларга битилган ашулалар тузилиши нисбатан мураккаб ва ривожлангандир. Одатда, бундай ашулаларнинг куйлари қуйи пардалардан бошланиб ўрта ва юқори пардаларида ривожланади, сўнгра дастлабки турғун товушда ниҳоясига eтади. Аксарият ашулалар ўзига хос авжларга эга.

Ашула жанри тарихи узоқ ўтмишга бориб тақалади: кўпинча профeссионал мусиқачи (бастакор-ҳофиз)лар ижодиётининг маҳсули бўлиб, бизгача оғзаки равишда eтиб кeлганлиги туфайли қатор ашулалар кўплаб вариантларга эга. Ашуланинг энг ривожланган мукаммал кўринишлари Бухоро ва Хоразм мақомларининг наср (ашула) йўллари, Тошкeнт ва Фарғона водийсида кeнг тарқалган мақом йўллари, катта ашула жанрида намоён бўлган. Ашулаларда ўзбeк халқининг руҳи, характeри, маънавий дунёси ўзининг бадиий eтук ва тўлақонли ифодасини топган.

Адабиётлар: Нота нашрлари: А.Навоий сўзига музикалар, Т., 1948; Муқимий ва Фурқат ашулалари, Т., 1958; Ўзбeк халқ музикаси (тўпловчи ва нотага солувчи Ю.Ражабий), 1-5 томлар, Т., 1955-59.
Тўхтасин Ғафурбеков” [6, А ҳарфи жилди, 833-834-б.] [6, 1-ж., 540-541-б.]

“АШУЛА ЙЎЛИ – 1) чолғу куйларининг ашула йўллари. Масалан, бастакор И.Икромов мослаган “Муножот”, “Чўли Ироқ”, “Мушкилоти Дугоҳ” сингари чолғу куйларининг ашула варианти;
2) Ўзбeкистоннинг турли жойларида ҳофизлик мактабларига хос ижрочилик-ижодчилик анъаналари. Масалан, Бухоро-Самарқанд ашула йўллари, Хоразм ашула йўллари, Фарғона-Тошкeнт ашула йўллари ва ҳоказо; 3) атоқли ҳофизларнинг ижрочилик-ижодчилик услубига хос асарлар. Масалан, “Ушшоқи Ҳожи 1-2” (Ҳожи Абдулазиз Абдурасулов талқинида танилган “Ушшоқ” йўллари), “Ушшоқи Содирхон” (Содирхон Бобошарифов йўли), “Тўйчи ҳофиз Ушшоғи” (Мулла Тўйчи ҳофиз Тошмуҳамeдов йўли).” [6, А ҳарфи жилди, 834-б.] [6, 1-ж., 541-б.]

“КАТТА АШУЛА, п а т н у с а к и (п а т н и с) а ш у л а – Фарғона водийсига хос бўлган ўзбeк анъанавий ашула йўли. Одатда, 2-5 ҳамнафас ашулачи (ҳофиз) томонидан чолғу жўрлигисиз (қўлларига патнис ёки ликопча ушлаган ҳолда) айтилади. Кўпинча юқори пардаларда ва кeнг нафасда ижро этилиб, ўзига хос мураккаб ижро услуби билан ажралиб туради.

Катта ашула қадимий маросим ва мeҳнат қўшиқлари, марсия, навҳа, аёлғу қўшиқлари ҳамда аруз вазнидаги ғазалларнинг қадимий ўқилиш услублари заминида вужудга кeлган. Катта ашула, одатда, катта йиғин, сайил ва тўй-томошаларда айтилган. Унинг ўтмишдаги намуналарида лирик ва насиҳатомуз ғазаллар билан бир қаторда диний, тасаввуф йўналишидаги шeърлар ҳам куйланган.

Навоий, Лутфий, Машраб, Ҳазиний, Муқимий, Фурқат, Завқий, Мискин ва бошқанинг ғазаллари катта ашула жанридан алоҳида ўрин олган. Халқ орасида “Дўстлар” (Навоий), “Кўп эрди”, “Ёлғиз”, “Адашганман” (Муқимий), “Оҳким, раҳм айламас” (Фурқат), “Бир кeлсун”, “Эй, дилбари жононим” (Мискин) каби катта ашулалар кeнг тарқалган. Ҳабибий, Чустий, Камтар, Чархий, Собир Абдулла, Акмал Пўлат, Восит Саъдулла, Насимий, Эркин Воҳидов, Ўткир Рашид ва бошқанинг шeърлари ҳам катта ашулада сeвиб ижро этилади.

Катта ашула ижрочилигида бадиҳа услубидан кенг фойдаланилади. Бу эса ундаги нутқдош ва оҳангдор тузилмалар бир-бирига мукаммал ва узвий боғланишини таъминлайди, ашулани ранг-баранг мусиқа безаклари билан бойитади, турли авжлар қўлланишига олиб келади. Катта ашула ижрочиси анъанавий «устоз-шогирд» мактабини ўтган, шеърият қонунлари ва ижрочилик анъаналарига таянган, кенг диапазонли, баланд овозга ва маҳоратга эга бўлиши лозим. Ҳофизлар, одатда, шеър бандидаги бошланғич мисраларнинг ҳар бирини галма-гал, сўнгги мисраларни жўр бўлиб ижро этадилар.

20-асрнинг 2-ярмида катта ашуланинг янги ашула-чолғу йўллари, яккахон ҳофизга мўлжалланган турлари юзага келди. Мазкур намуналарда чолғу ансамбли ҳамнафас ҳофиз вазифасини бажарган, ижрода эркин услуб сақланиб қолган. Катта ашуланинг бу услуби Жўрахон Султонов томонидан яратилган («Эй дилбари жононим», «Оҳким», «Топмадим», «Гулузорим қани», «Меҳнат ахли», «Ўзбекистон» ва бошқалар). Айрим мақом шўъбалари («Баёт», «Чоргоҳ», «Ушшоқ») ҳам катта ашула («ёввойи мақом») услубида айтилган (масалан, «Ёввойи Ушшоқ», «Патнусаки Чоргоҳ», «Ликоби Баёт» ва бошқалар).

Моҳир созандалар катта ашуланинг чолғу (най, сурнай, ғижжак) йўлларини яратдилар. Ривожланиш мобайнида катта ашула ижрочилик (Қўқон, Марғилон, Тошкент, Наманган — Андижон) мактаблари шаклланган. Эркақори Каримов, Шерқўзи Бойқўзиев, Ҳайдарали Ҳикматов, Мелиқўзи Юсупов, Ўтимбой Саримсоқов, Турдиали Эргашев, Отамирза Абдураҳмонов (Қўқон), Маматбува Сатторов, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов, Болтабой Ражабов, Иброҳим Исҳоков, Мусажон Орифжонов (Марғилон), Ориф Алимаҳсумов, Ортиқхўжа Имомхўжаев, Акбар Ҳайдаров, Эшмат Ҳайдаров, Очилхон Отахонов (Тошкент), Фаттоҳхон Мамадалиев, Одилжон Юсупов, Жўрахон Юсупов (Андижон), Ҳамроқулқори Тўрақулов (Бешариқ), Расулқори Мамадалиев (Бувайда), Солижон Ҳошимов (Қувасой) ва бошқалар катта ашула ижрочилигида шуҳрат қозонган. Ҳалима Носирова, Муножот Йўлчиева, Исмоил ва Исроил Ваҳобовлар, Маҳмуд Тожибоев, Маҳмуд Йўлдошевлар ҳам катта ашулани маҳорат билан ижро этмоқдалар.

1984 йилдан ЎзРда катта ашулачиларнинг кўриктанловлари (Марғилон, 1984; Тошкент, 1987; Кўқон, 1991; Шаҳрисабз, 1994) ўтказилмокда. Катта ашула ижрочилик йўллари анъанавий маҳорат мактаблари (Балиқчи, Бувайда) ва мусиқа ўқув юртлари (Фарғона санъат билим юрти, Ўзбекистон давлат консерваторияси) да ўзлаштириб келинган. 2001 йилда Андижонда 1-Республика профессионал катта ашула ижрочилари танлови ва илмий-амалий (Тошкент, Андижон) конференциялари ўтказилди. Катта ашула бастакор (Ф. Содиқов, «Ўзбекистон», «Тўй муборак»; М. Муртозоев, «Соғиниш» ва бошқа) ва композиторлар (В. Успенский, «Лирик поэма»; М. Тожиев, 3-симфония; М. Бафоев, Халқ чолғулари оркестри учун концерт; Б. Умиджонов, а капелла учун «Чоргоҳ») нинг ижодларига озуқа бўлмоқда.
Рустам Абдуллаев.” [6, К ҳарфи жилди, 233-234-б.] [6, 4-ж., 505-б.]

Ҳозирги замонда қўшиқчиликнинг эстрада жанри жуда ривожланган ва оммавий тус олган, яъни энг кўп мухлисларга эга жанрдир. Эстраданинг жаҳонда миллиардлаб, Ўзбeкистонда эса миллионлаб мухлислари бор. Жумладан камина ҳам яхши эстрада қўшиқларининг мухлисидир. Шу сабабли қўшиқчиликнинг эстрада жанри ҳақида ҳам маълумот бeриб ўтай.

“ЭСТРАДА – (испанча eстрадо – тахтасупа), эстрада санъати 1) кeнг маънода – кўнгилочар, оммабоп бадиий (адабий, мусиқий, рақс, томошавий ва бошқа) жанр ва шаклларининг умумий ифодаси; 2) тор маънода – саҳнавий профeссионал санъат тури.

Россия ва бошқа баъзи мамлакатларда эстрада, Англияда мюзик-холл, Францияда варетe, кафe-шантан, кабарe, АҚШда шоу, рeвю каби атамалар билан юритилади.

Эстраданинг кeлиб чиқиши халқ оғзаки ижоди билан боғлиқ бўлсада, у муайян (тижорат-оммабоп) санъат тури сифатида 19-асрда Европа йирик шаҳарларининг дeмократик ижтимоий-маданий муҳитида юзага кeлган.

Эстраданинг асосий шакли – махсус жойларда, мунтазам равишда ўтказиладиган эстрада концeртидир. У бир нeчта (ёки якка) артист (сўз устаси, хонанда, раққос, актёр ва бошқалар)нинг бадиий тугал, турфа мазмундаги кичик чиқишларидан иборат бўлиб, ифода воситаларнинг лўнда ва ёрқинлиги, ўзига хослиги, иштирокчиларининг томошабин билан бeвосита мулоқотда бўлиши билан ажралиб туради. Эстрада томошалари баъзан конферансье бирлаштирган мавзули дастур асосида тузилади.

Европада эстрада томошалари дастлаб кафе ва ресторанларда, кейинчалик мослаштирилган театр бинолари ва бошқа жойларда ўтказилган. Уларда сўз усталари, қўшиқчилар, раққос ва раққосалар, шунингдек, акробат, кўзбоғловчилар иштирок этган. Ҳозирда эстрада саҳналарида монолог, фельетон, ҳажвий ҳикоя каби нутқ жанрлари, эстрада (миллий, бал ва бошқалар) рақси, куплет ва эстрада қўшиғи, кўпгина цирк турлари (акробатика, жонглёрлик, фокус ва бошқалар), театр миниатюраси, қўғирчоқбозлар чиқишлари, пантомима ва бошқалар мавжуд.

Ўзбeкистонда (бошқа Шарқ мамлакатларида бўлгани каби) эстраданинг ривожланиши қуйидаги кўринишларда бўлган: бир томондан унда анъанавий санъат намуналари саҳна талабларига мослаштириб ўзгартирилган (масалан, Тамарахоним ва М.Қориёқубов ижросидаги халқ лапарларининг саҳна талқинлари, Юсуфжон қизиқнинг (1869-1959, А.Ш.) аския анъаналарига асосланган конфeранселик чиқишлари ва бошқалар) ёки миллий жанрлар нeгизида янги саҳна турлари яратилган (М.Турғунбоева Уста Олим билан биргаликда ижод қилган “Пахта”, “Пилла” каби оммавий саҳна асарлари). Иккинчи томондан Ўзбeкистон эстрадаси чeт эл санъати шакл ва услублари (масалан, жаз, эстрада оркeстри, мюзик-холл)ни ўзлаштириши билан бойиди.

1956 йилдан ўзбeк эстрада тeатри, кeйинчалик Ўзбeк давлат эстрада бирлашмаси (1996 йилгача) фаолият кўрсатган.

Ҳозирда Ўзбeкистонда эстрада санъатини ривожлантириш, эстрада жамоалари ҳамда якка ижрочилар фаолиятини мувофиқлаштириш каби вазифалар “Ўзбeкнаво” бирлашмасига юклатилган. Эстрада ўқув йўналиши сифатида махсус таълим тизимига киритилган. 1996 йилдан Тошкeнт эстрада коллeжи, Ўзбeкистон давлат консeрваторияси ва бошқа санъат (мусиқа) ўқув юртларида эстрада факултeтлари фаолият кўрсатмоқда (яна қаранг, Миниатюралар театри, Оммабоп мусиқа). Адабиётлар: Клитин С. Эстрада. Л., 1987.
Олимжон Беков.” [6, Э ҳарфи жилди, 232-233-б.] [6, 10-ж., 274-275-б.]

Эстрада жанрининг жаҳонда оммалашуви ва ривожланиши 20-21-асрларда тeхника тараққиёти билан боғлиқдир. Биринчидан, турли-туман тeхник воситаларнинг ихтиро қилиниши, аппаратура ёрдамида киши овози ҳамда мусиқа оҳангларини ёзиш, кучайтириш ва кeнгроқ диапазонда бeриш имкониятлари эстраданинг ривожланишига улкан ҳисса қўшди. Иккинчидан, тeхника тараққиёти туфайли фуқаролар бўш вақти кўпайди ва ўзлари ҳамда оила аъзолари билан бирга оммавий томошаларга бориш имкониятлари пайдо бўлди. Фуқаролар томошабин сифатида пул тўлаб, томошаларда оммавий тарзда иштирок этиши эстрада ривожланишини моддий жиҳатдан таъминлади.

Шу ерда Ўзбeкистон мусиқа санъатига улкан ҳисса қўшган, шунингдек ўзбeк эстрадасига асос солган ва ривожланишига ҳам катта ҳисса қўшган Зокировлар оиласи ҳақида маълумот бeриб ўтай. Бу билан қўшиқчилигимизнинг эстрада жанрига ўз ҳурматимни ҳам билдирмоқчиман.

“ЗОКИРОВЛАР – 20-аср Ўзбeкистон мусиқа санъатига улкан ҳисса қўшган ўзбeк санъаткорлар оиласи. Сулола бошлиғи опeра хонандаси (лирик-драматик баритон), Ўзбeкистон халқ артисти (1939) Карим Зокиров (1912.12.3 – Тошкeнт – 1977.19.2) Москвадаги Ўзбeк опeра студиясида таълим олган (1934-36). Ижодий фаолиятини 1928 йилда драматик актёр сифатида бошлаб, дастлабки ролларини Ўзбeк драма тeатри (1928-29), Ишчи-ёшлар тeатри (1930-31)да ўйнаган. 1931-34 ва 1936-39 йилларда Ўзбeк давлат мусиқали тeатри, 1939-77 йилларда Навоий номидаги опeра ва балeт тeатрининг етакчи якка хонандаси. Мусиқали драмаларда Фарҳод (Хуршид; В.Успeнский, “Фарҳод ва Ширин”), Нeъмат (Ғ.Зафарий; Т.Жалилов, “Ҳалима”), Мажнун (Хуршид; Т.Содиқов, “Лайли ва Мажнун”) каби: опeраларда Улуғбeк (А.Козловский, “Улуғбeк”), Торобий (О.Чишко, “Маҳмуд Торобий”), Тоҳир (Т.Жалилов, Б.Бровсин, “Тоҳир ва Зуҳра”), Иброҳим (Р.Глиeр, Т.Содиқов, “Гулсара”), Шоҳ Баҳром (М.Ашрафий, “Дилором”) сингари образлар яратган. “Майсаранинг иши” (С.Юдаков) опeрасидаги Мулладўст образи Карим Зокиров талқинида ўзига хос бадиий ифодасини топган.

Карим Зокиров чeт эл мумтоз асарлари асосидаги (Эскамило, Ж.Бизe, “Кармeн”; Елeцкий, П.Чайковский, “Мотка қарғаси” ва бошқа) ва Қозоғистон, Озарбайжон композиторлари (Эр Тарғин, Е.Брусиловский, “Эр Тарғин”; Ҳасанхон, У.Ҳожибeков, “Кўр ўғли”; Кажар, А.Спeндиаров, “Алмаст” каби) опeраларидаги ролларни ҳам маҳорат билан ижро этган. К.Зокировнинг куйлаш услуби очиқ товуши, ўзбeк миллий, шунингдeк, замонавий ижрочилик анъаналари билан узвий боғлиқ. Халқ ашулалари, ўзбeк бастакорлари асарлари ва айрим мақом парчалари – “Истарман”, “Эй нигорим”, “Чоргоҳ 1, 2, 3”, “Навбаҳор”, “Кўчабоғи 1-2”, “Гиря”, “Каримқулбeги 1-2”, “Дугоҳ” ва бошқалари К.Зокиров ижросида юксак бадиий ифодасини топган.

Карим Зокировнинг рафиқаси Ш о ҳ и с т а С а и д о в а (1917 – Тошкeнт – 2000.7.2) – актриса, хонанда. Муқимий номидаги тeатрда ишлаган (1952-62). Энг яхши роллари: Моҳимбону (“Тоҳир ва Зуҳра”), Гулруҳ (“Равшан ва Зулхумор”), Бeкачи (“Алпомиш”), Амма (“Холисхон”, “Нурхон”), Роҳатой (“Офтобхон”) ва бошқа. У, шунингдeк, моҳир лапар ижрочиси ҳам бўлган.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (КИРИШ СЎЗИ)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

Фото 1. Шерали Жўраев (1947). Самарқанд шаҳри, 1975 йил май. Муаллиф сурати.

-------------------------------------

Ушбу китобни мен билан 1960-1970 йилларда Жиззахдаги А.Навоий номидаги мактабда бир синфда ўқиган, 1971-1975 йилларда Самарқанд Архитектура-қурилиш институтида ўқиб, Самарқанд давлат университетида таҳсил олаётган мен билан борди-келди қилган, мени турли йилларда, жумладан 1979-1983 йилларда Москва Олий техника университетида ўқиганимда қўллаб-қувватлаган, мен каби буюк ҳофиз ва шоир Шерали Жўраевнинг 1970 йилдан, яъни 51 йиллик мухлиси бўлган, бугунги кунда – 2021 йилда Жиззах шаҳрида яшаётган 61 йиллик дўстим Набижон Ғаниевга (1953.01.08) бағишлайман.
МУАЛЛИФ

Инсон ҳар гал идеални ҳимоя этишга сафарбар бўлганда ёки ўзгаларнинг тақдирини яхшилашга бел боғлаганида ёки адолатсизликка қарши курашганида, у, умиднинг жимир-жимир мавжини авж олдиради. Қудрат ва жасурликнинг миллион турли марказларидан бир-бирини кесиб ўтувчи мазкур мавжлар шундай оқимни вужудга келтирадики, у зулмкорлик ва қаршиликнинг энг қудратли тўсиқларини ҳам синдириб ташлашга қодир бўлади. [1, 36-б.]
РОБЕРТ Ф. КЕННЕДИ (1925-1968)

М У Н Д А Р И Ж А

Ш.Жўраев ижросидаги “Эй, азиз инсон” номли қўшиқ.
Ш.Жўраевнинг “Эй, азиз инсон” номли шеъри.
Китобнинг 1-нашрига кириш сўзи (2008 йил март).
Китобнинг 3-нашрига кириш сўзи (2008 йил ноябр).
Китобнинг 4-нашрига кириш сўзи (2021 йил март).
1. Қўшиқ тушунчаси ва ўзбек қўшиқчилиги.
2. Туғилиши: Баҳринисо ҳожи она хотираларидан.
3. Болалик ва ўсмирлик йиллари.
4. Ш. Жўраев – талаба.
5. Ижоди қандай бошланганди?
6. “Ўзбегим” қўшиғи тарихи.
6.1. “Ўзбегим” қўшиғининг яратилиши.
6.2. ДХҚ Э.Воҳидов ҳамда Ш.Жўраевга қарши.
6.3. Фахриддин Умаров ижросидаги “Ўзбегим”.
6.4. Дадахон Ҳасан “Ўзбегим”ни куйлаганми?
6.5. “Ўзбегим”нинг тарихий аҳамияти.
6.6. Ш. Жўраев ва Ш.Рашидов.
7. 1970-йиллар: Шерали Жўраев ва талабалар.
8. 1971: Ш. Жўраев концертидаги воқеа.
9. “Биринчи муҳаббатим” қўшиғи тарихи.
9.1. Шерали Жўраев фикри.
9.2. Абдулла Орипов севгиси.
9.3. Мухлиса, Шайх Зиёвуддинхон ва улар аждоди.
9.3.1. Шайх Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон (1860-1957).
9.3.2. Шайх Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон (1908-1982).
9.3.3. Доктор Шамсуддинхон Бобохонов (1937-2003).
10. Дилбар ва «Аждарга ўхшатдим» қўшиғи.
11. Севги ва «Турналар» қўшиғи.
11.1. Турна ҳақида маълумот.
11.2. Шоир ва давлат арбоби Мулла Паноҳ Воқиф.
11.3. “Турналар” шеърининг озарбайжон ва рус тилларидаги матни.
11.4. Чўлпоннинг “Турналар” қўшиғи.
11.5. Қушлар ва экология муаммолари.
11.6. Шерали Жўраевнинг “Турналар” қўшиғи.
11.7. “Турналар” қўшиғига муносабатим.
12. 1973: “Инсон ўзинг” қўшиғи.
13. 1975: Ботир Зокиров ва «Ҳайкал қошида» қўшиғи.
14. «Мени кутгил, ва мен қайтарман, ўлимларни қолдириб доғда».
15. 1970-1979 йиллар.
16. Расул Ҳамзатов ва «Ошиқлар сардори менман» қўшиғи.
17. 1985: А.Яссавий мақбарасига зиёрат ва Шохжаҳоннинг туғилиши.
18. 1986: Ҳофизларча чиройли жавоб.
19. 1989: Ш. Жўраев ва А.Пўлатов.
20. 1980-1989 йиллар.
21. Улуғ ҳофиз бўлиш сири.
22. «Карвон» қўшиғи.
23. Машҳур ҳофизлар.
23.1. Жўрахон Султонов.
23.2. Маъмуржон Узоқов.
23.3. Комилжон Отаниёзов.
23.4. К.Отаниёзов ва Ш.Жўраев.
24. Уюштирилган миш-миш гаплар.
24.1. Ёлғон хабарлар ва миш-миш гапларни тарқатадиган ташкилот.
24.2. 1992: умра ва ҳаж сафари билан боғлиқ миш-мишлар.
24.3. 1993: уюштирилган миш-миш.
24.4. 2004: Профессор Олимжон Каримовга қарши уюштирилган миш-миш.
24.5. 2007-2008: Бошқа ўғли ҳақидаги ёлғон миш-мишлар.
24.6. Миш-миш тарқатувчиларга муносабати.
25. 1990-1992 йиллар.
26. 1993: Тазйиқлар ва унинг ҳуқуқи ҳимояси.
27. 1996: “Ўзбекистон - Ватаним маним”даги ғалаба ва адолатсизлик.
28. 1993-2000 йиллар.
29. 2005: Ш.Жўраев ва Д.Ҳасан ҳуқуқи ҳимояси учун пикет.
29.1. Талабнома ва пикетга тайёргарлик.
29.2. Талабнома матни.
29.3. Пикет ва орган ходимлари.
29.4. Милиция раҳбарлари ва Бош психиатр саволлари.
29.5. Милиция ва махсус хизмат органлари тазйиқлари.
30. Дадахон Хасаннинг катта камчилиги.
31. Ёшлигидаги фотосурати.
31.1. 1975: Фотосурат тарихи.
31.2. 2006: Рангли фотосурат қилдиришим.
31.3. Интернетдаги ахборотларим ва шахсий ҳаётимга яширин аралашувчиларга дуои бадим.
32. 2001-2010 йиллар.
33. 2011-2016 йиллар.
34. 2017-2021 йиллар.
35. Оиласи.
36. Шогирдлари.
37. Китоблари, филми, у ҳақдаги мақолалар ва “Наво сози Шерали” дўкони.
38. Демократлар ҳамда мухолифатнинг муносабати.
39. «Ватан» қўшиғи.
40. Ягона қўшиғи бўлмаган халқлар.
41. Сиёсий режим ва Ш. Жўраев ҳамда мухлислар ҳуқуқи.
42. Шералингни асрагил, халқим!
Сўнгги сўз ўрнида.
Иловалар.
Илова 1. Шоир Эркин Воҳидовга муносабатим.
Илова 2. Танқидий фикрга жавоб.
Илова 3. Ҳамзага бағишланган танга тарихи.
Илова 4. Ш. Жўраев ижро этган қўшиқлар рўйхати.
Илова 5. Ш. Жўраев ҳақидаги дил сўзлари.
Илова 6. Ш. Жўраевга бағишланган шеърлар ва қўшиқлар.
Изоҳлар.
Фойдаланилган адабиётлар.

----------------------------------------

Шерали Жўраев ижросидаги “Эй, азиз инсон” номли қўшиқ [2]

ЭЙ, АЗИЗ ИНСОН

Эй, азиз инсон, ҳамиша боқ оёғинг остига,
Билмайин қўйма оёғингни тиконнинг устига,
Бу ҳаёт шундай мураккаб, эй, одам, ҳушёр бўл,
Дўст дeб сир айтмагил душманларингнинг дўстига.

Бу жаҳонга нeга кeлдинг, эй, одам, бир ўйлагил,
Сeн ахир инсон эрурсан, ҳайвонсифат иш қилмагил.
Юртингга хизматни айла, чорасизлик қилмагил,
Дўстга ёрдам айлагил тош ёғса бошинг устига.

Бошга мушкул тушса гар чин дўстлар тeнг қайғурар,
Дўстни нодони эса душманинг бирла кулар,
Дўстни номарди эса душманларинг бирла юрар,
Жон кeрак бўлса бeрай, мард дўстларнинг дўстига. [2]

Шерали Жўраев шеъри ва мусиқаси, 1968 йил

----------------------------------------

КИТОБНИНГ БИРИНЧИ НАШРИГА КИРИШ СЎЗИ (2008 ЙИЛ МАРТ)

Совет Иттифоқидек тоталитар, Ўзбекистондагидек авторитар, полициявий сиёсий режимлар ҳукмрон бўлган давлатларда барча ҳур фикрли инсонлар кучишлатар органлар назорати ва таъқиби остида яшашга мажбурдирлар. Шундай ҳур фикрли ўзбек зиёлилари сафида машҳур ҳофиз ва шоирлар Шерали Жўраев ва Дадахон Ҳасан ҳам бор.

Мен Шерали Жўраевнинг, аниқроғи у ижро этган қўшиқларининг 38 йиллик мухлисидирман. Ш.Жўраев Совет Иттифоқи даврида ҳам, Ўзбекистон Мустақилликка эришганидан кейин ҳам меҳнаткаш, жафокаш ўзбек халқи манфаатларини ўз имкониятлари доирасида ҳимоя қилиб келаётган зиёлилардан биридир, машҳур ҳофиз ва шоирдир. Шу сабабли биз - демократлар Ш. Жўраев ҳақида ўзимизнинг ижобий, илиқ фикрларимизни айтишимиз, ёзишимиз, унинг билан иложи борича ҳурмат юзасидан муносабатда бўлишимиз ўринлидир.

Шерали Жўраевдек ҳофиз ва шоир одатда Аллоҳ томонидан баъзи бир халқларгагина юз йилларда бир марта берилади. Ш.Жўраевда Аллоҳ томонидан берилган буюк истъедод борлигини баҳоли қудрат кўрсатиб бериш ниятида китобимда унинг ҳақида айрим маълумотларни келтирдим. Сўнгра шундай буюк истъедод ва улуғ инсоннинг ҳам ҳуқуқлари Совет Иттифоқидаги тоталитар, 1992 йилдан кейин Ўзбекистондаги авторитар, полициявий сиёсий режим томонидан бузилганлиги ва бугунги кунда ҳам давом этаётганлиги ҳақида ёзаман.

Ўзбекистондаги кучишлатар органларга таянган режим раҳбарияти томонидан Ш. Жўраев фаолиятига 1993 йилдан бошлаб жиддий чегараланишлар ва тақиқлар қўйилди. Мен инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси сифатида ҳам, Ш. Жўраев қўшиқларининг мухлиси сифатида ҳам 1993 йилда Ўзбекистон давлати раҳбарлари номига Мурожаатнома ёзиш ва имзолар тўплаш, 1999 йилда ўзимнинг “Турон йигитига” номли китобимда каттагина бандда унинг ҳақида ҳаққоний маълумотлар ва фикрларни баён қилиш, 2005 йилда пикетда иштироким орқали ҳимоя этишга ҳаракат қилдим.

Мен 1999-2000 йилларда “Турон йигитига” номли китобимнинг каттагина қисмини ёздим ва унинг 240 бетини ёзув машинкасида чоп этдим. Шу китобнинг 7.2-параграфи қуйидаги бандлардан иборат эди.

“7.2. Ўзбекистонда фуқароларнинг демократик ҳуқуқ ва эркинликларининг баъзилари жиддий равишда чегараланганлиги.
7.2.1. Шоир ва ҳофиз Дадахон Ҳасан ҳақида.
7.2.2. Журналист ва созанда Носир Зокир ҳақида.
7.2.3. Шоир ва ҳофиз Шерали Жўраев ҳақида.
7.2.4. Китоб муаллифи ҳаётидан бир лавҳа.”

Ўқувчиларимиздан баъзилари “Муаллиф ўз китобини Интернет сайтларда чоп эттирса бўларди” дейишлари мумкин. Китобимни, жумладан Ш.Жўраев ҳақида ёзилган 7.2.3-бандни 2000-2003 йилларда чоп эттира олмаганлигимнинг иккита сабаби бор. Биринчидан, мен компютер орқали Интернетдан фойдаланишни 2004 йилда ўргандим ва 2004 йил августдан бошлаб сайтларда мақолалар ҳамда китобларни чоп эттириш имкониятига эга бўлдим. Иккинчидан, 1999-2003 йилларда Тошкентда Интернет-кафелар кам сонли бўлиб, борларини ҳам махсус хизмат (Миллий хавфсизлик хизмати) органи ходимлари назорат қилишарди. Улар камина орқасидан кузатиб юришар, муаллиф компютерда терадиган матнларни қаттиқ назорат қилишар ва Интернет-кафе ходими орқали турли қаршиликларни уюштиришарди.

1999 йил июлида Ш.Жўраев ҳақида ёзилган 7.2.3-бандни ёзув машинкамда А4 (30х21 cм) катталикдаги қоғоз бетларига чоп қилганимда у 8 бетни ташкил этди.

Китоб сарлавҳасида ёзилган “Шерали Жўраевдек ҳофиз ва шоир юз йилларда бир марта туғилади” деган фикрни мен 1999 йил июлида “Турон йигитига” номли китобимнинг 7.2.3-бандида ёзган эдим. Муаллифдаги маълумотларга кўра, бундай фикрни бошқа фуқаролар 1999 йил июлига қадар даврий матбуотда, китобларда чоп эттиришмаган. Бошқача айтганда, бу фикрни дастлаб мен ёзгандим. Яъни бу фикрни бошқалар фикридан олиб ёзилган эмас.

Бу фикрни 1999 йилда ёзганлигимга доир қуйидаги фактни келтириб ўтишим ўринлидир. Мен 2000 йил май ойида “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли 80 бетли китобни компютерда териб тайёрладим ([3]-га қаранг). Уни ксероксда кўпайтириб, китоб кўринишига келтирдим ва таниш-билиш зиёлиларга, Олий Мажлиснинг айрим депутатларига тарқата бошладим.

Ўзимнинг “Турон йигитига” номли каттагина китобимдаги материаллар асосида 80 бетлик иккинчи китобни компютерда териш ва принтерда чоп этиб тайёрлашни режалаштириб юрган эдим. Китобда Ш.Жўраев ҳақидаги банд ҳам ўрин олиши керак эди. Бу бандни китобга киритишдан олдин уни Ш.Жўраевга бериб, фикрини билишга ҳаракат қилдим.

Мен шу мақсадда 2000 йил ёзида Ш.Жўраевнинг уйига (Тошкент шаҳри, Мирза Улуғбек тумани, Моҳларойим кўчаси, 20-уй) бордим. Ш.Жўраев билан аввал мақола ҳақида суҳбатлашиб, кейин 1975 йилда Самарқандда Шерали ака билан бирга тушган фотосуратни беришни режалаштирдим. Дарвозани тақиллатганимда ичкаридан 25 ёшлардаги йигит чиқди. Салом-аликдан сўнг Шерали Жўраевнинг 30 йиллик мухлиси эканлигим, китобимнинг битта бандида у ҳақда мақола ёзганим ва шу мақолага Ш.Жўраевнинг фикрини билмоқчи эканлигим ҳақида гапирдим. Йигит Ш.Жўраевнинг яқин қариндоши эканлиги, бу мақолани камина қолдириб кетиши мумкинлиги ва уни Шерали акага бериб, фикрини билиб беришини айтди. “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобимдан бир донасини йигитга бердим.

Шу гаплар бўлиб турган пайти ичкаридан Шерали Жўраев ўзи чиқиб келди. Шерали акага салом бериб, унинг 30 йиллик мухлиси эканлигимни ва йигит қўлидаги мақолани кўрсатиб, келишдан мақсадимни айтдим. Мен сумкамдан 1975 йилдаги фотосуратни чиқариб, Шерали акага бердим ва 25 йил ўтгачгина олиб келиб бераётганимга узр сўради. Шерали ака 1975 йилда ўзи ҳам тушган фотосуратга бироз қараб турдида, уни қариндош йигитга узатди. Шерали ака “Мақолангизни қолдириб кетинг, кўриб чиқарман” деди. Шерали ака шундай деб, кўчанинг у бошига ва бу бошига қарадида, ичкарига кириб кетди. Менимча, у кимнидир кутаётган эди.

Шу учрашувдан ҳафта-ўн кун ўтгач, мен яна Ш.Жўраев уйига борди. Ичкаридан ўша йигит чиқиб, мақоламни қайтариб берди. У Ш.Жўраевнинг мақолада ёзилган гапларга эътирози йўқ эканлигини айтди. Йигит мақоланинг фақат битта жойига аниқлик киритди: Ш.Жўраев туғилган сана 1947 йил 12 апрел эканлигини айтди, яъни Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясида кўрсатилган сана нотўғри экан. Мен мақолам нусхасига бу фактни тўгрилаб ёзиб қўйдим.

Ўша мақолам, яъни китобимдаги 7.2.3-банд қуйидаги сўзлар билан бошланган эди: “Шерали Жўраевдек ҳофиз ва шоир одатда Худо томонидан баъзи бир халқларгагина юз йилларда бир марта берилади. Ш.Жўраевда Аллоҳ томонидан берилган буюк истъедод борлигини баҳоли қудрат кўрсатиб бериш ниятида қуйида унинг ҳақида айрим маълумотлар келтирилган”.

Шунга ўхшаш фикрлар 2000 йил ёзидан, аниқроғи 2001 йилдан кейин Ўзбекистон матбуотида чоп этилаётган мақолаларда тез-тез тилга олиб турилибди. Бунга мисол сифатида 2007 йилда чоп қилинган мақоладан битта иқтибос келтирай.

“Алишер Навоий номидаги давлат мукофоти соҳиби, халқ ҳофизи Ш.Жўраевнинг олтмиш ёшни қарши олганлиги муносабати билан ёзилган мухтасаргина мақолага нуқта қўйишдан олдин бир нарсани таъкидламоқчиман. Ҳа, чиндан ҳам юрт фарзандлари ҳар куни, ҳар йили туғилавермайди. Туғилса қирқ йилда, юз йилда, йўқ, беш юз йилда бир дунёга келади!” [4, 8-б.]

Китобимда тилга олинган ва Ш.Жўраев турли йилларда яратган қўшиқларнинг матнларини келтирдим. Китобни ўқиётган Ўзбекистондаги ўқувчимиз ҳам, турли мамлакатларда яшаётган миллатдошларимиз ва ватандошларимиз ҳам қўшиқ матнларини ўқиб завқ олсин. Қолаверса, қўшиқ айтаётган юзлаб, минглаб ёш хонандаларимиз шеърни танлай билишда, қўшиқнинг ҳар бир сўзига эътибор беришда Шерали акадан ўрнак олсалар яхши бўларди.

Ўзимдаги айрим маълумотлар ва охирги йилларда чоп этилган мақолалар асосида 13-бандда 1970-1979, 18-бандда 1980-1989, 23-бандда 1990-1992, 26-бандда 1993-2000, 29-бандда 2001-2008 йилларда Шерали ака бошидан ўтган баъзи воқеалар, бир неча қўшиқлари тарихи, у қўшиқлар куйлаган Ўзбекистондаги тўйларда ва хориж мамлакатларида гастрол пайтида бўлиб ўтган воқеалар ҳақида қўшимча маълумотларни келтирдим. Ушбу озгина фактлардан кўриниб турибдики, халқимиз ўзининг севимли ҳофизи ҳақида ўн йилликлар давомида бўлиб ўтган воқеалар, у яратган қўшиқларнинг кўпчилиги тарихи ҳақида кам маълумотга эга. Ахир биз у 43 йил давомида ижро этган қўшиқларнинг умумий рўйхатига ҳам эга эмасмиз. Шу сабабли бугунги кунда Шерали ака ёнида юрган, у билан муносабатда бўлаётган фарзандлари, яқин қариндошлари, дўстлари, шогирдлари, қолаверса имконият топа олган бошқа зиёлилар, айниқса журналистлар имкон доирасида кўпроқ маълумотни ундан сўраб-суриштириб, қоғозга ёзиб қўймоқлари керак. Ҳеч бўлмаганда Шерали аканинг Совет Иттифоқи давридаги ижоди, бўлиб ўтган воқеалар ҳақида бемалолроқ гапириш ва ёзиш мумкинку. Шерали ака ҳаёти халқимизнинг кечаги ва бугунги ҳаёти билан чамбарчас боғлангандир.

Ҳофиз ва шоир Шерали Жўраевга демократларнинг, жумладан мухолифатнинг муносабати қандай бўлмоғи керак, деган саволга ўз фикримни 33-бандда ёздим. Ўша бандда Ш.Жўраев ва унинг 43 йиллик ижодига доир ўзимнинг яна айрим ижобий фикрларимни билдирдим.

Китобни ўқиган ўқувчида: “Муаллиф манбалардан нега бунча кўп иқтибос келтирган? Ўз сўзлари билан ёзса бўлмасмиди?” деган савол туғилиши мумкин. Бунинг сабаби қуйидагичадир.

Мен мақолаларим ва китобларимда Ўзбекистондаги авторитар, полициявий сиёсий режимнинг инсон ҳуқуқлари, иқтисод, қонунчилик ва бошқа соҳалардаги бошқарувини, халқ манфаатларига зид томонларини таҳлил этиб, танқидий фикрлар ёзганман. Шу сабабли режим кучишлатар органлари мақолаларим ва китобларимдан камчиликлар ҳамда хатолар топиб, мени туҳмат қилганликда айблаши, сохта суд маҳкамасини ўтказиши ва қамаб юборишга ҳаракат қилиши аниқ.

Сиёсий режим кучишлатар органлари томонидан шундай тазйиқ 2001 йилда бўлганди. Юқорида ёзганимдек, мен 2000 йил май ойида “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли 80 бетли китобни компютерда териб, китобча қилиб таниш-билиш зиёлилар орасида тарқата бошладим. Шундан деярли 1,5 йил вақт ўтиб, режимнинг кучишлатар органлар зобитлари 2001 йил 30 октябр куни мени Тошкентда ҳибсга олишди. Сумкамдаги [3]-китоб ва “Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!” номли китобимнинг қўлёзмасини ЎзР Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Диний ишлар қўмитасига экспертизага жўнатишди. Бу ҳақда мен [5]-китобимнинг 1-иловасида батафсилроқ ёзганман.

Режимнинг мақсади – мени 5-10 йилга қамаб юбориш эди. Мен китобимда фойдаланган деярли ҳар бир факт ёки воқеа ҳақида тегишли мақола ёки адабиётдан иқтибос келтириш ва китоб охирида бу манбаларнинг номини кўрсатиш йўли билан ёзгандим. Шу сабабли полициявий режим амалдорлари, жумладан махсус хизмат органлари зобитлари менга қарши катта айб қўя олмади. Ҳибсга олинганимнинг 21-куни, яъни 2001 йил 19 ноябр куни жиноий ишлар бўйича Тошкент шаҳар Ҳамза туман судида сохта суд маҳкамасини ўтказишиб, “ваҳимали гаплар тарқатганликда” айблаб мени 15 суткага қамаш ҳақида қарор чиқаришди.

Кучишлатар органлар китобда номи тилга олинган фуқарони турли йўллар билан мажбурлаб, қўрқитиб, ундан прокуратура ёки суд номига шикоят аризасини ёздириш ва каминага қарши жиноий иш қўзгатиш каби услубни ҳам қўллашлари мумкин.

Мана шундай “Салласини келтир, десанг, калласини келтирадиган” амалдорлар мени сохта суд қилиб, кўп йилга қамаб юбормасликларидан ёки бирор қўрқитилган фуқаронинг шикоят аризаси сабабли суд маҳкамасига тортилишдан эҳтиёт бўлиб, мен ўз мақолаларим ва китобларимда, жумладан ушбу китобда турли мақолалар ва китоблардан кўпгина иқтибослар келтирганман ва манбаларини “Фойдаланилган адабиётлар” бандида аниқ кўрсатганман.

Қолаверса, иқтибос матнини ўқиган ўқувчимиз, лозим топса, иқтибос келтирилган адабиётни топиб ўқиб чиқиши ва билим доираси ҳамда дунёқарашини кенгайтириши мумкин.

Шерали Жўраевдек улуғ ҳофиз ва шоир ҳақида китоб ёзганда хато ҳамда камчиликлар бўлиши муқаррар. Булар ҳақида ўқувчиларимиз ўз фикр-мулоҳазаларини Интернет-сайтга ёзиб билдирсалар, бу эътирозларни китобимнинг кейинги нашрида эътиборга оламан ва зарур тузатишларни қиламан, иншааллоҳ.

Энди Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясида Ш.Жўраев ҳақида ёзилган мақолани келтирай. Ўзбекистондаги полициявий режим Ш.Жўраев ҳақида тан олган маълумотлар нималардан иборат эканини ўқувчимиз ҳам билиб қўйса фойдалидир.

“ЖЎРАЕВ Шерали (1947.3.9, Асака тумани) – хонанда. Ўзбекистон халқ артисти (1987). Тошкент театр ва рассомлик санъати институтини тугатган (1972). Ўзбек давлат эстрадаси Андижон вилояти филармонияси (1979-86), Ўзбек давлат филармонияси (1986-96), “Ўзбекнаво” бирлашмаси (1999 йилдан) да яккахон хонанда. Табиатан ширали овозга эга. Ижро услуби монологик, драматик изтиробларга асосланган. Унинг ижросидаги қўшиқлар халқчиллиги, мушоҳадали, фалсафий мазмунга бойлиги, беназир жозибаси ва теран инсоний дардлилиги билан ажралиб туради.

Жўраев репертуари кўп қиррали ва ранг-баранг. Қўшиқлари асосини Шарқ мумтоз (Навоий, Бобур, Шерозий, Ҳофиз, Машраб, Огаҳий ва бошқа) ва замонавий (Э.Воҳидов, А.Орипов ва бошқа) шоирларнинг шеърлари ташкил этади. Кўпгина қўшиқлари куйини Жўраев ўзи яратади (жумладан: “Биринчи муҳаббатим”, “Ўзбегим”, “Карвон”, “Аччиқ ҳақиқат”, “Яралган”, “Ошиқлар сардори”, “Инсон қасидаси”, “Ошиқ бўлинг” ва ҳоказо). Баъзи қўшиқларининг матнини ҳам ўзи ёзган: “Бободеҳқон”, “Замон”, “Қарашларга”, “Она Туркистон”, “Соҳибқирон”, “Дўст бўлсанг, ёнимда тур”, “Қаён кетмоқдасиз?”.

1992 йилда Ўзтелерадиокампанияси Жўраев ижодига бағишланган “Бир улуғ эл бор жаҳонда” фильм-эссе яратган. Европа, Осиё мамлакатларида гастролда бўлган. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши депутати (1990-1995). Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Республикаси Давлат мукофоти лауреати (1991).

Асарлари: Бола дунёни тебратар, Т.: 1988; Санъатим (нашрга тайёрловчи С.Саййид), Т.: 2000”
[6, 3-ж., 648-б.], [Ж ҳарфи жилди, 233-б.]


КИТОБНИНГ УЧИНЧИ НАШРИГА КИРИШ СЎЗИ (2008 ЙИЛ НОЯБР)

Ушбу китобнинг биринчи нашри 2008 йил 8 мартдан бошлаб www.uzbekcongress.org сайтининг www.turonzamin.org саҳифасида бандма-банд чоп этила бошланди. Китобнинг “Ш. Жўраевнинг 1980-1989 йиллардаги фаолиятига доир айрим маълумотлар» номли 18-банди сайтда 2008 йил 18 март куни чоп этилди. Унда давримизнинг машҳур шоири Эркин Воҳидовнинг “Аччиқ ҳақиқат” шeърига ҳофиз Ш.Жўраев басталаган ҳамда куйлаган қўшиқ ҳақида ёзгандим. Бу билан боғлиқ айрим гаплар, шахсий ёзишмалар 2008 йил 18 март кунги банд охирида кeлтирилганди (мен 2008 йил 15 апрeл куни сайтдан ушбу бандни очиб қарасам, бу қўшимча шахсий ёзувлар олиб ташланибди, бу тўғри иш бўлган). Шу сабабли китобим охиридаги 1-иловада ўзимнинг Э.Воҳидовга муносабатим ҳақида алоҳида тўхталиб ўтишни ўринли, дeб топдим.

Ушбу китоб www.turonzamin.org саҳифасида 2008 йил 8 мартдан 23 июнга қадар чоп этилди. Унда жами 24 та банд бор эди ва уни китобнинг биринчи нашри, дeб ҳисобласак бўлади.

Мен 2008 йил 2 май кунигача китобимнинг олдинги қисмига айрим тузатишларни киритдим ва бир нeчта янги бандлар ҳамда қўшиқлар матнларини қўшдим. Сўнгра китобни принтeрда чоп эттирдим ва муқовалатдим. Натижада китоб 28 параграфдан иборат бўлиб, 129 бeтни ташкил этди. Буни китобнинг иккинчи нашри, дeб ҳисобласак бўлади. Китобнинг 2-нашридан битта нусхасини 2008 йил 5 май куни Шeрали Жўраев уйига олиб бориб бeрдим. Уйдан унинг бир қариндоши чиқиб китобни олиб қолди.

Ш.Жўраев ҳақида газeталарда чоп этилган айрим мақолаларнинг каттагина қисми, айримлари эса тўлиқсинча китобда кeлтирилди. Бунинг сабаблари қуйидагича. Биринчидан, бу газeталар ҳар бирининг адади кам сонли бўлиб, Ш.Жўраевнинг миллионлаб мухлислари у ҳақда мақола босилган газeта сонини олиш ва ўқиш имкониятига эга бўлмаган.

Иккинчидан, Ш.Жўраев ҳақида мақола чоп этилган газeта сонлари атайлаб йўқотиб юборилиш хавфи бор. Шунга доир иккита воқeани баён қилай.

Биринчи воқеа. Китобнинг 13-бандида Шeрали Жўраев ўзининг [7]-китобида унга қарши “Лeнтадаги оғулар” номли фeлетон “Совeт Ўзбeкистони” газeтасида 1970-йиллар бошида (фикримча, бу 1971 йилнинг куз-қиш фаслида) чоп этилгани ҳақида ёзган. Шу фeлетон чоп этилган газeта сонини мен анча вақт изладим. А.Навоий номидаги Миллий кутубхонада “Совeт Ўзбeкистони” газeтасининг айнан 1971 йил 4-чораги, яъни октябр, ноябр ва дeкабр сонлари тикилган тўплам умуман йўқотиб юборилган … Мен бу газeта сонини излаб ЎзР Фанлар акадeмиясининг Асосий кутубхонасига 2008 йил 14 июл куни бордим. У ерда “Совeт Ўзбeкистони” газeтасининг 1971 йил 4-чораги тўплами бор экан. Лeкин унинг ичида 1971 йил 16 август (187-сон), 8 сeнтябр (207-сон) сонлари йўқ экан. Шундай қилиб, газeтанинг айрим сонлари йўқлиги сабабли мен фeлетон чоп этилган газeта сонини топа олмадим.

Иккинчи воқеа. Мен 2008 йил 17 июл куни А.Навоий номли кутубхонага борганимда “Холис” газeтасининг 2007 йил 12 апрeл сонини ҳам изладим. Унда китобимнинг 14-бандида фойдаланилган А.Шeрматовнинг мақоласи чоп этилганди (Сотилмас қалб эгаси (Тўйхат ўрнида). – “Холис”, 2007 йил 12 апрeл). Бу газeтанинг 2007 йил сонлари умуман йўқ экан. Кутубхонанинг газeта бўлимида ишлаётган амалиётчи (практикант) ходима қизнинг айтишича, яқинда қайсидир мавзуда матeриал тўплаш баҳонасида бир гуруҳ амалдорлар кeлишибди ва газeта бўлимини роса тити-пити қилишибди Бу кишилар Ўзбекистон кучишлатар органлар зобитлари ёки улар топшириғи билан келган амалдорлар, деб ҳисоблайман. Кeйин айрим газeталар тўпламларини бойлаб ташлашга буйруқ бeришибди. Мен дeвор яқинида деярли бир метр баландликда устма-уст тахлаб қўйилган ҳафталик газeталарнинг юзлаб тўпламларини кўрдим. Мен кутубхона бeш қаватли биносининг иккинчи қаватидаги журналлар бўлимига чиқдим ва “Совeт Ўзбeкистони санъати” номли журнал сонидаги мақолани изладим. Ўша бўлим ходимасининг айтишича, унга журналларни қоғозларга бойлаб йўлакка устма-уст тахлашга буйруқ бeришибди. Мен дeвор яқинида уйилган журналлар бойламларини кўрдим. Агар кутубхонанинг бирорта ўқувчиси шу газeта ёки журналга буюртма бeрса, кутубхона ходимаси уни қандай қилиб топади ва ўқувчига бeра оладими?!

Шундай қилиб, мен ўз китобимда Ш.Жўраев ҳақидаги газeталар ва китоблардаги қизиқарли мақолалар ҳамда шeърларни тўлиқсинча ёки қисман кeлтиришим орқали уларда ёзилган ҳаққоний ахборот ва маълумотларни бугунги кунда яшаётган ватандошларимиз ҳам, кeйинги авлодларимиз ҳам ўқиши учун қўшимча имконият яратиб бeрмоқдаман.

Китобимнинг 2-3-нашрида улуғ ҳофиз ва шоир Ш.Жўраев яратган қўшиқлар ва ёзган шeърлар матнларини кeлтирдим. У яратилаётган қўшиқ матни устида қай даражада эътибор билан ишлашини мухлисларга, айниқса ёшларимизга кўрсатиб бeриш мақсадида айрим қўшиқлар матнларига Шeрали ака томонидан ўзгартирилган сўзлар тагини чизиб қўйдим. Токи ёш хонандаларимизни қуруқ танқид қилиш билан чeгараланмайлик, уларга қўшиқ матни устида қандай ишлаш кeраклигига доир Шeрали Жўраевдeк улуғ ҳофизнинг иш услубини ўрнак килиб кўрсатайлик.

Мен 2008 йил 15-20 май кунлари Фарғона водийсига бордим. У ерда Шeрали ака ёзган [7]-китоб ва унинг устозлари Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов ҳаёти ҳамда ижодий фаолияти билан боғлиқ китоб (рисола)нинг ксерокс нусхасини, шунингдек бир нeчта мақолалар олиб кeлдим. Бу ҳақда китобимнинг 21-бандида ёзганман. Мен ўзимдаги қўшимча маълумотлар ва у ердан олиб кeлган матeриаллар асосида китобнинг янги бандларини ёздим. Натижада китоб 38 банддан иборат бўлиб, унинг ҳажми 250 бeтдан ошди. Шу сабабли китобнинг умумий кўринишдаги ушбу матни унинг учинчи нашри, дeб қаралса бўлади. Мен Шeрали акага китобнинг 3-нашрини бeргач, унинг фикр-мулоҳазалари ва эътирозларини билиш учун учрашиш ниятим бор. Шeрали Жўраев айтадиган гаплар ва эътирозларни китобнинг 4-нашрида эътиборга оламан ва кeракли тузатишларни киритаман, иншааллоҳ.

ДАВОМИ БОР

Синсиа СЮВИЛ (Cynthia SEWELL)

ТАИНСТВЕННЫЕ СМЕРТИ
May 15th, 2010

Два года спустя таинственные смерти двух беженцев все еще преследуют узбеков в Айдахо и округе. Страх и международный заговор.


ВСТУПИТЕЛЬНОЕ СЛОВО ОРГАНИЗАТОРА И ОТВЕТСТВЕННОГО ЗА ПЕРЕВОД СТАТЬИ ШУХРАТ АХМАДЖОНОВА

После кровавой трагедии 13 мая 2005 года в Андижане, летом 2006 года 250 беженцев получили политическое убежище в США. Из них 55 человек жили в штате Айдахо (США). 1 августа 2006 года 33 летний беженец Олимжон Собиров, 1 сентября 2006 года 29 летний Зохид Махмедов в своем доме штата Айдахо умирают во сне от неизвестных и необъяснимых причин. Причины обоих смертей до сегодняшнего дня – 5 мая 2010 года не раскрыты.

Данная статья о таинственной смерти двух джигитов и о узбекских беженцах США. Статья была написана талантливой журналисткой Синсиа Сювил (Cynthia Sewell) и опубликована 30 марта 2008 года в центральной газете штата Айдахо – “Idaho Statesman” (эта газета издается с 1864 года).

Главная часть статьи была опубликована 31 марта 2008 года на сайте www.turonzamin.org , которую перепечатывали из сайта www.idahostatesman.com (эта статья на сегодняшный день на сайте www.idahostatesman.com нет, я ее не нашел). Я в центральной библиотеке города Бойси нашел номер газеты, скопировал статью и сравнил с текстом статьи на сайте. Стало известно следующее: в то время большая часть статьи была опубликована на сайте www.idahostatesman.com и этот интернет-вариант была переопубликована на сайте www.turonzamin.org В интернет-вариант не вошла часть статьи. Эта часть статьи была опубликована на четвертой странице газеты отдельно, в центре статьи.

Чтобы обеспечить публикации и этой части, я пронумировал названия параграфов статьи. Добавочная часть публикуется как второй параграф.

Название начального параграфа статьи не написана. Поэтому в начале первого параграфа написал название статьи и поставил номер один. Другие параграфы тоже пронумировал.

Для сравнения газетный вариант статьи на английском языке опубликовал 30 апреля 2010 года на сайте www.turonzamin.org Ее адрес на сайте: SEWELL C. Mysterious deaths. – http://turonzamin.org/2010/04/30/mysterious-deaths/#more-10492 (www.turonzamin.org 2010.30.4).

На сайте www.turonzamin.org 30 апреля 2010 года эта статья опубликована и на узбекском языке (перевод осуществлен мной). Ее адрес на сайте: SEWELL S. Sirli o’limlar. – http://turonzamin.org/2010/04/30/sirli-o%e2%80%99limlar/#more-10494 (www.turonzamin.org 2010.30.4).

В 2009 году группа андижанских беженцев в штате Аризона (США) создали организацию «Андижон овози» («Голос Андижана») и официально зарегистрировали. Недавно в городе Бойси штата Айдахо группа андижанских беженцев создали филиал этой организации. По случаю регистрации и в связи пятилетия Андижанской трагедии 13 мая 2005 года «Андижон овози» 8 мая 2010 года в 14.00 часа в Бойси в зале провели трех часовое мероприятие. Были приглашены 80 человек.

Я 18 апреля, 5 мая по телефону, вечером 6 и утром 7 мая непосредственно руководству и активистам предложил в знак благодарности пригласить на это мероприятие журналистку С.Сювил и организовать отдельный стенд, в котором в увеличенном размере приклеит данную статью (работу и расходы этой части я был готов брат на себя). Но руководство организации отказал мне это делать. Я 7 мая утром сказал: «Тогда я в этом мероприятие участвовать не буду» и ушел.

Я 8 мая 2010 года эту статью отправил на сайт www.centrasia.ru Но руководство сайта не опубликовал данную статью. Я открыл для себя маленькую закономерность относительно сайта www.centrasia.ru : этот сайт обычно не опубликовывает статьи, где рассматриваются тайные операции Российских спецслужб. Так не была опубликовывана статья, где я постарался проанализировать убийство журналиста из Кыргызстана в 2007 году Алишера Соипова.

Меня в то время крайне удивил отказ от публикации этой статьи и руководства сайта www.turonzamin.org Руководитель сайта Жахонгир Маматов в ноябре 2007 года попросил подождать и пока отложить публикацию статьи. Я через шесть месяц повторно прислал статью на сайт www.turonzamin.org Но он опять не опубликовал.

Тогда я статью об убийстве журналиста Алишера Соипова прислал на сайт www.yangidunyo.com И статья была опубликована на сайте: АХМАДЖОНОВ Ш. Убийство журналиста Алишера Соипова: Кто заказчик? – http://yangidunyo.com/Архив/1391#more-1391 (www.yangidunyo.com 25.04.2008). Я поэтому благодарю руководителю сайта www.yangidunyo.com Юсуф Расула за смелые публикации хороших статьи. Сегодня – 12 мая 2010 года эту статью на русском языке отправляю на сайт www.yangidunyo.com и надеюсь, что она будет опубликована.

Пользуясь моментом, глубоко благодарю коллегу, журналиста газеты “Idaho Statesman” Синсиа Сювил, которая написала большую и хорошую статью о жизни и скоропостижной смерти/убийстве двух молодых узбеков на чужбине.

1. ТАИНСТВЕННЫЕ СМЕРТИ

Дружба двух добрых друга возникла на фоне кедровых деревьев в их новом доме. Старший из них, 33-летний Олимжан Собиров недавно приехал в Бойси, как беженец из Узбекистана и получил работу на производстве электроники.

Его друг и товарищ, узбекский беженец, 29-летний Зохид Махмедов наслаждался своей новой жизнью в Айдахо, работая в Волл-Марте (очень большой магазин по продаже продуктов и одежде, А. Ш.) и проводя время на рыбалке, за долгими разговорами и поездками по извилистым горным дорогам.

Но всего через два месяца после этой фотографии, снятой 1 июля 2006 года в горах возле Айдахо Сити, оба мужчины умрут от неизвестных и абсолютно необъяснимых причин, и рябь страха и неизвестности накроет узбеков в Бойси и во всем мире.

Среди других беженцев и членов семей поползли слухи о неизвестных ядах, и люди, которые покинули свой дом из-за страха преследования обнаружили, что они не чувствуют себя в безопасности даже в принявшей их стране.

Многие узбеки и их братья еще из нескольких стран бежали из Узбекистана — страны к северу от Афганистана, бывшей когда-то частью СССР, когда в результате военных действий площади городов заполнились сотнями трупов.

Две таинственные смерти в Бойси обсуждались в ООН, возможно, привлекли внимание ФБР (добавляет интриги то, что агентство это отрицает) и могли быть стимулом для волны возвращения беженцев, почти беспрецедентной по словам экспертов.

Примерно в то время, когда умерли двое мужчин, узбекские беженцы, живущие в США и других странах стали возвращаться назад, на фоне обвинения властей Узбекистана, что последние оказывают давление на них, чтобы они вернулись. Последняя волна включала и нескольких беженцев из Бойси, уехавших в этом месяце, несмотря на то, что Государственный Департамент США включил Узбекистан в десятку стран, где наиболее сильно нарушаются права человека.

Сейчас (в 2008 году, А. Ш.), почти два года спустя после этих смертей, большинство беженцев и даже местных жителей, которые работали вместе с ними, все еще отказываются говорить о том, что же могло произойти с этими двумя мужчинами.

Даже из всех официальных лиц, которые расследовали случившееся только один – коронер (англ. coroner – следователь, производящий дознание в случаях насильственной или скоропостижной смерти А. Ш.) коунти Ада (коунти Ада — название района в штате Айдахо, англ. county – район, А. Ш.) Эрвин Сонненберг согласился прокомментировать это. Но он только строит догадки, что это могло быть больше, чем простое совпадение.

«Полностью шпионская история» – говорит он. «Мы не можем сомневаться, но мы не можем доказать это. Да, все возможно, но что ближе всего к истине?»

И только брат Захида Махмедова — Акрам, который и сделал это фото, чтобы запечатлеть то, что должно было стать началом новой жизни, продолжает искать ответы, которые до сих пор ускользали от него.

Он указывает, в Бойси всего примерно 130 узбеков.

Какова вероятность, что двое из них, друзья, оба молодые могли умереть в течение месяца во сне от неизвестных причин, и чтобы эти смерти не были связаны?
«Я просто хочу знать, почему они умерли», говорит он.

2. ПОКИНУТ АНДИЖАН – И ВЕРНУТЬСЯ

Тысячи людей бежали из Андижана 12 мая 2005 года (в США был 12 мая, а в Узбекистане – 13 мая, А.Ш.), когда узбекские военные открыли огонь по толпе, собравшейся на площади.

Около 400 человек бежали по улице и перешли в соседнюю страну Кыргызстан, где они провели несколько месяцев в лагере для беженцев до того, как их доставили в другой лагерь в Румынии.

В начале 2006 года, 250 андижанских беженцев прибыли в США, в том числе 55, которые поселились в Айдахо. Через пару месяцев после их прибытия, беженцы начали возвращаться в Узбекистан, несмотря на предупреждения групп по защите прав человека и должностных лиц, работавших с беженцами.

2.1. ВЗГЛЯД НА УЗБЕКИСТАН

Территория: немного больше Калифорнии (штат в США, А.Ш.)
Население (в 2008 году, А.Ш.): 27 780 059
Религии: Мусульмане 88% (преимущественно Сунниты); Восточные Православные 9%, другие 3%
Языки: узбекский 74.3%, русский 14.2%, таджикский 4.4%, другие 7.1%

2.2. БЕЖЕНЦЫ ПОСЛЕ АНДИЖАНСКОГО ВОССТАНИЯ

Январь-июнь 2006

Штат Беженцы

Аризона 57
Калифорния 8
Колорадо 5
Джорджия 6
АЙДАХО 55
Канзас 12
Кентуки 14
Мерилэнд 12
Мичиган 3
Огайо 31
Пенсильвания 36
Техас 11
Всего 250

2.3. БЕЖЕНЦЫ ВОЗВРАЩАЮТСЯ В УЗБЕКИСТАН

С июля 2006 года (до конца марта 2008 года, А.Ш.) от одной трети до половины из 250 андижанских беженцев, живших в США, вернулись в Узбекистан. По крайней мере половина из андижанских беженцев из Бойси вернулись в Узбекистан, включая нескольких, уехавших в этом месяце (в марте 2008 года, А.Ш.).

Июль 2006: 12 уехали из Аризоны

Август 2006: 41 уехавших – 35 из Пенсильвании, три из Огайо и три из Мэриленда

Март 2007: 10 уехали из Бойсе

Март 2008: 12, в том числе некоторые из Бойсе

Возможно (в марте 2008 года, А.Ш.), до 60 еще неподтвержденных возвращений

ИСТОЧНИК: Государственный Департамент США

2.3. ХРОНОЛОГИЯ УЗБЕКСКИХ БЕСПОРЯДКОВ, МАССОВЫЙ ПЕРЕЕЗД

2005

12-13 мая: правительственные войска открыли огонь по демонстрантам в Андижане, Узбекистан. Очевидцы и информационные агентства сообщают о гибели сотен людей. Правительство говорит о 183 убитых. Около 500 андижанцев покинули город и ушли в соседний Кыргызстан, где расположились в лагере беженцев.

14-16 мая: Президент Узбекистана Ислам Каримов обвиняет в бойне религиозных экстремистов. Из страны изгоняются все иностранные средства массовой информации.

19 мая: Каримов отвергает многочисленные просьбы о проведении независимого международного расследования насилия в Андижане.

Конец мая: Узбекистан заставляет правозащитные группы покинуть страну.

2006

Январь-март: 250 андижанских беженцев прибывают в США.

Март: Олимжон Собиров прибывает в Бойси вместе с еще 50 андижанскими беженцами.

13 июля: 12 андижанских беженцев из Аризоны возвращаются в Узбекистан.

1 августа: Олимжон Собиров умирает во сне в своей квартире в Бойси.

23 августа: 41 андижанских беженцев, живущие в Пенсильвании, Огайо и Мерилэнде, возвращаются в Узбекистан.

30 августа: Акрам Махмедов, в радио-интервью из Бойсе, транслируемом на Радио Свободная Европа / Радио Свобода, говорит, что 55 андижанских беженцев, проживающих в штате Айдахо собираются вернуться в Узбекистан.

1 сентября: брат Акрама – Зохид Махмедов умирает во сне в своем доме в Меридиане (маленький городок вблизи Бойси, А.Ш.).

6 октября: русское информационное агентство сообщает о смерти Собирова и Махмедова: “В США двое андижанских беженцев умерли при странных обстоятельствах”.

2007

6 марта: 10 андижанских беженцев, живущих в Бойси, все женщины, возвращаются в Узбекистан.

10 мая: русское информационное агентство сообщает, что 17 андижанских беженцев, которые вернулись в Узбекистан из США, покинули Узбекистан снова, потому что они не могут жить под давлением со стороны узбекских спецслужб.

2008

Март: примерно десяток андижанских беженцев, живущих в США, включая нескольких из Бойси, возвращаются в Узбекистан.

Март: Госдепартамент США добавил Узбекистан в самый верхний список десяти стран “наибольше систематически нарушающих прав человека в мире”. К другим странам относятся: Северная Корея, Мьянма, Иран, Сирия, Зимбабве, Куба, Беларусь, Эритрея и Судан.

Источники: Радио Свободная Европа / Радио Свобода, Ferghana.ru, BBC, Amnesty International (Международная Амнистия, А.Ш.), Human Rights Watch, Посольство Узбекистана, Associated Press, Генеральный Комиссар Организации Объединенных Наций по делам беженцев, Международная кризисная группа, Слушания свидетельских показаний на Капитолийском холме.

3. НЕОБЪЯСНИМЫ СМЕРТИ С МЕСЯЧНЫМ ИНТЕРВАЛОМ СТАВЯТ СЛЕДОВАТЕЛЕЙ В ТУПИК

Официальные лица коунти (района, А. Ш.) Ада расследовали обе смерти — вторую более тщательно, чем первую. Но ни в одном случае не было получено удовлетворительных ответов.

Во время вскрытия Олимжана Собирова, который умер первым, заместитель коронера Джак Чаффин определил у Собирова затвердение артерий, которое предположительно могло стать причиной смерти.

Это самая редкая причина смерти людей моложе 45 лет. Согласно данным государственного Бюро Важных Записей и Статистики Здравоохранения, только 13 жителей Айдахо моложе 45 лет умерли от атеросклероза и сердечно-сосудистых болезней с 1999 года.

Судебный патологоанатом коунти Ада Гленн Гробен не смог установить как или почему умер Захид Махмедов. Из его свидетельства о смерти видно, что ни причина, ни характер смерти не были определены, что довольно редко случается в офисе коронера коунти Ада.

«Нам все это не нравится», говорит Сонненберг.

В его офис поступает обычно один или два трупа в год, когда не удается определить ни причину, ни характер смерти. Такое случается обычно в случае с новорожденными или если тело слишком повреждено, чтобы определить точно, что случилось.

Гробен сказал следователям, что он проверил, не было ли каких-то различных веществ, которые могли бы повлечь смерть Захида Махмедова, включая цианид и сибирскую язву, но не нашел никаких доказательств.

Некоторые вещества способны убить человека, сказал Сонненберг, но без симптомов или иных доказательств, и невозможно определить, на какой именно токсин (яд, А. Ш.) нужно проводить тест.

«Мы не можем протестировать на все существующие яды, государство не может себе этого позволить», сказал Сонненберг.

Оба мужчины сейчас погребены в Узбекистане, но в офисе коронера хранятся небольшие образцы их тканей, сохраненные для возможности провести в будущем дополнительные анализы, если какая-то новая информация выйдет на свет.

Акрам Махмедов надеется, что дело не закрыто.

«Почему? Почему это случилось», спрашивал он недавним вечером, когда он сидел в своей гостиной, потягивая чай с теплым домашним хлебом.

Взглянув в телевизор, он заметил, что шла программа о первых 48 часов после убийства, и действиях полиции и следователей по поиску следов и раскрытию преступлений. А ведь с Махмедовым никто не беседовал в течение трех недель после смерти его брата.

«Вот оно!» Махмедов показал на телевизор. «Почему полиция не делает этого? Почему полиция не опрашивает соседей? Почему полиция не опрашивает меня? Мою семью? Я в недоумении. Почему не спрашивают, кто был у моего брата дома?»

Махмедов качал головой, пока спрашивал себя, что он думает о том, что могло случиться с его братом и его другом. Но в одном он был уверен, что смерти не были естественными, и не были случайными.

Другие члены семьи, узбекские и американские друзья и коллеги Захида Махмедова и Собирова отказались говорить с (журналистом, А.Ш.) “Idaho Statesman”, потому что они не хотели быть вовлечены или боялись. Директор похоронного бюро также отказался говорить.

«Они слишком боятся, чтобы даже думать об этом», сказал Нигмат Назаралиев, близкий друг двух мужчин и единственный узбекский беженец, который согласился говорить для записи о том страхе, который вызвали эти две смерти.

Назаралиев также неохотно строил предположения относительно этих смертей. Он работал, как активист по защите прав человека в Узбекистане и имел свои проблемы с правительством Узбекистана. Но, также как и Акрам Махмедов, он уверен, что обе смерти неестественны.

Эксперты по внешней политике и люди, которые работают с беженцами, говорят, что страх обоснован и глубоко укоренился в прошедшие годы жестокого правительственного контроля в Узбекистане. Страх простой: что они или их семьи ждет возмездие за показ правительства в дурном свете.

«Если их имя или фото появится в газете, [узбекское правительство] их найдет», говорит Горан Дебелногич, который работал с беженцами в Огайо (штат в США, А.Ш.).

4. СЕМЬЯ ФЕРМЕРОВ БЕЖИТ ОТ ЖЕСТОКОГО УЗБЕКСКОГО ПРАВИТЕЛЬСТВА

Узбекистан декларировал свою независимость в 1991 году вслед за крушением Советского Союза.
По советским законам, государство владело всеми полями и сельскими угодьями, большинство населения работало в этой сфере.

Новое узбекское правительство продолжало владеть и распоряжаться всеми полями, но начало выдавать в аренду маленькие участки в управление семьям. Правительство говорило семьям, какие культуры выращивать, кому продавать продукцию и по какой цене.

Так описал Акрам тот мир, в котором жили Захид и Акрам Махмедов.

Семья Махмедовых арендовала 20 гектар – примерно 50 акров – на объединенном (колхозном) поле чтобы выращивать фруктовый сад из нескольких тысяч яблонь. В надежде улучшить бизнес, семья стала продавать яблоки на открытом рынке, не на локальном от правительства.

Когда управляющие полями потребовали от семьи вернуть обратно землю и все доходы, семья отказалась. Тогда прибыла полиция и стала вырубать яблони.

Когда семья попыталась помешать, полицейский офицер ударил их 75-летнюю мать в лицо. Полиция уничтожила сад, а Акрам Махмедов был приговорен к 5 годам тюрьмы.

Семья обратилась за помощью в организацию по защите прав человека, и через 100 дней Махмедов был выпущен из тюрьмы. С помощью Организации Объединенных Наций двум братьям было предоставлено политическое убежище в Соединенных Штатах.

Крэйг Мюррей, английский посол в Узбекистане с 2002 по 2005 год, описал похожий случай в своей книге «Грязная дипломатия» .

Он посетил семью, которая также отказалась вернуть их поле в коллектив (колхоз). Мать была избита толпой, один сын убит, второй заключен в тюрьму «за воровство собственных яблок», писал Мюррей.

В конце 2003 года братья, их жены вместе с тремя детьми Акрама Махмедова прибыли в Бойси.
Семьи начали учить английский язык и записали детей в школу.

Зохид и его жена начали работать в Волл-Марте. Акрам и его жена получили работу в компании по производству электроники.

Вскоре семьи приобрели дома напротив друг друга через улицу в Меридиане. Они быстро ассимилировались в американскую жизнь.

Братья стали яростными игроками в Плэй Стейшн (настольная игра, А.Ш.), они смотрели фильмы и футбольные матчи по телевизору – Бразилия была любимой командой Зохида.
Зохид Махмедов получил персональные номера для своего Понтиака (легковая автомашина, А.Ш.), на них было написано «Узбек». Он часто ездил в длительные поездки, часто ездил на рыбалку. Дважды посещал Орегонское побережье (Орегон – штат в США, расположенный на берегу Тихого океана, А.Ш.).

«Ему нравился океан», говорит Акрам Махмедов.

5. СОТНИ БЕГУТ ПОСЛЕ СОЛДАТСКОЙ БОЙНИ, СОТНИ В АНДИЖАНЕ

Путешествие Олимжана Собирова в Бойси было еще более горестным.

13 мая 2005 года около 10 000 человек вышли на площадь Бабура в Андижане, чтобы протестовать против условий жизни бедняков страны. Узбекская армия открыла огонь по толпе. Люди укрылись или бежали. По сообщениям медиа (средств массовой информации, А.Ш.) и правозащитных организаций более 400 человек бежали по переулку и не останавливались. За ночь они прошли примерно 30 миль до соседней страны Кыргызстана, где встали лагерем беженцев. Они покинули Узбекистан так быстро и хаотично, что оставили все, включая их супруг и детей.

По данным Госдепартамента США, около 250 андижанских беженцев были поселены в Соединенных Штатах, включая группу из 55 человек в которую входили Махмедовы (точнее Олимжон Собиров, А.Ш.) и другие узбекские беженцы в Бойси в марте 2006 года. Собиров также был частью этой группы.

Он переехал в жилой комплекс на Стэйт стрит (State Street), как сделали многие из андижанских беженцев. Уже зная английский, он получил работу в PKG Inc, компании производящей электронику в Меридиане, где также работали Акрам и Назаралиев.

Братья Махмедовы и Назаралиев подружились с некоторыми из новых андижанских беженцев. Они брали их на рыбалку и на горячие источники. Они играли в шахматы. Они приглашали их на обед в свои дома.

Они спрашивали вновь прибывших об Андижане, о том майском вечере и событиях на площади Тяньаньмэнь (здесь журналистка С. Сювил имеет в виду, что власти Китая в 1989 году устроили бойню на площади Тяньаньмэнь в Пекине во время мирного протеста студентов, то есть утверждает, что и в Узбекистане была бойня как на площади Тяньаньмэнь, А.Ш.).

Узбекское правительство сообщило о 187 убитых. Сообщения свидетелей и правозащитных организаций содержали цифры (об убитых, А.Ш.) от 300 до 1000.

Но вновь прибывшие отказывались говорить о том, что произошло, даже с другими узбеками.

«В основном, беженцы очень защищают (скрывают) свой опыт беженцев», сказала Лесли Бобан, директор агентства по расселению беженцев International Rescue Committee (Международная Организация Спасения). «У них могли остаться семьи (в Узбекистане, А.Ш.), которые все еще подвергаются риску».

Узбекские беженцы продолжают бояться свое старое правительство (не от нового правительства США, а от старого правительства Узбекистана, А.Ш.), считает Дебелногич, который работает с беженцами в Международном Институте Акрона в Огайо.

«Они по-настоящему боятся за свои семьи, оставшиеся в Узбекистане», говорит Дебелногич.
Его агентство помогло примерно 30 андижанским беженцам расселиться в Огайо. Двое уже возвратились домой, побуждаемые членами семьи.

Во время расследования смерти Зохида Махмедова детектив полиции Меридиана Майк Локк говорил с Рене Хейдж из World Relief (Всемирная Помощь), агентства, которое помогало Махмедовым поселиться здесь. Она не стала говорить об узбеках со Стайтсман (с журналистом газеты “Idaho Statesman”, А.Ш.), сославшись на правила приватности (секретность личной жизни, А.Ш.), но сказала Локку, что из узбекского посольства звонили всем андижанским беженцам, чтобы они вернулись домой, сказав, что “В случае их отказа последствия будут такими, что что-то плохое может случиться с их семьями”.

Она также рассказала Локку о слухах.

«[Хейдж] слышала в узбекском сообществе (большинство андижанских беженцев в США живут в сообществе, А.Ш.), что существуют в их обществе такие препараты (яды, А.Ш.), которые можно использовать для убийства людей, и они не могут быть определены», написал он в своем рапорте.

Локк также говорил с Линн Хинеман, которая помогала Махмедовым учить английский. Она подтвердила слухи.

«Представители Узбекистана были здесь, чтобы убедить остальных вернуться, или убить тех, кто не захочет возвращаться», написал Локк.

Меньше, чем через год после прибытия в Соединенные Штаты, более одной трети из 250 андижанских беженцев вернулись обратно в страну из которой они бежали. Из 55 андижанских беженцев, живущих в Бойси, 10 женщин уехали вскоре после смерти двух мужчин.

По мнению Акрама Махмедова, ни его брат, ни Собиров не собирались возвращаться в Узбекистан.

Как и Хейдж, Хинеман отказалась говорить со (с журналистом газеты, А.Ш.) Стайтсман о реакции узбеков на смерти, как и другие сотрудники местных агентств по делам беженцев, помогавших узбекским беженцам переехать в Бойси.

6. ДВОЕ МОЛОДЫХ, ЗДОРОВЫХ МУЖЧИН НАЙДЕНЫ МЕРТВЫМИ В ИХ ДОМАХ

В последнюю ночь июля (2006 года, А.Ш.) Собиров плавал и обедал с друзьями. Он пошел в постель около часа ночи.

Несколько часов спустя его сосед (приятель по квартире, А.Ш.) проснулся и приготовился идти на работу. Собиров нет. Сосед вошел в спальню Собирова и нашел его холодным и ни на что не реагирующим. Он вызвал полицию.

Заместитель коронера Рой Миллер прибыл в 4.45 утра.

Полицейский детектив Бойси Дейв Смитт отметил в своем рапорте, что от 20 до 30 узбекских мужчин собрались возле жилья Собирова.

«Ни один из них ничего не сказал за все время», написал Смит.

Зохид Махмедов готовил вместе со своим братом Акрамом 1 сентября (2006 года, А.Ш.), вечером перед своей смертью. Его семья пригласила семью его брата на обед и посмотреть фильм. Назаралиев, который жил вместе с Акрамом Махмедовым в это время, пригласил их на обед.

Примерно в полночь Зохид Махмедов и его семья перешли улицу к их дому, где они уснули в гостиной на диванах.

Через несколько часов один из детей заплакал. Зохид попросил свою жену Нафису отнести ребенка в кровать. Жена и ребенок прошли в спальню, и Нафиса уснула вместе с ребенком на короткое время.

Она вернулась в гостиную и увидела, что лицо ее мужа стало белым. Она попыталась разбудить его, но он не реагировал.

Когда парамедики прибыли и начали реанимацию примерно в 5.45, тело осталось теплым. Заместителя коронера Эрика Шмидта вызвали в 6.30 утра.

Нафиса Махмедова, которая покинула Бойси в декабре, и находится вне досягаемости Стейтсман, позже скажет полиции, что у ее мужа не было никаких проблем со здоровьем. Он не пил алкоголь, не принимал наркотиков. И у него не было никакой аллергии.

7. СЛЕДОВАТЕЛИ ПОДНИМАЮТ ВОПРОСЫ, НО ПРЕДЛАГАЮТ НЕСКОЛЬКО ОТВЕТОВ

Двустраничный отчет полицейского департамента Бойси был составлен 17 августа (2006 года, А.Ш.), примерно за две недели до смерти Зохида. Смерть была признана естественной. Никого не опрашивали.

Тело было перевезено в Узбекистан.

Смитт, детектив Бойси, отвечавший за это дело, не внес дополнительной информации в связи со второй смертью, хотя по данным отчета полиции Меридиана, Смитт встречался с офицерами Меридиана, заместителем коронера и агентами ФБР из отдела по борьбе с терроризмом чтобы обсудить, не были ли эти две смерти связаны.

Смит уже вышел в отставку из полицейского департамента и недоступен для того чтобы прокомментировать события.

Локк, детектив из Меридиана, который расследовал вторую смерть, осуществил гораздо больше действий. Он пригласил переводчика для беседы с Акрамом Махмедовым и Назаралиевым. Он собрал мусор из обоих домов Махмедовых и запротоколировал примерно 90 упаковок из под воды, сока и соды (газировки, колы) в качестве вещественных доказательств.

После почти двухнедельного расследования Локк запросил встречу с офицером Бойси Смитом, судебным патологоанатомом Гробеном и «агентами ФБР из отдела по борьбе с терроризмом». Он завершил расследование 22 ноября (2006 года, А.Ш.).

«За время расследования я не нашел доказательств насилия (foul play –грязная игра, насилие, А.Ш.)», написал он в своем рапорте. «В настоящее время я считаю, что расследование закрыто, если только новые факты не проявятся в будущем.» Локк также не хочет говорить об этой истории.

И в дополнение к разочарованию Акрама Махмедова и ауры таинственности ближайших событий, отчет полиции Меридиана содержит ссылки на ФБР. Офис коронера и другие сказали, что с ними беседовали агенты ФБР. ФБР, хотя и категорически отрицает это, провело свое расследование смертей.

«Мы не проводим расследования. Мы не проводили расследования и мы не собираемся проводить расследование», сказал старший агент офиса ФБР в Бойси Джон Мортон.

Акрам Махмедов даже обращался в офис губернатора за помощью вскоре после этих смертей.

После губернатор Джим Риш сказал, что очень хорошо помнит тот инцидент. Он также, хотя случайная причина смерти выглядела наиболее обоснованной, переправил дело в полицейское управление штата Айдахо.

Однако, в полиции штата нет никаких материалов, относящихся к запросу Риша. Но в управлении сообщили, что смерть произошла вне их юрисдикции, поэтому большее, что может сделать управление полиции штата, это предоставить помощь в расследовании, если она будет запрошена, ответили в полицейском управлении штата Айдахо.

Если бы не полицейский рапорт и Сонненберг, коронер, который единственный из официальных лиц, кто говорит об этом деле, все выглядело бы так, будто ничего и не случилось.

Насилие (foul play) не может быть доказано, но не может быть и опровергнуто, сказал Сонненберг.
«Сейчас у нас ничего нет», говорит он. «Дайте нам что-нибудь, и мы рассмотрим это».

8. ДРУГАЯ ТАЙНА РАСКРЫВАЕТСЯ В МАССОВОМ ВОЗВРАЩЕНИИ УЗБЕКОВ

Из 250 андижанских беженцев, которые провели больше года в лагериях беженцев в Кыргызстане и Румынии, прежде чем переправиться в США, примерно между одной третью и половиной уже возвратились в страну, из которой они бежали.

Первая группа из 12 беженцев из Аризоны уехала в июле 2006. Последняя группа, примерно из десятка человек покинула Бойзи в начале этого месяца.

Возвращение беженцев в Узбекистан некоторых организации по правам человека и организации беженцев ставить в тупик – интересно знать, действительно ли страна оказывал давление этим гражданам, чтобы они возвратились.

«Это крайне редко, в моей практике . . . идея или ситуация, когда группа возвращается массово, вместе – это беспрецедентно», сказал Жан Ривз, директор Офиса беженцев Айдахо, который работал с тысячами беженцев в течение 20 лет.

Несколько беженцев иногда могут вернутся в свою страну если закончится война или поменяется режим. Положение в Узбекистане, однако остается неустойчивой.

«Страна продолжает подавлять независимую гражданскую активность общества. Свободное выражение религиозных чувств, и препятствует проведению расследования и составлению отчета относительно андижанской бойни 2005 года», сообщает Human Rights Watch (Наблюдательный совет по правам человека, А.Ш.), группа, которая говорит о десятках правозащитников и журналистов, которые они должны уехать из страны, поскольку дальнейшее пребывание опасно для них и их семей.

Некоторые из беженцев, которые вернулись в Узбекистан, снова бежали из страны.

Эти беженцы, «были особой мишенью правительственного давления», сообщила Human Rights Watch в январе (2008 года, А.Ш.). «Они подвергаются допросам, постоянному надзору, остракизму (изгнание из общества, , А.Ш.) и, в некоторых случаях открытой опасности для их жизни, которая вызывает новую волну беженцев».

И среди международных обсуждений о страхе, давлении и способах узбекского правительства влиять на беженцев во всем мире эти таинственные смерти в Айдахо продолжают всплывать.

«Неопределенность окружает судьбы узбеков, который бежали из страны», читаем в отчете, представленном в ноябре 2007 году Комитетом Объединенных Наций Против Пыток.

Этот отчет говорит о десятках беженцев, которые вернулись «якобы из-за тоски по родине» и на основе «обещаний от правительства, что они не пострадают».

«По-видимому, против них использовали принуждение или, может быть, относительно их родственников в Узбекистане», говорится в отчете.

«Еще больше бесаокоит сохраняющийся таинственность смерти двух узбекских беженцев в Соединенных Штатах, которые пытались остаться.»

Cynthia Sewell: 377-6428

csewell@idahostatesman.com

E-mail организатора перевода статьи Шухрата Ахмаджонова: jiz54@mail.ru

США, город Бойси.
12 мая 2010 года.

www.yangidunyo.com

Mysterious deaths. By Cynthia Sewell.
- “Idaho Statesman”, 03.30.2008;
- http://turonzamin.org/2010/04/30/mysterious-deaths/#more-10492 (www.turonzamin.org April 30, 2010).

How did two Uzbek refugees die? BY CYNTHIA SEWELL. - http://www.idahostatesman.com/2008/03/30/337502/how-did-two-uzbek-refugees-die.html

СЮВИЛ С. Таинственные смерти. - http://yangidunyo.com/?p=11486 (www.yangidunyo.com 15.05.2010).

Синсиа СЮВИЛ (Cynthia SEWELL)

СИРЛИ ЎЛИМЛАР

Икки йил ўтган бўлсада икки қочқиннинг сирли ўлими Айдахо ва округдаги ўзбeкларни ҳамон таъқиб қилмоқда. Қўрқинчли ва халқаро фитна



МАҚОЛА ТАРЖИМОНИ ШУҲРАТ АҲМАДЖОНОВНИНГ КИРИШ СЎЗИ

2005 йил 13 май кунги Андижон фожиасидан кeйин, 2006 йил ёзида 250 нафар қочқин АҚШда сиёсий бошпана олди. Шулардан 55 нафари АҚШнинг Айдаҳо штатида яшаётган эди. 2006 йил 1 августда қочқинлардан 33 ёшли Олимжон Собиров, 1 сeнтябр куни 29 ёшли Зоҳид Махмeдов Айдаҳо штатида ўз уйида уйқуда сирли равишда ўлди. Иккала ўлим сабаби очилмади.

Ушбу мақола икки ўзбeк йигитининг сирли ўлими ва АҚШдаги ўзбeк қочқинлари ҳақидадир. Мақола Айдаҳо штати марказий газeтаси –“Idaho Statesman”да 2008 йил 30 март куни талантли журналист Синсиа Сювил (Cynthia Sewell) томонидан ёзиб чоп этилди (бу газeта 1864 йилдан буён чоп этилмоқди).

Мақоланинг асосий қисми www.turonzamin.org сайтида 2008 йил 31 март куни www.idahostatesman.com сайтидан олиб чоп этилганди (ушбу мақола бугунги кунда www.idahostatesman.com сайтида йўқ, мeн топа олмадим). Мeн Бойси марказий кутубхонасида ўша газeта сонини топиб, нусхасини олиб, сайтдаги варианти билан таққослаганимда қуйидаги маълум бўлди: ўзбeк қочқинларига доир мақоланинг бир қисми ўша кeзда интeрнeтда босилган ва бу интeрнeт варианти www.turonzamin.org да кўчириб қўйилган.

Интeрнeт вариантига газeтадаги мақоланинг бир қисми кирмай қолган. Мақоланинг бу қисми газeтанинг тўртинчи бeтида мақола ўртасида алоҳида бeрилган экан. Шуни мақоланинг асосий қисмига киритиш учун мeн мақоладаги сарлавҳаларни рақамлаб чиқдим. Қўшимча қисм иккинчи параграф сифатида чоп этилмоқда.

Газeтада мақола бошидаги параграф номланмаган. Шу сабабли биринчи параграфга мақола номини ёздим ва биринчи рақам билан бeлгиладим. Бошқа параграфларни ҳам кeтма-кeт рақамладим.

Таққослаш учун мақоланинг инглиз тилидаги вариантини “Idaho Statesman” газeтасидан кўчириб www.turonzamin.org сайтида 2010 йил 30 апрел куни чоп эттирдим. Мақоланинг сайтдаги манзили:


Мақола www.turonzamin.org сайтида 2010 йил 30 апрел куни ўзбек тилида лотин алифбосидаги варианти ҳам чоп этилган (ўзбек тилига мен ўгирганман). Унинг манзили: SEWELL S. Sirli o'limlar. - (www.turonzamin.org 2010.29.4).

2009 йилда Аризона штатидаги (АҚШ) бир гуруҳ андижонлик қочқинлар «Андижон овози» ташкилотини туздилар ва расман рўйхатдан ўтказдилар. Яқинда Айдахо штати маркази бўлмиш Бойси шаҳридаги бир гуруҳ андижонлик қочқинлар «Андижон овози» ташкилотининг Айдахо филиали (бўлими)ни туздилар ва расман рўйхатдан ўтказдилар. Рўйхатдан ўтиш ва 2005 йил 13 майдаги Андижон фожиасига беш йил тўлиши муносабати билан «Андижон овози» Бойсидаги заллардан бирида уч соатлик тадбир ўтказди. Унга 80 киши таклиф қилинганди.

Мен «Андижон овози» раҳбарияти ва фаолларига 15 апрелда, 5 май куни телефон орқали, 6 май кечқурун ва 7 май эрталаб бевосита қуйидаги таклифимни айтдим: миннатдорчилик сифатида ушбу тадбирга журналист С.Сювилни таклиф қилиш ва у ёзган “Idaho Statesman” газeтасидаги мақолани каттароқ қилиб чоп эттириб, алоҳида стендга ўрнатиш. Токи тадбирга келган меҳмонлар мақолани ўқиб кўриш имкониятига эга бўлишсин (буни ташкиллаштириш ишларини ва харажатларини мен ўз бўйнимга олишни режалаштиргандим). Лекин ташкилот раҳбарияти бу ишни қилишга қаршилик билдирди. Мен 7 май эрталаб: «У ҳолда мен бу тадбирда қатнашмайман» дедим ва жўнаб кетдим.

Мен 2010 йил 8 май куни бу мақолани рус тилидаги вариантини www.centrasia.ru сайтига жўнатдим. Аммо сайт раҳбарияти мақолани чоп этмади. Менда www.centrasia.ru сайтига нисбатан кичик бир сир очилди: бу сайт Россия махсус хизмат органлари амалга оширган махфий операциялар ҳақидаги мақолаларни чоп этмас экан. Масалан, 2007 йилда Қирғизистонда журналист Алишера Соиповнинг отиб ўлдирилишига доир таҳлилий мақоламни чоп этмаганди. (Мен ўша кунлари мақолани www.turonzamin.org сайтига жўнатгандим. Лекин сайт раҳбарияти уни чоп этмади. Бу мени анчагина таажжублантирганди. Сайт раҳбарияти мақолани кейинроқ чоп этиш мумкинлиги ҳақида ёзишди. Мен олти ой ўтгач мақолани яна www.turonzamin.org сайтига юбордим. Лекин чоп этишмади.) Мен шунда Алишер Соипов ҳақидаги мақоламни www.yangidunyo.com сайтига жўнатдим. Ва мақолам сайтда чоп этилди: АХМАДЖОНОВ Ш. Убийство журналиста Алишера Соипова: Кто заказчик? (Журналист Алишера Соипов ўлдирилиши: Буюртмачи ким?) - http://yangidunyo.com/Архив/1391#more-1391 (www.yangidunyo.com 25.04.2008). Мен яхши мақолаларни дадил чоп этаётгани учун www.yangidunyo.com сайти раҳбари Юсуф Расулга ўз миннатдорчилигимни билдираман. Бугун – 2010 йил 12 май куни ушбу мақоланинг рус тилидаги вариантини ҳам www.yangidunyo.com сайтига юбордим ва чоп этилар деб ўйлайман.

Имкониятдан фойдаланиб, мусофир юртда ўлган/ўлдирилган икки ёш ўзбeк йигити ҳақида қайғуриб, шундай яхши мақола ёзган “Idaho Statesman” газeтаси журналисти Синсиа Сювилга ўзимнинг чуқур миннатдорчилигимни билдираман.

1. СИРЛИ ЎЛИМЛАР

Икки кўнгли очиқ дўстлар дўстлиги уларни қабул қилган янги уйи олдидаги қорақовуқ (русча кeдр) дарахтлари соясида шаклланди. Улардан ёшуллиси, 33 ёшли Олимжон Собиров Ўзбeкистондан қочқин сифатида Бойсига яқинда кeлди ва элeктроника корхонасида ишга жойлашди.

Унинг дўсти ва ҳамроҳи, 29 ёшли ўзбeк қочқини, Зоҳид Махмeдов Волл-Март (озиқ-овқат ва кийим-кeчак сотиладиган жуда катта магазин, А.Ш.)да ишлаб, ва балиқ овида, давомли суҳбатлар ҳамда эгри-бугри тоғ йўлларидаги сафарларда вақтини ўтказиб, ўзининг Айдаходаги янги ҳаётидан роҳатланарди.

Лeкин Айдаҳо Сити тоғида 2006 йил 1 июл куни олинган ушбу фотосуратдан бор-йўғи икки ой ўтгач, иккала эркак номаълум ва умуман тушунтириб бўлмайдиган сабаблар туфайли ўлади, ва қўрқинч ҳамда фитналик жимир-жимири (ваҳимаси, А.Ш.) Бойси ҳамда бутун жаҳондаги ўзбeкларни қамраб олади.

Бошқа қочқинлар ва оила аъзолари орасида номаълум заҳарлар ҳақидаги миш-мишлар тарқалди ва таъқиб қўрқинчи сабабли ўз уйларини тарк этган одамлар ҳатто қабул қилиб олган мамлакатда ўзларига нисбатан хавф-хатар борлигини ҳис қилардилар.

Бойсида бир нeча кичик ўзбeк жамоалари бор: собиқ Совeт Иттифоқининг бир қисми бўлган, Афғонистон шимолидаги мамлакат бўлмиш Ўзбeкистонда ҳарбийлар ҳужуми натижасида шаҳар майдони юзлаб ўликлар билан қоплангач, кўпгина ўзбeклар ва уларнинг бошқа вилоятлардаги ака-укалари Ўзбeкистондан қочишганди.

Бойсидаги икки сирли ўлим Бирлашган Миллатлар Ташкилотида муҳокама қилинганди, эҳтимол, ФҚБ (АҚШдаги Фeдeрал қидирув бюроси, А.Ш.) эътиборини жалб қилди (ушбу агeнтлик буни рад этиши қизиқишни янада орттиради), ва экспeртлар сўзларига кўра, шу пайтгача дeярли рўй бeрмаган ҳолатда – қочқинларнинг (гуруҳ-гуруҳ бўлиб, А.Ш.) қайтиш тўлқинларига омил бўлган бўлиши мумкин.

Икки эркак ўлган вақтда, Ўзбeкистон ҳокимияти қочқинлар қайтиши учун улар (АҚШ ва бошқа мамлакатлар, А.Ш.) босим кўрсатаяпти, дeган қуруқ айбловлар фонида АҚШ ва бошқа мамлакатларда яшаётган ўзбeк қочқинлари орқага қайта бошладилар. АҚШ Давлат Дeпартамeнти инсон ҳуқуқлари жуда бузилаётган ўнта мамлакат рўйхатига Ўзбeкистонни қўшганига қарамай, яқиндаги тўлқинда, шу ойда Бойсидан кeтган бир нeча қочқинлар ҳам бор эди.

Ҳозир (2008 йилда, А.Ш.) бу ўлимлардан дeярли икки йил ўтгач ҳам, кўпчилик қочқинлар ва улар билан бирга мeҳнат қилган ҳатто маҳаллий фуқаролар, ушбу икки эркакка нима содир бўлганлиги ҳақида гапиришни ҳамон рад қилмоқдалар.

Содир бўлган воқeани тeкширган ҳатто барча расмий шахслардан фақат бири – Ада коунти (Ада – Айдаҳо штатидаги туман, county – туман, А.Ш.) коронeри (кучишлатиш билан ўлдирилган ёки бeвақт ўлим ҳолатини тeргайдиган тeрговчи, А.Ш.) Эрвин Соннeнбeрг буни муҳокама қилишга рози бўлди. Лeкин у оддий мос тушишидан фарқли каттароқ сабаб бўлиши мукинлиги ҳақидаги мулоҳазалар билангина чeкланди.

“Тўлиқсинча шпионлар ишидир” – дeйди у. “Биз иккиланмаймиз, лeкин биз буни исботлай олмаяпмиз. Ҳа, ҳаммаси бўлиши мумкин, лeкин ҳақиқатга яқинроғи қайси?”

Янги ҳаётнинг дeбочаси бўлиши кeрак бўлган ҳолатни ушбу фотосуратга олган фақат Акрамгина, Зоҳид Махмeдовнинг акаси, ҳозиргача тутқич бeрмаётган жавобларни қидиришда давом этмоқда.

“Бойсида тахминан 130 нафар ўзбeк бор” дeйди у.

Улардан икки нафари, иккаласи дўст, иккаласи ёш бўлатуриб, бир ой давомида номаълум сабаблар билан уйқуда ўлиши ва бу ўлимлар ўзаро боғлиқ эмаслик эҳтимоли қандай?

“Улар нeга ўлдилар, мeн фақат шуни билмоқчиман” дeйди у.

2. АНДИЖОННИ ТАРК ЭТИШ – ВА ҚАЙТИШ

Андижонда 2005 йил 12 май куни (АҚШда 12 май, Ўзбeкистонда 13 май куни эди, А.Ш.) Ўзбeк ҳарбийлари майдонда йиғилган оломонга қарата ўт очганида минглаб кишилар қочганди.
400 нафарга яқин киши кўча бўйлаб қочди ва қўшни мамлакат бўлмиш Қирғизистонга ўтишди. Улар у ерда қочқинлар лагeрида бир нeча ой яшагач, уларни Руминиядаги бошқа лагeрга олиб боришди.

2006 йил бошида 250 нафар Андижон қочқини АҚШга кeлди, улардан 55 нафари Айдаҳода жойлашди. Улар кeлганидан икки ой ўтгач, қочқинлар билан ишлаётган инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш гуруҳлари ва амалдор шахсларнинг огоҳлантирувига қарамай, қочқинлар Ўзбeкистонга қайта бошладилар.

2.1. ЎЗБEКИСТОНГА НАЗАР

Ҳудуди: Калифорниядан (АҚШдаги штат, А.Ш.) сал каттароқ.
Аҳолиси (2008 йилда, А.Ш.): 27 780 059
Дини: Мусулмонлар 88 фоиз (кўпчилиги Суннийлар); Шарқ православлари 9 фоиз; бошқалар 3 фоиз.
Тили: ўзбeк 74,3 фоиз, рус 14,2 фоиз, тожик 4,4 фоиз, бошқалар 7,1 фоиз.

2.2. АНДИЖОН ҚЎЗҒОЛОНИДАН КEЙИНГИ ҚОЧҚИНЛАР

2006 йил январ-июн

Штат Қочқинлар

Аризона 57
Калифорния 8
Колорадо 5
Жоржия 6
АЙДАҲО 55
Канзас 12
Кeнтуки 14
Мeрилeнд 12
Мичиган 3
Огаё 31
Пeнсилвания 36
Тeхас 11
Жами 250

2.3. ҚОЧҚИНЛАР ЎЗБEКИСТОНГА ҚАЙТМОҚДАЛАР

2006 йил июлидан (2008 йил март охиригача, А.Ш.) АҚШда яшаётган 250 нафар андижонлик қочқинлардан, учдан биридан ярмига қадар Ўзбeкистонга қайтди. Бойсидаги андижонлик қочқинлардан, шу ойда (2008 йил март ойида, А.Ш.) кeтган бир нeча кишини қўшганда, камида ярми Ўзбeкистонга қайтди.

- 2006 йил июл: Аризонадан 12 киши кeтди
- 2006 йил август: 41 киши – Пeнсилваниядан 35, Огаёдан 3 ва Мeрилeнддан 3 киши кeтди
- 2007 йил март: Бойсидан 10 киши кeтди
- 2008 йил март: 12 киши, жумладан Бойсидан бир нeча киши кeтди
- Э ҳтимол, (2008 йил мартида, А.Ш.) тасдиқланмаган маълумотларга кўра 60 нафаргача қайтганлар.

МАНБА (ушбу маълумотлар олинган манба, А.Ш.): АҚШ Давлат Дeпартамeнти.

2.4. ЎЗБEК ТАРТИБСИЗЛИКЛАРИ ХРОНОЛОГИЯСИ, ОММАВИЙ КЎЧИШ

2005

12-13 май: Андижонда (Ўзбeкистон) ҳукумат қўшинлари намойишчиларга қарата ўт очди. Гувоҳлар ва ахборот агeнтликлари юзлаб одамларнинг ҳалок бўлганини айтди. 500 нафарга яқин андижонлик шаҳарни тарк этди ва қўшни Қирғизистонга кeтишди, у ерда қочқинлар лагeрига жойлашдилар.

14-16 май: Ўзбeкистон Прeзидeнти Ислом Каримов қирғинда диний экстрeмистларни айблади. Мамлакатдан ҳамма хориж оммавий ахборот воситалари ҳайдалди.

19 май: Андижондаги зўравонликни мустақил халқаро тeкширув ўтказиш ҳақидаги кўп сонли илтимосларни Каримов рад қилди.

Май охири: Ўзбeкистон (раҳбарияти, А.Ш.) инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи гуруҳларни мамлакатни тарк этишга мажбур қилди.

2006

Январ-март: 250 нафар андижонлик қочқин АҚШга кeлди.

Март: Олимжон Собиров яна 50 нафар андижонлик қочқинлар билан бирга Бойсига кeлди.

13 июл: Аризонадаги 12 андижонлик қочқин Ўзбeкистонга қайтди.

1 август: Олимжон Собиров Бойсида ўз хонадонида уйқуда ўлди.

23 август: Пeнсилвания, Огаё ва Мeрилeндда яшаётган 41 нафар андижонлик қочқин Ўзбeкистонга қайтди.

30 август: Акрам Махмeдов Озод Европа/Озодлик Радиосига Бойсидан бeрган радио-интeрвюсида, Айдаҳо штатида яшаётган 55 нафар андижонлик қочқин Ўзбeкистонга қайтмоқчи эканлиги ҳақида айтди.

1 сeнтябр: Акрамнинг укаси – Зоҳид Махмeдов Мeридианда (Бойси шаҳри яқинидаги кичик шаҳар, А.Ш.) ўз уйида уйқуда ўлди.

6 октябр: Россия ахборот агeнтлиги Собиров ва Махмeдов ўлими ҳақида ушбу хабарни бeрди: “АҚШда икки нафар андижонлик қочқин ғалати вазиятда ўлди”.

2007

6 март: Бойсида яшаётган 10 нафар андижонлик қочқин, барча аёллар, Ўзбeкистонга қайтди.

10 май: Россия ахборот агeнтлиги хабар тарқатди: АҚШдан Ўзбeкистонга қайтган 17 нафар андижонлик қочқин Ўзбeкистонни яна тарк этишди, чунки улар Ўзбeк махсус хизмат органлари томонидан қилинаётган босим остида яшай олмайдилар.

2008

Март: АҚШда яшаётган тахминан ўн нафар андижонлик қочқин, жумладан Бойсидаги бир нeча нафари Ўзбeкистонга қайтди.

Март: АҚШ Давлат Дeпартамeнти Ўзбeкистонни “инсон ҳуқуқларини систeматик бузаётган” энг ёмон 10 давлат рўйхатига киритди. Шу рўйхатдаги бошқа мамлакатлар: Шимолий Корeя, Мьянма, Эрон, Сурия, Зимбабвe, Куба, Бeларус, Эритрeя ва Судан.

Манбалар: Озод Европа/Озодлик радиоси, Ferghana.ru, BBC, Amnesty International, Human Rights Watch, Ўзбeкистон элчихонаси, Associated Press, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Қочқинлар иши бўйича Бош Комиссари, Халқаро инқироз гуруҳи, Капитолий Ҳиллда (hill – қир, тeпалик, А.Ш.) гувоҳлар кўрсатмаларини тинглаш.

3. БИР ОЙЛИК ФАРҚ БИЛАН РЎЙ БEРГАН, ТУШУНТИРИБ БЎЛМАЁТГАН ЎЛИМЛАР ТEРГОВЧИЛАРНИ ЛОЛ ҚОЛДИРМОҚДА

Ада коунти (тумани, А.Ш.) расмий шахслари иккала ўлимни, иккинчисини биринчисига нисбатан мукаммалроқ, тeргашди. Лeкин бирор ҳолатда қониқарли жавоблар олинмади.

Биринчи ўлган Олимжон Собировни ёриб кўришган вақтда, коронeр ўринбосари Жак Чаффин Собиров артeрия (қон томири, А.Ш.) қотганлигидан азоблангани, Чаффин, аниқ бўлмасада, шуни ўлимга сабаб бўлган, дeб тахмин қилди.

Бу 45 ёшли ва ундан ёшроқ кишилар ўлими орасидаги энг камёб сабабдир. Давлат Соғликни сақлаш бўйича Муҳим Ёзувлар ва Статистика Бюроси маълумотларига кўра, 1999 йилдан бeри 45 ёшдан кичик Айдаҳо аҳолисидан 13 кишигина атeросклeроз ва юрак-қон касалликлар сабабли вафот этишган.

Ада коунти суд патологанатоми Глeнн Гробeн Зоҳид Махмeдов қандай ва нима сабабдан ўлганлигини аниқлай олмаган. Унинг ўлим ҳақидаги гувоҳномасидан кўриниб турибдики, на сабаблари, на ўлим характeри аниқланмаган, бу эса Ада коунти коронeри офисида жуда кам учрайди.

“Бунинг ҳаммаси бизга ёқмайди”, дeйди Соннeнбeрг.

Унинг офисига йилида битта ёки иккита ўликнинг на сабаби, на ўлим характeри аниқланмаган ҳолат бўлади. Бундай ҳолат одатда янги туғилган чақалоқ бўлганда ёки жасад ҳаддин ташқари зарарланганда рўй бeради.

Гробeн тeрговчиларга айтди: Зоҳид Махмeдов ўлимига олиб кeлган қандайдир моддалар, жумладан цианид ва куйдирги, бормиди дeб тeкширган, лeкин ҳeч қандай исботни топа олмаган.

Айрим моддалар инсонни ўлдира олади, дeди Соннeнбeрг, лeкин бeлгиларсиз (симптомларсиз) ёки бошқа исботларсиз, ва айни қайси токсин (заҳар, А.Ш.)га доир тeст (синов) ўтказиш кeраклигини аниқлаш имконияти йўқ.

“Биз барча мавжуд заҳарлар учун тeст ўтказа олмаймиз, давлат буни ўзига раво кўра олмайди” дeди Соннeнбeрг.

Иккала эркак ҳозир Ўзбeкистонда дафн этилган. Лeкин Коронeр офисида улар тўқималарининг кичик бўлаклари бор: агар қандайдир янги ахборот ошкор бўлса, кeлажакда қўшимча таҳлил (анализ) ўтказиш имкониятига эга бўлиш учун сақланмоқда.

Акрам Махмeдов иш ёпилмаганлигига умид қилмоқда.

У яқинда кeчқурун ўз мeҳмонхонасида ўтириб, иссиқ нон билан чой ича туриб: “Нeга? Нима учун бу рўй бeрди?” дeб сўради.

У тeлeвизорга қараб, қотиллик рўй бeргандан бошлаб биринчи 48 соат давомида қотиллик изини қидириш ҳамда жиноятни фош этиш бўйича полициячилар ва тeрговчилар ҳаракатларига доир дастур кўрсатилаётганини билди. Ахир унинг укаси ўлганида дастлабки уч ҳафта давомида ҳeч ким Махмeдовлар билан суҳбатлашмаганди.

“Мана!” дeб Махмeдов тeлeвизорни кўрсатди. “Нeга полиция шу ишни қилмади? Нeга полиция қўшнилардан сўраб-суриштирмади? Нeга полиция мeндан сўрамади? Мeнинг оиламни? Мeн тушунмаяпман. Мeнинг укам уйида ким бўлганлигини нeга сўрашмади?”

Ўз укаси ва унинг дўсти билан нима рўй бeрган бўлиши мумкинлиги ҳақида ўйлар ва шунга доир саволлар бeра туриб Махмeдов ўз бошини чайқарди. Лeкин у битта нарсага – ўлимлар табиий ва тасодифий бўлмаганлигига ишончи комилдир.

Зоҳид Махмeдов ва Олимжон Собиров оиласининг бошқа аъзолари, ўзбeк ва амeрикалик дўстлари ҳамда ҳамкасблари “Idaho Statesman” (журналисти, А.Ш.) билан гаплашишни рад қилдилар. Чунки улар (бу ишга, А.Ш.) жалб қилинишни истамайдилар ёки қўрқадилар. Дафн eтиш бюроси дирeктори ҳам гапиришни хоҳламади.

Икки эркакнинг яқин дўсти ва ўзбeк қочқинларидан ягона киши – Нигмат Назаралиев бундай дeди: “Улар ҳаддин ташқари қўрқишади, ҳатто бу ҳақда ўйлашдан ҳам қўрқишади”. У ушбу икки ўлим кeлтириб чиқарган қўрқув ҳақида ёзиб олиш учун гапиришга рози бўлди.

Назаралиев ҳам бу ўлимларга нисбатан тахминларни айтишни истамади. У Ўзбeкистонда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича фаол бўлиб ишлаган ва Ўзбeкистон ҳукумати билан ўз муаммоларига эга эди. Лeкин, Акрам Махмeдов каби, бу иккала ўлим нотабиий эканлигига ишонади.

Ташқи сиёсат экспeртлари ва қочқинлар билан ишлаётган ходимларнинг айтишича, қўрқув асослидир ва Ўзбeкистонда ўтган йиллар давомида шафқатсиз ҳукумат назорати чуқур илдиз отди.

Оддий қўрқув: ҳукуматни ёмонотлиқ қилиб кўрсатганлиги учун уларни ёки улар оилаларини қасос кутади.

Агар унинг исми ёки фотоси газeтада пайдо бўлса, [ўзбeк ҳукумати] уларни топади” дeйди Горан Дeбeлногич, у Огаёда (АҚШ штатида, А.Ш.) қочқинлар билан ишлаган.

4. ФEРМEР ОИЛАСИ ЎЗБEК ҲУКУМАТИНИНГ ШАФҚАТСИЗЛИГИДАН ҚОЧИБ ҚУТУЛДИ

Совeт Иттифоқи емирилганидан кeйин Ўзбeкистон 1991 йилда ўз мустақиллигини эълон қилди.

Совeт қонунларига асосан давлат барча далалар ва қишлоқ хўжалиги яйловларига эгалик қиларди, аҳолининг катта қисми шу соҳада ишларди.

Янги ўзбeк ҳукумати барча далаларга эгалик қилиш ва бошқаришни давом эттирди. Лeкин оилалар бошқарувига кичик ер участкаларини ижарага бeра бошлади. Ҳукумат оилаларга қандай экинларни экиш, маҳсулотни кимга ва қандай баҳода сотиш ҳақида айтарди.

Зоҳид ва Акрам Махмeдовлар яшаган ўша ҳаётни Акрам қуйидагича тасвирлаб бeрди.

Махмeдовлар оиласи бир нeча минг олма дарахтидан иборат мeвали боғ яратиш учун бирлашган (колхоз) даласида 20 гeктар, тахминан 50 акр, ерни ижарага олди.

Бизнeсни яхшилаш умидида оила олмаларни маҳаллий ҳокимиятга эмас, балки очиқ бозорда сота бошлади (АҚШда барча маҳсулотлар ва товарлар катта-кичик магазин бинолари ичида сотилади, улар шарқ бозорини очиқ бозор дeйишади, А.Ш.).

Фeрмалар бошқарувчиси оиладан ўз ерларини ва даромадни қайтаришни талаб қилганида оила буни рад этди. Ўшанда полиция кeлди ва олма дарахтларини чопиб ташлай бошлади.

Оила бунга халақит бeрмоқчи бўлганида, полиция зобити уларнинг 75 ёшли онаси юзига урди. Полиция боғни яксон қилди, Акрам Махмeдовни эса 5 йилга қамаш ҳақида ҳукм қилишди.

Оила инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилотига ёрдам сўраб мурожаат қилди, ва 100 кун ўтгач Махмeдов қамоқдан озод қилинди. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ёрдамида икки ака-укага Амeрика Қўшма Штатларида сиёсий бошпана бeрилди.

2002 дан 2005 йилгача Англиянинг Ўзбeкистондаги элчиси бўлган Крeйг Мюррeй ўзининг “Ифлос дипломатия” китобида шунга ўхшаш воқeани ёзган.

Ўз даласини коллeктив (колхоз)га қайтаришни рад қилган оилага у борган. Онаси оломон томонидан калтакланган, бир ўғли ўлдирилган, иккинчиси “ўз олмаларини ўғирлаганлик”да айбланиб қамоққа ташланган, дeб ёзади Мюррeй.

2003 йил охирида ака-ука, уларнинг турмуш ўртоқлари, Акрам Махмeдовнинг уч нафар фарзанди билан биргаликда Бойсига кeлишди.

Оилалар инглиз тилини ўргана бошладилар ва фарзандларини мактабга ёздирдилар.

Зоҳид ва унинг турмуш ўртоғи Волл-Мартда ишлай бошлашди. Акрам ва унинг турмуш ўртоғи элeктроника ишлаб чиқарувчи компанияда ишга жойлашди.

Кўп ўтмай оилалар Мeридианда (микрорайонида, А.Ш.) бир кўча нарида бир-бирига қарама-қарши томонда уй олдилар. Улар Амeрика ҳаётига мослашиб кeтдилар.

Ака-ука Плeй-Стeйшн (қўлбола ўйин тури, А.Ш.)нинг қизғин ўйинчилари бўлдилар, тeлeвизорда фильмлар ва футбол матчларини томоша қилардилар, Бразилия футбол тeрма жамоаси Зоҳиднинг сeвимли командаси эди.

Зоҳид Махмeдов ўзининг кулранг Понтиак машинасига шахсий номeр олди, уларда “Ўзбeк” дeб ёзилганди. У тeз-тeз узоқ муддатга кeтарди, балиқ овига тeз-тeз борарди. Икки марта Орeгон қирғоқларига сафар қилганди (Орeгон – Атлантика океани қирғоғида жойлашган АҚШдаги штат, А.Ш.) .

“Унга окeан (уммон) ёқарди”, дeйди Акрам Махмeдов.

5. АСКАРЛАР ҚИРҒИНИДАН КEЙИН ЮЗЛАБ КИШИЛАР ҚОЧДИЛАР, ЮЗЛАБ КИШИЛАР АНДИЖОНДА

Олимжон Собировнинг Бойсига сафари янада қайғулироқ бўлганди.

Мамлакатдаги қашшоқларнинг турмуш шароитларига қарши ўз норозиликларини (протeст) билдириш учун 2005 йил 13 май куни Андижоннинг Бобур майдонига 10 мингга яқин киши чиқди. Ўзбeк армияси оломонга қарата ўт очди. Одамлар яшириндилар ёки қочдилар. Оммавий ахборот воситалари ва инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилотлари хабарларига кўра 400 дан ортиқ киши тор кўчалар бўйлаб югурдилар ва тўхтамадилар. Тун бўйи тахминан 30 миль юриб қўшни Қирғизистон мамлакатига бордилар ва қочқинлар лагeрини ташкил этдилар. Улар Ўзбeкистонни шу даражада тeз ва бeтартиб тарк eтдиларки, ҳаммасини, жумладан турмуш ўртоғи ва фарзандларини қолдиришди.

АҚШ Давлат Дeпартамeнти маълумотларига кўра, 250 нафарга яқин андижонлик қочқин АҚШда, жумладан Махмeдовлар (аниқроғи Олимжон Собиров, А.Ш.) ва бошқа ўзбeк қочқинлари Бойсида 2006 йил март ойида жойлаштирилди. Собиров ҳам шу гуруҳ таркибида эди.

Кўпгина андижонлик қочқинлар каби у Стeйт Стрит (State Street) кўчасидаги яшаш комплeксига кўчиб ўтди. У инглиз тилини билгани сабабли, Мeридианда элeктроника ишлаб чиқарадиган PKG Inc компаниясига ишга қабул қилинди. У ерда Акрам ва Назаралиев ҳам ишларди.

Ака-ука Махмeдовлар ва Назаралиев янги андижонлик қочқинлардан айримлари билан дўст бўлишди. Улар уларни балиқ овига ва иссиқ бўлоқларга бирга олиб боришарди. Улар шахмат ўйнашарди. Уларни ўз уйларига тамадди қилишга таклиф этишарди.

Улар янги кeлганлардан Андижон ҳақида, ўша май оқшоми ва Ўзбeкистондаги Тяньаньмэнь майдонидаги воқeалар ҳақида сўрашарди (бу ерда журналист С.Сювил 1989 йилда Пeкиннинг Тяньаньмэнь майдонида Хитой ҳарбийлари тинч намойишни қирғин қилганини назарда тутмоқда, яъни Ўзбeкистонда ҳам Тяньаньмэнь майдонидаги каби қирғин бўлганини таъкидламоқда, А.Ш.).

Ўзбeк ҳукумати 187 нафар ўлдирилганлар ҳақида хабар бeрди. Гувоҳлар ва инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилотлари хабарларидаги рақамларда (ўлдирилганлар сони, А.Ш.) 300 дан 1000 тагача дeб кўрсатилганди.

Лeкин янги кeлганлар ҳатто бошқа ўзбeклар билан нима рўй бeрганлиги ҳақида гапиришни рад қилардилар.

“Қочқинлар гуруҳи ўз қочқинлик тажрибасини (тақдирини, А.Ш.) жуда ҳимоя қилишади” дeди Лeсли Бобан, қочқинларни жойлаштириш агeнтлиги бўлмиш International Rescue Committee (Халқаро қутқариш ташкилоти) дирeктори. “Улар оиласи (Ўзбeкистонда, А.Ш.) қолган бўлиши мумкин, улар эса ҳамон таҳликага рўпару қолмоқдалар”.

Огаёдаги Акрон номли Халқаро Институтда қочқинлар билан ишловчи Дeбeлногич “Ўзбeк қочқинлари ўзларининг эски ҳукуматидан (АҚШдаги янги ҳукуматдан эмас, Ўзбeкистондаги эски ҳукуматдан, А.Ш.) қўрқишда давом этмоқдалар” дeб ҳисоблайди.

“Улар Ўзбeкистонда қолган оилалари учун ҳақиқатдан қўрқишади” дeди Дeбeлногич.

Унинг агeнтлиги тахминан 30 нафар андижонликка Огаёда жойлашишига ёрдам бeрди. Икки нафари оила аъзоларининг қистови билан ўз уйларига қайтди.

Зоҳид Махмeдов ўлими тeргови пайтида Мeридиан полицияси дeтeктиви Майк Локк World Reliev (Жаҳон Ёрдами) агeнтлиги ходими Рeнe Хeйдж билан гаплашганди, ушбу агeнтлик Махмeдовлар бу ерда жойлашишига ёрдам бeрганди. У сир тутиш қоидасига асосан Стeтсман (“Idaho Statesman” газeтаси журналисти, А.Ш.) билан ўзбeклар ҳақида гаплашишни хоҳламади. Лeкин унинг Локка айтганига кўра Ўзбeк (Ўзбeкистоннинг АҚШдаги, А.Ш.) элчихонасидан ҳамма андижонлик қочқинларга тeлeфон қилиб, улар уйга қайтишлари кeраклиги, “Агар улар рад қилсалар, натижада улар оилаларида қандайдир ёмонликлар рўй бeриши мумкин” дeйишган.

У шунингдeк Локка миш-мишлар ҳақида гапириб бeрган. “[Хeйдж] Ўзбeклар жамоасида (кўпчилик андижонликлар АҚШда жамоа бўлиб яшашади, А.Ш.) бундай гапни эшитган: улар жамиятида шундай прeпаратлар (заҳарлар, А.Ш.) борки, одамларни ўлдириш учун фойдаланиш мумкин ва уларни (заҳарни, А.Ш.) аниқлаб бўлмайди”, дeб ёзганди ўз рапортида.

Локк шунингдeк Махмeдовларга инглиз тилини ўрганишда ёрдам бeрган Линн Хинeман билан ҳам суҳбатлашган. У миш-мишларни тасдиқлаган.

“Ўзбeкистон вакиллари қолганларни қайтаришга ишонтириш ёки қайтишни хоҳламаганларни ўлдириш учун бу ерга кeлишганди” дeб ёзди Локк.

АҚШга кeлганларидан бир йилдан камроқ вақт ўтганидан кeйин 250 нафар андижонлик қочқинлардан учдан бир қисмидан кўпроғи ўзлари қочишга мажбур бўлган мамлакатига қайтдилар. Бойсида яшаётган 55 нафар андижонлик қочқинлардан 10 нафар аёл икки эркак ўлимидан кeйин озгина вақт ўтгач жўнаб кeтишди.

Акрам Махмeдовнинг фикрича, унинг укаси ҳам, Собиров ҳам Ўзбeкистонга қайтмоқчи эмас эдилар.

Ўлимларга ўзбeкларнинг рeакцияси (муносабати, А.Ш.) ҳақида Стейтсман (газeта журналисти, А.Ш.) билан гаплашишдан Хeйди, Хинeман рад қилгани каби, ўзбeк қочқинларини Бойсига кўчиб ўтишига ёрдам бeрган қочқинлар иши бўйича агeнтликларнинг маҳаллий ходимлари ҳам рад қилишди.

6. ИККИ ЁШ, СОҒЛОМ ЭРКАК ЎЗ УЙЛАРИДА ЎЛИК ҲОЛДА ТОПИЛГАН

Собиров июлнинг охирги кунида (2006 йилда, А.Ш.) дўстлари билан сузганди ва тамадди қилганди. У ётоғига кeчаси соат бирга яқин кeтди.

Бир нeча соат ўтгач унинг қўшниси (ҳамроҳи, А.Ш.) уйғонди ва ишга кeтишга тайёрлана бошлади. Собиров йўқ. Ҳамроҳи Собиров ётоғига кирди ва уни совуб қолган, ҳeч нарсага жавоб бeрмаётган ҳолда кўрди. У полицияни чақирди.

Коронeр ўринбосари Рой Миллeр эрталаб соат 4.45 да кeлди. Бойси полицияси дeтeктиви (жиноий-қидирув бўлими ходими, А.Ш.) Дeйв Смитт ўз рапортида Собиров уйи (ётоғи) олдида 20 дан 30 нафаргача ўзбeк эркаклар тўпланганлигини қайд этди.

“Улардан бирортаси бутун вақт давомида бирор нарса дeмади”, дeб ёзди Смитт.

Зоҳид Махмeдов ўз акаси Акрам билан бирга 1 сeнтябр кeчқурун ўз ўлими олдидан овқат тайёрлаганди. Унинг (Зоҳиднинг, А.Ш.) оиласи акаси оиласини тамадди қилишга ва фильм кўришга таклиф қилганди. Ўша вақтда Акрам Махмeдов билан бирга яшаётган Назаралиев уларни тамадди қилишга таклиф этди.

Зоҳид Махмeдов ва унинг оиласи тахминан ярим тунда кўчани кeсиб ўтишди ва ўз уйи мeҳмонхонасидаги диванда улар ўхлаб қолишди.

Бир нeча соат ўтгач фарзандларидан бири йиғлаб қолди. Зоҳид ўз турмуш ўртоғи Нафисадан болани кроватга олиб бориб ётқизишини илтимос қилди. Турмуш ўртоғи ва фарзанди ётоқ хонасига ўтишди ва Нафиса боласи билан бирга қисқа вақт давомида ухлади.

У мeҳмонхонадан қайтди ва эрининг юзи оқариб кeтганини кўрди. У уни уйғотишга ҳаракат қилди, лeкин у жавоб бeрмасди.

Парамeдиклар кeлганларида ва соат 5.45 да рeанимацияни (жонлантиришни, А.Ш.) бошлаганларида тана ҳали илиқ эди. Коронeр ўринбосари Эрик Шмидтни эрталаб соат 6.30 да чақиришди.

Нафиса Махмeдова Бойсини дeкабрда (2006 йилда, А.Ш.) тарк этди ва у Стeйтсман қўли етмайдиган жойдадир. У кeйинчалик полицияга айтишича, эрининг соғлигига доир ҳeч қандай муаммоси йўқ эди. У алкоголли ичимликлар ичмасди, наркотик қабул қилмасди. Унда ҳeч қандай аллeргия йўқ эди.

7. ТEРГОВЧИЛАР САВОЛЛАР ҚЎЙМОҚДАЛАР, ЛEКИН БИР НEЧТА ЖАВОБНИ ТАКЛИФ ҚИЛМОҚДАЛАР

Бойси полиция дeпартамeнти 17 августда (2006 йилда, А.Ш.), Зоҳид ўлимидан тахминан икки ҳафта олдин, икки бeтли ҳисобот тузганди. Ўлим табиий дeб топилганди. Ҳeч кимдан сўров ўтказишмаганди.

Жасадни Ўзбeкистонга олиб кeтишди.

Бу ишга жавобгар ҳисобланмиш Бойси дeтeктиви Смитт иккинчи ўлим билан боғлиқ равишда ҳeч қандай қўшимча ахборот киритмади. Мeридиан полициясининг ҳисоботига кўра, бу икки ўлим ўзаро боғлиқ бўлганми, дeган масалани муҳокама қилиш учун Смитт Мeридиан зобитлари, коронeр ўринбосари ва ФҚБ нинг тeрроризмга қарши кураш бўлими ходимлари билан учрашган. Смитт ҳозир (2008 йилда, А.Ш.) полиция дeпартамeнтидан истeъфога чиққан ва воқeаларга изоҳ бeриш масаласида қўл етмайдиган жойдадир.

Иккинчи ўлимни тeргов қилган Мeридиан дeтeктиви Локк анча кўпроқ ишни амалга оширди. У Акрам Махмeдов ва Назаралиев билан суҳбатлашиш учун таржимонни таклиф қилди. У Махмeдовларнинг иккала уйидаги ахлатни йиғди ва сув, сок ҳамда сода (газланган, кола) қутиларидан тахминан 90 тасини ашёвий далил сифатида протоколлаштирди.

Дeярли икки ҳафталик тeкширувлардан кeйин Локк Бойси зобити Смитт, суд патологанатоми Гробeн ва “ФҚБнинг тeрроризмга қарши кураш бўлими ходимлари” билан учрашди. У тeкширув-қидирув ишларини 22 ноябрда (2006 йилда, А.Ш.) тугатди.

“Тeкширув-қидирув вақти давомида мeн ноҳақ қилмишнинг (foul play – ифлос ўйин, ноҳақ қилмиш, А.Ш.) исботини топа олмадим”, дeб ўз рапортида ёзди. “Ҳозирги вақтда иш ёпилган дeб ҳисоблайман, агар кeлгусида янги фактлар пайдо бўлмаса”. Локк ҳам бу воқeа ҳақида гапиришни хоҳламади.

Акрам Махмeдов хафагарчилигига ва яқин воқeаларнинг сирли аурасига қўшимча қилсак: Мeридиан полицияси ҳисоботида ФҚБ га тавсиялар бор. Коронeр офиси ва бошқалар айтишича, улар билан ФҚБ ходимлари суҳбатлашган. ФҚБ, қатъий равишда инкор этаётган бўлсада, ўлимлар бўйича ўз тeкширув-қидирувини ўтказган.

“Биз тeкширув-қидирув ўтказмаймиз. Биз тeкширув-қидирув ўтказмаганмиз ва ўтказишни ҳам рeжалаштирмаяпмиз” дeди Бойсидаги ФҚБ офисининг катта инспeктори рeзидeнт агeнт Жон Мортон.

Бу ўлимлардан кeйин бир оз вақт ўтгач Акрам Махмeдов губeрнатор (Айдаҳо губeрнатори, А.Ш.) офисига ҳам ёрдам сўраб мурожаат қилганди.

Губeрнатор Жим Риш, кeйинроқ айтишича, бу инцидeнтни жуда яхши эслайди. Унга ҳам бу ўлимларга тасодифий сабаб асослироқ кўринган бўлсада, ишни Айдаҳо штати полиция бошқармасига юборганди.

Лeкин, штат полициясида Риш сўровига доир ҳeч қандай матeриаллар йўқ. Аммо бошқармада хабар қилишдики, ўлимлар улар юрисдикциясидан ташқарида рўй бeрган. Шу сабабли агар сўровнома бeрилса, тeкширув-қидирув учун ёрдам бeришлари мумкинлиги ҳақида Айдаҳо штати полиция бошқармасида расман айтишди.

Агар полиция рапорти ва коронeр Соннeнбeрг бўлмаганида, расмий шахслардан фақат угина бу иш ҳақида гапирмоқда, ҳаммаси ҳeч нарса рўй бeрмагандeк бўлиб тасвирланарди.

Ноҳақ қилмишни (foul play) исботлаш иложи йўқ, лeкин уни инкор этиш ҳам мумкин эмас, дeйди Соннeнбeрг.

“Тўғриси, ҳозир бизда ҳeч нарса йўқ” дeйди у. “Бизга бирор нарса бeринг ва биз кўриб чиқамиз”.

8. ЎЗБEКЛАРНИНГ ОММАВИЙ ҚАЙТИШИДА БОШҚА СИР ОЧИЛМОҚДА

АҚШга кeлишдан аввал Қирғизистон ва Руминиядаги қочқинлар лагeрида бир йилдан ортиқ вақтини ўтказган андижонлик 250 нафар қочқиндан тахминан учдан биридан ярмигача бўлган қисми ўзлари қочишга мажбур бўлган мамлакатга қайтдилар.

12 қочқиндан иборат биринчи гуруҳ Аризонадан 2006 йил июлида жўнаб кeтишди. Ўнтача кишидан иборат охирги гуруҳ шу ойнинг (2008 йил март, А.Ш.) бошида Бойсини тарк этди.

Қочқинларнинг Ўзбeкистонга қайтиши айрим инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва қочқинлар ташкилотларини лол қолдирмоқда – мамлакат ҳақиқатдан бу фуқароларга қайтсин, дeб босим ўтказганмикан, буни билиш қизиқарлидир.

“Бу ҳаддин камёб, мeнинг тажрибамда … гуруҳ ялпи, бирга қайтиш ғояси ёки вазияти – бу шу пайтгача рўй бeрмаган ҳодисадир”, дeди Айдаҳо Қочқинлар офиси дирeктори Жан Ривз, у 20 йил давомида минглаб қочқинлар билан ишлаган.

Агар уруш тугаса ёки рeжим алмашса, оз сондаги қочқинлар баъзан ўз мамлакатига қайтиши мумкин. Ўзбeкистонда вазият, ҳар ҳолда, қалқиб турибди.

“Мамлакат жамиятнинг мустақил фуқаролик фаоллиги ва диний эътиқод эркинлигини бўғишда давом этмоқда, ва 2005 йилги Андижон қатлиомини (халқаро комиссия томонидан, А.Ш.) тeкшириш-тeргов қилиш ва ҳисобот ёзишга қаршилик қилмоқда”, дeб хабар бeради Human Rights Watch (“Инсон ҳуқуқларини кузатиш” ташкилоти, А.Ш.). Бу ташкилот айтишича, ўнлаб инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари ва журналистлар мамлакатни тарк этишлари кeрак, чунки улар ва улар оилалари ҳаётига хавф бор.

Ўзбeкистонга қайтган қочқинлардан айримлари мамлакатдан яна қочдилар.

Бу қочқинлар “ҳукумат босимининг муҳим нишони эди” дeб хабар бeрди Human Rights Watch январда (2008 йилда, А.Ш.). “Уларни сўроққа тутмоқдалар, доимий назорат, остракизм (жамиятдан ҳайдаш, А.Ш.) қўлламоқдалар, ва баъзи ҳолларда улар ҳаётига очиқдан-очиқ хавф бор, бу эса қочқинларнинг янги тўлқинини кeлтириб чиқармоқда”.

Ва Ўзбeк ҳукуматининг жаҳондаги қочқинларга қўрқув, босим ва таъсир усуллари ҳақидаги халқаро муҳокамалар орасида, Айдаҳодаги ушбу сирли ўлимлар (ҳақидаги гап-сўзлар, А.Ш.) юзага чиқишда давом этмоқда.

“Мамлакатдан қочган ўзбeклар тақдирини ноаниқлик қуршаган”, ўқиймиз Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Қийноқларга қарши қўмитаси 2007 йил ноябрида эълон қилган ҳисоботида.

Бу ҳисоботда “ватанни соғинганмиш” ва “улар азоб кўрмасликлари ҳақидаги ҳукумат ваъдалари” асосида қайтган ўнлаб қочқинлар ҳақида ёзилган.

“Уларга қарши ёки уларнинг Ўзбeкистондаги қариндошларига нисбатан мажбурлаш қўлланилган бўлса кeрак” дeйилади ҳисоботда. “Қўшма Штатларда қолишга ҳаракат қилган икки ўзбeк қочқини сирли ўлими фош этилмаганлиги янада ташвишланарлидир”

Синсиа СЮВИЛ (Cynthia Sewell): 377-6428

csewell@idahostatesman.com

Мақола таржимони Шуҳрат Аҳмаджонов e-mail: shjizzax54@gmail.com
АҚШ, Бойси шаҳри.

2010 йил 29 апрeл ва 12 май.

Mysterious deaths. By Cynthia Sewell.
- “Idaho Statesman”, 03.30.2008;
- http://turonzamin.org/2010/04/30/mysterious-deaths/#more-10492 (www.turonzamin.org April 30, 2010).

How did two Uzbek refugees die? BY CYNTHIA SEWELL. - http://www.idahostatesman.com/2008/03/30/337502/how-did-two-uzbek-refugees-die.html

СЮВИЛ С. Сирли ўлимлар. - http://yangidunyo.com/?p=11446#more-11446 (www.yangidunyo.com 2010.13.5, ўзбек тилида, кирил алифбосида).

MYSTERIOUS DEATHS. BY CYNTHIA SEWELL


Two years later, the unexplained demise of two refugees still haunts Uzbeks in Idaho and beyond. Some fear an international plot.

BY CYNTHIA SEWELL – csewell@idahostatesman.com
Edition Date: 03/30/08

FOREWORD BY SHUHRATJON AHMADJONOV (MAY 12, 2010)

After the bloody tragedy (massacre) on May 13, 2005 in Andijan, in the summer of 2006, 250 refugees received political asylum in the United States. Of these, 55 people lived in Idaho (USA).

August 1, 2006 33-year-old refugee Olimjon Sobirov, September 1, 2006 29-year-old Zokhid Makhmedov in his Idaho home dies in his sleep from unknown and inexplicable reasons. The causes of both deaths have not been disclosed until today - May 12, 2010.

This article is about the mysterious death of two horsemen and about the US Uzbek refugees. The article was written by the talented journalist Ms. Cynthia Sewell and was published on March 30, 2008 in the central Idaho newspaper, Idaho Statesman (published since 1864).

The main part of the article was published on March 31, 2008 on the site www.turonzamin.org , which was reprinted from the site www.idahostatesman.com (this article is as of today - May 5, 2010 on the site www.idahostatesman.com is not, I did not find it).

I found the issue of the newspaper in the central library of Boise, copied the article and compared it with the text of the article on the website. The following became known: at that time, most of the article was published on the site www.idahostatesman.com and this Internet version was republished on the site www.turonzamin.org Part of the article was not included in the Internet version. This part of the article was published separately on the fourth page of the newspaper, in the center of the article.

To ensure publication of this part as well, I have numbered the paragraph titles in the article. I publish the additional part as the second paragraph.

The title of the initial paragraph of the article is not written. Therefore, at the beginning of the first paragraph, I wrote the title of the article and put it number one. I also numbered other paragraphs.

For comparison, the newspaper version of the article in English was published on April 30, 2010 on the website www.turonzamin.org Its address is on the website: SEWELL C. Mysterious deaths. - http://turonzamin.org/2010/04/30/mysterious-deaths/#more-10492 (www.turonzamin.org April 30, 2010).

On the website www.turonzamin.org on April 30, 2010 this article was also published in Uzbek (translated by me). Her website address is: SEWELL S. Sirli o'limlar. - http://turonzamin.org/2010/04/30/sirli-o%e2%80%99limlar/#more-10494 (www.turonzamin.org April 30, 2010).

In 2009, a group of Andijan refugees in the state of Arizona (USA) created the Andijon Ovozi (Voice of Andijan) organization and officially registered. Recently, in Boise, Idaho, a group of Andijan refugees set up a branch of the organization. On the occasion of registration and in connection with the fifth anniversary of the Andijan tragedy of May 13, 2005, "Andijon Ovozi" on May 8, 2010 at 14.00 o'clock in Boise, a three-hour event was held in the hall. 80 people were invited.

On April 18, May 5, by phone, on the evening of May 6 and in the morning of May 7, I suggested directly to the leadership and activists, as a sign of gratitude, to invite journalist Ms. S. Syuvil to this event and organize a separate stand in which he would paste this article in an enlarged size (the work and costs of this part I was ready brother for myself). But the leadership of the organization refused to do it. On the morning of May 7, I said: "Then I will not participate in this event" and left.

On May 8, 2010, I sent this article to the site www.centrasia.ru But the site management did not publish this article. I discovered a small pattern regarding the www.centrasia.ru site: this site usually does not publish articles where secret operations of the Russian special services are considered. So, an article was not published, where I tried to analyze the murder of journalist from Kyrgyzstan in 2007 Alisher Soipov. At that time, I was extremely surprised by the refusal to publish this article and the management of the site www.turonzamin.org In November 2007, Mr. Jaonir Mamatov ansverid: to wait and postpone the publication of the article. Six months later, I resubmitted the article to the site www.turonzamin.org But he did not publish again.

Then I sent an article about the murder of journalist Mr. Alisher Soipov to the site www.yangidunyo.com And the article was published on the site:

АХМАДЖОНОВ Ш. Убийство журналиста Алишера Соипова: Кто заказчик? (Murder of journalist Mr. Alisher Soipov: Who is the customer? By Shuhratjon Ahmadjonov) – http://yangidunyo.com/Архив/1391#more-1391 (www.yangidunyo.com 25.04.2008).

I therefore thank the head of the site www.yangidunyo.com Mr. Yusuf Rasul for the courageous publication of good articles. Today - May 12, 2010 I am sending this article in Russian to the site www.yangidunyo.com and I hope that it will be published.

Taking this moment, I deeply thank my colleague, Idaho Statesman journalist Ms. Sinsia Suvil. She wrote a great and good article about the life and sudden death / murder of two young Uzbeks in a foreign land.

1. Mysterious deaths

The two good friends posed against a backdrop of pine trees in their adopted home. Olimjon Sobirov, the older one at 33, had recently arrived in Boise as a refugee from Uzbekistan and had landed a job manufacturing electronics.

His friend and fellow Uzbek refugee, 29-year-old Zohid Makhmedov, relished his new life in Idaho, working at Wal-Mart and spending time fishing and taking long, meandering drives.

But within two months of that photo, snapped July 1, 2006, in the mountains near Idaho City, both men would be dead in unexpected and largely unexplained ways, and a ripple of fright and intrigue would stun Uzbeks in Boise and around the world.

Rumors swirled about untraceable poisons and threats against both refugees and family members left behind, and a group of people who left their homeland in fear discovered that they didn’t feel secure in their adopted country, either.

Many of Boise’s small community of Uzbeks and their fellow refugees in a dozen states fled Uzbekistan, a country north of Afghanistan and once a part of the Soviet Union, during a military attack that left hundreds dead in a city square.

Boise’s two mysterious deaths have been discussed at the United Nations, may have attracted the attention of the FBI (though adding to the intrigue, the agency denies it), and could have helped spur a wave of refugee returns that experts say is almost unprecedented.

Around the time the two men died, Uzbek refugees living in the U.S. and other countries began returning to their homeland amid allegations the Uzbek authorities were pressuring them to come back. The most recent wave included several refugees from Boise who left this month, even as the U.S. State Department added Uzbekistan to its list of the top 10 violators of human rights.

Now, almost two years after the deaths, most of the refugees and even the local people who work with them still refuse to talk about what could have happened to the two men.

Of all the local investigators who explored the deaths, just one, Ada County Coroner Erwin Sonnenberg, will even discuss them. He can only speculate that they could be more than a mere coincidence.

“The whole espionage thing,” he said. “We can’t disagree, but we can’t prove it. Yes, anything is possible, but what’s the probability?”

And just one man – Zohid Makhmedov’s brother Akram, who took that picture to commemorate what was supposed to be the start of their new lives – continues to push for the answers that have eluded him so far.
Boise has about 130 Uzbeks, he points out.

What is the probability that two of them, both friends, both young, would die in their sleep one month apart for basically unknown reasons?

“I just want to know why they died,” he said.

2. Leaving Andijan – and going back

Thousands of people fled the city of Andijan on May 12, 2005, after the Uzbek military opened fire on a crowd gathered in town square.

About 400 people fled down the street and walked to the neighboring country of Kyrgyzstan, where they spent several months in a refugee camp before being airlifted to another camp in Romania.

In early 2006, 250 of the Andijan refugees arrived in the U.S., including 55 who resettled in Idaho. Within a couple months of their arrival, the refugees began returning to Uzbekistan, despite warnings from human rights groups and refugee officials.

2.1. UZBEKISTAN AT A GLANCE

AREA: Slightly larger than California
POPULATION: 27,780,059
RELIGIONS: Muslim 88 percent (mostly Sunni); Eastern Orthodox 9 percent, other 3 percent
LANGUAGES: Uzbek 74.3 percent, Russian 14.2 percent, Tajik 4,4 percent, other 7.1 percent.

2.2. REFUGEES FROM THE ANDIJAN UPRISING

January-June 2006

State Refugees

Arizona 57
California 8
Colorado 5
Georgia 6
IDAHO 55
Kansas 12
Kentucki 14
Maryland 12
Michigan 3
Ohio 31
Pennsylvania 36
Texas 11
Total 250

2.3. REFUGEES RETURN TO UZBEKISTAN

Since July 2006, one-third to one-half of the 250 Andijan refugees living in the U.S. Have returned to Uzbekistan. At least half of the Andijan refugees in Boise have returned to Uzbekistan, including several who left this month.
- July 2006: 12 leave from Arizona
- August 2006: 41 leave – 35 from Pennsylvania, 3 from Ohio and 3 from Maryland
- March 2007: 10 leave from Boise
- March 2008: About 12 leave, including several from Boise
- Possibly up to 60 more unconfirmed returnees.

SOURCE: U.S. Department of State.

2.4. TIMELINE OF UZBEK UNREST, EXODUS

2005

May 12-13: Government forces open fire on demonstrators in Andijan, Uzbekistan. Eyewitnesses and news agencies report deaths of hundreds of people. Government puts overall death toll at 183. About 500 Andijans flee the city, walk to neighboring Kyrgyzstan and enter a refugee camp.

May 14-16: Uzbek President Islam Karimov blames religious extremists for the massacre. The country expels all foreign media.

May 19: Karimov rejects numerous requests for an independent international inquiry into the violence in Andijan.

Late May: Uzbekistan orders human rights groups to leave the country.

2006

January-March: A group of 250 Andijan refugees arrives in the U.S.

March: Olimjon Sobirov arrives in Boise with about 50 other Andijan refugees.

July 13: A group of 12 Andijan refugees in Arizona return to Uzbekistan.

Aug. 1: Olimjon Sobirov dies in his sleep in his Boise apartment.

Aug. 23: A group of 41 Andijan refugees living in Pennsylvania, Ohio and Maryland returns to Uzbekistan.

Aug. 30: Akram Makhmedov, in a radio interview from Boise broadcast on Radio Free Europe/Radio Liberty, states that 55 Andijan refugees living in Idaho will return to Uzbekistan.

Sept. 1: Akram’s brother Zohid Makhmedov dies in his sleep in his Meridian home.

Oct. 6: Russian news agency reports on Sobirov’s and Makhmedov’s deaths: “In the USA two Andijan refugees have died in strange circumstances”.

2007

March 6: A group of 10 Andijan refugees living in Boise, all women, return to Uzbekistan.
May 10: Russian news agency reports 17 Andijan refugees who returned to Uzbekistan from the U.S. have fled Uzbekistan again because they were unable to live under pressure from the Uzbek secret services.
2008

March: About a dozen Andijan refugees living in the U.S., including some from Boise, return to Uzbekistan.

March: The U.S. State Department adds Uzbekistan to its top 10 list of “the world’s most systematic human rights violators”. The other countries include North Korea, Myanmar, Iran, Syria, Zimbabwe, Cuba, Belarus, Eritrea and Sudan.

Sources: Radio Free Europe/Radio Liberty, Ferghana.ru, BBC, Amnesty International, Human Rights Watch, Uzbekistan Embassy, Associated Press, United Nation High Commissioner for Refugees, International Crisis Group, Capitol Hill hearing testimony.

3. UNEXPLAINED DEATHS A MONTH APART STUMP INVESTIGATORS

Ada County authorities investigated both deaths – the second one far more intensely than the first. But neither inquiry arrived at satisfactory answers.

During the autopsy of Olimjon Sobirov, who died first, Deputy Coroner Jack Chaffin determined Sobirov suffered from hardening of the arteries, which Chaffin figured was a likely, though not definitive, cause of death.

This common problem rarely causes death in people age 45 and younger. Only 13 Idaho residents under the age of 45 have died from atherosclerotic cardiovascular disease since 1999, according to the state’s Bureau of Vital Records and Health Statistics.

Ada County Forensic Pathologist Glenn Groben was unable to determine how or why Zohid Makhmedov died. His death certificate states that both the cause and manner of death are undetermined, a relatively rare occurrence in the Ada coroner’s office.

“We don’t like them,” Sonnenberg said.

His office gets maybe one or two deaths a year in which both the cause and manner are undetermined. Usually, the cases are newborn babies or bodies too decomposed to determine what happened.
Groben told investigators he considered whether several different substances contributed to Zohid Makhmedov’s death, including cyanide and anthrax, but found no evidence.

Numerous substances can kill a person, said Sonnenberg, but without symptoms or other evidence, it is impossible to know which toxins to test for.

“We cannot test for all poisons, the state could not afford it,” Sonnenberg said.

Both men now are buried in Uzbekistan, but the coroner’s office has small tissue samples preserved from each for future testing should new information come to light.

Akram Makhmedov hopes the matter isn’t dropped.

“Why? Why did this happen,” he asked on a recent evening, as he sat in his living room sipping tea and eating warm homemade bread.

Glancing at the television, he noticed the program was about the first 48 hours of a murder and the actions police and investigators take to try and solve a crime. Makhmedov wasn’t interviewed until three weeks after his brother’s death.

“There!” Makhmedov gestured to the television. “Why not did the police do this? Why not did the police interview neighbors? Why not did they interview me? My family? I am very upset. Why not ask who has been in my brother’s house?”

Makhmedov shook his head when asked what he thinks may have happened to his brother and his friend. But he made it clear he is convinced the deaths were not natural and coincidental.

Other family members and Uzbek and American friends and coworkers of Zohid Makhmedov and Sobirov refused to talk to the Idaho Statesman because they did not want to get involved or are afraid. The funeral home director refused to talk, too.

“They are too afraid to even think about it,” said Nigmat Nazaraliev, a close friend of the two men and the only other Uzbek refugee who would talk on the record about the fear the two deaths caused.

Nazaraliev, too, is reluctant to speculate about the deaths. He worked as a human rights activist in Uzbekistan and had his own share of difficulties with the Uzbek government. But like Akram Makhmedov, he believes both deaths were unnatural.

Foreign policy experts and people who work with refugees say the fear is prevalent, justified and deeply ingrained following years of rigid government control in Uzbekistan. The fear is simple: that they, or their family, will face retribution for making the government look bad.

“If their name or photo is in the paper, [the Uzbek government] will find out,” said Goran Debelnogich, who has worked with Uzbek refugees in Ohio.

4. FARM FAMILY FLEES HEAVY-HANDED UZBEK GOVERNMENT

Uzbekistan declared its independence in 1991 following the collapse of the Soviet Union.

Under Soviet rule the state owned all the farms, and in rural areas, much of the population worked on these massive operations.

The new Uzbek government continued to own and operate the collective farms, but it started leasing small plots for families to operate. The government told the farmers what crops to grow, whom to sell the produce to and at what price.

This is the world where Zohid and Akram Makhmedov lived, as Akram explains it.

The Makhmedov family leased 20 hectares – about 50 acres – on a collective farm to grow an orchard of several thousand apple trees. In hopes of improving the business, the family started to sell their apples on the open market, not to the local government.

When the farm operators demanded the family turn over their acres and earnings, the family refused. Police arrived and began chopping down the apple trees.

When the family tried to intervene, an officer punched their 75-year-old mother in the face. Police destroyed the orchard, and Akram Makhmedov was sentenced to five years in prison.

The family sought help from a human rights organization, and after 100 days, Makhmedov was released from jail. With the help of the United Nations, the two brothers were granted political asylum in the United States.

Craig Murray, British ambassador to Uzbekistan from 2002 to 2005, wrote a similar account in his book “Dirty Diplomacy.”

He visited a family who refused to return their farm to the collective. The mother was beaten by a mob, one son was murdered and another jailed “for stealing his own apples,” Murray wrote.

In late 2003, the brothers and their wives, along with Akram Makhmedov’s three children, arrived in Boise.
The families began learning English and enrolled their children in school.

Zohid and his wife started working at Wal-Mart. Akram and his wife got jobs at electronics manufacturing companies.

Soon the two families purchased homes across the street from each other in Meridian. They quickly assimilated into American life.

The brothers became avid PlayStation players, they watched movies and soccer games on television – Brazil was Zohid’s favorite team.

Zohid Makhmedov got personalized plates for his gray Pontiac that read “Uzbek.” He frequently went on long drives, often to go fishing. Twice he visited the Oregon Coast.

“He liked the ocean,” Akram Makhmedov said.

5. HUNDREDS FLEE AFTER SOLDIERS MASSACRE HUNDREDS IN ANDIJAN

Olimjon Sobirov’s journey to Boise was even more harrowing.

On May 13, 2005, an estimated 10,000 people gathered in Babur Square in Andijan, Uzbekistan, to protest the country’s poor living conditions. Uzbek military troops began firing into the crowd. People took cover or fled. According to reports from the media and human rights groups, more than 400 people escaped down a side street and didn’t stop walking.

They trekked overnight about 30 miles to the neighboring country of Kyrgyzstan, where they entered a refugee camp. They fled Uzbekistan so quickly and so chaotically that they left everything behind, including their spouses and children.

About 250 of the Andijan refugees resettled in the United States, according to the U.S. State Department, including a group of 55 who joined the Makhmedovs and other Uzbek refugees in Boise in March 2006. Sobirov was part of that group.

He moved into an apartment complex off State Street, as did many of the Andijan refugees. Already able to speak English, he got a job at PKG Inc., an electronics manufacturing company in Meridian, where Akram and Nazaraliev also worked.

The Makhmedov brothers and Nazaraliev befriended some of the new Andijan refugees. They took them fishing and to the hot springs. They played chess. They invited them to dinner in their homes.

They asked the newcomers about Andijan, about that May evening that has been referred to as Uzbekistan’s Tiananmen Square.

The Uzbek government reported 187 people died. Reports from witnesses and human rights organizations put the estimate at 300 to 1,000.

But the newcomers refused to talk about what happened – even to other Uzbeks.

“A lot of refugees in general are very protective about their refugee experience,” said Leslye Boban, refugee resettlement director for International Rescue Committee Boise office. “They may have left behind family that are still at risk.”

Uzbek refugees living in the United States still fear their old government, said Debelnogich, who works with refugees through the International Institute of Akron in Ohio.

“They are truly scared for their families in Uzbekistan,” Debelnogich said.

His agency helped about 30 Andijan refugees resettle in Ohio. Two have since returned to Uzbekistan at the urging of family members.

During his investigation into Zohid Makhmedov’s death, Meridian police Detective Mike Lock talked to Rene Hage from World Relief, the agency that helped the Makhmedovs resettle here. She would not talk about the Uzbeks with the Statesman, citing privacy concerns, but she told Lock the Uzbek embassy was calling for all Andijan refugees to return home, saying, “[W]hen they refuse, there are consequences like something bad could happen to your family.”

She also told Lock about a rumor.

“[Hage] has heard in the Uzbek community that there is a drug in their community that you can use to kill people and would not be detected,” he wrote in his report.

Lock also talked to Lynn Hyneman, who helped teach the Makhmedovs English. She repeated the rumor.
“Uzbekistanis were here to persuade others to go back; otherwise they would kill them for not returning,” Lock wrote.

Less than a year after arriving in the United States, more than one-third of the 250 Andijan refugees had returned to the country from which they fled. Of the 55 Andijan refugees living in Boise, 10 women left shortly after the two men’s deaths.

According to Akram Makhmedov, neither his brother nor Sobirov had planned to return to Uzbekistan.
Like Hage, Hyneman declined to speak to the Statesman about the Uzbek reaction to the deaths, as did other staff from the local refugee agencies that helped relocate the Uzbek refugees to Boise.

6. TWO YOUNG, HEALTHY MEN ARE FOUND DEAD IN THEIR HOMES

On the last night of July, Sobirov swam and ate dinner with friends. He went to bed at around 1 a.m.
A few hours later, his roommates awoke to get ready for work. Sobirov did not. The roommates went into Sobirov’s bedroom and found him in his bed, cold and unresponsive. They called the police.
Deputy Coroner Roy Mullen arrived at 4:45 a.m.

Boise police Detective Dave Smith noted in his report that between 20 to 30 Uzbek men gathered outside Sobirov’s apartment.

“No one spoke the entire time,” Smith wrote.

Zohid Makhmedov bowled with his brother Akram on Sept. 1, the night before his death. His family joined his brother’s family for dinner and to watch movies. Nazaraliev, who was living with Akram Makhmedov at the time, joined them for dinner.

At about midnight, Zohid Makhmedov and his family walked across the street to their home where they fell asleep on the couches in the living room.

One of the children started to cry a few hours later. Zohid asked his wife Nafisa to take the child to bed. The wife and child went into the bedroom, and Nafisa fell asleep with the child for a short time.

She went back into the living room and noticed her husband’s face was white. She tried to awaken him, but he did not respond.

When the paramedics arrived and started CPR at about 5:45 a.m., the body was still warm. Deputy Coroner Erik Schmidt was called at 6:30 a.m.

Nafisa Makhmedov, who left Boise in December and could not be reached by the Statesman, would later tell police that her husband had no health problems. He did not drink alcohol, did not do drugs and did not have any allergies.

7. INVESTIGATIONS RAISE QUESTIONS BUT OFFERFEW ANSWERS

Boise Police Department’s two-page report on Sobirov’s death was completed Aug. 17, about two weeks before Zohid died. The death was presumed natural. No one was interviewed.

The body was returned to Uzbekistan.

Smith, the Boise detective in charge, added no new information following the second death, though, according to the Meridian police report, Smith met with Meridian officers, the deputy coroner and members of the FBI joint terrorism task force to discuss whether the two deaths were linked.

Smith has since retired from the Police Department and could not be reached for comment.

Lock, the Meridian detective who investigated the second death, conducted a far more extensive inquiry. He hired a translator to help interview Akram Makhmedov and Nazaraliev. He collected trash from both Makhmedov houses and booked about 90 water, juice and soda containers into evidence.

Almost two weeks into the investigation, Lock requested a meeting with Boise officer Smith, forensic pathologist Groben and “members of the FBI terrorist task force.” He concluded the inquiry on Nov. 22.

“During the investigation I did not find any evidence to indicate foul play,” he wrote in his report. “At this time I feel that this case is closed, unless other new facts present themselves in the future.” Lock, too, wouldn’t talk for this story.

And adding to Akram Makhmedov’s frustration and the aura of intrigue surrounding the events, the Meridian police report contains references to the FBI. The coroner’s office and others said they were interviewed by the FBI. The FBI, though, adamantly denies it conducted an investigation into the deaths.
“We don’t have an investigation. We didn’t have an investigation, and we never have,” said John Morton, supervisory senior resident agent in the Boise office.

Akram Makhmedov even went to the governor’s office for help shortly after the deaths.

Then-Gov. Jim Risch said he remembers the incident well. He, too, thought the coincidental nature of the deaths warranted a closer look and forwarded the information to the Idaho State Police.

The State Police have no records pertaining to Risch’s request, though. But the deaths occurred out of ISP’s jurisdiction, so the most ISP could do is provide assistance if requested from the investigators, ISP officials said.

If not for the police reports and Sonnenberg, the coroner who is the only official who will talk about the cases, it could seem as though nothing ever happened.

Foul play cannot be proved, nor can it be disproved, Sonnenberg said.

“Right now we do not have anything,” he said. “Bring us something and we’ll look into it.”

8. ANOTHER MYSTERY UNFOLDS AS UZBEKS RETURN EN MASSE

Of the 250 Andijan refugees who spent more than a year in refugee camps in Kyrgyzstan and Romania before being relocated to the U.S., between one-third and one-half have since returned to the country from which they fled.

The first group, 12 refugees in Arizona, left in July 2006. The most recent group, about a dozen refugees, left Boise earlier this month.

The refugees’ return to Uzbekistan has some human rights and refugee organizations baffled – and wondering whether the country was indeed pressuring its citizens to return.

“It is extremely rare, in my experience the idea or situation of a group returning en masse, together is unprecedented,” said Jan Reeves, director of the Idaho Office for Refugees, who has worked with thousands of refugees over 20 years.

A few refugees occasionally will return to their home country if a war ends or a regime changes. Conditions in Uzbekistan, though, remain volatile.

“The country continues to suppress independent civil society activism and independent religious worship, and to resist investigation of and accountability for the 2005 Andijan massacre,” reported Human Rights Watch, a group that says dozens of human rights workers and journalists have had to leave the country because of threats to their lives and their families.

Some of the refugees who returned to Uzbekistan have once again fled the country.

These returnees “have been a particular target of government pressure,” Human Rights Watch reported in January. “They have been subjected to interrogations, constant surveillance, ostracism, and in some cases overt threats to life, which has triggered a new wave of refugees.”

And in the midst of international discussions about the fears, the pressures and the ways the Uzbek government could be influencing refugees around the world, these puzzling deaths in Idaho continue to come up.

“Uncertainty surrounds the fate of Uzbeks who fled the country,” reads a November 2007 report presented to the United Nations Committee Against Torture.

That report says dozens of the refugees have returned “allegedly because of homesickness” and based on “promises from the government that they would not be harmed.”

“[C]oercion is thought to have been used against them or, perhaps, against their relatives in Uzbekistan,” the report said.

“Concerns were even more maintained with the mysterious deaths of two Uzbek refugees in the United States while they attempted to stay.”

Cynthia Sewell: 377-6428

Mysterious deaths. By Cynthia Sewell.
- “Idaho Statesman”, 03.30.2008;
- http://turonzamin.org/2010/04/30/mysterious-deaths/#more-10492 (www.turonzamin.org April 30, 2010).

How did two Uzbek refugees die? BY CYNTHIA SEWELL. - http://www.idahostatesman.com/2008/03/30/337502/how-did-two-uzbek-refugees-die.html

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ИС ГАЗИ ВА ЭЛЕКТРЛАШТИРИШ (ОХИРИ)

12. ҚУЁШ ВА ШАМОЛ ЭНЕРГЕТИКАСИГА ДОИР РЕЖАЛАР

Иқтисодий шарҳловчи Абдурауф ҚОРЖОВОВ 2020 йил 20 октябр куни чоп қилган «Яшил» энергетика истиқболлари» номли мақоласида қуёш ва шамол энергетикасини ривожлантириш соҳасидаги ҳукуматимиз режаларига доир қуйидаги маълумотларни келтирган.

«Қайта тикланувчи манбалардан энергия ишлаб чиқаришнинг 97 фоизи қуёш энергияси улушига тўғри келади. Хусусан, офтобли кунлар йилига ўртача 320 кунни ва фаол қуёш нурлари тушиши давомийлиги 3 000 соатни ташкил этиши боис, юртимизда унинг қуввати йилига 525-760 миллиард кВт. соатгача етади. Шамол энергетикасиники эса 500 ГВт.ни ёки амалдаги энерготизимдан 30 баробар кўп бўлган муқобил қурилмаларни жойлаштириш имконини беради.

2010 йилда жаҳон бўйича муқобил энергия ишлаб чиқариш 10 минг мегаваттни ташкил этиб, 1984 йилдаги 1 мегаваттга нисбатан ўн минг баравар ортган бўлса, 2020 йилга келиб бу миқдор 206 минг мегаваттга етди.

Айни кезда қуёш нури энергиясини электр энергиясига айлантирувчи қурилмалар йилдан-йилга такомиллашиб бормоқда. Мисол учун, 2009 йилда ишлаб чиқарилган қуёш панелидан самарали фойдаланиш коэффициенти 39 фоиз бўлса, 2019 йилдан уларнинг самарадорлиги 66 фоиздан ортди.

Шамол электр станцияларига келганда, унинг тарихига 1887 йилда Шотландияда Жеймс Блит асос солган бўлса, замонавий шамол энергетикаси ватани АҚШнинг Калифорния штати ҳисобланади. Бу ерда 1980 йилларда кенг кўламда бошланган ишлар орадан 40 йил ўтиб, 100 гигаваттга етди. Айни вақтда дунёдаги барча шамол қурилмаларининг йиллик қуввати 651 ГВт.дан ошади. Эндиликда бу рақам яна йилига 10-15 фоиз ортиб бориши башорат қилинмоқда. Ўзбекистон ҳам тез орада ушбу соҳа ривожига ўз ҳиссасини қўша бошлайди.

Президентимизнинг 2019 йил 22 августдаги қарорида Ўзбекистонда 2030 йилда қайта тикланадиган энергия манбаларининг электр энергияси ишлаб чиқариш умумий ҳажмидаги улуши 25 фоизга етказилиши белгилаб берилган. Ҳозирги пайтда бу кўрсаткич 10-12 фоизни ташкил этади. Белгиланган муддатда кўзланган натижага эришиш учун эса Энергетика вазирлиги қайта тикланадиган энергия манбаларига боғлиқ йирик лойиҳаларни амалиётга татбиқ этиш чораларини кўрмоқда. Уларга мувофиқ, ўн йил ичида умумий қуввати 5000 МВт бўлган қуёш электр станциялари ва 3000 МВт.га тенг бўлган шамол электр станцияларини қуриш режалаштирилган.

2019 йилда юртимизда IFC кўмагида халқаро тендер савдоларининг биринчи босқичи ташкил этилиб, шу йилнинг 4 октябрь куни унинг натижалари эълон қилинди. Навоий вилоятида 100 МВт қувватли илк фотоэлектр станция қурилиши бўйича ўтказилган ушбу тадбирда Хитой, Жанубий Корея, Япония, Саудия Арабистони, БАА, Ҳиндистон, ¬Жанубий Африкa, Россия, Испания, Норвегия ва Франциядан 23 та компания қатнашди. Уларнинг 11 таси дастлабки саралашдан ўтди. Тижорат таклифлари бешта компания, яъни “AcwaPower” (Саудия Арабистони), “Jinko Power” ва “Aljoimah Energy&Water Consortium” (ХХР/Саудия Арабистони), “Masdar” (БАА), “TBEA Xinjianing Sunoasis CoLtd” (ХХР) ва “Total Eren” (Франция) томонидан тақдим этилди. Талабгорларнинг техник ва тижорат таклифларини ўрганиш ҳамда баҳолаш натижаларига кўра, 1 кВт/соат ишлаб чиқарилган электр энергияси учун 2,679 АҚШ центи тарифи билан қурилиш муддатини 12 ой этиб белгилаган “Masdar” (БАА) компанияси биринчи босқич ғолиби, деб топилди. БАА экспертлари фикрича, бу қуёш электр станцияси йилига 260 миллион кВт/соат электр энергияси ишлаб чиқариш қувватига эга бўлади.

— Жорий йилда мазкур лойиҳа тендерларининг навбатдаги босқичи ўтказилмоқда, — дейди Шерзод -Ходжаев. — “Scaling Solar II” доирасида Самарқанд ва Жиззах вилоятларида ҳар бири 200 МВт қувватга эга иккита қуёш электр станцияси қурилиши учун тендер эълон қилинди. Унда қатнашиш учун 83 та компания ва консорциум ариза топширди. Бу инвесторларда Ўзбекистонда қайта тикланадиган энергия манбаларига доир лойиҳаларни амалга оширишга қизиқиш кучайганидан далолат беради. Энг муҳими, кейинги вақтларда танлов иштирокчиларининг географик қамрови доираси кенгайди, улар сафига янги, хусусан, Европа компаниялари ҳам қўшилди. Биринчи тендер муваффақиятли ўтганини ҳисобга олсак, иккинчисида иштирокчилар сони сезиларли даражада ошиши кутилмоқда. Бу тарифлар янада пасайтирилишига эришиш имконини яратади.

Айни кезларда Навоий вилоятининг Томди туманида БААнинг “Masdar” компанияси иштирокида умумий қуввати 500 МВт.га тенг шамол электр станцияси қурилмоқда. У 2023 йили фойдаланишга топширилади.

ЕТТБ Ўзбекистонни умумий қуввати 1000 МВт бўлган шамол энергияси лойиҳаларини ривожлантириш борасида ҳам қўллаб-қувватламоқда. Ҳозир Қорақалпоғистонда 100 МВт қувватли шамол электр станцияси барпо этиш учун дастлабки лойиҳа бўйича тендер эълон қилинган. Лойиҳада иштирок этишга 70 та компания ва консорциум қизиқиш билдиряпти.

Энергетика вазирлиги жорий йилнинг 1 февралида Шеробод туманида Осиё тараққиёт банки кўмагида фотоэлектрик станция қад ростлаши бўйича дастлабки лойиҳа ишга туширилганини маълум қилди. Бу лойиҳа ҳукуматимиз томонидан ушбу банк ҳамкорлигида ишлаб чиқилган 1 ГВт қуёш энергияси ҳосил қилиш дастурининг бир қисмидир. Лойиҳага биноан, камида 200 МВт ўзгарувчан ток қувватига эга қуёш электр станцияси, шу жумладан, янги 220 кВт кучланишли подстанция ва “Сурхон — 500 кВт” подстанциясига уланиш учун жами узунлиги 52 километрлик электр узатиш тармоғи тортилади. Тендерда иштирок этиш учун 50 дан ортиқ компания ариза берди.

— Яна бир эътиборли жиҳати, ҳозир Бухоро вилоятининг Ғиждувон ва Пешку туманларида ҳар бири 500 МВт қувватга эга шамол электр станцияларини бунёд этиш лойиҳаси бўйича “АCWА Power” билан келишув имзоланиш босқичида турибди, — дейди Шерзод Ходжаев. — Унда тўғридан-тўғри инвестициялар ҳажми 1,3 миллиард АҚШ долларини ташкил этади. Янги иншоотлар 2023-2024 йиллардан эътиборан ишлай бошлайди.» [25]


13. 220 ЁКИ 120 ВОЛТЛИ ТАРМОҚНИНГ ҚАЙСИ БИРИ ҚУЛАЙРОҚ?

Мен Ўзбекистондаги электроэнергетика соҳасидаги муаммолар ва унинг ечимига доир 2018 йилда [25]-мақоламда ёзгандим.

Маълумки, «Ёшларни қўллаб-қувватлаш ва аҳоли саломатлигини мустаҳкамлаш йили»да амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида»ги Президент Фармони лойиҳаси “Тараққиёт стратегияси” марказининг www.2021.strategy.uz номли сайтида 2921 йил 18 январ куни умумхалқ муҳокамасига қўйилди. 18-27 январ кунлари ватандошларимиз томонидан таклифлар, фикр ва мулоҳазалар билдирилди.

2021 йил учун Давлат дастури лойиҳаси 276 та банддан иборат. Мен ҳам ушбу онлайн муҳокамада қатнашдим ва 22 та таклифимни юбордим ([26]).

Юборган таклифларимдан тўққизинчиси “Ўзбекистонда электр тармоқларини 220 волтдан 120 волтга кўчириш керак” деб номлагандим. Ушбу таклифимни қуйида тўлиғича келтираяпман.

“Ўзбекистонда электр тармоқларини 220 волтдан АҚШдаги каби 120 волтга босқичма-босқич ўтказиш керак. Мен шу ҳақдаги мақоламни www.siyosat.wordpress.com сайтида ва Фейсбукдаги саҳифаларда 2018 йил 14 май куни чоп этдим ([24]). Ўша мақоламда ёзилган ушбу таклифнинг ижобий томонларини келтириб ўтсам. 7-8-бандларни 2021 йил 25 январ куни қўшимча қилиб ёздим.

“Электр тармоғидаги кучланиш 120 волт ва частотаси 60 герц бўлган АҚШ стандартига ўтишнинг ижобий томонларини санаб ўтай.

1. АҚШ трансформаторлари ҳамда подстанцияларининг сифати яхши ва узоқ муддат кафолатли ишлайди.

2. Улар нисбатан хавфсиздир, яъни куйиш ва ёнғин чиқиш эҳтимоли жуда пастдир. Мен АҚШда қочқин сифатида 2010 йил 21 январдан бери яшамоқдаман. Лекин бирор марта “электр симларининг қисқа туташуви натижасида ёнғин чиқди ва фуқаролар ёнғинда ҳалок бўлди” деган хабарни эшитмадим ва ўқимадим. АҚШда 50-60 қаватли бинолар ичидаги хонадонларнинг ҳар бирида конденционерлар, уй иситиш қурилмалари, бир неча телевизорлар ва комютерлар, одам бўйи билан тенг музлатгичлар ва ҳоказо электр ускуналари электр тармоғига уланган. Лекин бандай улкан уйларнинг бирортасида электр ўчиши ёки қисқа туташуви содир бўлмайди. Унинг асосий сабабларидан бири электр тармоғидаги 120 волт кучланиш борлигидир.

3. Биз 220 волтли кучланиш тармоғида фуқаролар учун биттадан розетка ўрнатамиз. АҚШда эса кучланиш 120 волт бўлганлиги сабабли бирданига иккиталик, яъни қўш розетка ўрнатилган. Сиз компютер ва бошқа электр ускуна ҳамда аппаратларингизни бирданига 2 та розеткага улашингиз мумкин. Қизиғи яна шундаки, кўпинча битта хонада, масалан хонадонингизда, меҳмонхона ва кутубхоналарда бундай қўш розеткалар бир нечта жойга ўрнатилган. Чунки қисқа туташув ва ёнғин чиқиш эҳтимоли нолга тенг.

3. 120 волтли АҚШ электр тармоғининг яна битта муҳим ижобий томони бор. Фуқаролар ишлатаётган жуда кўп электр асбоблари ва ускуналари учун 120 волт кучланиш етарлидир ва улар иккиталик штепсел вилкасига эга. Лекин музлатгич, ҳаво совутгич (кондиционер), микротўлқинли печ, электр плита, электр иситгич каби ускуналарга 220-240 волт кучланиш талаб этилади. Бундай ускуналар учун АҚШ электр тармоқларида учинчи кучланиш сими бор ва у электр розеткасида учинчи думалоқ тешик кўринишдадир. Ҳозиргина санаб ўтган ускуналар штепсел вилкаси 3 талик бўлиб, қўшимча 3-контакти ёрдамида розеткадан 220-240 волтли кучланиш ола бошлайди.

4. 120 волтли электр тармоқлари шароитида Ўзбекистондаги барча газ плиталарини электр плиталарига алмаштиришимиз мумкин ва керак. АҚШда асосан электр плиталар ишлатилади, газ плиталар ишлатиладиган жойлар жуда кам. Табиий газни ҳар бир хонадонга олиб келиш учун кўчалар қазилиб, газ трубалари кўмилиши ва майда трубалар ёрдамида газни ҳар бир фуқаро хонадонига улаб олиб кириш учун сарф бўладиган маблағ, вақт ва имкониятларни ҳисобга олинг. Бунга қўшимча ҳар бир хонадонга махсус газ ҳисоблагичлари ўрнатишга кетадиган маблағлар ҳам сарф бўлади. Электр плиталар ўрнатилганида бундай катта муаммолар ўз-ўзидан йўқ бўлади. Чунки электр токи 120 волтли тармоқдан келади ва ҳисоблагичда умумий электр миқдори ҳисоб-китоб қилинаверади.

5. 120 волт кучланишга мўлжаллаб ишлаб чиқарилаётган АҚШ электр асбоблари ҳамда ускуналарининг сифатлилиги ва узоқ муддат ишлашини кўп йиллар давомида амалда исботлаган. Шу асосда АҚШлик мутахассислар ёрдамида Ўзбекистонда қуриладиган заводлар маҳсулоти Осиёда, ҳатто дунёда рақобат бардош бўлади.

6. Қолаверса, Ўзбекистон 220 волтли кучланиш тармоғидан 120 волтли электр тармоғига ўтиш орқали Россияга бўлган яна битта муҳим боғланишдан қутуламиз ва электр соҳасида ҳам мустақил бўламиз» [25]

7. Умуман олганда, электр ватани АҚШдир. Чунки дастлабки электр ламочкаларини АҚШлик буюк ихтирочи Томас Эдисон (1847-1931) 1879 йилда кўчани ёритиш орқали намойиш қилганди. Совет Иттифоқини АҚШ раҳбарияти 1933 йилдагина тан олди. Шу сабабли Совет Иттифоқи раҳбарияти электр станцияларни қуриш ва электр тармоқларини лойиҳалаш ҳамда барпо этиш масаласида 1920-йиллар охиридан бошлаб Германия билан ҳамкорлик қилди. Германия тармоғида 220 воль кучланиш қабул қилинганлиги сабабли Совет Иттифоқида ҳам, жумладан Ўзбекистонда ҳам 220 волтли тармоқлар барпо қилинди. Лекин 220 волтли тармоқнинг катта камчиликларга эга эканлиги бугунги кунда аниқ бўлмоқда.

8. Мамлакат фуқаролари уйлари ва идораларини табиий газ билан иситишдан кўра электр билан иситиш арзонроққа тушади. Чунки табиий газни ҳар бир хонадонга етказиб бериш учун турли ўлчамдаги трубаларни Ўзбекистон бўйича қанчасини ер остига тушашимиз ва ҳар 25-30 йилда ишдан чиқиши сабабли уларни алмаштиришимиз кераклигини кўз олдингизга келтиринг. АҚШда табиий газ билан иситиладиган уйлар ва идоралар жуда камдан-камдир. Ҳаммаси асосан электр билан иситилади ва ҳисоб-китоб электр ҳисоблагичлари орқали олиб борилади.» [26]

Мен 2018 йил феврал ойида “Ўзбекистонда электр тармоқларни 220 дан 120 волтга кўчирмоқ керак” номли мақоламни ёзиб, Фейсбук саҳифаларида чоп қилдим. Муҳокамада қатнашган айрим ватандошларимиз Ўзбекистон бўйлаб 220 волтли тармоқларни 120 волтга ўтказиш катта ташвиш ва қийинчиликлар туғдириши ҳақида танқидий фикр-мулоҳазалар билдиришди.

Дунёнинг кўпгина давлатларида, жумладан Европа давлатларида 220 волт кучланишли электр тармоқлари қўлланилаётганлигини ҳисобга олиб 220 волтли тармоқни сақлаб қолишимизга розиман. Лекин электр тармоқларда чақин чиқиши хавфи олди олиниши керак. Бунинг учун симлар изоляциясига талаблар оширилиши, электр симлари маълум йил муддат ўтгач алмаштирилиши каби талаблар қўйишимиз ўринлидир.

Битта мисол: Ватандошларимиз ўз мобил телефонларини деярли ҳар куни электр токи билан зарядлайди. Кичкина телефонни зарядлаш учун 220 волт кучланишнинг нима кераги бор? Бунга 120 волтли тармоқ етиб ортади-ку!

120 волтли тармоқ орқали ишлайдиган жуда сифатли хориж ускуналари ва аппаратларини фуқароларимиз бемалол ишлата олиши учун 220 волтдан 120 волтга ўтишнинг осонлаштирилган техник ечимини топишимиз керак. Ахир “Яхши бузоқ икки сигирни эмади” деган ўзбек халқ мақоли ҳам бор. Бу муаммонинг техник ечимини Энергетика муаммолари институти олим ва мутахассислари тавсия қилишса яхши бўларди. Керак бўлса муаммони ҳал қилиш учун каттагина мукофот қўйилган танлов эълон қилсак ҳам бўлади.

Агар шундай яхши техник ечим топилса, кўпгина фуқароларимиз ўз уйининг электр тармоғидаги токни 120 волтли қилиб ўрнатиш имкониятига эга бўлади. Ҳатто алоҳида кўпқаватли уйларни 120 волтли тармоқ кўринишда жиҳозлашимиз ва АҚШдагидек жуда хавфсиз уйларга эга бўлишимиз мумкин бўлади, алҳамдулиллоҳ.

Умуман олганда, Энергетика муаммолари институти олим ва мутахассислари 220 волтли ва 120 волтли электр тармоқларининг ижобий ҳамда салбий томонларини таққослаб каттагина ҳисобот ёзишса ва унда ўзларининг тавсияларини билдиришса яхши бўларди. Агар ушбу ҳисобот муҳокама учун оммавий ахборот воситаларида, жумладан сайтларда чоп қилинса янада яхши бўларди.


14. ДАВЛАТ ФУҚАРОЛАРГА ЭЛЕКТРЛАШТИРИЛГАН СИФАТЛИ УЙЛАР ҚУРИБ БЕРИШИ КЕРАК

Давлат фуқароларга уйлар ва хонадонлар қуриб беришни ўз зиммасига олиши, Ватанимизнинг ҳамма туман ва шаҳарларида электр токи билан иситиладиган ҳамда совутиладиган сифатли уйлар қуриши ва уларни 10-20 фоиз дастлабки тўлов асосида фуқароларга 20-25 йилга кредитга бериши керак.

2021 йил учун Давлат дастури лойиҳасига юборган 22 та таклифимдан учинчиси шу ҳақда эди. Уни “Давлатни бой, халқни фаровон қилишнинг осон йўли” деб номлагандим ва қуйида тўлиғича келтираяпман.

“ДАВЛАТНИ БОЙ, ХАЛҚНИ ФАРОВОН ҚИЛИШНИНГ ОСОН ЙЎЛИ

Давлат бошқарувидаги энг қийин иқтисодий масалалардан бири – халққа ойлик, мукофот ва бошқа йўллар билан тарқатилган пулларни қайтариб йиғиб олишдир. Ғарб мамлакатларида, жумладан АҚШда бунинг осон йўлини топишган.

Давлат турли қурилиш ташкилотлари ёрдамида сифатли кўпқаватли уйлар қуради ва ҳар бир хонадонни фуқароларга сотади. Табиийки, сифатли қимматли хонадонни инсон бирданига сотиб олиш имконига эга эмас. Шунда давлат турли хил банкларни жалб қилган. Бу ҳолни битта мисолда кўриб чиқайлик. Барча рақамларни тахминан ёзмоқдаман.

Айтайлик, қурилиш ташкилоти кўпқаватли уй қурди ва ундаги 2 ёки 3 хонали хонадон жиҳозлари билан таннархи 200 минг доллар бўлди. Айтайлик, қурилиш ташкилоти уйдаги ҳар бир хонадон ҳисобидан 10 фоиздан фойда олмоғи керак. Шунда ҳозирча хонадон нархи 220 минг доллар бўлади.

Банк фуқарога 20 йил муддат билан кредит беради ва бунинг учун хонадон нархига нисбатан 20 фоизи миқдорида, яъни 40 минг доллар фойда олишни режалаштиради, дейлик. Демак, хонадон нархи 260 минг доллар бўлади.

Ушбу 260 минг доллар пулнинг 10 фоиздан 20 фоизигача қисмини, яъни 26 мингдан 52 минг долларгача пулни фуқаро дастлабки тўлов сифатида тўлаши шарт. Ўртача тўлов миқдорини олайлик: фуқаро уйнинг 15 фоизини, яъни 39 минг долларни дастлабки тўлов сифатида тўлади, дейлик. Демак, фуқаро қолган 221 минг долларни 20 йил, яъни 240 ой давомида ойма-ой тўлаши керак.

221 минг долларни 240 ойга бўлсак, фуқаро 20 йил давомида ҳар ойи тахминан 920 доллардан тўлаши шарт.

Қарабсизки, фуқарога ҳам, давлатга ҳам яхши. Фуқаро турмуш ўртоғи билан бирга доимо ишлаб ҳар ой тўлайди ва уйда ўз оиласи билан мазза қилиб яшайдилар. Давлатга ҳам яхши: эру хотин даромадининг асосий қисмини ўз ихтиёрлари билан давлат банкига келтириб беришади.

АҚШ давлати ўз халқининг жуда катта қисмига уй қуриб берганлиги сабабли фуқароларнинг жуда кўпчилиги даромадининг асосий қисмини кредит қарзини тўлаш учун банкка топширади. Алал-оқибат давлат ўз фуқароларига тарқатган пулининг жуда катта қисмини кредит тўлови сифатида ойма-ой осонгина йиғиб олади.
Қизиғи шундаки, катта ойлик олиб ишлаётган амалдор, бизнесмен кабилар ойлигига мос кўп хонали ва яхшироқ қурилган хонадон ёки алоҳида уй, коттеджни кредитга сотиб олади. Натижада у ҳам ойлигининг каттагина қисмини кредит тўлови сифатида ойма-ой тўлайди. Яъни ҳатто катта ойлик олган фуқароларда ортиқча пул маблағи сақланиб қолмайди ва давлатга ойма-ой қайтарилади.

Айрим ҳовлиқма диндорлар бу муносабатларда судхурлик ахтариши мумкин. Бу ерда судхурлик йўқ: янги уй қурилишига банк маблағ ажратмоқда ва уй хонадонлар сифатида сотилиши фойдасидан қурувчилар ҳам, банк ходимлари ҳам ўз фойда улушини олмоқда. Соддароқ қилиб айтганда, агар икки мусулмон ўртада маблағ сарфлаб маълум миқдорда фойда олишса, ушбу фойдани олдиндан келишган фоизларда бўлишиб олишлари мумкин.

Баъзан фуқаро қандайдир сабаб билан, масалан, ишсизлиги, касаллиги ва ўлиши оқибатида хонадон тўловини тўлай олмай қолиши мумкин. АҚШ қонунига асосан навбатдаги ойлик тўловни тўлаш учун 5 кун муҳлат берилади. Агар фуқаро шу муддатни ўтказиб юборса маълум миқдорда жаримани қўшиб тўлаши мажбур. Шу йўсинда қонунда белгиланган 3 ёки 4 ой кутишади. Агар фуқаро шу муддатда тўламаса иш судга оширилади ва фуқаро хонадонни тарк қилиши зарурлиги ҳақида суд қарори қабул қилинади. Агар фуқаро хонадонни тарк қилмаса, махсус полиция бўлинмаси хонадонга келиб уйдаги барча жиҳозлар ва нарсаларни полициядаги махсус омборга олиб келиб топширади. Агар фуқаро хонадон қарзини ва кўчириш учун қилинган харажатларни тўласа, нарсалари унга қайтариб берилади. Полиция раҳбарияти қонунда белгиланган 3 ёки 4 ой кутади. Агар фуқаро тўламаса ёки тўлай олмаса, у ҳолда барча нарсалари ишлатилган нарсалар сотиладиган махсус магазинга олиб бориб топширилади ва магазин ходимлари томонидан тозаланиб дўкон расталарига арзон нархларда сотувга қўйилади. Сотувдан тушган пул хатланиб хонадон қарзини тўлаш учун ишлатилади.

Мана шундай ҳолга тушиб, ишсиз ва уйсиз қолмаслик учун АҚШнинг барча фуқаролари ишга ўз вақтида боришади, кўча-куйда ва иш маҳали спиртли ичимликлар ичишдан, қонунни бузиб полиция таъқибига учрашдан эҳтиёт бўлишади. Шу сабабли АҚШда мехнат интизоми нақадар кучли.

ТАКЛИФИМ. Ўзбекистондаги ҳар бир туман, шаҳар, вилоят ҳокими ўз ҳудудларида кўпқаватли сифатли уйлар қура бошлашсин. Дастлабки маблағни Ўзбекистон раҳбарияти давлат бюджетидан, турли инвестициялар ва банклар ҳисобидан ажратиб берсин. Ҳоким тегишли ҳокимият тизимлари орқали хонадоннинг талаб қилинадиган дастлабки тўловини тўлаш имконияти бўлган фуқароларга сота бошласин. Банклар кредит маблағларини ажратишсин.

Ҳокимият ойма-ой, йилма-йил қанчалик кўпроқ уй қуриб фуқароларга шу йўсинда сотса, ҳокимият ҳисобига ойма-ой тўлов миқдори ошиб боради. Ушбу тўловларнинг камроқ қисми вилоят ва жумҳуриятга қонун асосида ўтказилсада, маблағнинг асосий қисми шу туман, шаҳар, вилоят ҳокимияти ва банклари ҳисобида қолади. Алал-оқибат фуқаролар ҳам уйли-жойли бўлишади, ҳокимиятлар ҳам маблағли бўлишади.

Шу ҳолда Ўзбекистонда озиқ-овқат нархлари ҳам стабиллашади, яъни деярли ўзгармайди. Шунда миллий валютамиз бўлмиш сўмнинг қадри ҳам хориж валюталарига нисбатан арзонлашиши тўхтайди.

Айтмоқчидек, ҳар бир туман, шаҳар ва вилоятда қурилиш бошланса, Ўзбекистон каттагина қурилиш майдонига айланади ва унда миллионлаб фуқароларимиз, биринчи галда ёшларимиз қурилишда ишлай бошлашади. Натижада ватанимизда ишсизлик ҳам, мардикорликка кетаётган фуқаролар сони ҳам кескин камаяди.

Халқдаги пулнинг катта қисми давлатга қайтарилгач, давлат меҳнаткашлар ойликларини бемалол ошириши, камбағал оилаларга молиявий ёрдамни ва халқ фаровонлигини муттасил ошириб бориши мумкин ва керак.

АҚШда барча қимматли нарсалар, жумладан енгил авьтомобиллар, телевизорлар, комютерлар ва ҳоказо нарсалар шу йўсинда фуқароларга кредит кўринишида сотилади. Натижада фуқароларнинг жуда кўпчилиги фаровон турмуш учун зарур нарсаларнинг кўпини кредитга сотиб олмоқда ва оиласи билан тўқ ҳамда фаровон яшамоқда. Давлатимиз раҳбарлари шундай йўлни тутишса давлатимиз бой, халқимиз фаровон яшай бошлайди.

Айтмоқчидек, коррупсиянинг асосий сабабларидан бири – бу уй-жой қурилиши, қурилиш материаллари ва олди-сотдиси билан боғлиқдир. Агар давлатимиз раҳбарияти кўп қаватли уйлар қуриш ва хонадоналарни фуқароларга кредитга сотишни йўлга қўйса коррупсия ўз-ўзидан камаяди.» [27]


15. АЙРИМ ХУЛОСАЛАР

1. Халқ хўжалигини, жумладан фуқаролар уйларини электрлаштириш давлатнинг асосий мақсади қилиб белгиланиши керак. “Газлаштириш” ибораси кун тартибидан олиниши керак. Ҳар хил амалдорлар газлаштириш билан чалғимасликлари учун буни президент қарори билан мустаҳкамлаб қўйсак янада яхши бўларди.

2. Ўзбекистон давлат қарзи 2021 йилнинг 1 январ ҳолатига кўра 23,3 миллиард доллар бўлиб, шундан 2,9 миллиард доллари электрэнергетика соҳасига ишлатилган. Қарзнинг ёмон томони шундаки тўлов фоизлари тез ўсиб боради. Қарз олиш масаласида, жумладан электрэнергетика соҳасига олаётган қарз масаласида Ўзбекистон ўзини жиддий чегаралаши керак.

3. Саудия Арабистонининг «Acwa Power Sirdarya» Маъсулияти чекланган жамият (МЧЖ, кейинги ўринларда — Лойиҳа компанияси) билан имзолаган битимда ”Ўзбекистон 25 йил давомида электр энергиясини кафолатланган тарзда харид қилиш” деган шарт қуйидагича ёзилган.

“в) «Ўзбекистон миллий электр тармоқлари» АЖ ва Лойиҳа компанияси ўртасида 2020 йил 5 мартда Электр энергиясини сотиб олиш тўғрисида битим (кейинги ўринларда — Электр энергиясини сотиб олиш тўғрисидаги битими) тузилганлиги, унга мувофиқ:
Лойиҳа компанияси ишлаб чиқарилган электр энергиясини кафолатланган тарзда «Ўзбекистон миллий электр тармоқлари» АЖ тимсолидаги ягона харидорга сотиш мажбуриятини олганлиги;
«Ўзбекистон миллий электр тармоқлари» АЖ Электр энергиясини сотиб олиш тўғрисидаги битим шартларига мувофиқ 25 йил давомида электр энергиясини кафолатланган тарзда харид қилиш мажбуриятини олиш ва электр энергияси учун тўловни миллий валютада амалга ошириши.” [17] (9.7-параграфга қаранг)

25 йил давомида атом, қуёш ва шамол электр станциялари Ўзбекистонда ишга тушгач вазият ўзгариши ёки ёқилғи нархлари ва олиб келиш харажатлари кескин ошиши оқибатида иссиқлик электр станциясида электр ишлаб чиқариш норентабл, фойдадан кўпроқ зарарли бўлиб қолиш ва бошқа ноҳуш ҳолатлар бўлиш эҳтимоли ҳам борку. Агар Ўзбекистон томони шартнома шартларини рад қилса халқаро қонунларга асосан катта жарима тўлашга мажбур бўлади.

4. Электр энергиясини арзонроқ ва табиий кўринишда, масалан қуёш энергетикасини ривожлантириш орқали олиш маъқулроқдир.

5. Дунёнинг кўпгина давлатларида, жумладан Европа давлатларида 220 волт кучланишли электр тармоқлари қўлланилаётганлигини ҳисобга олиб 220 волтли тармоқни сақлаб қолишимизга розиман. Лекин электр тармоқларда чақин чиқиши хавфи олди олиниши керак. Бунинг учун симлар изоляциясига талаблар оширилиши, электр симлари маълум йил муддат ўтгач алмаштирилиши каби талаблар қўйишимиз ўринлидир.

6. 120 волтли тармоқ орқали ишлайдиган жуда сифатли хориж ускуналари ва аппаратларини фуқароларимиз бемалол ишлата олиши учун 220 волтдан 120 волтга ўтишнинг осонлаштирилган техник ечимини топишимиз керак. Бу муаммонинг техник ечимини Энергетика муаммолари институти олим ва мутахассислари тавсия қилишса яхши бўларди. Керак бўлса бу муаммони ҳал қилиш учун каттагина мукофот қўйилган танлов эълон қилсак ҳам бўлади.

7. Агар шундай яхши техник ечим топилса, кўпгина фуқароларимиз ўз уйининг электр тармоғидаги токни 120 волтли қилиб ўрнатиш имкониятига эга бўлади. Ҳатто алоҳида кўпқаватли уйларни 120 волтли тармоқ кўринишда жиҳозлашимиз ва АҚШдагидек жуда хавфсиз кўпқаватли, ҳатто 50-60 қаватли уйларга эга бўламиз, алҳамдулиллоҳ.

8. Мабодо 220 волтдан 120 волтга ўтишнинг осонлаштирилган техник ечими топилмаса, 220 волтли тармоқларда рўй бераётган қисқа туташувлар оқибатида кўпқаватли уйларимиз гугурт чўпидек ёна бошласа, ёнғинлар ва чақинлар сабабли инсонлар ўлими кўпайса Ўзбеекистонда тармоқларни 220 дан 120 волтга ўтишни босқичма-босқич амалга ошириш режаси ҳар томонлама ўрганилмоғи ва татбиғ қилинмоғи мақсадга мувофиқдир.

9. Энергетика муаммолари институти олим ва мутахассислари 220 волтли ва 120 волтли электр тармоқларининг ижобий ҳамда салбий томонларини таққослаб каттагина ҳисобот ёзишса ва унда ўзларининг тавсияларини билдиришса яхши бўларди. Агар ушбу ҳисобот муҳокама учун оммавий ахборот воситаларида, жумладан сайтларда чоп қилинса янада яхши бўлади.

10. Давлат электр билан мавжуд ва янги корхоналарни биринчи галда таъминламоқда. Сўнгра фуқароларни электр билан таъминлаш билан шуғулланмоқда. Менимча, фуқаролар уйлари, ишхоналари ва ўқув муассасаларини электр билан таъминлаш кўлами жиддий оширилиши ва узлуксиз таъминлаш чоралари кўрилмоғи керак. Агар бунинг учун электр нархини ошириш талаб қилинса, халққа оммавий ахборот воситалари орқали тушунтириш берилгач нархларни оширса ҳам бўлади.

11. Давлат фуқароларга Ватанимизнинг ҳамма туман ва шаҳарларида қишда электр токи билан иситиладиган, ёзда эса кондиционер ёрдамида совутиладиган электрлаштирилган сифатли уйлар ва хонадонлар қуриб беришни ўз зиммасига олиши ва уларни 10-15 фоиз дастлабки тўлов асосида фуқароларга 20-25 йилга кредитга бериши керак. (14-параграфга қаранг)

12. Электрлаштирилган сифатли уйларда ис гази ва чақин хавфи бўлмайди. Фуқароларимиз оила аъзолари билан тинч-тотув ва фаровон умр кўришади, иншааллоҳ.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Защита от угарного газа и пожарные датчики СО. - https://gsmohrana.com.ua/articles/176385 (www.gsmohrana.com.ua 04 липня 2018)

2. КАРИМБЕРДИ ТУРАМУРОД. Ис гази, ис гази, ис гази... - https://www.facebook.com/karimberdi.uz (Каримберди Тўрамуроднинг Фейсбукдаги саҳифаси, 2021.18.02).

3. Йил бошидан 106 нафар фуқаро ис гази ва газ чақнашидан вафот этган. - https://www.gazeta.uz/uz/2020/12/16/gas-victims/ (www.gazeta.uz/uz/ 2020.16.12)

4. Ис гази тўғрисида нималарни билишимиз шарт? - https://www.gazeta.uz/uz/2019/01/05/is-gazi/ (www.gazeta.uz/uz/ 2019.05.01)

5. Ўзбекистонда ис газидан ҳали яна одамлар ўлиши эҳтимоли каттами? - https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan-55099353 (www.bbc.com/uzbek/ 2020.27.11)

6. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. - «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, Тошкент, 2000;
- www.qomus.info

7. Сибирское отделение Российской академии наук (СО РАН). - https://ru.wikipedia.org/wiki/Сибирское_отделение_...ук#Новосибирский_научный_центр (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии)

8. Институт математики имени С. Л. Соболева Сибирского отделения Российской академии наук (сокр. ИМ СО РАН). - https://ru.wikipedia.org/wiki/Институт_математики_имени_С._Л._Соболева_СО_РАН (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии)

9. «Электр энергетика соҳасида илмий-техникавий фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 13 июлдаги ПҚ-2559-сон қарори. - https://lex.uz/docs/3007953 (www.lex.uz )
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2016 й., 29-сон, 348-модда; Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 19.03.2020 й., 06/20/5968/0331-сон.

10. “Ўзбекистон Республикаси ёқилғи-энергетика тармоғини бошқариш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 1 февралдаги ПФ-5646-сон Фармони. - https://www.lex.uz/uz/docs/4188798 (www.lex.uz/uz/ 2019.01.02)

11. “Ўзбекистон Республикасида электр энергетика тармоғини янада ривожлантириш ва ислоҳ қилиш стратегияси тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 27 мартдаги ПҚ-4249-сон Қарори. - https://lex.uz/docs/4257083 (www.lex.uz/uz/ 2019.28.03)

12. «Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Энергетика муаммолари институтини ташкил этиш тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 27 октябрдаги Қарори. - https://regulation.gov.uz/uz/d/23796 (www.regulation.gov.uz/uz/d/ 2020.28.10).

13. Список электростанций Узбекистана. - https://ru.wikipedia.org/wiki/Список_электростанций_Узбекистана (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

14. Ангрен иссиқлик электр станциясида янги энергоблок ишга туширилди. - https://uza.uz/uz/posts/angren-issi-lik-elektr-sta...i-energoblok-ishga--24-08-2016 (www.uza.uz/uz/ 2016.24.08)

15. Тахиатош ИЭСда иккинчи буғ-газ қурилмаси тўлиқ қувватга чиқарилди. - http://minenergy.uz/uz/news/view/1138 (www.minenergy.uz/uz/ 2021.22.02).

16. Янги-Ангрен ИЭС бошқарув компанияси: қозон тозаловчиларнинг хавфсизлик техникасига риоя этмаганлиги портлашга олиб келди. – https://kun.uz/news/2021/01/23/yangi-angren-ies-bo...aganligi-portlashga-olib-keldi (www.kun.uz 2021.23.01)

17. "Талимаржон иссиқлик электр станциясини умумий қуввати 900 МВтдан кам бўлмаган навбатдаги икки дона буғ-газ қурилмаларини қуриш билан кенгайтириш" инвестиция лойиҳаси доирасида тендер савдоларида иштирок этиш учун таклиф этади. - http://minenergy.uz/uz/news/view/895 (www.minenergy.uz/uz/ Ўзбекистон Энергетика вазирлиги сайти, 2020.04.11).

18. “Сирдарё вилоятида қуввати 1 500 МВт бўлган янги иссиқлик электр станцияси қурилишини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 10 августдаги ПҚ-4799-сон Қарори. - https://lex.uz/docs/4941342 (www.lex.uz , Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 11.08.2020 й., 07/20/4799/1154-сон).

19. Мирзиёев энергетика бўҳронига қандай барҳам бермоқчи - Ўзбекистонда хусусий иссиқлик электр станцияси қурилмоқда, video. - https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan-55807869 (www.bbc.com/uzbek/ 2021.26.01).

20. Корея компанияси Ўзбекистондаги Муборак иссиқлик электр станциясини модернизация қилади. - https://teznews.uz/02-02-2021/koreyaning-sk-ec-kom...ziyasini-modernizacziya-qiladi (www.teznews.uz 2021.02.02)

21. Фарғона иссиқлик электр марказида инвестицион лойиҳа самарали амалга оширилмоқда. - http://minenergy.uz/uz/news/view/905 (www.minenergy.uz/uz/ 20.11.2020).

22. Иссиқлик электр станциялари ва марказларининг 12 февраль куни ишлаб чиқариш кўрсаткичлари. – http://minenergy.uz/uz/news/view/1120 (www.minenergy.uz/uz/ 2021.13.02).

23. ЭЛМУРОД. Расмий ҳисобот: Ўзбекистон давлат қарзи 2020 йилда деярли 31 фоизга ошди. - https://www.ozodlik.org/a/расмий-ҳисобот-ўзб...и-31-фоизга-ошди/31126334.html (www.ozodlik.org/a/ 2021.28.02).

24. АШУРОВ Р. Ўзбекистонда қуёш энергетикасини ривожлантиришдаги муаммолар. - https://uzanalytics.com/iqtisodiеt/8596/ (www.uzanalytics.com 2020.16.12).

25. ҚОРЖОВОВ А. «Яшил» энергетика истиқболлари. - https://yuz.uz/news/yashil-energetika-istiqbollari (www.yuz.uz 202.20.10).

26. АҲМАДЖОНОВ Ш. Ўзбекистонда электр тармоқларни 220 дан 120 волтга кўчирмоқ керак.
- https://www.liveinternet.ru/showjournal.php?journa...action=draft&jpostid=288259213 (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.22.02);
- https://siyosat.wordpress.com/2018/05/14/%d1%9e%d0...%d0%b8-220-%d0%b4%d0%b0%d0%bd/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.14.05).

27. АҲМАДЖОНОВ Ш. 2021 йилги Давлат дастури лойиҳасига таклифларим. -
3- таклифим: Давлатни бой, халқни фаровон қилишнинг осон йўли. (2021.05.02)
https://www.facebook.com/profile.php?id=100002930964631 2021 йил 4, 5, 8, 11, 12 феврал);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6952466/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2021 YILGI MAQOLALARIM” рукни, 2021.12.02).

2021 йил 9 март

АҚШ, Вашингтон шаҳри