Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

(153-мақолам. 2011 йил 11 апрел, 2018 йил 2 январ. ОХИРИ) БОЙМИРЗА ҲАЙИТ САБР-БАРДОШИ

23. ВАТАНДАН ҚУВДИЛАР

“25.7.1992. Эрталаб Уйчи туманидан неварам ва айрим қариндошлар келдилар. Мен уларга мамлакатдан кетишим ҳаққида бирор гап айтмасамда, ўзлари хабар топибдилар. Аммо сабабини билмасдилар. Неварам «Нима сабабдан бу қадар тез кетишга қарор қилдингиз?» деб сўради. Мен унга “Ўз орзўим билан кетмаяпман. Бугун ҳукумат мамлакатдан чиқиб кетишим учун буйруқ берди” дедим. Ҳайрон бўлдилар. Тушликни меҳмонхонада қилдик.

Мамлакатдан кетишим ҳаққида ким билан гаплашмайин эски коммунизмнинг истиқлол ниқоби остида неокоммунизм (янги коммунизм) шаклида яшаётганини ҳис қилганимни айтдим.

Бугун Тошкент тайёрагоҳида мени кутиб олган зиёлиларимизнинг менга яқин бўлган баъзилари ва қариндошларимнинг айримлари тарафидан кузатиб қўйилдим. Ҳаммамиз хомуш эдик. Тайёрагоҳ биносига кирган сониядан бошлаб мени яна муҳожирлик туйғусига кўмганлари ва Ватандан қувганларини жиддий бир шаклда ҳис эта бошладим.

Менга Туркистонда уч ой қолиш учун виза берилганди. Олма-ота, Бишкек, Ашгабад ва Душанбе шаҳарлари учун визам бор эди. Аммо Туркистон жумҳуриятларининг пойтахтларига боришга уялдим. Бу қардош жумҳуриятлардаги дўстларимизга “Мени Ўзбек дедингиз, лекин ўзбеклар мени Ватандан қувдилар. Истиқлолга эришилган бир замонда мамлакатдаги неокоммунистлар менинг фикрларимдан қўрқаётганлари ҳайратлидир. Мен Ўзбекистонни бошқараётган неокоммунистларни англай олмадим”, дейманми? Йўқ… Мен бундай қилолмайман» [1]

24. ТУРК ДУНЁСИ ҚУРУЛТОЙЛАРИ

Машҳур ватандошимиз профессор Боймирза Ҳайит умр бўйи Марказий Осиёдаги туркий халқларнинг, яъни Туркистоннинг мустақиллиги учун курашиб, кўплаб асарлар ёзди ва туркий тилли давлатларнинг ўзаро ҳамкорлик қилишини орзў қилди. Аллоҳ унга шундай буюк орзўси амалга ошганини кўриш имкониятини ҳам берди.

Марказий Осиёдаги туркий тилли мамлакатлар – Туркманистон, Қирғизистон, Қозоғистон ва Ўзбекистон 1991 йил кузида ўз мустақилликларига эришгач, 1992 йил 30 октябр куни Анқара (Туркия)да Турк давлатлари раҳбарларининг биринчи саммити бўлиб ўтди. Президентларнинг кейинги учрашувлари бўлмиш иккинчи саммит 1994 йил 18 октябр куни Истанбул (Туркия)да, учинчи саммит 1995 йил 26 август куни Бишкек (Қирғизистон)да, тўртинчи саммит 1996 йил 21 октябр куни Тошкент (Ўзбекистон)да, бешинчи саммит 1998 йил 9 июн куни Астана (Қозоғистон)да, олтинчи саммит 2000 йил 8 апрел куни Боку (Озорбайжон)да, еттинчи саммит 2001 йил 26 апрел куни Истанбул (Туркия)да, саккизинчи саммит 2006 йил 17 ноябр куни Анталия (Туркия)да, тўққизинчи саммит 2009 йил 3 октябрда Нахичеван (Озорбайжон)да, ўнинчи саммит 2010 йил 15 сентябр куни Истанбул (Туркия)да бўлиб ўтди. [10]

Саммит доирасида туркий тилли мамлакатлардан келган зиёлиларнинг алоҳида катта йиғилишлари ўтказиларди ва у Турк дунёси қурултойлари деган ном олганди. Ушбу қурултойларда профессор Боймирза Ҳайит фаол қатнашди.

Туркий тилли давлатлар раҳбарларининг 2010 йилда ўтказилган ўнинчи саммити ҳақида қўшимча маълумот.

“Саммитдаги асосий воқеа Турк тилли давлатларнинг Ҳамкорлик Кенгашини (Турк Кенгашини, А.Ш.) тузиш ҳақидаги шартномани имзолаш бўлди. Бу Кенгаш умумтурк бирлигини яратиш йўлида муҳим босқич бўлиши мумкин. Кенгаш доирасида Давлат Раҳбарлари Кенгаши, Ташқи ишлар вазирлари Кенгаши, Оқсоқоллар Кенгаши ва Кенгаш Котибияти тузилади. Кенгашнинг Котибияти Истанбулда жойлашади.

Анқарада жойлашган ТУРКСОЙ, қароргоҳи Бокуда бўлган Турк тилли мамлакатларнинг парламентар Ассамблеяси ва Остонада фаолият олиб борадиган Турк Академияси Ҳамкорлик Кенгашини мустаҳкамлаш йўлида иш олиб борадилар. Бундан ташқари, Бокуда турк маданиятини муҳофаза қилиш билан шуғулланадиган махсус Вақф (Фонд) тузилади, Остонада тарихий тадқиқотлар музейи ва фонди яратилади.

Булардан ташқари, келаси (2011, А.Ш.) йили Туркманистонда МДҲга кирувчи турк мамлакатлари мустақиллигининг 20 йиллигини нишонлаш ва кейинги саммитни Қозоғистонда ўтказиш хусусида келишилибди” [11]

Мен 2011 йилда ёзган мақоламда қуйидаги фикрлар баён этилганди.

«Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов раҳбарлигидаги полициявий режим Туркий тилли давлатлар охирги саммитларида қатнашмаётир. Режим раҳбарияти бу билан ҳам ўзбек миллатига, ҳам умумтурк бирлигига нисбатан катта жиноят қилмоқда.

Умуман олганда, Президент Ислом Каримов туркий халқлар бирлиги ва шу эзгу мақсадлар орқали туркий тилли давлатларда, жумладан Қирғизистон ва Туркманистонда яшаётган ўзбек миллатдошларимиз манфаатини ҳимоя қилмоғи керак. Кеча нима еганини бугун унутаётган 73 ёшли бобой Ислом Каримов туркий тилли давлатлар ҳамкорлиги ва миллатдошларимизни ҳимоя қилиш борасида Туркистон ғоясига садоқатли зиёли, олим миллатдошларимиздан бирини алоҳида маслаҳатчи қилиб олмоғи ўринлидир ва унинг салмоқли таклифларига қулоқ солмоғи ҳамда бу йўналишда амалий ишлар қилмоғи аждодларимиз ва давримиз талабидир.

Умид қиламанки, “бир оёғи ерда, бир оёғи гўрда бўлган” 73 ёшли Ислом Каримов эсини йиғиб олиб, ҳеч бўлмаганда 2011 йил октябрида Астана ёки Туркистон шаҳрида ўтказилажак Туркий тилли давлатларнинг 11-саммитида қатнашади ва асрлар давомида ўзбек зиёлилари, жумладан Боймирза Ҳайит орзў қилган умумтурк бирлигини мустаҳкамловчи таклифлар билан чиқади»

Афсуски, қариб қартайиб қолган Ислом Каримов эсини йиғиб олмади ва Туркий тилли давлатларнинг 11-саммитида ҳамда кейинги саммитларида қатнашмади. Алал-оқибат у 2016 йил 2 сентябр куни чин дунёга рихлат қилди.

Туркий тилли давлатлар раҳбарларининг навбатдаги – 11-саммити Қозоғистонда 2011 йил октябрида бўлиб ўтди [12]. Ундаги Туркий давлатлар раҳбарларининг йиғилиши Турк Кенгашининг биринчи саммити деган номни олди.

2009 йил 3 октябрда Нахчиван (Озорбайжон)да бўлган йиғилишда Турк кенгаши ташкилоти тузилди. Турк кенгаши ташкилотининг биринчи саммити 2011 йил 21 октябрда Алмати (Қозоғистон)да, иккинчи саммит 2012 йил 23 августда Бишкек (Қирғизистон)да, учинчи саммит 2013 йил 16 августда Габала (Озорбайжон)да, тўртинчи саммит 2014 йил 5 июнда Бодрум (Туркия)да, бешинчи саммит 2015 йил 11 сентябрда Астана (Қозоғистон)да, олтинчи саммит 2018 йил 2 сентябр Чўлпон-ота (Қирғизистон)да, еттинчи саммит 2019 йил 15 октябр куни Боку (Озорбайжон)да, саккизинчи саммит 2021 йил 12 ноябр куни Истанбул (Туркия)да, тўққизинчи саммит 2022 йил 11 ноябрда Самарқанд (Ўзбекистон)да бўлиб ўтди. [10]

Мен мақоламнг 2018 йилдаги вариантида қуйидаги фикримни баён этгандим.

«Ўзбекистоннинг янги президенти Шавкат Мирзиёев ўтган бир йил давомида қўшни давлатлар билан борди-келдини яхшилади ва яхши алоқаларга асос солди. Умид қиламанки, Шавкат Мирзиёев Туркий тилли давлатларнинг кейинги саммитларида қатнашади ва амалий таклифлар билан ушбу иттифоқни мустаҳкамлайди ҳамда ривожилантиради»

Ўзбекистон Турк Кенгаши ташкилотига аъзо бўлиш учун расмий аризани 2019 йил 12 сентябр куни топширди ва аъзо бўлди. Турк Кенгаши ташкилотининг 2021 йил 12 ноябр кунги саккизинчи саммитида Турк Кенгаши номи Турк давлатлари ташкилоти деб ўзгартирилди. 2022 йил 11 ноябрдан бошлаб бир йил давомида Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев ушбу ташкилот раисидир.

25. 1997: 80 ЁШГА ТЎЛИШИ ТАНТАНАЛАРИ

Улуғ олим Боймирза Ҳайитнинг 80 ёшга тўлишига доир тантаналар 1997 йилда Ўзбекистонда эмас, Туркиядаги Истанбул шаҳрида бўлди.

26. 2006: УЛУҒ ОЛИМ ВАФОТИ


Фото 3. Боймирза Ҳайит шифохонада. Германиядаги Кёлн шаҳри. 2006 йил.

Ватандошимиз, улуғ тарихчи олим ва метин иродали Боймирза Ҳайит 2006 йил 31 октябр куни 88 ёшида Германиянинг Кёлн шаҳридаги шифохонада вафот қилди.

“2006 йил 7 ноябрь куни Германиянинг Кёлн шаҳри масжидида узоқ касалликдан сўнг ўтган сешанба куни салкам 90 ёшида вафот этган таниқли ўзбек олими Боймирза Ҳайитнинг жаноза маросими ўтказилди.

Дафн маросимида олимнинг дунёнинг турли нуқталаридан келган яқин дўстлари иштирок этди. Германиялик депутатлар ва турли ташкилотлар вакиллари ҳам маросимда нутқ сўзлади. Олимнинг ўғли Эртой Ҳайит отаси босиб ўтган машаққатли йўл ҳақида гапирди. Маросимда ўзбек мухолифати вакиллари ҳам иштирок этди.

Европа Турк-ислом бирлиги раҳбари Сардор Чалабей, Европа демократик вақфи раиси Ойдин Ёрдамчи, Туркиянинг “Тўғри йўл” партияси раиси Меҳмет Ағлар, Европа қрим татарлари маданий маркази раиси Рафет Қабонлик ва бошқалар қисқа видолашув нутқи сўзлади.

Боймирза Ҳайит Кёлндаги қабристонга дафн қилинди.

”Эрк” партияси аъзоси Сафар Бекжон Боймирза Ҳайит қабрига Ўзбекистондан келтирилган бир ҳовуч тупроқ ташлади” [16]

“Истанбулдаги Кўч университети профессори Темир Хўжа Боймирза Ҳайит ўлимига бағишлаб мана бу марсияни ëзди:

Ҳайитсиз қолган ватан,
Олимнинг кўзи очиқ,
Ватансиз ғурбатда.
Халқим жимжит, бағри хун
Азиз ватан зулматда.
Бу мотам куни, лек ман
Йиғламайман Ҳайитга.
Йиғлайман Ҳайитсиз қолган
Мазлум Туркистонга” [16]

Боймирза Ҳайитнинг ватандош авлодлари бўлмиш бизнинг олдимизда муҳим иш бор: у орзў қилганидек келгусида унинг жасадини Ватанга – тарихда Туркистон, бугунги кунда унинг бир бўлаги бўлган Ўзбекистонга кўчириб ўтмоғимиз керак. Бугунги ва эртанги ёш авлодга ўрнак бўлаоладиган тарихий шахслар сувдек, ҳаводек зарур. Боймирза Ҳайит мана шундай тарихий шахс, улуғ олимларимиздан бири эди.

Аллоҳ Боймирза отани ўз раҳматига олсин, охиратини обод қилсин, жойи жаннатда бўлсин, омин!

27. ЮСУФ ЖУМА: БОЙМИРЗА ҲАЙИТ ХОТИРАСИГА

Таниқли демократ шоиримиз Юсуф Жума 2006 йил 29 ноябр куни раҳматли Боймирза Ҳайит хотирасига бағишлаб шеър ёзганди.

Жисмим ёт тупроқда қолди деб, зинҳор
Руҳинггиз чирқираб, тoлмасин, устод.
Дунё Туркистондан ягона ёдгор
Дунёда тупроқ йўқ туркийларга ёт.

Замин туркийларнинг собиқ кишвари
Замин аждодларнинг ҳокидир ахир.
Сиз биздек мазлумлар пири, сарвари
Сизга боболарнинг бағри мунтазир.

Руҳинггиз тинч бўлсин, этманг безовта
Аму Сир орасин айламанг армон.
Бу Туркистон эмас, кечиринг, ота,
Бу юрт Ғаристондир, бу юрт Ғаристон.

Каттаси хоиндир, кичиги хоин
Хоинлар бор жойда бўлмайди Турон.
Бетилдир бариси, бетилдир ботин,
Руҳинггиз келмасин топмайди омон.

Бу юртдан қочади руҳлар ҳам ҳатто
Аҳли ғаддор эрур, сарбони ғаддор.
Сезаман: тарк этган Нажмиддин Кубро
Тарк этган Беҳбудий, хайли сарбадор.

Жисмим ёт тупроқда қолди деб, зинҳор
Руҳинггиз чирқираб, толмасин, устод.
Дунё Туркистондан ягона ёдгор
Дунёда тупроқ йўқ туркийларга ёт. [17]
2006 йил 29 ноябр

Юсуф Жума ҳақида [18]-мақоламда маълумотлар берилган. Уни 2007 йил 17 декабрда ҳибсга олишди ва 2008 йилдан Ўзбекистон полициявий режимининг даҳшатли Жаслиқ қамоқхонасида азоб чекди. АҚШ раҳбариятининг талаби билан 2011 йил 19 май куни уни қамоқдан озод этишди ва Тошкентга олиб келиб учқичда АҚШга жўнатиб юборишди. У АҚШга 2011 йил 20 май куни келди. Шундан бери АҚШда оила аъзолари билан яшамоқда. Лекин негадир шеърлари интернет сайтларида чоп этилмаётир. Балким у АҚШдаги тинч ҳаётга мослашиб олган бўлса керак …

28. АСАРЛАРИ

“Туркистон тарихшуноси Боймирза Ҳайит – жуда маҳсулдор олимдир. Бу олимнинг биринчи жиддий тадқиқоти 1950 йили Германиянинг Мунстер университети қошида ёқланган “Қўқон Мухторияти ва Алаш Ўрда Хонлиги” [Немис тилида: Dissertation “Die nationalen Regierungen von Kokand (Choqand) Und der Alash Orda”, Munster Westfahlen, 1950, 111 S.] докторлик диссертацияси саналади. Олим мазкур тадқиқотида илк бор “Туркистон (Қўқон) Мухторияти” ҳамда “Алаш Ўрда Хонлиги” номлари билан аталиб келинган Туркистон миллий ҳукуматининг тарихини ҳаққоний ёритишга ҳаракат қилган эди.
Шу тадқиқотидан кейин Б. Ҳайит Туркистон тарихига оид жуда кўп китоб ва 296 та илмий мақола нашр эттирди.

Ҳозирги “мустақиллик” деб атаб келинаётган, аслида “феодал ўзбошимчалиги” бўлиб қолган қонунсизликлар, қийинчиликларга тўла бир даврда ватанимиз Ўзбекистон шаҳар-кентларида зиё аҳли Боймирза Ҳайит асарларини яна топиб ўқиш ҳуқуқидан маҳрум этилган. Шунинг учун Боймирза домланинг айрим муҳим асарларини санаб ўтишни елкамиздаги мажбурият деб ҳис қиламиз:

1. Туркистоннинг Қисқа Тарихи [Эски ўзбек тилида: Turkistan’in kisa tarixi, Berlin, 1944, 112 bet).

2. ХХ асрда Туркистон [Немис тилида: “Turkestan im XX Jahrhundert”, Darmstadt: Leske Verlag, 1956, 406 S.].

3. Туркистон мисолида Совет Россиясининг Шарқ сиёсати. [Немистилида: “Sowetiche Orientpolitik Am Beispiel Turkestan”, Cologne-Berlin, 1962, 289 S.].

4. ТуркистоннингИқтисодийМасалалари [Турктилида: “Turkistan’in iktisadi maseleleri”, Ankara, 1968, 244 sayfa+13 harita. Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu Yayinlari 32, Seri VII, Sayi:AI]

5. РоссияваХитойОрасидагиТуркистон [НемисТилида: “Turkestan zwischen Russland und China”, Amsterdam, Philo Press, 1971, XV+414 S.].
Боймирза Ҳайитнинг бу асари ҳам Туркиядаги Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu томонидан нашрга тайёрланган, Сери 37.

Бу китоб турк тилида 1971 йили Анқарада, 1975 йили Истанбулда ҳам босилиб чиққан. Қаранг: Rusya ile Cin Arasindaki Turkistan, Ankara, Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu, S. 37, 1971, 414 S., 15 harita; Rosya ve Cin Arasinda Turkistan, Istanbul, 1975, Otag Yay., 437 S., 5 harita.

6. Турк Дунёсида Рус Империализнинин гИзлари [Турк тилида: “Turk Dunyasinda Rus Emperyailizminin Izleri”, 1975, 388 S., Sabah Gazetessi Yay., Istanbul].

7. Евроосия Юрагидаги Туркистон [Немистилида: “Turkestan im Herzen Euroasiens”, Koln, Studienverlag, 1980, 308 S. + 13 maps].

8. Руссия Ҳукмронлиги Остида Ислом ва Туркистон. Мақолалар тўплами. Б. Хайит турли журнал, тўпламларда босилиб чиққан 31 та мақоласини тўплаб, шу ном билан нашр этган.

Бу инглиз тилидаги мақолалар уч гуруҳга бўлиб берилган: 1. Рус империализми; 2. Совет Иттифоқида исломнинг фожеавий аҳволи: 3. Туркистоннинг ечилмаган масалалари [Инглиз тилида: “ Islam and Turkestan Under Russian Rule”, Istanbul, 1987.

Dr. B. Hayit has collected 31 of his articles which had appeared over the years in various periodicals].

9. Совет Иттифоқида Туркчилик ва Исломнинг Баъзи Масалалари. [Турктилида: “Sovyetler Birligindeki Turkligin be Islamin Bazi Meseleleri”, Istanbul, Turk Dunyai Arastirmalari Vakfi, 1987, 264 S.]

10. “Босмачи”. Туркистоннинг 1917-1934 йилларидагимиллийозодликҳаракатлари [Немистилида: “Basmaschi».Nationler Kampf Turkestan in den jahren Von 1917 Bis 1934.; Dreiam Verlag, 1992, 464 . ]

11. Муҳаммад Иқбол ва Ислом Дунёси. [Турктилида: “Muhammed Ikbal ve Islam Dunyai, Koln, 1956, 22 S.].

12. “Тошкент Руҳи” [Ўзбек тилида, “Миллий Туркистон” нашри, 1959, 52 С]

13. Туркистон ва Шарқ [Немис тилида: “Turkestan und der Orient”, Dusseldorf, 1960, 51 S.]

14. Замонавий Туркистон Тарихининг Баъзи Масалалари [Инглиз тилида: Some Problems of Modern Turkestan History”. East European Research Institute, Dusseldorf].

15. Milliy Turkistan. Hurriyet Davasi. “Milliy Turkistan” Mecmuasinda Bildirilgan Fikrlar. Ataturk Yuksek Kurumu. Ataturk Kultur Merkezi Baskanligi., Muharrir – Temur Kocaoglu, Ankara, 2004, S. 641
(Хайрулла Х. Исматулланинг “Ўзбек тили, 3-жилд: Олий курс” китобидан олинди)” [19]

“Бугун (2006 йил 26 апрелда, А.Ш.) Ўзбекистондан ташқарида туркология соҳасида қанча марказ бўлса, барчасида Боймирза Ҳайитнинг асарлари асосий хужжат сифатида ўрганилмоқда. Оғир хасталикларига қарамасдан кейинги йилларда ўзбек, турк ва немис тилларида яна иккита китоб чоп қилдирдилар. Дунёнинг бир нечта университетларида фахрий докторлик унвонига сазовор бўлган кишининг, ўз ватанида ҳатто фуқоролиги ҳам йўқ” [20]

29. РЕЖИМНИНГ БОЙИРЗА ҲАЙИТГА МУНОСАБАТИ

Боймирза Ҳайит 52 йиллик мажбурий айрилиқдан кейин 1992 йил 12 июлда Ўзбекистонга 3 ойлик виза рухсатномаси билан боргани, лекин режим раҳбарияти уни 1992 йил 25 июлда Ватанни тарк этишга мажбур қилгани ҳақида ушбу мақоламнинг 17-24-параграфларида ёзгандим.

Ўзбекистондаги Миллий хавфсизлик хизматига таянган полициявий режимнинг Боймирза Ҳайитга муносабати масаласида қўшимча маълумотлар.

“Ўзбекистон Фанлар академияси етакчи мутахассиси Қаҳрамон Ражабов “Озодлик” мухбири билан суҳбатда ўзбек тарихчилигида Боймирза Ҳайитнинг ўрни беқиëс эканини таъкидлади.

“Биз ўзбекистонлик тарихчилар Боймирза Ҳайит номини яхши биламиз, аммо унинг бирорта китоби Ўзбекистонда нашр қилинмади. Биз Боймирза Ҳайит ҳақидаги маълумотларни Ўзбекистон Миллий энциклопедиясига киритишга уриндик, бироқ изн берилмади. Қозоғистон Миллий энциклопедиясида Боймирза Ҳайитга кенг ўрин берилган, аммо бизда жим-житлик”, – дейди Қ.Ражабов.

Туркиялик сиёсатчи, собиқ вазир Аҳад Андижонийнинг маълум қилишича, Боймирза Ҳайит илмий мероси учун Истанбулнинг Фотиҳ университети кутубхонасидан махсус хона ажратилди.

Қ.Ражабов ҳам Боймирза Ҳайитнинг илмий мероси Туркияда сақланиш истиқболини маъқуллайди.

“Олдингдан оққан сувни қадри йўқ дейишади, Боймирза Ҳайит адабий мероси Туркияда бўлгани маъқул”, – деди Қ.Ражабов” [15]

30. АЙРИМ ФИКР-МУЛОҲАЗАЛАРИМ

Мен ушбу катта мақоламнинг Кириш сўзида хориждаги мухолифат фаоллари ва раҳбарлари яқинлари Ўзбекистонда вафот этганида уни сўнгги манзилга кузата олмаётгани ва қабрига бир сиқим тупроқ ташлай олмаётганини ўйлаб қаттиқ изтиробга тушаётгани, шундай қийин кунларда Боймирза Ҳайитдек улуғ ватандошимизнинг ҳаёт йўли ва сабр-бардоши ҳар биримиз учун ўрнак бўларли эканлиги ҳақида ёзгандим.

Бу борада Ватанда қолган яқин қариндошим Аҳатова Ҳабиба аммам (1930 июн – 2010 апрел) ҳақида, у 2010 йил апрелида вафот этган кунлари ўз изтиробим ва Б.Ҳайит ҳаёт йўлидаги изтироблар билан фикран таққослаганим ҳақида ушбу 30-бандда ёзай.

Бобом Юсуф Ёқубжон ўғли (1869-1937) ҳақида [21]-китобимнинг иккинчи параграфида қисқача маълумот келтиргандим. Бобомнинг икки ўғли ва икки қизи бўлган: Муҳаммаджон (1905-1969), Бувойша (1907-1993.13.09), Бувхадича (1909-1934) ва Аҳмаджон (1920-1977.10.09, дадам). Биз Юсупова Бувойшани “катта амма” дердик. Бувойшанинг уч ўғли ва бир қизи бор: Ҳабиба (1930 йил июн – 2010 йил апрел), Абсалом (1933), Абдуфаттоҳ (1936-2015) ва Аъзам (1938).

Ҳабиба аммам турмуш қургач тўрт қиз ва уч ўғиллик бўлди. Адашмасам, 1960-йиллар ўртасида унинг турмуш ўртоғи Аҳатов Суннат ака касал бўлиб вафот этди. Ҳабиба аммам уйида сигир боқиб, бозорда сут-қатиқ сотиб етти нафар фарзандини ўстириб уйли-жойли қилди.

Мен 1954 йил январида туғилиб, Ҳабиба аммамни болалик давримдан, яъни 1950-йиллар охиридан бери биламан. Ўзбекчилигимиз билан боғлиқ қариндош-уруғлар орасидаги кўплаб оммавий тадбирлар, тўйлар, маъракаю маросимларда бошқа қариндошлар қаторида Ҳабиба аммамни кўрардим ва у билан ҳам озроқ муомалада бўлардим. Истараси иссиқ, кўпинча кулиб муомала қиладиган, меҳри дарё инсон эди. Мен деярли эллик йил давомида Ҳабиба аммам бирор киши ёки қариндошимиз билан тортишиб, бақир-чақир қилганини кўрмадим.

Мен 1997 йил кузидан сураткашлик (фотографлик) қилиб тирикчилигимни ўтказа бошладим ва Ватанимизда инсон ҳуқуқи ҳамда демократия учун курашни баҳоли-қудрат давом эттирдим.

Мен болалигим ўтган шаҳрим Жиззахга йилига бир-икки марта бориб ё Самарқандга бораётганда ёки келаётганда Жиззахда тўхтаб, айрим ака-укалар, дўстлар ва қариндошларни кўриб суҳбатлашардим. Жиззахда қариндошларимиз кўп бўлганлиги учун мен асосан ёши улуғ қариндошларимизни биринчи навбатда бориб кўрардим, суҳбатлашардим ва уларнинг дуоларини олишга ҳаракат қилардим.

1998 йилда Жиззахга борганимда бир неча қариндошларимникига, жумладан Ҳабиба аммамникига кирдим. У кенжа ўғли Саид (1963) билан бирга яшарди. Ҳабиба аммам билан бироз суҳбатлашдим ва уларни оила аъзолари билан бирга суратга олишни таклиф қилдим. Уч авлод вакиллари – Ҳабиба аммам, унинг ўғли ва келини, кўпгина катта-кичик неваралари биргаликда суратга тушишди. 1998-йилларда Жиззахда, ҳатто Тошкентда рангли фотосурат ишловчилар кам эди.

Ўзбекчилигимиздаги мана шундай уч, ҳатто тўрт авлод вакиллари аҳил-иноқ яшайдиган уйларнинг файзу барокати, меҳру оқибати бошқачадир. Бу ўзбекчилигимиз, мусулмончилигимизнинг буюк қадриятларидан биридир. Бундай катта оилаларни суратга олишнинг ўз завқи бор.

Ўша оқшом дўстим Набижонникида ётиб, эртаси куни соат 11-ларда Тошкентга қайтдим.

Чилонзор буюм (Отчопар) бозори олдида тушиб бозорга кирдим ва олдин суратга тушганларнинг суратини бериб қўйиш ҳамда фотоплёнкамда туширилмаган кадрлар борлиги сабабли хоҳловчиларни суратга олиш ниятим бор эди. Мен у пайтлар фотоаппаратим, суратлар ва фотоплёнкаларни кичикроқ қора сумкада солиб, чап елкамга илиб олиб юрардим. Фотоаппарат ногаҳон бирор нарсада урилиб ишдан чиқмаслиги учун сумкам пастига латта сетка солиб қўйгандим. Ишдан кейин уйга қайтаётганимда кўпроқ ёки каттароқ нарса харид қилсам, жумладан қовун-тарвузни шу сеткага солиб олардим.

Бозорда харидорлар ва сотувчилар кўп бўлганлиги сабабли йўлаклар гавжум эди. Расталар олдидан, одамлар орасидан ўтиб бораётсам, бир жойда сумкам тортилгандек бўлди. Бирор нарсага илашгандир, деб нарироқ бордим. Чап қўлим билан кўпинча сумкамни ушлаб юрардим. Бир пайти чап қўлим бармоқларига сумкам остида бир нарса илашди. Нима экан, деб ҳайрон бўлдим ва қарадим. Қарасам, қора чарм сумкам остидан катта қилиб кесилган ва кесилган жойдан қизил латта сеткамнинг бир қисми чиқиб турибди. Сумкамни очиб қарадим: ҳайриятки, фотоаппаратим жойида экан.

Мен 1997 йил октябридан 2008 йил октябригача, яъни Ўзбекистонни тарк этганимга қадар 11 (!) йил давомида Тошкент бозорларида ва буюртма асосида фуқаролар уйига бориб фотосураткашлик билан тирикчилик қилдим. Фақат икки марта фотоаппаратимни ўғирлашга ҳаракат қилишди. Биринчи марта ўша Жиззахдан қайтган куним сумкамни кесиб фотоаппаратим ҳамда фотоплёнкани ўғирлашга ҳаракат қилишди (иккинчи марта 2008 йилда Тошкентдаги Қўйлиқ бозорида фотоаппаратимни ўғирлаб кетишди). Фикримча, махсус хизмат органлари ходимлари Жиззахдаги қариндошларим ва дўстим уйида олинган фотоплёнкаларни ўғирлаб кетишга ҳаракат қилишди. Аллоҳга шукур, уларнинг бу шум нияти амалга ошмади ва Аллоҳ бундан асради.

Бир-икки ҳафта ўтгач, Жиззахга кейинги борганимда суратларни қариндошларимга, жумладан Ҳабиба аммамникига киритиб бердим. Жуда хурсанд бўлишди ва дуо қилишди.

Ўзим учун ҳам қариндошларимиз суратини 10х15 см ўлчамда ишлатиб, фотоальбомга солиб қўйдим.
2005 йил 13-14 май кунги Андижон фожиасидан кейин барча демократлар ва инсон ҳуқуқи ҳимоячиларига қарши таъқиб-тазйиқлар кучайиб борди. Кучишлатар органлар 2005 йил июнида мен ижарада яшаётган уйдан ҳайдаб чиқаришиб, ёз охирроғида уйимдаги 14 банан қутидаги 600 га яқин яхши китобларим, икки банан қутидаги 22 папка қоғозларим, мақолаларим, “Турон йигитига” номли китобимнинг машинкаланган нусхалари ва бошқа анчагина нарсаларимни “ўғирлаб кетиш”ни уюштиришди. Ўғирлаб кетилган нарсалар ичида бир неча фотоальбомларим ҳам бор эди. Ушбу альбомларимдан бирида қариндошларимиз, жумладан Ҳабиба аммам уйида олинган фотосуратлар сақланарди. Яъни Ҳабиба аммамнинг барча суратларини ўғирлаб кетишди.

2007 йилга келиб менга қарши тутишлар, таъқиб-тазйиқлар кучайиб, мени туҳмат билан кўп йилга қамаб юбориш хавфи пайдо бўлди. Шу сабабли Ватанни тарк этишга қарор қилдим. Кетишдан аввал яқин қариндошлар ва дўстларга бу ҳақда айтиш, ёши улуғ қариндошлардан дуо олишни ният қилдим.

2007 йил 17-19 апрел кунлари Жиззахга бориб, кўпгина қариндошларникига, жумладан Ҳабиба аммамникига кирдим. Суҳбатлашиб қариндошларимиз тарихига доир айрим қўшимча маълумотларни билиб олдим. Ўша кунлари Ҳабиба аммам 4 ўғил, 3 қиз, 31 невара ва 16 эвара кўрган Аллоҳнинг бир пиру бадавлат, бахтли бандаси эди.

Суҳбатимиз охирроғида тазйиқлар ҳаддин кучайгани ва мен Ўзбекистонни тарк этишга қарор қилганим ҳақида айтдим. Меҳрибон Ҳабиба аммам кўп ва ҳўп дуо қилди.

1,5 йил қилган ҳаракатларимдан кейин таниқли инсон ҳуқуқи ҳимоячиси, дўстим Елена Урлаева ёрдами ва ҳамроҳлигида Ўзбекистонни Андижон яқинидаги “Дўстлик” чегара пости орқали 2008 йил 12 октябр куни тарк этишга муваффақ бўлдим. Битта сумкамнигина олдим. Сумкамда 1998 йилда Ҳабиба аммам ва бошқа қариндошлар сурати туширилган ўша фотоплёнкам ҳам бор эди.

Бишкекда 2008 йил 13 октябрдан 4 ноябргача, Алматида 2008 йил 4 ноябридан 2010 йил 21 январгача яшадим. Сиёсий қочқин сифатида бошпана беришгач 2010 йил 21 январ куни АҚШдаги Бойси шаҳрига кўчиб ўтдим. АҚШга келганимда қариндошларим туширилган фотоплёнка сумкамда эди. Мен керакли нарсалар, шахсий қоғозлар ва ҳужжатларимни сумкамга солиб, ўзим билан бирга олиб юраман.
2010 йил 23 май куни Жиззахга синглим Райхонга телефон қилдим. У суҳбат давомида 2010 йил бошида Анор аммам (1940-2010, раҳматли Муҳаммаджон амакимнинг қизи), 2010 йил апрелда Ҳабиба аммам вафот қилганини айтди.

Мен 2007 йил 17-19 апрел кунлари Ҳабиба аммам ва Анор аммамникига борганимда уларнинг уй телефон рақамларини ёзиб олгандим. 2010 йил 23 май ва ундан кейин бир неча кун уларникига телефон қилиб, таъзия билдиришга ҳаракат қилдим. Лекин телефонда боғланишга кимлардир, фикримча Ўзбекистон махсус хизмат органлари халақит берди ва боғлана олмадим.

Мен ушбу параграфда 1998 йилда Ҳабиба аммам ўғли, келини ва неваралари билан биргаликда уйда тушган рангли фотосуратини келтирмоқчи эдим. Шу мақсадда 2011 йил 8 апрел куни сумкамдаги учта фотоплёнка қўтичасидаги фотоплёнкаларни қараб чиқдим. Улардан иккитасида Алмати (Қозоғистон)да туширган фотоплёнкам ва учинчисида қариндошларимиз фотоплёнкаси солинган бўлиб, “Қариндошлар” деб ёзилган қоғозчам бор эди. Ушбу қоғозчам бор, лекин қариндошлар, жумладан Ҳабиба аммам туширилган фотоплёнка ғойиб бўлибди.

Энди айтингчи: мен Жиззахда 1998 йилда ўзбек оиласида олган фотоплёнка АҚШ махсус хизмат органларига керакми? Албатта, уларга керак эмас.

Қариндошларим олинган фотоплёнка Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати зобитларига керак. Токи мен ҳурмат қилган яқин қариндошларимни аниқлаш, уларни тазйиқ қилиш орқали менга турли босим кўрсатиш ва шу йўл билан ўз жирканч мақсадларига ишлатишдир. АҚШда ва бошқа мамлакатларда яшаётган ва МХХ кўрсатмалари билан иш қилаётган айрим қочқинларни учратдим.
Ҳабиба аммам ва Анор аммам вафот этганини эшитган, қўнғироқ қилиб таъзия билдирмоқчи бўлган, лекин махсус хизмат органларининг қаршилиги сабабли телефон орқали боғлана олмай изтиробга тушган кунларда ўз изтиробларимни улуғ тарихчи олимимиз раҳматли Боймирза Ҳайит изтироблари билан фикран таққосладим.

Боймирза Ҳайит 1939 йил охирида ҳарбий хизматга кетиб, 1941 йил июнида Иккинчи дунё урушида қатнашиши, ярадор ҳолда 1941 йил июл бошида асирга тушиши ва фашистлар лагерида 2 йилу 6 ой ва 12 кунлик ҳарб асири бўлгани, ўша пайтларда кўрган қийинчилигию азоблари, Чнестахов шаҳридаги лагерда 260 мингга яқин туркистонли асирлардан 1942-йилнинг баҳорига келиб фақат 300 га яқин юртдошларимиз тирик қолишгани, яъни 1941 йил июлидан 1942 йил апрелига қадар 270 кун ичида 260 мингга яқин, бошқача айтганда ҳар куни деярли минг нафарга яқин туркистонликнинг очлик, совуқ ва касалликдан ўлганини кўргани ва у пайтлар чеккан изтиробларини кўз олдингизга келтиринг.

Боймирза Ҳайит инсоният тарихидаги энг даҳшатли уруш бўлмиш 2-Дунё урушида мағлубиятга учраган Германия шароитида яшаб, 1946-1950 йилларда Мюньхен университетини ўқиб битириши, бунинг учун эса немис тилини мукаммал эгаллаши, немис қизига уйланиб оила қуриши ва фарзандларни катта қилишидаги қийинчиликлар, шу пайтнинг ўзида Туркистон озодлиги учун курашни давом эттира боришидаги қаршиликлар ва танқидлар пайтидаги унинг уй-фикрларию изтироблари бўлган.

Боймирза Ҳайитнинг 14 нафар ака-укаси, опа-сингиллари бўлганлиги ҳақида 2-параграфда ёзгандим. У 51 йил давомида яқинлари ҳақида Ватандан ҳеч қандай хабарсиз яшашга мажбур бўлганди. 1991 йилга келиб фақат бир синглиси тирик қолганди. 1992 йил 12-25 июл кунлари Ўзбекистонга келиб тирик қолган қариндош ва дўстларини кўргач, Ўзбекистондаги полициявий режим раҳбарияти уни Ватандан чиқиб кетишга мажбур қилишганди.

Демак, Боймирза Ҳайит ўзига боғлиқ бўлмаган сабаблар туфайли на отаси, на онаси, на 14 нафар ака-ука, опа-сингиллари, кўплаб дўстларини сўнгги манзилга кузатишга ва қабрига бир сиқим тупроқ сочиш имкониятига эга бўлмаганди.

Сизу мендек Аллоҳнинг бир бандаси, Туркистон ёки унинг бир бўлаги бўлмиш Ўзбекистон деб аталмиш Ватан фарзанди бўлган, Ватанини жонидан ортиқ яхши кўрган Б.Ҳайитнинг бу ҳақда ўйлаб чеккан изтиробларини кўз олдингизга келтиринг ва ўз изтиробларингиз билан таққосланг. Шунда сизу менинг изтиробларим раҳматли Боймирза Ҳайит изтиробларининг юздан бири, мингдан биричалик эмаслигини тушуниб етасиз.

Боймирза Ҳайит ўзининг улкан сабр-бардоши билан Аллоҳнинг синовидан муваффақиятли ўтганлиги сабабли 51 йил деганда Ватани бўлмиш Туркистон жумҳуриятларининг мустақилликка эришганини кўрди. Яна бир йил ўтгач, яъни 52 йилдан кейин Ватанига боришга ва ўз ватандошлари карнай-сурнайлар чалиб, унинг йўлларига гуллар ташлаб, катта тантаналар билан кутиб олишига гувоҳ бўлди ва халқи олдида ўз юрагида йиғилиб қолган фикр-мулоҳазаларини у ёки бу даражада очиқ айтиш имкониятига эга бўлди.

Хуллас калом, хорижда бир неча йиллардан бери яшаётган, ўз яқинлари вафотидан қайғуга ботаётган ҳақиқий қочқин укаларимиз ҳамда ёшларимизга Аллоҳ синови бўлмиш қийинчиликларни мардонавор енгиб ўтишга ва катта мақсад йўлида бардавом бўлишга, бу борада улуғ ватандошимиз, тарихчи олим раҳматли Боймирза Ҳайит сабр-бардошидан ўрнак олишга даъват қиламан.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. БОЙМИРЗА ҲАЙИТ. Ватанимни зиёрат эттим. – http://www.harakat.net/harakat.php?id_harakat=6&id_topic=355&id_stat=681 (www.harakat.net 1996 йил 3 (6)-сонлари). Туркияда чиқадиган “Туркистон” журналининг 1993 йил 17-18 сонларидан таржима қилинган.

2. БОЙМИРЗА ҲАЙИТ. Икки мақола. - Boymirza Hayit. Ikki maqola | Xurshid Davron kutubxonasi (kh-davron.uz) (www.kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/tarix/boymirza-hayit-ikki-maqola-suhbat.html December 17, 2013).

Икки мақола, бир суҳбат. Боймирза Ҳайит. - Икки мақола, бир суҳбат. Боймирза Ҳайит (e-tarix.uz) (www.e-tarix.uz/milliyat-insholari/maqolalar/661-maqola.html ).

3. АҲМАДЖОНОВ Ш. Боймирза Ҳайит сабр-бардоши. —
- БОЙМИРЗА ҲАЙИТ САБР-БАРДОШИ — Ислом ва Сиёсат الإسلام والسياسة Ислам и Политика (wordpress.com) (www.siyosat.wordpress.com/2018/01/02/боймирза-ҳайит-сабр-бардоши/#more-11530 January 2, 2018);
- (6) БОЙМИРЗА ҲАЙИТ САБР-БАРДОШИ — результаты поиска | Facebook (www.facebook.com/search/top?q=БОЙМИРЗА%20ҲАЙИТ%20САБР-БАРДОШИ January 5-9, 2018);
- http://turonzamin.org/2011/04/11/bhayit-2/#more-14567 (www.turonzamin.org 2011.11.04);
- http://yangidunyo.com/?p=18465#more-18465 (www.yangidunyo.com 2011.25.04).

4. Боймирза Ҳайит: «Ватан сизларники бўлгани каби меники ҳамдир». Суҳбатдош: Ислом Усмонов.
– “Мулоқот” журнали, 1991 йил май сони, 62-91-б.;
- “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 1991 йил 23 июль сони;
- Vatan sizlarniki bo’lgani kabi meniki hamdir. Boymirza Hayit bilan suhbat | Xurshid Davron kutubxonasi (kh-davron.uz) (www.kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/boymirza-hayit-bilan-suhbat.html October 13, 2017).

5. ХАЙРУЛЛА Х. ИСМАТУЛЛА. Устоз ва шогирд суҳбати.
– http://yangidunyo.com/?p=263 (www.yangidunyo.com August 1st, 2007);
- Ҳафталик “Ўзбекистон Адабиёти ва Санъати”, 1992 йил, 3 июл, 4-бет.

6. АЦЦКИЙ СОТОНА. Туркестанский легион (Туркистон легиони). Вали Қаюмхон архивидан. – http://diesel.elcat.kg/index.php?showtopic=646382&st=140 (www.diesel.elcat.kg 03.05.2010).

7. МУҲАММАД СОЛИҲ. Йўлнома. – (Китоб 2000 йилда Туркияда “Эрк” нашриётида чоп этилган);
http://qulnoma.files.wordpress.com/2010/03/muhammad-solih-yolnoma2.pdf (www.qulnoma.files.wordpress.com 2010 yil mart).

8. Б.Ҳайит: Халқимга сўз.
– “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 1992 йил 3 январ;
- ХАЛҚИМГА СЎЗ — Ислом ва Сиёсат الإسلام والسياسة Ислам и Политика (wordpress.com) (www.siyosat.wordpress.com/2015/04/19/халқимга-сўз/ April 19, 2015);
http://turonzamin.org/2011/04/05/bhayit/#more-14492 (www.turonzamin.org 2011.05.04).

БОЙМИРЗА ҲАЙИТ. Икки мақола. - Boymirza Hayit. Ikki maqola | Xurshid Davron kutubxonasi (kh-davron.uz) (www.kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/tarix/boymirza-hayit-ikki-maqola-suhbat.html December 17, 2013).

Икки мақола, бир суҳбат. Боймирза Ҳайит. - Икки мақола, бир суҳбат. Боймирза Ҳайит (e-tarix.uz) (www.e-tarix.uz/milliyat-insholari/maqolalar/661-maqola.html ).

9. АҲМАДЖОНОВ Ш. Абдуманноб мухолифатнинг яхши лидери эди.
- http://muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=1544:2010-12-27-02-07-45&catid=31:general&Itemid=18 (www.muvozanat.info 2010.26.12);
- http://yangidunyo.com/?p=16602 (www.yangidunyo.com 2011.13.01).

10. МУХАМЕТДИНОВ Р.Ф. 9-саммит глав тюркских государств (Турк давлатлари раҳбарларининг 9-саммити). – Газ. «Звезда Поволжья», № 38 (4), 2009 г.
http://www.altyn-orda.kz/kazpressreview/ix-sammit-glav-tyurkskix-gosudarstv/ (www.altyn-orda.kz

11. Турк дунёси 10-чи саммити шунчаки бир йиғилиш бўлдими? (Тузатилган вариант). – http://www.harakat.net/newharakat/el_news.php?id=6745 (www.harakat.net 2009.17.09).

12. Исторический саммит Тюркского совета пройдет в октябре 2011 года в Казахстане – МИД РК (Турк кенгашининг тарихий саммити 2011 йил октябрида Қозоғистонда бўлади – ҚР ТИВ). – http://24news.kz/politics/41392.html (www.24news/politics/ Дек 13, 2010).

13. Тюркский совет (Турк Кенгаши). — https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%8E%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82 (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

14. Обсуждено влияние геополитических перемен на будущее Тюркского совета (Геосиёсий ўзгаришларнинг Турк Кенгаши келажагига таъсири муҳокама қилинди). — http://cbc.az/ru/v_story/video1510317008 (www.cbc.az/ru/ 10.11.2017).

15. АБДУЛЛА ИСКАНДАР. Боймирза Ҳайит дафн этилди. – http://www.ozodlik.org/content/article/1317290.html (www.ozodlik.org 2006.07.11).

16. АБДУЛЛА ИСКАНДАР. Боймирза Ҳайит вафот этди. – http://www.ozodlik.org/content/article/1317149.html (www.ozodlik.org 2006.01.11).

17. ЮСУФ ЖУМАЕВ. Боймирза Ҳайит хотирасига. – http://turonzamin.org/2006/12/27/yusuf_hayitga/#more-1071 (www.turonzamin.org 2006.27.12).

18. АҲМАДЖОНОВ Ш. Юсуф Жума – 21-аср Машрабидир. Ўзбек зиёлиларига мурожаат. – http://muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=section&layout=blog&id=3&Itemid=18 (www.muvozanat.info Tuesday, 18 January 2011 22:05).
http://turonzamin.org/2011/01/20/yjuma-3/#more-13440 (www.turonzamin.org 2011.20.01).
http://yangidunyo.com/?p=16745#more-16745 (www.yangidunyo.com 2011.20.01).
http://himoyachi.at.ua/news/2011-01-20-1918 (www.himoyachi.at.ua 2011.20.01).
http://stopdictatorkarimov.com/YUSUF_JUMA.htm (www.stopdictatorkarimov.com 2011.20.01).
http://uz.hrsu.org/2011/01/20/%d1%88%d1%83%d2%b3%d1%80%d0%b0%d1%82-%d0%b0%d2%b3%d0%bc%d0%b0%d0%b4%d0%b6%d0%be%d0%bd%d0%be%d0%b2%d0%bc%d0%b5%d0%bd-%d1%88%d0%be%d0%b8%d1%80-%d1%8e%d1%81%d1%83%d1%84-%d0%b6%d1%83%d0%bc%d0%b0%d0%bd/ (www.uz.hrsu.org 2011.20.01).

19. ХАЙРУЛЛА Х. ИСМАТУЛЛА. Тарихчи олим Боймирза Ҳайит асарлари. – «Ўзбек тили, 3-жилд: Олий курс» китобидан;
http://yangidunyo.com/?p=263 (www.yangidunyo.com August 1st, 2007).

20. САФАР БЕКЖОН. Туркистон байроғи – Боймирза Ҳайит! – http://isyonkor.ucoz.ru/news/2006-04-26-235 (www.isyonkor.ucoz.ru 2006.26.04).

21. АҲМАДЖОНОВ Ш. Намозхонларни қамаш ва ёллаш сабаблари. 1-қисм (1-8-параграфлар). – http://yangidunyo.com/?p=16537#more-16537 (www.yangidunyo.com 2011.09.01).

E-mail: jiz54@mail.ru

2011 йил 10-22 апрел. АҚШ, Бойси шаҳри

2018 йил 1 январ. АҚШ, Вашингтон шаҳри

2023 йил 28 июн. АҚШ, Вашингтон шаҳри

АҲМАДЖОНОВ Ш. Боймирза Ҳайит сабр-бардоши.
- БОЙМИРЗА ҲАЙИТ САБР-БАРДОШИ — Ислом ва Сиёсат الإسلام والسياسة Ислам и Политика (wordpress.com) (www.siyosat.wordpress.com/2018/01/02/боймирза-ҳайит-сабр-бардоши/ January 2, 2018);
- (6) БОЙМИРЗА ҲАЙИТ САБР-БАРДОШИ — результаты поиска | Facebook (www.facebook.com/search/top?q=БОЙМИРЗА%20ҲАЙИТ%20САБР-БАРДОШИ January 5-9, 2018); https://siyosat.wordpress.com/2018/01/02/%d0%b1%d0%be%d0%b9%d0%bc%d0%b8%d1%80%d0%b7%d0%b0-%d2%b3%d0%b0%d0%b9%d0%b8%d1%82-%d1%81%d0%b0%d0%b1%d1%80-%d0%b1%d0%b0%d1%80%d0%b4%d0%be%d1%88%d0%b8/#more-11530 (www.siyosat.wordpress.com 2018.02.01).

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

(153-мақолам. 2011 йил 11 апрел, 2018 йил 2 январ) БОЙМИРЗА ҲАЙИТ САБР-БАРДОШИ

Ватан дардига тушиб, истиқбол даъвоси учун курашишга бел боғлаганимдан бери бир кун келиб халқимизнинг ҳурриятга эришажагига ҳеч шубҳа қилмадим. 52 йилдан кўпроқ вақт мобайнида ватанимдан жудоликда яшадим ва бу озодлик учун курашда ўзимнинг муносиб еримни олдим. [1]
БОЙМИРЗА ҲАЙИТ (1917–2006)

Фото 1. Боймирза Ҳайит (2017-2006). [2]

МУНДАРИЖА

Кириш сўзи (2018)
1. 1917-1939: Болалик ва ёшлик йиллари.
2. 1939: Касалланиши.
3. 1939-1940: Ҳарбий хизмат сари йўл.
4. 1941-1942: Асирлик азоблари.
5. 1942-1945: Туркистон легионидаги фаолият.
6. 1945-1951: Дорулфунун таълими ва докторлик диссертацияси.
7. 1956-1989: Ҳур фикрга қарши совет ташвиқоти.
8. 1990: Юрак амалиёти ва АҚШга сафар.
9. 1939-1992: Ватан соғинчи.
10. 52 йилдан бери Ватандан хабар йўқ.
11. Оилавий ҳаёти.
12. 1991: Боймирза Ҳайит ҳақидаги мақола.
13. 1991: Ёзувчилар уюшмаси аъзоси.
14. 1992: Халққа мурожаат.
15. Чўлпон мукофоти.
16. Ватанга таклиф.
17. Алҳамдулуллоҳ Ватандаман.
18. Ватандаги кечмишлар ва учрашувлар.
19. Режим малайларининг совуқ муносабати.
20. Ваъдабозлар.
21. Баҳона ва буйруқ.
22. Тарихчилар билан учрашув.
23. Ватандан қувдилар.
24. Турк дунёси қурултойлари.
25. 1997: 80 ёшга тўлиши тантаналари.
26. 2006: Улуғ олим вафоти.
27. Юсуф Жума: Боймирза Ҳайит хотирасига.
28. Асарлари.
29. Режимнинг Боймирза Ҳайитга муносабати.
30. Айрим фикр-мулоазаларим.

КИРИШ СЎЗИ (2018)

Туркистон мустақиллиги ва бирлиги учун умр бўйи курашган Боймирза Ҳайитдек улуғ ватандошимиз ҳаёт бўлганида 2017 йил 17 декабр куни 100 ёшга тўлган бўларди. Мен у ҳақда 2011 йилда катта мақола ёзгандим ва АҚШда яшаётган журналист Жаҳонгир Маматовнинг www.turonzamin.org сайтида чоп эттиргандим ([3]-га қаранг).

АҚШ ҳукумати менга сиёсий бошпана бергани сабабли қочқин сифатида Айдахо штати маркази бўлмиш Бойси шаҳрида 2010 йил 21 январдан яшай бошладим. АҚШга келгач ҳам Ўзбекистон ва АҚШ махсус хизматларининг ўзаро ҳамкорлиги, аниқроғи ҳамтовоқлиги натижасида менга қарши тазйиқлар давом этди. Мени 2010 йил июлидан 2012 йил январига қадар уч марта асоссиз равишда ишдан ҳайдашди. Шундан сўнг мен Бойси шаҳридан 3800 километр нарида жойлашган АҚШ пойтахти Вашингтон шаҳрига бориб яшашга қарор қилдим.

Вашингтонга 2012 йил 2 март куни учқичда келдим. Шу келишим арафасида Жаҳонгир Маматов ва унинг ҳамтовоқлари www.turonzamin.org сайтида чоп этилган менинг юзтага яқин мақолаларимни, жумладан «Боймирза Ҳайит сабр-бардоши» номли катта мақоламни ўчириб ташлашибди. Бу билан Жаҳонгир Маматов Боймирза Ҳайитнинг ёрқин хотирасига нисбатан ҳам нотўғри муносабатда эканлиги ва унинг Боймирза Ҳайит ҳақида айтиб ҳамда ёзиб юрган гаплари анчайин сохта эканлиги маълум бўлди. Мен шу сабабли мақоламнинг ушбу вариантида Жаҳонгир Маматов билан боғлиқ маълумотларни чиқариб ташладим. Мақоламнинг айрим жойларига озроқ тузатишлар ва қўшимчалар киритдим.

Туркистон мустақиллиги ва бирлиги учун умр бўйи курашган Боймирза Ҳайитдек улуғ ватандошимиз ҳаёт йўлини ҳар биримиз билишимиз ва ундан ўрнак олишимиз керак.

Кейинги вақтларда хориждаги мухолифат фаоллари ва раҳбарлари яқинлари вафот этаётгани ҳақидаги ноҳуш хабарлар сайтларда чоп этилмоқда. Ўз она ёки отангиз, ака-укаларингиз, болаликдан бирга катта бўлган яқин қариндошингиз ёки дўстингиз Ўзбекистонда вафот этганида уни сўнгги манзилга кузата олмаганингиз ва қабрига бир сиқим тўпроқ ташлай олмаганингизни ўйлаб қаттиқ изтиробга тушасиз.
Мана шундай қийин кунларда Боймирза Ҳайитдек улуғ ватандошларимизнинг ҳаёт йўли ва сабр-бардоши ҳар биримиз учун ўрнак бўларлидир. Аллоҳ синови бўлмиш қийинчиликларни мардонавор енгиб ўтиш ва улуғ мақсад йўлида бардавом бўлиш борасида мен ўзим учун ўрнак деб билган машҳур ватандошимиз Боймирза Ҳайитнинг ҳаёт йўли ҳақида ушбу мақоламда сўзлаб бермоқчиман.

Мен Боймирза Ҳайит тақдирига доир маълумотлар ва айрим фикрларимни хорижда бир неча йиллардан бери яшаётган, ўз яқинлари вафотидан қайғуга ботаётган ҳақиқий қочқин укаларимиз ҳамда ёшларимизга қарата ёзмоқдаман ва унинг сабр-бардошидан ўрнак олишга даъват қилмоқчиман. Шахсан ўзим яқин қариндошим бўлмиш Аҳадова Ҳабиба аммам вафот этганида АҚШ ва ўзбек махсус хизматлари қаршилиги туфайли телефон орқали АҚШдан боғлана олмаганим ва ўша қийин кунларда Боймирза Ҳайит ҳаёти ҳамда сабру бардошидан ўрнак олганим ҳақида мақоламнинг охирги 30-параграфида ёздим.

1. 1917-1939: БОЛАЛИК ВА ЁШЛИК ЙИЛЛАРИ

Ҳар биримиз кечираётган қийинчиликлар ва изтиробларни раҳматли профессор Боймирза Ҳайит кечирган қийинчиликлар билан таққослаб кўриш учун унинг ҳаётидан муҳим маълумотларни келтириб ўтаман. Шунингдек мақолам давомида унга доир айрим фактлар ҳамда фикрларимни, охирида эса баъзи бир фикр-мулоҳазаларимни ёзаман.

Умуман олганда, Туркистон мустақиллиги ва бирлиги учун умр бўйи курашган Боймирза Ҳайитдек улуғ ватандошимиз ҳаёт йўлини ҳар биримиз билишимиз ва ундан ўрнак олишимиз керак.

“Мен 1917 йилда, Октябр инқилобидан бир ой кейин (декабр ойида, А.Ш.) Қўқон мухторияти кунларида деҳқон оиласида туғилган эканман. Бир она (Робия) ва бир ота (Ҳайитмирза)нинг 15 фарзандидан 9-чисиман. Бошланғич мактабни Наманган даҳасининг (кейин Уйчи даҳаси) Ёрқўрғон қишлоғида, ўрта мактабни Наманган шаҳрида, олий таълимни Тошкентда кўра олдим” [4]

“Боймирза олти ёшида диний таҳсил берувчи мактабда билим олди. Етти ёшида “жадид мактаби” деб аталувчи янги мактабга кирди. 1923 йилдан 1933 йилгача ўқиб, ўрта маълумотли бўлди. 1934 йилда Тошкент университетининг Тарих факультетига имтиҳон топширди…

Совет Иттифоқида қатағонлар авжига чиққан 1937-39 йилларда Боймирза Ҳайит ҳали талаба эди, аммо масаланинг моҳиятини яхши англади. Хатар қузғуни ўз бошида ҳам айланиши мумкинлигини фаҳмлаб, 1939 йили университетнинг сўнгги курсида ўқишни ташлаб, Наманганга қайтди. У муаллимлик қила бошлади» [5]

“Тошкентнинг Бешёғоч маҳалласида жойлашган педагогика институтида (ҳозирги Низомий номидаги Педагогика университети, А.Ш.) қисқа вақт ичида “ўқитувчиликни” ўргатдилар. Дастлаб Тўрақўрғонда муаллим бўлиб ишладим. Сўнгра Уйчи районига юбордилар. У ерда ҳам ўқитувчилик қилдим. Кейин район маориф бўлимининг мудири лавозимига тайин этдилар.

Шу билан бирга Тошкентдаги педагогика институтининг тарих факультетига сиртдан ўқишга имкон бердилар. Кундузи вазифам билан, кечаси дарс тайёрлаш билан шуғулландим. Давлат имтиҳонларини ёз ойлари (1939-йилда) топширдим. Шу йил “намунали ўқитувчи” деган ном бердилар ва “Ҳурмат белгиси” нишонини ҳам тақдим этдилар” [4]

2. 1939: КАСАЛЛАНИШИ

“1939 йилнинг ёз ойларида ревматизм касалига учрадим. Шол бўлиб қолдим. Аввал, табибларнинг ҳаракати, Оллоҳнинг марҳамати ва Жалолободдаги шифо сувининг таъсири боис ноябр ойида (1939 йил, А.Ш.) икки қўлтиқтаёқ билан зўрға оёққа турадиган даражага етишдим.

1939 йилнинг ноябрида Уйчи район ички ишлар шуъбасининг бошлиғи Монғишев чақириб: “Бизга сизни қамаш ҳақида буйруқ келди”, деди. Мен: “Энди нима учун бундай буйруқ? Октябрнинг боласи Октябрга қарши бўладими? Туҳмат борми?”, дедим. Эртасига прокурор Болакеев йўқлади. У “Сени қамоққа олишимиз керак. Аммо сени қамоқхонага юбормоққа қаршиман. Бунинг учун Қизил армияга кет”, деди. Мен “хўп” дедим.

Орадан уч-тўрт кун ўтгач, район ҳарбий комиссариатининг сафарбарлик комиссиясидан даъват келди. У ерга бордим. Докторлар: “Бу одам бундай касал экан, уни аскарликка қабул этишмайди”, деб қарор бердилар.

Бир дўстим, Марғилонли Ўктам Аҳмад: “Қамоқхонага кетгунча, Қизил армияга кетиш яхшидир. Бунинг учун маршал Ворошиловга телеграмма юбориб, мен касал бўлганлигим учун ҳарбий хизматга олмадилар. Ватанга хизмат қилмоқни истайман. Бунинг учун мени армияга қабул этишингизга рухсат сўрайман”, деб ёз деди. Шундай қилдим. Маршалдан буйруқ келди. Қўлтиқтаёқ билан сафарбар этилганлар сафига киритдилар.

1939-йилнинг 24-декабрида Наманган шаҳридаги оташарава (поезд) станциясидан юк вагонлари ичига киритишди. Худо раҳматли онам: “Ўғлим, мендан айрилмасдан аввал қариндош-уруғларимиз ва дўстларимиз қаршисида калимаи шаҳодатни ўқи”, дедилар. Мен орзўларини ижро этдим. Ота-онам ва ватанимдан ажралган ҳолда йўлга чиқдим” [4]

3. 1939-1940: ҲАРБИЙ ХИЗМАТ САРИ ЙЎЛ

“Йўлда дардим оғирлашди. Ватандошларимизнинг ҳимматлари билан улардан ёрдам кўрдим. Оллоҳ уларга кўрсатган марҳамати учун қутлуғ йўлласин. Бир ойдан кейин (1940 йилда) Чижой деган жойига келдик. Бизни қабул этган офицер: “Нима учун бу касал одамни бизга юборишган”, деди. Биз билан борувчи: “Ўртоқ капитан, бу одам йўлда касал бўлди. Бунга қўлтиқтаёқ топдик ва бу ерга келтира бордик, чунки хизмат этмоқни истайди”, деди. Капитан докторнинг ихтиёрига ҳавола этди. Баҳорга қадар тузалдим. Танк қисмига тайин этдилар …” [4]

4. 1941-1942: АСИРЛИК АЗОБЛАРИ

“Июл ойининг бошида (1941-йил) бомба парчаларидан бўлаги ўнг оёғимга келиб теккан эди. Бундай бир заиф, ярадор, оч ва сувсиз қолган бир вақтда олмонларга асир тушдим. Асирлик бизни Зилицк шаҳри яқинидаги асирлар лагерига киритдилар. Бу лагерда олмонлар асирлар орасидан яҳудийларни излаша бошладилар.

Қандайдир бир одамга ўхшаган Оллоҳнинг бир ҳайвони, “Булар (бизни кўрсатиб) яҳудийлар” деб маълумот берибди. Олмон офицери одамнинг сочига, бурнига ва суннат ерига қараб, “яҳудий” деб қарор чиқаргач, буларни отиб ўлдиришарди.

Навбат менга келди. “Отишга ол”, деб у буйруқ берди. Мен ялинган ҳолда таржимонга (таржимон бир лазгин эди, олмонча-русчани яхши билган кавказли яҳудий экан) айтдим: “Ўлдирмасдан аввал, икки ракат намоз ўқишга рухсат сўрайман”. Офицер ўқисин дебди. Намоз ўқидим. Дуо ўқиганимдан кейин, “Амр этингиз, мен ўлимга ҳозирман”, дедим. Олмон офицери ҳайрон бўлди. “Яҳудий эмасмисан”, деди. Мен, “Йўқ, яҳудий эмасман, мусулмон ва турк-ўзбекман”, дедим. У икки қамчи урди ва кет, деди. Асирлар орасига қайтиб кириш насиб бўлди.

Асирликнинг жабри-жафоларини баён этмоқ учун туйғу ва ирода етишмайди. Бу инсон ҳаётидаги фожиалар тўпламидир.

Польшанинг Чнестахов шаҳрида асирлик кунларини бошимдан кечирдим. Бу лагерда, аввалон, ёрдамчи ишчи, ишчи, ошпаз, сўнгра биринчи ошхона бошлиғи, гуржистонлик Удигиндан кейин асирлар лагерининг ушбу ошхонасига мудир бўлдим” [4]

“Асирлар лагерида дунё тарихида кўрилмаган хўрликларни кўрдик. Биз ишонган давлат ва Сталин очиқдан-очиқ байналмилал қизил ой жамиятига: “Биз асирларни танимаймиз ва бунинг учун уларга ёрдам бера олмаймиз”, дейишган экан. Бунинг устига “доно ва доҳий Сталин” ўзининг 270-сонли буйруғи билан “совет асирлари қаерда тутилса, шу ерда йўқ этилсин”, деган “доҳиёна”, аслида ваҳшиёна амрини билдирган” [4]

“Қизил Армияда жангга кирганим ва ҳарб асири бўлиб қолган 2 йилу 6 ой ва 12 кунлик бир замон
ҳаётимнинг энг маъносиз қисми эди. 15 март 1942 йилда Миллий Озодлик ҳаракатига қўшилдим ва у вақтдан бери бу ҳаракатнинг ичида фаолият кўрсатиб келяпман” [1]

5. 1942-1945: ТУРКИСТОН ЛЕГИОНИДАГИ ФАОЛИЯТ


Фото 2. Туркистон легионининг нишони.

“Бизнинг аҳволимизга йиғлайдиган “маймунлар” ҳам йўқ, деган таассурот остида эдик. Оврўпода икки туркистонлик – Мустафо Чўқай ва Вали Қаюмхон – бизнинг фожиали қисматимизни ўрганганлар ва бизларни кутқариш учун йўллар қидиришган.

Шуни ҳам баён этайинки, Чнестахов шаҳридаги лагерда 260 мингга яқин туркистонли асирлар тўпланганди. 1942-йилнинг баҳорига келиб фақат 300 га яқин юртдошларимиз тирик қолишди. Совуқ, очлик, касаллик кўпчиликнинг умрига зомин бўлди.

Олмонлар рус бўлмаган Қизил Армиядан келган кўнгилли ўлароқ аскарликка қабул қилишга қарор қилишганди. Шу асосда 1942-йилнинг март ойи ўрталарида Туркистон легионига кирдим. “Аскар бўлиб, Туркистон учун курашамиз, Москванинг зулмидан ўзимизни, яъни халқимизни қутқарамиз”, деган ёшлар Туркистоннинг нима эканлигини билмас эдилар.

Легионнинг бир қисм ҳолида, Туркистон фидойилари компаниясини ташкил этишган экан. Фидойиларда Туркистон тарихи ҳамда жуғрофиясини ўргатадиган одамларни излаганлар ва мени ҳам бунга қобилиятли кўришган. 1942-йилнинг 6-октябридан бу ерда Туркистон тарихини ўргатиш билан машғул бўлдим. Мактабларда таълим олган вақтида ҳеч бир устозим Туркистон тарихи ҳақида таълимот бермаган эди. Туркистон тарихини ватанда, талабалик вақтида ва легионда, Бартольднинг “Туркистон тарихи” (русча), “Туркистон мўғул истилоси замонида”, “Туркистон маданий ҳаёти тарихи” (рус тилида) асарларини яхшигина ўзлаштирган эдим” [4]

“Олмон давлати 1945 йил 24 мартда Туркистон легионини, Туркистон Миллий армияси, Туркистон Миллий Бирлик қўмитасини Туркистон Миллий Ҳукумати сифатида расмий васиқа билан таниди.
Урушдан кейин… Б. Ҳайит омон қолди ва илмий оламга шўнғиди… [Ҳафталик “Ўзбекистон Адабиёти ва Санъати”, 1992 йил, 3 июл, 4-бет]” [5]

“Уруш тугади. Урушнинг сабаб-уқубатларини кўргандан кейин яна бир ҳаяжонли ҳаёт ичига киргандек бўлдик. Буларни орасида мен ҳам бор эдим. Кўп юртдошларимиз Совет Иттифоқига қайтмасликни истадилар. Лекин уларни мажбурий равишда Совет Иттифоқига йўлладилар. Баъзилардан, 800 га яқин кишилар бу тарафларда қолиб кетишга муваффақ бўлдилар. Улар орасида мен ҳам бор эдим” [4]

6. 1945-1951: ДОРИЛФУНУН ТАЪЛИМИ ВА ДОКТОРЛИК ДИССЕРТАЦИЯСИ

“Урушдан кейин Олмония дорулфунунларидан бирида таҳсил олмоқ орзўсида эдим. Бунга муваффақ бўлдим. Мюньхен дорулфунунининг (1946-1950-йиллар) фалсафа факультетида, Ислом илмлари (араб, эрон, турк тиллари ва ислом тарихи), яъни янги замон тарихи ва славяншунослик (рус, украин, поляк, чех, словак, серб тиллари) бўлимида ўқидим.

Имтиҳонларни топширгандан кейин “Қўқон ва Олаш Ўрда ҳукуматлари” мавзусида ёзган диссертация асосида фалсафа доктори унвонини олдим. 1951-йилдан эътиборан илмий тадқиқотлар билан машғулман.

Оврўпада тўғридан тўғри Туркистон тарихи ва маданияти билан шуғулланувчи илм одамлари бўлмаганлиги сабабли менинг олмон профессорларим менга Туркистон тадқиқотлари билан машғул бўлиб, бу соҳадаги бўшлиқни тўлдиришга хизмат этишимни тавсия қилишди. Мен бир тарафдан буларни тавсияси ва асосан ўзимнинг ватан туйғуларимни ифодаси ўлароқ шу йўлдан боришни ният этдим” [4]

7. 1956-1989: ҲУР ФИКРГА ҚАРШИ СОВЕТ ТАШВИҚОТИ

“1956-йилдан эътиборан, Совет Иттифоқида ва Туркистонда менга қарши, яъни фикрларимга қарши жиддий ташвиқот бошладилар. Мени “ватан хоини”, сотқин, гитлерчи, қотил, империалистларнинг айғоқчи-хизматчиси, Ўрта Осиё тарихини ва ленинча миллий сиёсатни сохталаштирувчи, пантуркист, панисломист, жосус, миллатчи” каби шиорлар билан тасвир этишга киришилди. Менга қарши ҳисобсиз мақолалар, рисолалар, китоблар ва радиоэшиттиришлар уюштирилди. Бундай туҳматлар билан халқимизнинг кўзини бўядилар, афкор умумиятнинг фикрларини буздилар ва ҳатто чет мамлакатдаги дўстлари ва лаганбардорлари воситаси билан менинг фикр-фаолиятимга зарба бермоқ йўлидан кетдилар” [4]

“Туркистон масаласи бўйича очиқ-ойдин айтган фикрларим Коммунистик Совет диктатурасининг ва у билан маънодош бўлган Рус шовинизмининг ғазабини уйғотди. Бу боис Совет пропагандасининг тиғига дучор бўлдим.

Қўлимдаги материалларга асосланиб, ўзимни кўп йиллар Совет ҳужумларига дучор бўлган ва талофот кўрган, қувғиндаги бир фикр одами бўлганимни айта оламан. Собиқ Совет тарихчиларидан ўрганганимга кўра шўроларнинг менга қарши нашр қилган китоб, рисола, мақолалари, телевидение ва радио программаларининг жами сони 1000ни ошмоқдадир. Буларга қарамасдан Совет тарғибот машинасининг ёлғонларини фош қиладиган ҳеч бир асар ёзмадим.

Совет тузумининг менга қарши жиддий тарздаги ёлғон тарғиботи Горбачевнинг замонида, яъни 1989дан бошлаб оз бўлса ҳам ижобий томонга ўзгара бошлади. Лекин бу менга қарши уюштирилган буҳтонларнинг тугаганини билдирмас эди. Эскиси қадар буҳтон ва туҳматлар қилинмаётган бўлса ҳам гоҳ-гоҳ бошимга Совет пропагандачиларининг туҳмат ва ҳақоратлари ёғиб турди.

Мисол учун, 1989 йил сентябрь ойида Истанбулда Туркистонликларнинг Қурултойи бўлди. Ўзбекистон Совет ҳукуматининг маддоҳи “Совет Ўзбекистони” газетасининг 1989 йил 15 декабрь сонида Дарвеш Али ниқоби остида “Ўлганни тирилтиришга уринганлар” сарлавҳали бир мақола ёзилди. Мақолада шу туҳматлар бор эди: “Ҳар ким отнинг қашқасидек жуда яқиндан таниган Боймирза Ҳайит яна бошқа ўлкаларга сафарга чиқди. У борган мамлакатларда Ўрта Осиё жумҳуриятларидаги коммунистик зулмни ифода қилувчи баёнотлар бермоқда… Бу йилнинг сентябрь ойида у Туркистонлик қувғинлар орасида Советларга қарши сиёсий фаолиятини кучайтириш учун Туркиянинг Истанбул шаҳрига борди”.

Мен 1989 йил ичида Туркияга ҳеч борган эмасман. Буни ғоят яхши билганлари ҳолда Совет ялоғини яловчилар ёлғон ёзишдан ҳеч чекинишмади» [1]

“1987-йилга қадар 9 китоб, 11 рисола, 260 дан ортиқ илмий ва оммабоп мақолалар ёзиб нашр эттирдим. Буларнинг ёнида илмий анжуманларда Туркистон тарихи ва бу билан боғлиқ бўлган масалалари мавзусида маърузалар ўқидим. Дунёнинг қайси мамлакатида, чет юртларда туркистонликлар бўлишсалар, у ерларда Туркистон миллий масалалари билан машғул бўлдим. Унинг натижасида кўп сонли дўстлар ҳам топдим. Ҳозир (1991 йилда, А.Ш.) 1974-йилда ташкил этилган Туркистон Тадқиқотлари институтининг бошлиғи бўлиб, тадқиқотларга даъват этмоқдаман” [4]

8. 1990: ЮРАК АМАЛИЁТИ ВА АҚШГА САФАР

1990 йил феврал ойида Германияда дўхтирлар Б.Ҳайитнинг касал юрагини операция қилишди.
1990 йил март ойи бошида Муҳаммад Солиҳ Москвадаги АҚШ элчиси Метлокнинг таклифи билан 4 кишилик гуруҳ таркибида АҚШга бир ойлик сафарга борди. У Сиэтл шаҳрида бўлганида меҳмонхонага Б.Ҳайит телефон қилган. У М.Солиҳга: “Сизнинг ижодингиз ва сўнгги йилларда ёзган ишларингиз билан яхши танишман. Яқинда юрагим амалиёт қилинганди. Агар бир ҳафта ичида ўзимни яхши ҳис қилсам, Америкага сизни кўришга келаман, гаплашадиган гапларимиз кўп” деган. [7]

Муҳаммад Солиҳ гуруҳ таркибида Сиэтлдан кейин Луизиана, Сан-Антонио ва яна бир неча штатларда сафар дастурини адо этган. Нью-Йорк дастури бошланганида мутасаддилардан қолган бир ҳафтада ижозат сўраб, Нью-Йоркда жойлашган ўзбеклар ёнига кетган.

“Нью-Йоркда “Туркистон” жамиятининг раиси Неъмат Бегиш кутиб олди. Бир неча ўзбек хонадонида меҳмон бўлдим. Ҳаммаси самимий қаршиладилар. Ўзбекистон ҳақида кўп сўрадилар, кўп суҳбатлашдик.

Туркиядан Аҳад Андижон деган йигит етиб келди. Уни танимас эдим. Туркияда ҳам “Туркистон” жамияти бор экан, унинг раиси экан. Ўзи жарроҳ, аммо сиёсат билан қизиқаркан.

Икки кун сўнгра Олмониядан Боймирза Ҳайит учиб келди. Ёши олтмишдан ошганига қарамай, бақувват эди. Фақат юрак амалиётидан сўнгра тўққиз соат учоқда ўтириш осон иш эмасди. Оёқлари шишиб кетганди. Мен шунча заҳматнинг кераги йўқ эди, дедим. Э, қизиқсиз, сизларни яна қачон кўрамиз, деди кулиб бу аскар одам.

Боймирза ака билан беш кун давомида мириқиб суҳбатлашдик. Миллий масала бўйича қарашларимиз деярли бир хил эди. Унинг китобларини ўқимагандим, аммо унга қарши Совет матбуотида босилган қораловчи мақолаларни ўқигандим.

Нью-Йоркда, аср бошида “Босмачилар ҳаракати” номи билан машҳур бўлган миллий озодлик ҳаракати лидерлари Шермуҳаммадбек (Кўршермат)нинг авлодлари билан ҳам учрашдим.

Кейин Боймирза Ҳайит, Аҳад Андижон ва мен Вашингтонга кетдик. Бизга Нью-Йоркдаги “Туркистон” жамиятининг эски раиси Абдулла Хўжа ҳамроҳлик қилди. Абдулла Туркистон даъвоси билан етишган ёшлардан эди. Самимий инсон, Нью-Йоркда экан, унинг уйида қолгандим.

Вашингтонда Совет пропагандасининг яна бир салбий қаҳрамони Рўзи Назар билан кўришдим. У саксон иккинчи йилда “Литературная газета”да чиққан бир мақолада Рим папасига суиқасд ташкилотчиларидан бири ўлароқ тасвирланганди.

Рўзи Назар ҳам Боймирза Ҳайит каби “Туркистон легиони” мансубларидан, олмон хонимга уйланган, сўнгра АҚШга келиб, Пентагоннинг тадқиқот бўлимида, дипломатик вазифаларда ишлаган киши. Кўпни кўрган ва жуда кўп нарсани билган одам. Суҳбатларимиз жуда мароқли бўлди” [7, 90-91-б.]

Муҳаммад Солиҳ 1990 йилда АҚШда Боймирза Ҳайит билан ўтказган беш куни ва суҳбатлари ҳақида каттароқ мақола ёзса бўларди. Ҳар ҳолда Боймирза Ҳайитдек улуғ тарихий шахс хотираси учун, халқимиз тарихи учун бу хотиралар ҳам муҳимдир. Қолаверса, бу беш кунлик дунёдир. Раҳматли Боймирза Ҳайит кетган томонга ҳар биримиз эртами-кечми кетамиз. Биздан кейинги авлодларга ёзган мақолаларимиз, китобларимиз ва хотираларимиз қолади.

9. 1939-1992: ВАТАН СОҒИНЧИ

“Иккинчи саволингизнинг кейинги қисмида “сизда ўтган йиллар мобайнида ватанга қайтиш ҳисси туғилмадими” деган жумла бор. Менда ватанга қайтиш туйғуси 1940-йил 6-январдан бери мавжуддир, чунки 1939-йилнинг 24-декабрда оташ аравага чиққанимдан кейин ўша куни Туркистон диёридан айрилдим. Шундан бери ватанга қайтиш туйғусидан ҳеч бир ажралган эмасман.

Ватанга қайтишнинг ўзига хос бир саволи бор. Қайси шаклдаги ватанга қайтишим керак? Инсонлари инграган, кўз ёшларидан оққан қонли дарёси хусусиятини билдирган ватанга келгиндиларгина эмас, узлуксиз равишда чет ҳокимият остида яшашга мажбур бўлган ватанга борайми ёки мустақил ва озод ватанга борайми?

Қаноатимча, мен мустақил ва озод ватанимга қайтиб боришни истайман. Бу қарорим менинг виждонимнинг бўлинмас бир парчасидир. Қафасдан қутилган қуш яна қафас ичига киришни ҳавас қиладими? Йўқ, бундай қила олмайман. Мен ватан деб 51 йилдан бери улуғламоқдаман. Оллоҳ умр берса яна бир неча йиллар ҳайратларда бўламан. Лекин титраган, ҳақсиз, эзилган мазлумликка ўргатилиб, бизни “зағчалар” ҳолига келтирганларга раҳматномалар билдириш учун ватанга бора олмайман” [4]

10. 52 ЙИЛДАН БЕРИ ВАТАНДАН ХАБАР ЙЎҚ

“Ватан билан ўтган вақтда алоқалар ўрнатиш учун ҳаракатларда бўлдим. Натижа аъло бўлмади. Балки тузумнинг бюрократияси ва менинг ҳақимда у тарафларда юритилмоқда бўлинган туҳматлар натижасида бўлса керакки, ватан билан боғлана олмадим. Орадан 51 йил ўтгандан кейин менинг ҳаёт бўлган бир синглимнинг бор эканлигини ва ҳатто бир ўғлим ҳам бор эканлигини билдиришди. Буларнинг қанчалик тўғрилигини тўлиқ ўргана олмадим. Горбачев давридан илгари чет мамлакатларга илмий мажлисларга келган илм одамлари билан алоқаларни фақат мажлис пайтида боғладим. 1939-йил 24-декабрдан бери (1991 йилгача, А.Ш.) Ватандан хабар келмади” [4]


11. ОИЛАВИЙ ҲАЁТИ

Билишимча, Боймирза Ҳайит 1939 йилгача уйланган ва фарзандлари бўлган. Ушбу мақоламнинг 17-параграфида Ўзбекистонда унинг ўғли Бекмирза (Телман) бўлгани ва у 1992 йилнинг январь ойида вафот қилгани ҳақидаги маълумотни келтирганман.

Боймирза Ҳайитнинг биринчи оиласидан нечи нафар фарзанди ва неваралари бўлгани ҳақидаги маълумотни ҳозирча топа олганим йўқ. Топсам, кейинги мақолаларимдан бирида ёзарман, Аллоҳ хоҳласа. Бу ерда унинг Германияда Иккинчи дунё урушидан кейин қурган оиласи ҳақидаги маълумотни келтираман.

“Оилавий ҳаётим ҳақида маълумот беришим мумкин. Хотиним – олмон, тиббия докторидир. Уч фарзандимиз ва олти набирамиз бор. Улар дорилфунун таълимини олишган. Икки ўғил – нашриётчи. Қизимиз спортчи, яъни спорт муаллимаси. Чўлоқ, кўр, жинни, юраги хасталарни ва қарияларни спорт йўли билан соғлом тутиш соҳасида ишлайди. Ўзбек туркчасини ўргана олмадилар. Туркистонга боғлиқдирлар. Оила ҳаётимиз самимийдир. Фарзандлар, келинлар ва куёв, набиралар ҳар ҳафтада бир дафъа уйимизга келиб, Фарғона паловини еб, оилавий маслаҳатлашиб кетадилар” [4]

12. 1991: БОЙМИРЗА ҲАЙИТ ҲАҚИДАГИ МАҚОЛА

Мен юқорида улуғ ватандошимиз, раҳматли Боймирза Ҳайит ҳақидаги кўпгина муҳим фактларни [4]-мақоладан келтирдим. Ушбу мақола Тошкентда “Мулоқот” журналида чоп этилиши ва бу мақола атрофидаги жанжал тарихи қуйидагичадир.

“Мулоқот” журнали бош муҳаррири ўринбосари, журналист Ислом Усмонов Б.Ҳайитга 1991 йил бошида 9 та савол билан ёзма мурожаат қилди. Б.Ҳайит барча 9 та саволга жавоб ёзиб, 1991 йил январида Тошкентга жўнатган. Суҳбат Ўзбекистон Коммунистик партияси Марказий комитетининг ижтимоий-сиёсий журнали бўлмиш “Мулоқот”нинг 1991 йил май ойи сонида тўлиқсинча чоп этилди. [4]

Совет Иттифоқининг асосий махсус хизмат органи бўлмиш Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ-КГБ) ахборот масалалари билан шуғулланарди ва тегишли қонуний ҳамда ноқонуний чоралар кўриш ҳақида давлатнинг турли ҳокимият бўғинларига буйруқ даражасида кўрсатма берарди (ҳозирги Мустақил Ўзбекистонимизда ахборот масалалари билан асосан ДХҚнинг меросхўри бўлган Миллий хавфсизлик хизмати шуғулланмоқда ва шу каби ноқонуний ишларни амалга оширмоқда). Натижада мақола ва Боймирза Ҳайит ҳаёти масаласи Ўзбекистон Коммунист партияси Марказий комитети Тафтиш комиссияси даражасига қадар кўп марта муҳокама қилинган. Натижа қуйидагича бўлган.

“1991 йил 1 август куни журналнинг Бош муҳаррири ва партия ташкилоти секретари Ўзбекистон Коммунист партияси Марказий комитетига чақирилганлар. Тафтиш комиссиясида “Мулоқот”да нашр қилинган суҳбат муҳокама қилинган. Бу йиғилишни Тафтиш комиссияси раиси муовини П.Алисич олиб борган (бу одам ҳали ҳам (1992 йилда, А.Ш.) Президент (Ислом Каримов, А.Ш.) ёнида ишлаб келмоқда). Бу йиғилишда “Мулоқот” масаласини Тафтиш комиссияси умумий мажлисида кўриб чиқишга қарор қилинган.

Ўша куни соат 16да комиссиянинг йигирмага яқин аъзоси қатнашган йиғилишни Комиссия раиси Шавкат Йўлдошев олиб борган (бу одам ҳозир Ўзбекистон парламентининг раиси (1992 йилда, А.Ш.)). Комиссия раиси муовини Иноғомов “Мулоқот” журналидаги суҳбат билан алоқали нутқ сўзлаган. Сўнгра Ўзбекистон Коммунистик партияси Марказкоми Мафкура бўлимининг бошлиғи ўринбосари Саиджонов жуда ҳам тутоқиб кетиб, журнални “Ватан хоини Боймирза Ҳайит билан қилинган суҳбатни босиб жуда катта хатога йўл қўйган”, деб айблаган.

Бош муҳаррир Барот Бойқобиловнинг сўзларидан кейин ёзувчи Ислом Усмоновга сўз берилган. Мажлисдагилар Усмоновга “Боймирза Ҳайит билан суҳбатни нашр қилиш фикри кимдан чиққан?”, деган маънода савол беришган. Усмонов жавобида Боймирза Ҳайит ҳаққида ҳар хил ва қарама-қарши фикрларнинг борлиги сабабли бу масалага тўғри ёндошиб ҳақиқатни ўртага чиқариш мақсадида бу ишга қўл урганини айтган.

Бошқа партия мансабдорлари ҳам гапиришгандан кейин “Мулоқот” журналининг номини “Эътиқод” деб ўзгартиришга қарор қилинган. Бундан кейин “Эътиқод” журнали Ўзбекистон Компартияси Марказкомининг “Инсон ва сиёсат” журналига илова сифатида нашр қилинишга бошланган. Шундай қилиб манзара “тамоша кўрники, замона зўрники” қабилига ўхшаган бир тус олган.

1991 йил август ойининг охирида мустақиллик эълон қилингандан бир йил сўнгра ҳам Ўзбекистон Халқ демократик партияси “Мулоқот” эмас, “Эътиқод” журналини нашр қилишни давом эттирмоқда. Бу билан Халқ демократик партияси Ўзбекистон Коммунистик партиясининг меросхўри эканлиги яна бир марта исботланди» [1]

13. 1991: ЁЗУВЧИЛАР УЮШМАСИ АЪЗОСИ

«Истиқлол шарофати билан ўтган замонларда менга қарши қаратилган Совет ҳужумининг камайиб бораётганини кўрганим учун қувонган эдим. Ўзбекистон Ёзувчилар союзининг 1991 йил октябрь ойида ўтказилган Х Конференциясида шоир Нурали Қобул менинг Ёзувчилар союзига аъзо қилинишимни таклиф қилган ва таклиф Конференция тарафидан эътирозсиз қабул қилинган.

Ёзувчилар союзининг раиси қимматли дўстимиз Одил Ёқубовдан 1991 йил 22 октябрь куни соат 17.46да қуйидаги телеграммани олдим:

“Ўзбекистон Ёзувчилар союзининг Х Конференциясида Сизни машҳур бир тарихчи, адабиёт танқидчиси ва илм одами бўлганингизни ҳисобга олиб Ёзувчилар союзига аъзоликка қабул қилиш тўғрисида қарор қабул қилди. Бу сабабдан Сизни табриклаймиз ва соғлик-саломатлик тилаб қоламиз. Энг яқин замонда Сиз билан кўришиш нияти билан Ёзувчилар союзининг раиси Одил Ёқубов”. [1]

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

РУФАТ РИСҚИЕВ ТАҚДИРИ (ОХИРИ)

32. 2016: ЎНГ ОЁҒИНИ КЕСИШДИ

“Ўзбекистонлик машҳур боксчи, собиқ жаҳон чемпиони Руфат Рисқиев оёғида гангрена бошлангани сабабли, шифокорлар ўнг оёғини тиззадан пастини кесиб ташлашга мажбур бўлганлар.

Fergana.ru сайтига кўра, Руфат Рисқиев Тошкентдаги 16-касалхонада жарроҳликни бошдан кечирган.

Боскчининг оиласи бироз олдин у оёғида қаттиқ оғриқдан шикоят қилганини айтади.

Касалхонага олиб борилганда, шифокорлар тромблар узилганини, зудлик билан жарроҳлик амалиёти ўтказиш кераклигини маълум қилганлар.

Оиласининг билдиришича, операциядан сўнг Руфат Рисқиевнинг саломатлиги тикланмоқда, ҳозир ўзини яхши сезяпти.

Бундан бир неча йил олдин ҳам собиқ боксчи иккала оёғида жарроҳлик амалиёти ўтказган.” [66]

33. 2020: “ДЎСТЛИК” ОРДЕНИ

Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон Мустақиллигининг 29-йиллиги муносабати билан Руфат Рисқиевни 2020-йил 27-август куни “Дўстлик” ордени билан мукофотлаган. [67]

34. 2023: ХАЛҚАРО БОКС АССОЦИАЦИЯСИ МУКОФОТИ


Фото 15. Ўзбек бокси афсонаси, биринчи жаҳон чемпиони Руфат Рисқиев ва Халқаро бокс ассоциацияси (IBA) президенти Умар Кремлёв. Тошкент. 2023 йил 13 май. [68]

Маълумки, 2023 йил 1-14 май кунлари икки ҳафта давомида Тошкент шаҳрида бокс бўйича катталар ўртасидаги Жаҳон чемпионати ўтказилди. Ўзбекистон боксчилари турнирда умумий ҳисобда 5 та олтин, 2 та кумуш ҳамда 2 та бронза медалига эга чиқиб, Жаҳон чемпионатида умумжамоа ҳисобида 1-ўринни эгаллади. [69]

“Халқаро бокс ассоциацияси (IBA) президенти Умар Кремлёв ўзбек бокси афсонаси, биринчи жаҳон чемпиони Руфат Рисқиев билан учрашди.

Маълум қилинишича, Руфат Рисқиевга Халқаро бокс ассоциацияси (IBA) умрбод моддий ёрдам берадиган бўлди. Унга кўра, ҳар ой 1 минг доллар миқдорида рағбатлантириш белгиланди.

2023 йил 13 май куни IBA президенти Умар Кремлёв Тошкентда 73 ёшли боксчи билан учрашиш учун шифохонага борди ва унга чемпионлик камари билан бирга «Ғалабага бўлган ирода» мукофотини топширган.” [68]

“Халқаро бокс ассоциацияси (IBA) президенти Умар Кремлёв афсонавий боксчи, «Тошкент йўлбарси» Руфат Рисқиевга чемпионлик камари, «Ғалабага бўлган ирода» мукофоти ҳамда 10 минг доллар маблағ топширди. Шунингдек, унга минг доллар миқдорида ойлик моддий ёрдам ҳам тайинланди.” [70]

35. ОИЛАСИ

“Аёли: Маъмурахон Рисқиева (1955.29.12)
Ўғли: Қудратхўжа Рисқиев (1978. 01.11)
Ўғли: Саидакром Рисқиев (1983. 04.07)
Қизи: Гулихон Рисқиева (Қосимова) (1984.25.08)” [71]

Руфат Рисқиевнинг яна икки нафар асраб олган қизи, 2008 йилда саккиз нафар невараси, уч нафар эвараси борлиги ҳақида параграф 27-да ёзганман.

36. ФИЛМЛАР

36.1. На ринг вызывается ... (Рингга чорлашмоқда ...). Узбекфильм, 1979. - На ринг вызывается 1979 - YouTube (www.youtube.com/watch?v=bnNIvWBhXqw 2019 год. Кинофильм 1979 года продолжительностью 1 час 25 минут 13 секунд. В главной роли Руфат Рискиев).

THE BOXING CULTURE. К/ф «На ринг вызывается” (1979). Узбекфильм, 1979. - к/ф «На ринг вызывается» |1979| - YouTube (www.youtube.com/watch?v=C8tKFcPL5-Q 2021 год. Кинофильм о Руфат Рискиеве с участием в главной роли Руфат Рискиева. Продолжительность фильма 1 час 25 минут 13 секунд).

36.2. AZAMAT ERGASHEV. На ринг больше не вызывается (Руфат Рискиев) (Энди рингга чорлашмайди. Руфат Рисқиев ҳақида 1988 йилда олинган 18 дақиқа 32 сониялик ҳужжатли филм). - НА РИНГ БОЛЬШЕ НЕ ВЫЗЫВАЕТСЯ (Руфат Рискиев) - YouTube (www.youtube.com/watch?v=KlKKFvQ-k_E 2022 год. Документальний фильм снятый в 1988 году. Продолжителность фильма 18 минут 32 секунда).

36.3. MASTURBEK SAKIROV. Руфат Рискиев. - Руфат Рискиев - YouTube (www.youtube.com/watch?v=1-T_ajJLwck 06.01.2020. Телеканал Тошкент. Вела беседу Зилола Темирова. Продолжительность видеофильма 23 минут 54 секунд).

36.4. SEVIMLI TV. ESLAB - AFSONAVIY BOKSCHI RUFAT RISQIYEV BILAN BIRGA-BIRGA ESLASHAMIZ. - ESLAB -AFSONAVIY BOKSCHI RUFAT RISQIYEV BILAN BIRGA-BIRGA ESLASHAMIZ - YouTube (www.youtube.com/watch?v=V7Q4g4VteyI 2022 yil. 44 daqiqa 33 soniyalik video).

www.youtube.com сайтида Руфат Рисқиев ҳақида олинган ва унинг билан ўтказилган суҳбат тасвирланган яна бир нечта видеофилмлар бор.

------------------------------------------------

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Мохаммед Али – боксер (Муҳаммад Али – боксчи). - http://pulse-uk.org.uk/show-biznes/muhammad-ali-boxer/ (www.pulse-uk.org.uk “Пульс UK” ҳафталик газетаси сайти).

2. Рискиев, Руфат Асадович. - http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B8%D1%81%D0...%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

3. Узбекский экс-чемпион мира на грани выживания (Ўзбеклардан чиққан собиқ жаҳон чемпионининг ҳаëти ғариб аҳволда). - http://www.uznews.net/news_single.php?lng=ru&sub=top&cid=33&nid=17677 (www.uznews.net 15.08.2011).

4. Ўзбек жаҳон чемпионининг ҳаëти ғариб аҳволда. - http://www.uznews.net/news_single.php?lng=uz&sub=top&cid=33&nid=17686 (www.uznews.net 15.08.11 23:26).

5. АҲМАДЖОНОВ Ш. Бокс бўйича жаҳон чемпиони Руфат Рисқиев ҳақида истеъдодли журналист Шуҳрат Аҳмаджонов ёзган мақола. Ўзбек халқи ўз қаҳрамонларини ҳеч қачон унутмайди! (Руфат Рисқиев тарихи ва бугунги аҳволи). - http://www.muvozanat.info/index.php?option=com_con...0-12-46-27&catid=1:-6&Itemid=2 (www.muvozanat.info 2013.30.09).

6. Джексон, Сидней Львович. - Джексон, Сидней Львович — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org/wiki/Джексон,_Сидней_Львович Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

7. Гранаткин Борис Андреевич (1935.09.11–2008.01.05). - ГРАНАТКИН БОРИС АНДРЕЕВИЧ ( Тренер,боксер)* :: Мемориал памяти :: Мемориальное агентство по уходу за памятниками и местами захоронения в Узбекистане. (tashkentpamyat.ru) (www.tashkentpamyat.ru/granatkin-boris-andreevich-trenerbokser-.html ).

8. Джаксон, Сидней Львович. Материал из Энциклопедии Бокса. - Джаксон, Сидней Львович. Материал из Энциклопедии Бокса - 26 Февраля 2007 - Кладбища Узбекистана Фото могил памятников (ucoz.ru) (www.amp96.ucoz.ru/news/2007-02-26-166 Сайт «Не давности, не забвения», 26.02.2007).

9. СВИРИДОВ Г.И. Джексон остается в России (Джексон Россияда қолмоқда). – М.: Изд. “Физкультура и спорт”, 1963. – 242 с.
http://www.e-reading.org.ua/bookreader.php/89355/S...hekson_ostaetsya_v_Rossii.html (www.e-reading.org.ua ).

10. ВИКТОР ДЬЯКОВ. Независимая газета поздравила с юбилеем первого узбекского чемпиона мира (“Биринчи ўзбек жаҳон чемпионини Мустақил газета табриклади”. Ушбу мақола бугунги кунда – 2023 йил 30 май куни www.nuz.uz сайтида йўқ. Мақолани кимлардир мажбуран олдириб ташлаган, менимча.). - http://www.12.uz/ru/news/show/sport/3005/# (www.12.uz/ru/ 08:24 06.10.2009).

Юбилей первого узбекского чемпиона мира. -
http://mytashkent.uz/2009/10/07/yubiley-pervogo-uzbekskogo-chempiona-mira/#more-6865 (www.mytashkent.uz 07.10.2011). (Данная статья – сокрощенная перепечатка из www.12.uz/ru/ статьи ВИКТОР ДЬЯКОВ. Независимая газета поздравила с юбилеем первого узбекского чемпиона мира).

11. Би-би-си меҳмони - бокс бўйича Жаҳон чемпиони Руфат Рисқиев. - BBCUzbek.com | Bosh Sahifa | Би-би-си меҳмони - бокс бўйича Жаҳон чемпиони Руфат Рисқиев (www.bbc.com/uzbek/news/story/2008/07/080721_talkingpoint_risqiev 2008.21.07).

12. Боксер Руфат Рискиев. - Боксер Руфат Рискиев | РИА Новости Медиабанк (riamediabank.ru) (www.riamediabank.ru/media/694696.html?query=Боксер%20Руфат%20Рискиев&context=search Сайт «РИА НОВОСТИ МЕДИАБАНК»).

13. История. Чемпионат СССР 1971 года (Тарих. 1971 йилги СССР чемпионати).
- История. Чемпионат СССР 1971 года [Архив] - Бокс Форум (boxing.ru) (www.boxing.ru/forum/archive/index.php/t-3802.html 18.12.2006).

14. Чемпионат Европы по боксу 1971 (1971 йилги Европа чемпионати). - http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B5%D0%BC%D0...1%D0%BE%D0%BA%D1%81%D1%83_1971 (www.http://ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

15. История. Спартакиада народов СССР 1971 года. Боксерский турнир. (Тарих. 1971 йилги СССР халқлари спартакиадаси. Боксчилар турнири.)
– История. Спартакиада народов СССР 1971 года [Архив] - Бокс Форум (boxing.ru) (www.boxing.ru/forum/archive/index.php/t-3780.html 12.12.2006).
- Газета “Советский спорт”, 31 июля 1971 г.

16. История. Матч СССР-США 1972 год (Тарих. 1972 йилги СССР-АҚШ матчи).
- История. Матч СССР-США 1972 год [Архив] - Бокс Форум (boxing.ru) (www.boxing.ru/forum/archive/index.php/t-4165.htm 28.03.2007).

- Шестой поединок (Олтинчи беллашув). - "Советский спорт" от 8 февраля 1972 г.
//s45.radikal.ru/i107/0807/bf/dac97e71ccadt.jpg (http://radikal.ru/F/s45.radikal.ru/i107/0807/bf/dac97e71ccad.jpg.html )

- Встреча сборных команд СССР и США. Матч с прицелом. (СССР ва АҚШ жамоаларининг учрашуви. Мўлжалли матч). - "Советский спорт" от 9 февраля 1972 г.
//s44.radikal.ru/i105/0807/9f/305a136a4e3et.jpg (http://radikal.ru/F/s44.radikal.ru/i105/0807/9f/305a136a4e3e.jpg.html )

- Тайм первый – ничья (Биринчи тайм – дуранг). - "Советский спорт" от 13 февраля.
//s43.radikal.ru/i101/0807/aa/631e30d87bbbt.jpg (http://radikal.ru/F/s43.radikal.ru/i101/0807/aa/631e30d87bbb.jpg.html )

- На Ереванском ринге – победа. (Ереван ринггида – ғалаба). - "Советский спорт" от 16 февраля 1972 г.
//s52.radikal.ru/i135/0807/87/6ee7f41c23f6t.jpg (http://radikal.ru/F/s52.radikal.ru/i135/0807/87/6ee7f41c23f6.jpg.html )

17. История. Минский международный турнир 1972 года. (Тарих. 1972 йилги Минск турнири).
– История. Минский международный турнир 1972 года [Архив] - Бокс Форум (boxing.ru) (www.boxing.ru/forum/archive/index.php/t-4269.html 25.04.2007).
- Удар – нокдаун, удар – нокдаун. – «Советский спорт», 13 февраля 1972 г. //s47.radikal.ru/i118/0807/17/fd2b9225d2c5t.jpg (http://radikal.ru/F/s47.radikal.ru/i118/0807/17/fd2b9225d2c5.jpg.html)

18. История. Чемпионат СССР 1972 года (Тарих. 1972 йилги СССР чемпионати).
- История. Чемпионат СССР 1972 года [Архив] - Бокс Форум (boxing.ru) (www.boxing.ru/forum/archive/index.php/t-3894.html 11.01.2007).

19. Побежденные, достойные победителей (Мағлубиятга учраганлар ғолибларга мосдир).
- "Советский спорт" от 20 июня 1972 г.
- История. Чемпионат СССР 1972 года [Архив] - Бокс Форум (boxing.ru) (www.boxing.ru/forum/archive/index.php/t-3894.html 11.01.2007).

20. Последний бой – он трудный самый (Сўнгги жанг – у энг қийинидир).
- История. Чемпионат СССР 1974 года (boxing.ru) (www.boxing.ru/forum/showthread.php?t=4617&highligh...ДНИЙ+ТРУДНЫЙ+САМЫЙ+апреля+1974 07.08.2007);
– “Советский спорт”, 2 апреля 1974 г.

21. «Ташкентский тигр» Руфат Рискиев: Сорок лет после победы. - http://www.fergananews.com/articles/8219 (www.fergananews.com 14.08.2014).

22. Чемпионат мира по боксу 1974 (1974 йилги бокс бўйича Дунё чемпионати). - http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B5%D0%BC%D0...1%D0%BE%D0%BA%D1%81%D1%83_1974 (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

23. Эксклюзив. - http://www.boxing-fbr.ru/publications-view-1793-print.html (www.boxing-fbr.ru Официальный сайт Федерации бокса России).

24. Чемпионат мира по боксу (Бокс бўйича Жаҳон чемпионати). – Чемпионат мира по боксу — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org/wiki/Чемпионат_мира_по_боксу Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

25. Заслуженный мастер спорта (Хизмат кўрсатган спорт устаси). - http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B0%D1%81%D0...%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0 (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

26. Заслуженный мастер спорта (Хизмат кўрсатган спорт устаси). – http://boxing.ru/enciclopaedia/letters/z/index.shtml (www.boxing.ru/enciclopaedia/ ).

27. Заслуженный тренер (Хизмат кўрсатган спорт устози). - http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B0%D1%81%D0...%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D1%80 (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

28. Заслуженный тренер (Хизмат кўрсатган спорт устози). - http://boxing.ru/enciclopaedia/letters/z/index.shtml (www.boxing.ru/enciclopaedia/ ).

29. История. Спартакиада народов СССР 1975 года. Боксерский турнир. (Тарих. 1975 йилги СССР халқлари спартакиадаси. Боксчилар турнири.) - История. Спартакиада народов СССР 1975 года [Архив] - Бокс Форум (boxing.ru) (www.boxing.ru/forum/archive/index.php/t-4280.html 29.04.2007).

30. Турнир как праздник (Байрамдагидек турнир). – «Советский спорт», 1 апреля 1975 г.
- //i012.radikal.ru/0805/b6/18b895534677t.jpg (http://radikal.ru/F/i012.radikal.ru/0805/b6/18b895534677.jpg.html)
- //i036.radikal.ru/0805/c1/cb48d69986aft.jpg (http://radikal.ru/F/i036.radikal.ru/0805/c1/cb48d69986af.jpg.html )
- История. Спартакиада народов СССР 1975 года [Архив] - Бокс Форум (boxing.ru) (www.boxing.ru/forum/archive/index.php/t-4280.html 29.04.2007).

31. История. Матч СССР-США 1976 год (Тарих. 1976 йилги СССР-АҚШ матчи).
- История. Матчи СССР-США 1976 года [Архив] - Бокс Форум (boxing.ru) (www.boxing.ru/forum/archive/index.php/t-4464.html 18.06.2007).

32. Аплодисменты в Юбилейном (Юбилей саройидаги қарсаклар). - «Советский спорт», 1 февраля 1976 г.;
- //s42.radikal.ru/i095/0807/f5/23162b54b46et.jpg (http://radikal.ru/F/s42.radikal.ru/i095/0807/f5/23162b54b46e.jpg.html )
- История. Матчи СССР-США 1976 года [Архив] - Бокс Форум (boxing.ru) (www.boxing.ru/forum/archive/index.php/t-4464.html 18.06.2007).

33. История. Чемпионат СССР 1976 года (Тарих. 1976 йилги СССР чемпионати).
- История. Чемпионат СССР 1976 года [Архив] - Бокс Форум (boxing.ru) (www.boxing.ru/forum/archive/index.php/t-4515.html 05.07.2007).

34. Уверенно и красиво – так провели финальные поединки на свердловском ринге и дебютанты, и ветераны (Ишончли ва чиройли – Свердловск рингида илк марта қатнашаётганлар ҳам, фахрийлар ҳам финал учрашувларини мана шундай ўтказишди).
– «Советский спорт”, 30 марта 1976 г.
- //i037.radikal.ru/0804/a5/26c5d8e08052t.jpg (http://radikal.ru/F/i037.radikal.ru/0804/a5/26c5d8e08052.jpg.html )

//i002.radikal.ru/0804/e9/78e4c2483b08t.jpg (http://radikal.ru/F/i002.radikal.ru/0804/e9/78e4c2483b08.jpg.html )

//i050.radikal.ru/0804/d2/6d39223d80ddt.jpg (http://radikal.ru/F/i050.radikal.ru/0804/d2/6d39223d80dd.jpg.html )

- История. Чемпионат СССР 1976 года [Архив] - Бокс Форум (boxing.ru) (www.boxing.ru/forum/archive/index.php/t-4515.html 05.07.2007).

35. 21.Olympic Games - Montreal, Canada - July 18-31 1976 (21-Олимпия ўйинлари – Монреаль, Канада – 1976 йил 18-31 июл). - http://www.amateur-boxing.strefa.pl/Championships/OlympicGames1976.html (www.amateur-boxing.strefa.pl Сайт “Amateur Boxing Results” («Ҳаваскорлик бокси натижалари»)).

36. Наши боксеры – чемпионы мира (Жаҳон чемпиони бўлган боксчиларимиз).
- Чемпионы мира по боксу (kulichki.net) (www.akter.kulichki.net/boxing/world.htm ).

37. РИСКИЕВ Руфат Асадович. - Руфат Рискиев (kulichki.net) (www.akter.kulichki.net/boxing/riskiev.htm ).

38. ВАДИМ ЖУК. "Проклятье" из Миссури (Миссурилик “Лаънати”). - "Проклятье" из Миссури - Чемпионат (championat.com) (www.championat.com/boxing/article-3096861-prokljate-iz-missuri.html April 6, 2010).
- http://fightnews.ru/2011/08/04/proklyate-iz-missuri (www.fightnews.ru Сайт «Интернет-журнал о боксе FightNews.RU, 06.08.2010).

39. Спинкс, Майкл. - Спинкс, Майкл — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org/wiki/Спинкс,_Майкл Материал из Википедии — свободной энциклопедии).
http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BF%D0%B8%D0...%D0%9C%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BB (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

40. ВИН ДИЗЕЛЬ. "Проклятье" из Миссури (Миссурилик «Лаънати»). - http://fightnews.ru/2011/08/04/proklyate-iz-missuri (www.fightnews.ru Сайт «Интернет-журнал о боксе FightNews.RU, 04.08.2011) (Бу мақола бугунги кунда www.FightNews.RU сайтда йўқ. 2023.30.05. А.Ш.)

41. Спинкс, Леон. - Спинкс, Леон — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org/wiki/Спинкс,_Леон Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

42. Кросс (бокс). - http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81_(%D0%B1%D0%BE%D0%BA%D1%81) (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

43. НУСРАТ РАҲМАТ. Фарзандга ўгитлар: монография / Раћмат Нусрат, 3-инчи нашри. - Тошкент: Ёзувчи, 2002. - 46 б. - 2000 экз. - 800 сўм.

44. НУСРАТ РАҲМАТ. Фарзандга ўгитлар. Тўлдирилган 5-нашри. Т. 2010. (64 б.) – Microsoft Word - nusrat_rahmat_farzandga_ogitlar_cyr_ziyouz_com (www.n.ziyouz.com/books/publitsistika/Nusrat%20Rahmat.%20Farzandga%20o'gitlar.pdf 2014.05.01).

45. Стивенсон, Теофило. - Стивенсон, Теофило — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org/wiki/Стивенсон,_Теофило Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

46. Весовые категории в боксе (Боксда вазн тоифалари). -Весовые категории в боксе — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org/wiki/Весовые_категории_в_боксе Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

47. Бокс Майкл Спинкс-Руфат Рискиев Олимпиада 1976 До 75 кг Финал. - Бокс Майкл Спинкс-Руфат Рискиев Олимпиада 1976 До 75 кг Финал - YouTube (www.youtube.com/watch?v=x-q3K30falg Материал из Википедии — свободной энциклопедии. Видеофильм продолжительностью 4 минут 32 секунда).

48. АҲМАДЖОНОВ Ш. Ёзувчи Нусрат Раҳматнинг жиддий хатоси. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6906524/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2020.01.01).

49. File:Ali.muhammad.jpg. – File:Ali.muhammad.jpg - BoxRec (www.boxrec.com/wiki/index.php/File:Ali.muhammad.jpg ).

50. Али, Мохаммед. - Али, Мухаммед — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org/wiki/Али,_Мухаммед Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

51. Список профессиональных боёв Мухаммеда Али. - Список профессиональных боёв Мухаммеда Али — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org/wiki/Список_профессиональных_боёв_Мухаммеда_Али Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

52. Биография Мухаммеда Али. - Мухаммед Али: биография, лучшие бои, статистика, рекорды, рост, вес, личная жизнь, фильм - 19 марта 2021 - Sport24 (www.sport24.ru/news/boxing/2021-03-19-mukhammed-al...y-rost-ves-lichnaya-zhizn-film Сайт «SPORT24» 19.03.2021).

53. История бокса. Мохаммед Али. Часть 2 (Бокс тарихи. Муҳаммад Али. 2-қисм). - http://boxing42.ru/history/mod_data/8/29 (www.boxing42.ru 13.06.2011).

54. ДИЛМУРОД ТЎХТАЕВ. Самарқандда Муҳаммад Алига совға қилинган чопон қаерда? - Самарқандда Муҳаммад Алига совға қилинган чопон қаерда? - zarnews.uz (www.zarnews.uz/post/samarqandda-muhammad-aliga-sovga-qilingan-chopon-qaerda 2020.01.04).

55. Muhammad Ali. - http://hghltd.yandex.net/yandbtm?fmode=inject&url=...ba588f509250cb07c6da22&keyno=0 (www.hghltd.yandex.net ).

56. Muhammad Ali. - Muhammad Ali - Wikipedia (www.en.wikipedia.org/wiki/Muhammad_Ali From Wikipedia, the free encyclopedia).

57. На ринг вызывается. СССР, Узбекфильм, 1979, цв., 94 мин. Спортивная драма. - http://www.megabook.ru/ArticlePrint.asp?AID=583112 (www.megabook.ru ).

58. ДЬЯКОВ В. Независимая газета поздравила с юбилеем первого узбекского чемпиона мира (Мустақил газета дунёнинг биринчи ўзбек чемпионини юбилей билан табриклади). -
http://www.12.uz/ru/news/show/sport/3005/# (www.12.uz/ru/ 08:24 06.10.2009);
http://mytashkent.uz/2009/10/07/yubiley-pervogo-uzbekskogo-chempiona-mira/#more-6865 (www.mytashkent.uz 07.10.2011). (Данная статья – перепечатка из www.12.uz/ru/).

59. ШИМЫРБАЕВА Г. Актер в боксерских перчатках (Бокс қўлқопли актер). - http://www.kazpravda.kz/c/1004060282 (www.kazpravda.kz 02.06.2001).

60. На ринг вызывается ... (Рингга чорлашмоқда ...). Узбекфильм, 1979. - На ринг вызывается 1979 - YouTube (www.youtube.com/watch?v=bnNIvWBhXqw 2019 год. Кинофильм 1979 года продолжительностью 1 час 25 минут 13 секунд. В главной роли Руфат Рискиев).

THE BOXING CULTURE. К/ф «На ринг вызывается” (1979). Узбекфильм, 1979. - к/ф «На ринг вызывается» |1979| - YouTube (www.youtube.com/watch?v=C8tKFcPL5-Q 2021 год. Кинофильм о Руфат Рискиеве с участием в главной роли Руфат Рискиева. Продолжительность фильма 1 час 25 минут 13 секунд).

61. AZAMAT ERGASHEV. На ринг больше не вызывается (Руфат Рискиев) (Энди рингга чорлашмайди. Руфат Рисқиев ҳақида 1988 йилда олинган 18 дақиқа 32 сониялик ҳужжатли филм). - НА РИНГ БОЛЬШЕ НЕ ВЫЗЫВАЕТСЯ (Руфат Рискиев) - YouTube (www.youtube.com/watch?v=KlKKFvQ-k_E 2022 год. Документальний фильм снятый в 1988 году. Продолжителность фильма 18 минут 32 секунда).

62. Руфат Рискиев: Очень рад встрече со своими старыми друзьями в Казахстане (Руфат Рисқиев: Қозоғистонда ўзимнинг эски дўстларим билан учрашаётганимга жуда хурсандман). - http://sport.gazeta.kz/art/?aid=14476 (www.sport.gazeta.kz 04.11.2004).

63. Легенде узбекского бокса пересчитали пенсию (Афсонивий ўзбек боксчиси пенсиясини қайта ҳисоблашди). - https://uznews.net/news_single.php?lng=ru&sub=&cid=39&nid=21441 (www.uznews.net 03.12.2012);
http://www.aloqada.com/News/2012/12/3/legende_uzbekskogo_boksa_pereschitali_pensiyu (www.aloqada.com 03.12.2012).

64. Красницкий, Геннадий Александрович. - http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B0%D1...%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

65. СУХОТИН А. Красницкий. Гордость Узбекистана (Красницкий. Ўзбекистон фахри). - http://www.rusfootball.info/pliga/1146127740-krasnickij-gordost-uzbekistana.html (www.rusfootball.info 28.08.2010).

66. Машҳур боксчи Руфат Рисқиев оёғи ампутация қилинди. - https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan-37471689 (www.bbc.com/uzbek/ 2016.26.09).

67. Указ Президента Республики Узбекистан Шавката Мирзиёева “О награждении в связи с двадцатидевятилетием независимости Республики Узбекистан группы работников сфер науки, образования, литературы, культуры, искусства и средств массовой информации» от 27 августа 2020 года. - О награждении в связи с двадцатидевятилетием независимости Республики Узбекистан группы работников сфер науки, образования, литературы, культуры, искусства и средств массовой информации (uza.uz) (www.uza.uz/ru/posts/o-nagrazhdenii-v-svyazi-s-dvad...iletiem-nezavisimos-27-08-2020 27.08.2020).

68. Руфат Рисқиевга ҳар ойда минг доллар берилади. - Руфат Рисқиевга ҳар ойда минг доллар берилади (xabar.uz) (www.xabar.uz 2023.13.05).

69. Ўзбекистон терма жамоаси бокс бўйича Жаҳон чемпионатида умумжамоа ҳисобида 1-ўринни эгаллади. - Ўзбекистон терма жамоаси бокс бўйича Жаҳон чемпионатида умумжамоа ҳисобида 1-ўринни эгаллади - Darakchi (www.darakchi.uz/uz/166307 2023.14.05).

70. IBA афсонавий боксчи Руфат Рисқиевга умрбод минг доллар миқдорида ойлик моддий ёрдам тайинлади. - «руфат рисқиев» тегли мақолалар – Газета.uz (gazeta.uz) (www.gazeta.uz 2023.14.05).

71. Руфат Рисқиев. - Руфат Рисқиев - Vikipediya (wikipedia.org) (www.uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Rufat_Risqiyev&variant=uz-cyrl Википедиядан).

E-mail: maqsadsh54@gmail.com , jiz54@mail.ru ,

АҚШ, Бойси шаҳри, 2011 йил.

Канада, Кембридж шаҳри, 2013 йил 4 сентябр.

АҚШ, Вашингтон шаҳри, 2013 йил 30 сентябр.

АҚШ, Вашингтон шаҳри, 2023 йил 5 июн.

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

РУФАТ РИСҚИЕВ ТАҚДИРИ (ДАВОМИ 3)

22. 1979: РУФАТ РИСҚИЕВ ҲАҚИДАГИ БАДИИЙ ФИЛЬМ


Фото 13. «Советский экран» киножурнали муқовасида «Рингга чорлашмоқда ...” бадиий филмидан чоп этилган сурат. [3]

1979 йилда режиссëр Эдуард Хачатуров «Рингга чорлашмоқда ...” бадиий филмини суратга олди.

«НА РИНГ ВЫЗЫВАЕТСЯ. . .» («РИНГГА ЧОРЛАШМОҚДА ...»), СССР, Ўзбекфильм, 1979, рангли, 94 дақиқа. Спорт драмаси.

Руфат Қудратов ҳақида, унинг муваффақият, ғалаба ва боксчи машҳурлиги сари қийин йўли ҳақидадир. Бош ролда хизмат кўрсатган спорт устаси Руфат Рисқиев суратга тушган.

Ролларда: Руфат Рисқиев, Обиджон Юнусов, Бакен Кидикеева, Игор Ледогоров, Эдуард Павулс, Мурад Раджабов, Шухрат Иргашев, Фарида Муминова, Майя Эглите, (Абдрашит Абдрахманов, А.Ш.).

Режиссер: Эдуард Хачатуров. Сценарий муаллифи: Андрей Бородин. Оператор: Александр Панн. Постановкачи рассом: Нариман Рахимбаев. Композитор: Румиль Вильданов. Овоз режиссери: Евгений Шацкий.

Фрунзе-81 Спорт фильмларининг Бутуниттифоқ кинофестивалида эркак роли учун диплом (Р.Рискиев)» [57]

«Ватанимиз киномотографиясида «Рингга чорлашмоқда ...” бадиий филми эътиборли воқеа бўлган эди. Экранда маҳалладан келган боланинг бироз чиройлироқ қилинган ҳаёти акс этган. У аста-секин моҳир боксчига айланади ва чемпион бўлади ... Ҳаммаси Рисқиев ҳаётидагидек, лекин сал-сал “чиройлироқ”. Бош ролга Руфат Рисқиевнинг ўзи таклиф этилди. Филм муваффақиятли бўлди, Фрунзе (Бишкек, А.Ш.) шаҳридаги спорт фильмлари кинофестивалида 1980 йилда иккинчи ўринни эгаллади. Фестивал ҳакамлар ҳайъати энг яхши эркак ролини ижро этганлиги учун мукофотни бир овоздан Руфат Рисқиевга топширди. Руфат яна бир нечта (иккита, А.Ш.) фильмда суратга тушгач, ўзи учун ёт бўлган кино оламини тарк этди» [58]

«Рингга чорлашмоқда» номли ўзбек филми Абдрашит Абдрахманов ҳаётида навбатдаги филм бўлди. У унда рингдаги кўп йиллик рақиби бўлмиш бокс бўйича дунёнинг биринчи ўзбек чемпиони Руфат Рисқиев билан бирга ўйнади. У ҳаётда Абдрахмановга доимо ютқазарди, ва унинг кўнглидаги орзуси – уни нокаут қилиш – кинода амалга ошди: Рашит телбароқ боксчи ролини ўйнади, Рисқиев қаҳрамони унинг билан бўлган жангни енгади» [59]

2023 йил 24 май куни ушбу филмнинг www.yotube.com сайтидаги иккита манзилини [60]-да ёздим.

23. 1988: РУФАТ РИСҚИЕВ ҲАҚИДАГИ ҲУЖЖАТЛИ ФИЛЬМ

«Кейинчалик ўзбек кинематографчиларининг “Рингга энди чорлашмаяпти” деб номланган ҳужжатли филми ҳам чиқди.

Бу филм СССР халқлари спартакиадасининг икки карра чемпиони, Совет Иттифоқининг тўрт карра чемпиони, жаҳон чемпиони ва Олимпиада ўйинлари кумуш медал соҳиби Руфат Рисқиевнинг чемпионлик йилларидан кейинги муаммолари, шахсий ҳаëтидаги омадсизликлари ҳақида ҳикоя қилади...» [3]

“Рингга энди чорлашмаяпти” ҳужжатли филмнинг манзилини [61]-да ёздим.

24. 1997: ПРОФЕССИОНАЛ БОКС БЎЙИЧА ХАЛҚАРО ТОИФАДАГИ ҲАКАМ

“1997 йил 2 октябрда WBA (Жаҳон бокс ассоциацияси) президенти Ўзбекистон профессионал бокс вакилларига бизнинг федерация Жаҳон бокс ассоциациясига ҳақиқий ва доимий аъзо бўлганлигини тасдиқловчи сертификатни тақдим этди. Руфат Рисқиев WBA ҳакамлар бўлими таркибига кирди ва Марказий Осиё мамлакатларидан профессионал бокс бўйича биринчи халқаро тоифадаги ҳакам бўлди” [2]

25. 1999: «ЭЛ-ЮРТ ҲУРМАТИ» ОРДЕНИ

“Руфат Рисқиев (Совет Иттифоқининг) “Ҳурмат белгиси” ордени, (Мустақил Ўзбекистоннинг) “Буюк зизмати учун”, «Эл-юрт хурмати» ордени соҳиби.” [20]

Фото 13. Ўзбекистон Президенти Ислам Каримов (1938-2016) Руфат Рисқиевга «Эл-юрт ҳурмати» орденини топширмоқда. 1999 йил. Тошкент. [20]

26. 2004: ҚОЗОҒИСТОНДАГИ ҲАКАМЛИК

«Қозоғистонга Руфат Рисқиев кўпдан бери келмаганди. Яқинда – 2004 йил 23 октябрда Руфат Рисқиев Қарағандада бўлиб ўтган профессионал бокс кечасига ташриф буюрди. У Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги (МДҲ) ва славян мамлакатлари чемпиони бўлиш учун қозоғистонлик Андрей Еськин ва белоруслик Дмитрий Кашкан ўртасидаги унвонли олишувга ҳакамлик қилди.

Қарағанда томошабинлари Ўзбекистондан келган афсонавий меҳмонни ғоят завқланиб қарши олдилар. Кеча ташкилотчилари Руфат Рисқиев имзоси қўйилган бокс қўлқопига ҳатто ким ошар савдони ташкил этишди. Тошкент йўлбарси имзоси қўйилган қўлқопни 70 минг тангага сотиб олишди (ўшанда 1 АҚШ доллари тахминан 125 тангага тенг эди, А.Ш.) ... Қозоғистонда Рисқиевни эслашади ва яхши кўришади» [62]

27. 2008: БИ-БИ-СИ РАДИОСИГА ИНТЕРВЮ

Руфат Рисқиев 2008 йил 21 июл куни Би-би-си радиосига интервю берди. Шундан айрим муҳим маълумотларни келтираман.

“Мен ҳозир (2008 йилда, А.Ш.) бокс бўйича Ўзбекистон терма жамоасида маслаҳатчиман. Мисол учун, мен таниқли боксчи Руслан Чагаевга зарба беришни ўргатганман. Зарба бериш техникасини яхши эгаллагани учун Америкада “Оқ Тайсон” лақабини олган. Кейин Рустам Саидовга ҳам зарба беришни ўргатганман. Яъни, мен техник, тактик жиҳатларини ўргатиб, бокснинг олий мактабидан сабоқ беришим мумкин. Руслан Чагаевни бемалол шогирдим деб айта оламан. Мен ҳозир кўраяпман, негадир хатолари кўп. Энди нимагадир олдимга келмаяпти, ҳа, майли, омадини берсин. Олдин буни ҳамма тренерлар билишарди деб ўйлардим, менинг билишимча, улар билишмас экан» [10]

“Би-би-си: Руфат ака, боксда олган жароҳатларингиз ортидан ҳозир соғлиғингиз қандай? Чунки соғлиғингизнинг анча ёмонлашиб қолганига оид хабарлар ҳам чоп этилганди...

Руфат Рисқиев: Ҳозир, Худога шукр, соғлиғим анча яхши. Махсус курсга борганимдан кейин ўзимни жуда яхши ҳис эта бошладим. 102 кг эдим, бир ойнинг ичида 84 килога тушдим. Икки марта, 10 кундан бўлдим-да. Бир ойнинг ичида 18 килога оздим. Бошқа томондан, кўзим ҳам яхши кўрадиган бўлди. Ойижоним “Болам овқат егин, болам овқат егин,” деб яна семиртирдилар. Ҳозир 92 киломан. Соғлиғимдан нолимайман. Лекин барибир курсга бориб туриш керак. Ёрдами кўп экан.

Би-би-си: Шерзоджон яна, "Руфат ака, оилангиз, фарзандларингиз борми? Улар ҳам боксчими?" деб сўраганлар. Марҳамат, Руфат ака:

Руфат Рисқиев: Худога шукр, оилам ҳам бор, фарзандларим ҳам бор. Иккита асраб олган қизим ҳам бор. Ҳаммаси бўлиб, 8 та неварам, 3 та эварам бор. Энди, фарзандларим кўп. Ростини айтсам, ёшлигимда сал шўхроқ эдим. Болаларим кўпроқ бўлган. Ҳаммаси бокс тўгарагига борган. Аммо табиат фарзандларда дам олади-да....Невараларимдан боксчи чиқиши мумкин, аммо менинг организмим чарчаган бўлгани учун бу болаларимга ҳам ўтган. Уларда ўша чарчоқ қолган» [11]

«Би-би-си: Руфат ака, ҳеч боксчи бўлганингиздан афсус чекканмисиз?

Руфат Рисқиев: Йўғ-эй! Ўзи, Худога шукр, спортни жуда яхши кўрардим, айниқса боксни. Шу спорт орқали элга танилдим. Ўзбекистоннинг шарафини кўтардим, шунча киши фахрланган, боксчилигим орқали кўп болаларга ёрдам берган эканман. Шунинг учун ҳам боксчи бўлганимдан фахрланаман!” [11]

“Би-би-си: Буюк Британиядан савол йўллаган Маҳмуджон эса, авваламбор сиздек ватандошимиз борлигидан фахрланишини билдириб, ҳозирги пайтда Ўзбекистон ҳукумати томонидан қандай моддий ёрдам олишингиз билан сўрабди. Марҳамат, Руфат ака:

Руфат Рисқиев: Жуда катта моддий ёрдам оламан. Яъни 51 минг сўм нафақа оламан. Буни энди АҚШ долларига чаққанда 42-43$ бўлади.

Би-би-си: Мана, сиз таниқли фахрий боксчисиз. Газ, электр токи ва сув ҳақларини тўлашда сизда бирор бир имтиёз борми?

Руфат Рисқиев: Йўқ, йўқ. Ҳаммаси ўша-ўша, эл қатори тўлайман. Терма жамоада маслаҳатчи бўлиб ишлаганим учун менга 150.000 сўм беришлари керак. Бироқ ярим йилдан буён ўшани ҳам тўлаётгани йўқ» [11]

“Би-би-си: Сизга сўнгги саволимиз Англиядан, Иброҳимжондан. Муштариймиз, "Руфат ака, ҳаётингизда энг қадрли нарса нима?" деб сўраган. Марҳамат Руфат ака:

Руфат Рисқиев: Энг қадрли нарса – менинг ойижоним. Тўғри, оилам бор, уй-жойим бор, улар у ёқда яшашади, мен эса, бу ерда, ойижоним билан. Хотин топилади, бироқ ойижоним топилмайди, деганман. Ойижоним битта» [11]

28. 2011: МУҲТОЖЛИК

Энди www.uznews.net сайтида рус тилида 2011 йил 15 август куни чоп этилган [3]-мақоладан муҳим маълумотларни келтираман. Ушбу мақоланинг ўзбек тилидаги [4]-мақола кўринишидаги таржимаси тўлиқ бўлмаганлиги сабабли мен рус тилидаги матнни тўлиқроқ таржима қилиб келтирдим.

“Ногиронликнинг бекор қилиниши ва терма жамоа раҳбарияти билан келишмовчиликлар бокс бўйича собиқ жаҳон чемпиони Руфат Рисқиев ҳаëтини “оғир нуқтага” келтириб қўймоқда.

Ўзбекистонда 2011 йил 1 августдан бошлаб энг кам ойлик иш ҳақи, пенсия, стипендия ва нафақалар 15 фоизга оширилганидан кейин 62 яшар собиқ жаҳон чемпионининг пенсияси атиги 82 800 сўмни ëки “қора бозор” курси бўйича 33 АҚШ долларини ташкил этади» [3]

«Афсонавий спортчининг иқрорликларига кўра, яқинда республикада у мансуб бўлган учинчи гуруҳ ногиронлиги йўқ қилингандан кейин Рисқиевнинг ҳаëти ғарибликда қолди.

У 27 ëшида, 1976 йилда Монреалдаги Олимпиададан кейин ногирон бўлган. Бунинг устига йил ўтган сайин профессионал касб ва ëш билан боғлиқ касалликлар (тромбофлебит (вена қон томири деворининг шамоллаши ва лахта (тромб) шаклланиши оқибатида қон томири йўлининг тўсилиши, А.Ш.), бўғимлар оғриғи, кўксув (глаукома)) ўзини билдира бошлаган. Спортчининг сўзларига кўра, бунга анча маблағ зарур бўлган.

Бу ҳақда Рисқиевнинг яқинлари ва дўстлари айтишмоқда. Улар ҳозир Рисқиевнинг иккала оëғидаги лахталарни олиб ташлашдек қимматли ва мураккаб операция ва ўнг кўзидаги гавҳарни алмаштириш учун пул йиғиш ҳаракатини қилишмоқда.

Рисқиевнинг чап кўзидаги муаммо сақланиб қолмоқда, унга ҳам шу каби операция талаб этилади, бу қанчалик эрта бўлса, шунчалик яхши, дейишмоқда улар.

Республика бокс терма жамоасида маслаҳатчи бўлиб ишлаган собиқ чемпионнинг таъкидлашича, яқин кунларгача ҳар ойда Спорт қўмитаси томонидан ажратилган 140 минг сўм миқдоридаги стипендияни олиб келган.

Мана уч йилдирки у бу стипендияни олмаяпти. Руфат Рисқиев “Афсуски, ринг қонуни - ҳалол (тенг алпозда) жанг қилиш ҳаëтда ишламаётир” дейиш билан чекланиб, сабабини айтишдан бош тортаяпти» [3]

«2008 йилда Пекинда ўтган Олимпиада ўйинларида бокс бўйича Ўзбекистон жамоаси шармандали учинчи ўнликка кирган бўлишига қарамасдан, бу одам ўз курсисида қолди.

“Уч йил олдин содир бўлган нохуш ҳодиса сабаби шундаки, Худойбердиев Руфат акага уч ойлик стипендияни тўлашдан бош тортган, дея давом этади Спорт қўмитаси ходими, - у айрим шароитлар сабабли ўз вақтида ола олмади, - фақат бир ойга”.

Бу ҳақда билгач Рисқиев қатъий равишда пулдан воз кечган ва эшикни шартта ëпиб чиқиб кетган...” [3]

“Собиқ чемпионнинг сўзларига кўра, уни шогирдлари ва дўстлари унутишмаяпти. Улар орасида энг таниқлиларидан бири ўзбек боксининг бош раҳбари, бир неча йилдан бери Ўзбекистон ташқарисида яшаётган жиноят оламида нуфузли шахс (криминал авторитет) Ғафур Раҳимовдир.

“Мен бу одамдан жуда ҳам миннатдорман. Биз у билан болаликдан дўстмиз. Менинг онам Тўрахон опа ва Ғафурнинг онаси Муяссар опа ҳам дўст бўлишган”, дейди Рисқиев.

Агар Ғафур бўлмаганида, бундай юқори чўққига эришган профессионал спортчи бўла олмас эдим, дея ҳисоблайди ўзбек бокси афсонаси. Раҳимов бугунги кунда ҳам уни моддий ва маънавий қўллаб-қувватламоқда.

Рисқиевни имкон даражасида қўллаëтганлар орасида кураш федерацияси раҳбарлик қилаётган ўзбек мафиясининг бошқа корчалони Салим Абдувалиев, шунингдек Бокс федерацияси вице-президенти Алишер Каримовлар бор.

Рисқиев 1967 йилда СССР мактаб ўқувчилари ўртасидаги спартакиадада Абдувалиев билан бир сафда бўлган. У ўшанда СССР мактаб ўқувчилари Спартакиадасида ўз мамлакати байроғини ғурур билан кўтариб борган” [3]

29. 2012: ПЕНСИЯ

Фаол фуқаролар Руфат Рисқиев ҳаётига доир тегишли ҳужжатларни йиғиш билан шуғулланиб, унинг пенсияси қайта кўриб чиқилишига ва унга 2012 йил октябр ойидан бошлаб деярли 90 АҚШ долларига тенг миқдорда пенсия берилишига эришдилар. Бу ҳақда [63]-мақолада ёзилган.

“Бокс бўйича собиқ дунё чемпиони Руфат Рисқиев 2012 йил октябрдан бошлаб оширилган пенсия олмоқда, бу олдингисидан деярли уч баробар кўп, - бу 90 АҚШ долларига тенг.

Бугунги кунда (2012 йилда) таниқли ўзбек спортчисининг пенсияси 238.800 сўм (“қора бозор” курси бўйича тахминан 90 доллар) бўлди, 2011 йил августида бу 82 800 сўм эди.

63 ёшли Рисқиев пенсиясини қайта кўриб чиқилишига, деярли ярим йил давомида зарур ҳужжатларни йиғиш билан шуғулланган фуқаролик фаолларининг саъй ҳаракати билан эришилди.

Бироқ Рисқиевнинг ҳатто оширилган пенсияси ҳозирги пайтда кўпчилик оддий фуқароларнинг нафақаларидан ўртача икки баравар камдир” [63]

“Яқинда даволовчи врачлар таклифига кўра Руфат Рисқиев стационарда навбатдаги кўрикдан ўтди. Шифокорлар сўзларига кўра, собиқ спортчи жиддий даволанишга муҳтож.

Тўртта жиддий жарроҳлик амалиётини кечирган собиқ чемпион қатор клиник кўрик ва муолажалар сериясидан сўнг иккинчи гуруҳ ногиронлигини расмийлаштириш учун мажбурий тартибда ВТЭК идорасига мурожаат қилиши керак бўлади, бу ҳам оз бўлсада, ҳарна моддий ёрдамдир” [63]

30. 2013: КРАСНИЦКИЙ ВА РИСҚИЕВ


Фото 14. Геннадий Красницкий (1940-1988). [64]

Руфат Рисқиевнинг 2011-2013 йиллардаги қийинчиликлари, муҳтожликлари ҳамда аҳволини ҳисобга олиб, мен 2013 йилдаги мақолам охирида Ўзбекистоннинг яна бир машҳур фарзанди футболчи Геннадий Красницкийнинг аянчли тақдири билан солиштириб айрим хулосалар ва таклифларимни ёзгандим. Фуйида ўша параграфни деярли ўзгаришсиз келтирмоқдаман.

“Геннадий Александрович Красницкий (1940 йил 27 август, Тошкент, Ўзбекистон ССР, СССР – 1988 йил 12 июн, Қўрғонтепа, Тожикистон ССР, СССР) – совет футболчиси, мураббий. Аввал Тошкентнинг “Пахтакор” клубида ҳужумчи. СССР спорт устаси (1961).

Тошкентнинг “Пахтакор” жамоаси таркибида қатнашган, унда 13 мавсум ўйнаган, 300 та ўйин ўтказган, 200 дан ортиқ тўп киритган. СССР терма жамоаси таркибида 3 та ўйин ўтказган, 1 та гол урган.

Жуда қаттиқ “замбарак” зарбаси билан ажралиб турарди.

«Пахтакор» Тошкент жамоасининг мураббийи бўлиб ишлаган. Бош мураббий А.Башашкин эгаллаган мансабидан озод қилингач, 1976 йилда бош мураббий вазифаси Красницкийга юклатилди. “Пахтакор” биринчи даврани иккинчи ўринда якунлади ва Бакунинг “Нефтчи” жамоасидан кейинги ўринда эди (СССР 1-лигаси, А.Ш.). Лекин финишда яна “Қайрат” жамоасини ўтказиб юборди ва олий лигага қайтиш вазифасини бажара олмади. Шу сабабли Красницкий ишдан ҳайдалди. Шундан сўнг “Янгиер” ва Жиззахнинг “Звезда” (“Юлдуз”) жамоасига бош мураббий бўлиб ишлади.

1986-87 йилларда - Республика Кўнгилли физкультура-спорт жамияти касаба уюшмасининг футбол бўлими бошлиғи.

Красницкий ўз ҳолатини ўзгартиришга ҳаракат қилди, лекин раҳбарият унинг ойлигини кўтариш ва мансабини оширишни рад этди. У Ўзбекистон чемпионатида инспектор-ҳакам даражасига туширилди.

У Қўрғонтепага ўйинни инспекция (кузатиш) қилиш учун борганида меҳмонхонанинг учинчи қаватидан сакраш орқали ўзини ўзи ўлдирди.

Вафотидан кейин (2006 йил 25 майда) “Шуҳрат” медали билан тақдирланган.

Тошкентда спорт-соғломлаштириш мажмуаси унинг номи билан аталади.

Григорий Федотов клуби аъзоси: 113 та гол” [64]

Геннадий Красницкий Ўзбекистоннинг 20-асрдаги энг яхши футболчиси деб тан олинган. [65]

Эътибор беринг: амалдорлар Геннадий Красницкийнинг амали ва ойлигини пасайтириш орқали унинг нафсониятига тегишган, пастга уришга ҳаракат қилишган. Бундай ҳурматсизлик унинг ҳаётида бир неча марта бўлган. Красницкийнинг ён-атрофидаги ватандошларимиз, айниқса зиёлиларимиз бироз бехабар қолишган. Красницкийдек мард йигитнинг ҳурматини жойига қўйиш, доимо ундан хабар олиш, тўй-маъракаларга таклиф қилиб давраларга чорлаш ўринли эди. У ёлғизланиб қолган ва бу ҳаётни тарк этишга қарор қилган.

Мен Геннадий Красницкийнинг ўзини ўзи ўлдиришини оқламайман. Лекин сабабини билгач, бундай ҳолат бошқа машҳур фарзандларимиз билан такрорланмаслиги чоралари устида ўйлаб кўрсак яхши бўлади.

Геннадий Красницкий тақдиридан келиб чиқиб, биз Руфат ака Рисқиев тақдирига бефарқ бўлмаслигимиз керак. Мен 27-параграфда Худойбердиевдек амалдор атайлаб қўпол муомала орқали Руфат Рисқиевни уч йил (!) давомида стипендиясиз қолдиргани ҳақида ёзгандим.

Агар бунинг устига Руфат аканинг жароҳатлари борлиги ва қийнаётганини ҳисобга олсак, унга руҳан ва жисмонан қийин эканлигини тушунамиз.

Мана шу ҳолатлардан келиб чиқиб биз – ватандошлар Руфат акадек мард йигитларимиз ҳурматини жойига қўйишимиз, доимо ундан хабар олишимиз, тўй-маъракаларга таклиф қилиб давраларга чорлашимиз, имкониятимиз доирасида молиявий ва маънавий қўллаб-қувватлашимиз ўринлидир.

Бундай ишларимиз буюк Ислом динимизда савоб ишлар қаторига киради. Савоб ишларни кўп ҳам ҳўп қилган мусулмон банда Аллоҳ раҳмати туфайли жаннати бўлиши аёндир.

31. 2013: МОЛИЯВИЙ ЁРДАМ

Мен 2013 йилда Руфат Рисқиевдек машҳур ва мард ватандошимизга имкониятимиз доирасида молиявий ва маънавий қўллаб-қувватлашга чақириб ўзим четда қолишни эп кўрмадим.

Мен ва Канаданинг Кембридж шаҳрида қочқин бўлиб яшаётган шоир ва ёзувчи Холдор Вулқон 2013 йил 20 март куни Money Gram орқали Тошкентга Руфат Рисқиев номига 300 (уч юз) доллар ёрдам пулини жўнатдик. Лекин Руфат акага юборилган пул кодини хабар қилиш учун унинг телефон рақамини аниқлаштира олмадим.

Мен Ўзбекистон Бокс федерацияси раҳбарияти телефони (998-71-245-7015)га бир неча марта қўнғироқ қилдим. Лекин боғлана олмадим. Мен Руфат аканинг телефон рақамлари йўқлиги сабабли хабар бера олмаётганим ҳақида 2013 йилда бир нечта мақолаларимда ёздим. Шу сабабли 2013 йилдаги мақолам охирида P.S.да 300 доллар ҳақида ёзиб, қуйидаги илтимосимни қўшдим

“(2013) Агар кимнинг имконияти бўлса, Руфат ака телефон рақамини менинг электрон почтамга ёзиб юборсин. Бу ҳақда ушбу мақола пастида постинг қилиб ёзиб қўйса яхши бўларди. Олдиндан миннатдорчилик билдираман”

Руфат аканинг яқин таниши Данияр Нуралиев 2015 йил 25 март куни менинг jiz54@mail.ru почтамга ёзган хатида Руфат аканинг телефон рақамларини жўнатибди. Мен ушбу телефонга қўнғироқ қилиб, Руфат ака билан гаплашдим ва унга пул жўнатмаси ҳақида айтдим. Бир неча кундан кейин Руфат ака ушбу пулни олгани ҳақидаги хабар келди. Илтимос, ушбу маълумотимни миннат деб тушунилмасин. Бу 2013 йилда Вашингтон шаҳридан юборилган пул Руфат акага 2015 йилда етиб боргани ҳақидаги қўшимча маълумотдир, холос.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

РУФАТ РИСҚИЕВ ТАҚДИРИ (ДАВОМИ 2)

20. ЁЗУВЧИ НУСРАТ РАҲМАТ ХАТОСИ

Йиллар ўтиши билан машҳур ватандошимиз боксчи Руфат Рисқиев ҳақида хато ахборот ёзадиганлар пайдо бўлмоқда. Мен ушбу мақоламда бугунги кунда 82 ёшга яқинлашган публицист, ёзувчи, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист Нусрат Раҳмат (1941) ёзган «Фарзандга ўгитлар» номли 64 бетлик китобида Руфат Рисқиев ҳақидаги жиддий хатосини ўқувчиларимизга таҳлил қилиб бермоқчиман. У ушбу китобни 1990-йиллар охирида нашр эттирди. Муаллиф ўтган вақт оралиғида мухлислар билдирган кўплаб таклиф-мулоҳазаларни ҳисобга олиб, 2002 йилда китобнинг учинчи нашрини [43], 2010 йилда эса китобнинг тўлдирилган бешинчи нашрини чоп эттирди [44].

Нусрат Раҳмат ёшларимизга мўлжалланган насиҳатнома китоб ёзганига менинг ҳеч бир эътирозим йўқ. Фақат китобда машҳур ватандош боксчимиз Руфат Рисқиев ҳақида хато маълумотларга асосланиб ёзганига қаршиман. Аввалига Нусрат ака ёзган матнни [44]-китоб бошланишидаги “Навқиронлик ва навжувонлик хусусида” деб номланган параграфдан келтириб ўтай.

“Эй азамат ўғлим, меҳрибон қизим!

Мана, сизлар ўн саккиз ёшнинг эшигини қоқяпсизлар. Шу дамгача бақамти ўтириб, босиқлик билан сизларга насиҳат берганимни хотирлолмайман. Дашном бердим, койидим, уришдим, чунки бола едиларинг-да у пайтда. Энди насиҳатга ўтсам бўлар. Ўгитнинг қадрига борадиган ёшга этдиларинг. Узоқ йиллар — камида менинг ёшимга етгунча панду насиҳат тинглашларингга тўғри келади.
Илк ўгитим, насиҳатга нисбатан ҳеч қачон беписанд ва бепарво бўлманглар; ёши ва мартабаси ўзларингдан улуғлар, доноларнинг пандларига шарқона бир эҳтиром билан қулоқ тутишга одатланинглар. Ўқиш билан уқиш ўзга бўлгани янглиғ, тинглаш билан англаш ҳам ғайри тушунчалардир. Деҳқон не- не меҳнатлар ила сомон орасидан донни ажратиб олганидек, яхшиларнинг маслаҳатларидан энг зарурларини топиб олиш ва ҳаётга тадбиқ этиш пайида бўлинглар.

Эй ўғлим! Йигитчиликнинг талай таомиллари борки, уларга амал қилмоқ умр йўлини белгилаб олмоқ демакдир. Энг зукко ва маъруф одам ҳам, айниқса, навқиронлик палласида талайгина нуқсонларга, бемаъни майлларга йўл қўяди. Жамият буни ҳис қилади ва баркамол бўғин нуқсонларини авф этади. Лекин камчиликларини, энг аввало, ҳаётга қадам қўйган кимсанинг ўзи чуқуррок ҳис этмас ва сабоқ чиқармас экан, охир-оқибат гумроҳликка йўл қўйиши муқаррар!
Ёшликнинг тағин бир муҳим шарти, унинг ўткинчи эканлигини эътироф этмоқликдир. Навқиронлик йиллари сени тез тарк етиб, доғда қолдиришини унутмаслигинг керак.

ҲИКОЯТ

Муштлашиш бўйича жаҳон чемпиони, ҳамюртимиз Руфъат Рисқиев ҳар гал рингга чиққанида зал қарсак ва ҳайқиришлардан ёрилгудай бўлиб кетарди. Унинг мансур ва мағрур қоматини ҳатто экранда кўриш ҳам дилимизга завқу шавқ ато этарди.

Руфъат бу эҳтирому шарифликка осонликча эришмаганди, албатта.

Ўн йиллар давомида не-не қалтис майдонларга тушиб, довруғи оламга кетган баҳодирларни ҳолдан тойдиргани, ҳар гал мақсад йўлида улкан сабот билан курашгани эвазига шундай эҳтиром эгаси бўлганди у. Ҳа, бу йигитнинг муштлашишини томоша қилиш мароқли, ҳаяжонли эди. Даврага тушганда, ортиқча эҳтиросга берилмас, ҳудудсиз олқишлар, унга тикилган фото ва телекамераларга бепарвогина қарарди. Биринчи раунддаёқ рўпарасидаги рақибнинг ожиз ўринларини илғаб олар, сўнг бирин-кетин сабот ва шиддат билан мушт туширар-ди. Унинг мўлжали аниқ, зарбалари ларзакор бўларди ҳар гал. Бундан ман-ман деган ғаним ҳам гангиб қолар, ўзини қайта тиклашга имкон тополмасди.

Ҳар бир раунд бетакрор спектаклни эслатарди. Яна ҳам рамзийроқ қилиб айтсам, биринчи раунд комедияга, иккинчиси драмага, учинчиси фожеага ўхшарди. Дастлабки дақиқаларда Руфъат ринг бўйлаб шундай ҳамоҳанг ҳаракатлар қилардики, йигит рақсига ўҳшаб кетарди у. Орқага, ёнга қараб чекиниши; боши, элкасини кўз илғамас шиддат билан олиб қочиши, рақибига имконлар бериб, тағин уни ҳолдан тойдиришини кузатиш мароқли эди. Иккинчи раундда вазият ўзгача тус оларди: Руфъат босиқлиқ, ишонч билан ҳужумга ўтарди. Кутилмаганда унинг чўқмор муштлари рақибни гандираклатиб ташларди. Одатда ўйин тақдири ана шу раундда ҳал бўларди, лекин Руфъат зоҳирий бир мардлик билан рақибини авайлар ва учинчи учрашувга ҳам ўрин қолдирарди. Оҳирги раунд эса кўп ҳолларда поёнига етмаёқ рақиб қўлини кўтарарди.

Кинорежиссёрларимиз унинг баҳодир қоматини қайта–қайта суратга олишар, шоирларимиз уни миллатнинг фахри деб мадҳ этишарди. Машраб Бобоевнинг Руфъатга бағишланган "Юрак" деган шеърини ёдлаб юборгандик.

Мен асли қўлга шеър битишим керак....
Қорачўғимда — олис Гавана.
Кўксимиз — ринг.
Асаб системамиз,—
Юксак волтли электр тармоғи.
Симлар-ку салқиндан таранглашади,
Асабимиз симлари эса!—
Юксак ҳароратдан таранг.
Шу қадар тарангки,
Салгина хатога йўл қўйилса — бас!
Катта ёнғин чиқиб кетади.

Мен асли қўлга шеър битишим керак...

Кўксимиз — ринг,
Рингда жанг борар.
Жанг қуроли — мушт.
Лекин мушт муштдай бўлмаса:
Бош бармоқда новокаин;
Ўрта бармоқда новокаин;
Холис бармоқда...
Чимчалоқда...
Энди бунинг аҳамияти йўқ...
Мушт — мушт эмас,
Поролон қўлпоқ бўлса...
Унда нима билан жанг қилинади?

Мен асли қўлга шеър битишим керак....
Лекин қўлда соғлом мушт бўлмаса,
Нима билан жанг қилади боксчи?
Нима билан енгади рақибини?
Нима билан?

Мен асли қ¢лга шеър битишим керак...

Лекин ана...
Муштдайгина бир нарса жанг қилмоқда
Шу муштдайгина нарса туфайли
Поролондай юмшоқ мушт
Чўқморга айланган.

Мен гарчи қўлга шеър битишим керак,

Лекин юракка атадим шеърни
Чунки асосий гап — юракда.
Чунки ҳамма гап — юракда!

Аммо...
Надоматлар бўлсинким...

Бу нохуш ҳол бир неча йил муқаддам АҚШда рўй берди. Паҳлавонимиз бу гал ана шу мамлакат чемпиони Стивенсон билан майдонга тушди. Америка бор овоз билан ҳайқириб, ўз чемпионини олқишларди, байроқлар ҳавода бетиним селпинар; прожекторлар, обективлар батамом кураш майдонига қаратилганди.

Мен Стивенсонни кўрдим-у, унга зоҳиран ачиндим, чунки у Руфъатга нисбатан ёш ва жуссасиз эди. Жаҳон чемпиони бояқишни бир зарб билан мажруҳ қилиб ташлайдигандай эди назаримда.

"Бокс!" ҳитоб қилди ҳакам.
"Ё, Жамшид!" илтижо қилиб қолдик биз.

Ғалабага ташна рақиблар бир-бирларига ташланишди. Муштлашиш таомилларини сув қилиб ичган ҳамзаминимиз ўзига хос босиқлик билан мушт тушира бошлади. Йўқ, у дастлаб чекинган бўлиб, одатига кўра рақибига имкон берди, душман қалъанинг омонат жойларини излагандек, унинг ожиз томонларини " пайпаслаб" кўрди.

Ҳа, Стивенсон аксарият ёшлардек қизиққон ва тажрибасиз эди. У ўзини аямай жаҳон чемпионига ташланар, лекин бунинг эвазига мушт егани қоларди. Шўрлик шундай шошқалоқлик қилардики, кўп ҳолларда Руфъатни қучоқлаб олар ва улар шу тариқа ҳам бир-бирларини дўппослашар; судя уларни бир азобда ажратиб қўярди.

Биринчи зангдан сўнг Руфъатга таъриф беришди.
"Жаҳон чемпиони, тўрт марта мамлакат чемпиони, олий даражадаги фалон ва фалон муштлашишларнинг мутлақ ғолиби".

"Бокс!"

Рақиблар жамики қувват ва ғазабларини темир муштларига тўплаб, ҳамлага ўтдилар. Тағин қий-чув, ҳаяжонлар... Стивенсон дегани эса негадир биз интиқ бўлиб кутгандай чекинмас, узала тушиб йиқилмас, баръакс тағин ҳам шиддатлироқ бўлиб, оҳудай сакрар, чақиндай ялтирарди. Руфъатнинг муштлари падарқусурни ҳолдан тойдириш ўрнига унга куч-қувват ато этаёттанга ўхшаб кетар ва бундан биз дилтанг-у дилғаш бўлардик.

Океан ортидаги қитъа ҳамовоз ва ҳамдард бўлиб бақиришни авж олдирар, Стивенсонни олқишларди. Йўқ, Руфъат ҳам ёлғиз эмасди: бутун Ўзбекистон, эҳтимолки бутун мусулмон олами тақдирдан унга омадлар тиларди.

Биз Руфъатнинг арқонлар билан чоркунжак қилиб ўралган кафтдек жойдаги ҳудудсиз жасоратини ҳамиша умид ва қониқиш билан томоша қилардик. Ўша куни биринчи бор дилимизга ўт тушди, ҳавотирландик. Чунки ҳамюртимиз муҳофазага ўтиб олгани, мускулларидаги қувватни ҳасисона тежаётганига гувоҳ бўлдик. Начора, энергияни ортиқча сарфлаб ҳам бўлмасди: олдинда учинчи раунд бор эди.

Муштлашиш давом этарди.

Руфъат чарчай бошлади. Тажрибалари ва яшириб қўйган сўнгги ҳийлаларини ишга солиб, Стивенсонга устма-уст мушт туширди. У эса бунга жавобан рақибини бурчакка қисиб олиб, беаёв дўппослашга киришди.

Ҳар қалай шу пайт нажоткор занг янгради. Ҳа, нажоткор эди у. Боксчилар нафасларини, томошабинлар ҳаяжонларини саранжомлаб олишларига имкон берадиган садо эди у. Сўнг Стивенсонни таништиришди. У Руфъатдан анча ёш, кўпчиликка таниш бўлмаган боксчи экан. Лекин баччағар, ногаҳонда қўлга тушган балиқдай типирчилар, курашга ташналигини намоён этарди.

Учинчи раунд кўп давом этмади. Лаънати Стивенсон ногаҳонда чақмоқдек отилиб, Руфъатга мушт туширди. Аммо - лекин ёмон ўрди, бераҳм!
Руфъат Рисқиев йиқилди!

У билан бизнинг умидларимиз ҳам чилпарчин бўлгандай эди. Ҳа, бутун планетанинг кўз ўнгида йиқилиб ётган шунчаки боксчи эмас, гўёки менинг миллатим, ватаним, шон-шуҳратим, номусим эди. Кўзимдан ёш тирқираб кетди!

Бир! Икки! Уч! Тўрт!....ҳакам бармоқларини бирин-кетин букиб санар ва ҳар бир рақам бошимга тўқмоқ бўлиб уриларди. Етти! Саккиз!.... Ниҳоят, Руфъат ўрнидан турди. Йўқ, у энди аввалги девқомат ва шиддаткор Рисқиев эмасди; баракс ноумид ва пажмурдароқ бир вужуд эди. Шу пайт операторлар Стивенсонни ҳам кўрсатишди — у ҳамон курашга талпинарди.

Мен ҳамзаминимиз қаршисида енгилмас ва ҳамиша ғолиб НАВҚИРОНЛИК турганини кўрдим. Буни Руфъат ҳам ҳис этди ва мардларча рақибининг пешонасидан ўпиб, унга омадлар тилади.

Ўғлим! Навқиронлик, ғолиблик демакдир. Диалектик материализмнинг инкорни-инкор деб аталадиган шафқатсиз қонуни рингда яққол намоён бўлади. Бизни доғда қолдирган Стивенсон ҳам эртами-кечми бу майдондан ана шундай ноумид бўлиб, шалвираб чиқиб кетади.Чунки балокаш дунёда омад дегани кўп ҳолларда навқирон одамларнинг эшигини қоқади. Буни ҳамиша ёдда тут ва шунга қараб иш кўр.

Бир чапани одамдан шундай нақл эшитгандим: ўн—қўй, йигирма — бўри, ўттиз — арслон, қирқ — қилич, эллик- пахта, олтмиш — ахта, етмиш — нўхта, саксон — тахта.
Бу мақолни шарҳлаб ўтирмайман—ўзинг хулоса чиқариб ол!

Йигитга ўлим йўқ — ўзини тиққа уради, дейишади, Азиз ўғлим! Сенга етказилган зарофат, энг аввало менга етказилган жароҳат эканлигини унутма. Агар билсанг, амбразурага кўксини қўйган жангчи жасоратидан кўра яшаш учун курашган, дон сепган, ниҳол ўтқазган, китоб ёзган хокисор кишининг жасоратини устун қўярдим!

Ҳа, энг катта жасорат яшаш, зурриёт ва эзгулик қолдиришдир! Ўзга юртларнинг манфаатлари учун жон берган йигитларга жуда ачинаман. Уларни ана шу ўлимга сафарбар этганларга қирон келсин дейман.

Уруш ва жанжалларни ҳамиша ёмон одамлар бошлайди ва унда яхши одамлар нобуд ёки мажруҳ бўлишади! Буни унутма.

Ичкиликка берилма, чекма, аблаҳ одамлар билан ҳамтовоқ бўлма, балодан ҳазар қил, десам мени эзмаликда айблама. Тўғри, бу ўгитларни бобокалонларимиз жуда ибратомуз қилиб ёзганлар, муаллимлар ва яхши одамлар неча бор қулоғингга қуйишган. Лекин гоҳида, мулло бўлсанг, такрор қил, деган нақлни ҳам унутмаслик керак” [44]

Энди ёзувчи Нусрат Раҳмат хатоларини санаб ўтай.

Нусрат Раҳмат жумладан бундай ёзган.

“Бу нохуш ҳол бир неча йил муқаддам АҚШда рўй берди. Паҳлавонимиз бу гал ана шу мамлакат чемпиони Стивенсон билан майдонга тушди. Америка бор овоз билан ҳайқириб, ўз чемпионини олқишларди, байроқлар ҳавода бетиним селпинар; прожекторлар, объективлар батамом кураш майдонига қаратилганди” [44]

Биринчидан, Нусрат ака тасвирлаётган бокс жангги, яъни ҳаваскор боксчилар ўртасида Биринчи Жаҳон чемпионати АҚШда эмас, Куба пойтахти Гавана шаҳрида 1976 йилда бўлиб ўтди.

Иккинчидан, Теофило Стивенсон (1952-2012) АҚШлик эмас, балким Кубалик жаҳонга машҳур боксчидир. Унинг бўйи 201 см бўлиб, оғирлиги 81 кгдан зиёд. Шу сабабли у оғир вазндаги жангларда қатнашган (оғир вазнга 81 кгдан 91 кггача киради). У ўз вазнида 1972 йилги Мюнхен, 1976 йилги Монреал, 1980 йилги Москва Олимпиадаларининг олтин медали, 1974 йилги Гавана, 1978 йилги Белград, 1986 йилги Рено шаҳрида ўтказилган Жаҳон чемпионатларининг олтин медали, 1975 йилги Мехико ва 1979 йилги Сан-Хуан шаҳарларида ўтказилган Панамерика ўйинларининг олтин медалини олган, СССРда хизмат кўрсатган спортчи, ҳаваскор боксчилар ўртасида 20-асрдаги энг машҳур боксчидир. [45]

Теофило Стивенсон 1986 йилда боксдаги фаолиятини тугатгач Кубанинг кўп йиллик давлат раҳбари бўлмиш Фидел Кастронинг (1926-2016) тансоқчиси бўлиб хизмат қилди. Теофило Стивенсон 2012 йил 11 июн куни инфаркт (юрак ҳуружи) сабабли 60 ёшида вафот этди. [45]

Учинчидан, Кубалик Теофило Стивенсон учун америкаликлар бор овоз билан ҳайқириб, АҚШ байроқларини ҳилпиратиб олқишлаган эмас. Ўша залда Куба байроқлари ҳилпираганди, залда эса бокс мухлислари билан бирга Куба халқининг жоҳийси Фидел Кастро ҳам мухлислик қилди.

Тўртинчидан, Руфат Рисқиев ва Теофило Стивенсон рингда бирор марта ўзаро жанг қилган эмас. Чунки уларнинг вазни турлича бўлиб, ҳар хил вазн тоифаларида қатнашган.

Шу ерда ҳаваскорлик бокси вазнлари ҳақида қисқача маълумот бериб ўтай. 2002 йилдан бошлаб ўнта вазн тоифаси жорий этилган (ундан аввал 12 та эди).

“Ҳаваскорлик боксидаги вазн тоифалари (2021 йил 1 июлдан).

Вазн (кг) Тоифа номи Тоифанинг инглизча номи

92+ Супероғир вазн Super heavyweight
87-92 Оғир вазн Heavyweight
81-86 Биринчи оғир вазн Cruiserweight
76-80 Яримоғир вазн Light heavyweight
72-75 Ўрта вазн Middleweight
68-71 Биринчи ўрта вазн Light middleweight
64-67 Яримўрта вазн Welterweight
61-63,5 Биринчи яримўрта вазн Light welterweight
58-60 Енгил вазн Lightweight
55-57 Ярим енгил вазн Featherweight
52-54 Енгил вазн Bantamweight
49-51 Ўта енгил вазн Flyweight
46-48 Энг кам вазн Miniflyweight” [46]

Ушбу жадвалдан кўриниб турибдики, Руфат Рисқиев ўрта вазнда (75 кггача), Теофило Стивенсон эса оғир вазнда (92 кггача) мусобақаларда қатнашган. Шу сабабли Руфат Рисқиев ва Теофило Стивенсон рингда бирор марта ўзаро жанг қилган эмас.

Нусрат Раҳмат ўз ҳикояти давомида бундай ёзган.

“Учинчи раунд кўп давом этмади. Лаънати Стивенсон ногаҳонда чақмоқдек отилиб, Руфатга мушт туширди. Аммо - лекин ёмон урди, бераҳм!
Руфат Рисқиев йиқилди!” [43]

Мен телевизор орқали 1976 йилги ўша жангни кўрган бокс мухлиси сифатида айтмоқчиманки, Майкл Спинкс учинчи раундда Руфат Рисқиев қорнининг пастроқ қисмига қаттиқ ургани натижасида у бироз олдинга букчайди, лекин йиқилган эмас. Нусрат Раҳмат ва бокс мухлислари 1976 йилги ўша жангни www.youtube.com сайтида кўришлари мумкин ([47]-га қаранг).

Умуман олганда, Нусрат Раҳмат ушбу ҳикоятини ҳақиқий фактлар асосида қайтадан ёзиши керак. У ҳозир Ўзбекистонда эканлигини ҳисобга олсак, бемалол Руфат Рисқиев билан учрашиб суҳбатлашса ва ўз ҳикоятини қайтадан ёзса маъқул иш бўларди. Нусрат ака умри давомида журналист бўлганлиги ва минг-минглаб ватандошларимиз билан турли мавзуларда суҳбатлашгани ҳамда Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист эканлигини ҳисобга олсак, Руфат ака билан учрашиб суҳбатлашиш унинг учун қийин иш эмас. Руфат ака эса очиқ, мард ўзбек ЙИГИТИдир!

Мен ёзувчи Нусрат Раҳматнинг Руфат Рисқиевга нисбатан жиддий хатоси ҳақида 2020 йилда алоҳида мақола қилиб ёздим ([48]) ва мақоламни Фейсбук тармоғи орқали унинг саҳифасига жўнатдим. Ҳеч қандай жавоб келмади. Кимнинг имконияти бўлса Нусрат акага бу ҳақда айтса яхши бўларди. Ахир инсон ўз хатосини тириклигида ўзи тузатса яхшику.

Таҳлилий мақоламнинг асосий мавзуси – Руфат Рисқиев тақдирига қайтсам.

21. МУҲАММАД АЛИ ВА РУФАТ РИСҚИЕВ


Фото 10. Муҳаммад Али (1942-2016). [49]

Руфат Рисқиев 1976 йилги Монреаль олимпиадасидан кейин саккизта бармоғи синган ҳолда 27 ёшида катта боксни тарк этди. Менимча, у жуда тўғри иш қилди.

1978 йил июн ойида профессионал бокснинг афсонавий қаҳрамони Муҳаммад Али (Кассиус Клей) бокс мухлислари билан учрашиш мақсадида Совет Иттифоқига, жумладан Тошкент ва Самарқандга келди. Муҳаммад Алининг Тошкент ҳамда Самарқанд сафарларида Руфат Рисқиев ҳамроҳлик қилди ва мухлислар билан бўлган учрашувларда қатнашди. Муҳаммад Али ва Руфат Рисқиевнинг Самарқанддаги учрашувида мен ҳам қатнашдим.

Аввал Муҳаммад Али (Кассиус Маркелус Клей) таржимаи ҳолидан қисқача маълумот келтирай.

“Тўлиқ исми шарифи: ингл. Muhammad Ali (мусулмон); ингл. Cassius Marcellus Clay.
Лақаби: Энг буюк (ингл. The Greatest)
Фуқаролиги: АҚШ.
Туғилган санаси: 1942 йил 17 январ.
Туғилган жойи: Луисвилл, АҚШ.
Вазн тоифаси: 90,892 (супероғир вазн: 200 фунт Х 453,59 грамм = 90,718 кг дан зиёд, А.Ш.).
Туриши: ўнақай.
Бўйи: 191 см.
Қулочи кенглиги: 198 см.
Профессионал пиллапояси (карьераси)
Биринчи жангги: 1960 йил 29 октябр.
Охирги жангги: 1981 йил 11 декабр.
Жанглар сони: 61.
Ғалабалар сони: 56.
Нокаут билан ғалабалар: 37.
Мағлубиятлар: 5.
Дуранглар: 0.
Ўтказилмаганлари: 0” [50]

Муҳаммад Али професионал боксда ўтказган ҳар бир жанги ва натижалари ҳақида [51]-мақолада батафсил маълумот ёзилган.

Қуйидаги маълумотлани “Биография Мухаммеда Али” (“Мухаммад Алининг таржимаи ҳоли”) номли [52]-мақоладан келтирдим.

Кассиус Маркелус Клей 1942 йил 17 январ куни Луисвилл шаҳрида (АҚШ, Кентукки штати) туғилган. 12 ёшидан бокс билан шуғулланган.

1960 йил 25 август-11 сентябр кунлари Рим (Италия)да ўтказилган 17-Олимпиадада яримоғир (81 кг гача) вазнда Олимпиада чемпиони бўлган.

Кассиус Клей 1960 йил 29 октябр куни профессионал боксда биринчи учрашувини ўтказиб ғалаба қозонди. У профессионал бокс рингларида 61 та жанг ўтказиб, 56 тасида ғалаба қозониб, 9 та чемпионлик унвонига эга бўлди.

У 1964 йил 25 феврал куни Сонни Листон устидан ғалаба қозониб, профессионал бокс соҳасида супероғир вазнда биринчи марта Жаҳон чемпиони бўлди.

Ушбу тарихий ғалабадан кўп вақт ўтмай - 1964 йилда Кассиус Клей Ислом динини қабул қилди, “Ислом миллати” ташкилотига аъзо бўлди ва ўз исмини Муҳаммад Али деб ўзгартирди.

Муҳаммад Али кейинчалик исмлар масаласида фикр юритиб бундай деганди:

“Кассиус Клэй қулнинг исмидир. Мен уни танламаганман ва истамасдим. Мен Муҳаммад Алиман, озод инсон исми – маъноси Ҳудо севган банда дегани – ва одамлар мен билан ёки мен ҳақимда гаплашётганларида шу исмни истеъфода қилишларига ундайман. Истардимки, одамлар ҳудди мени севгандек бошқа барча инсонни севсалар. Дарҳақиқат, ана шунда дунё яхшироқ бўларди”. [52]

АҚШ раҳбарияти 1960-йилларда Вьетнамга қарши олиб борган адолатсиз урушига норозилик сифатида Муҳаммад Али 1967 йили АҚШ армиясида хизмат қилишдан бош тортди. Уни 1967 йил 20 июнда суд қилишиб, айбдор деб топишди. Оқибатда бокс федерациялари уни чемпионлик унвонидан маҳрум қилди. [52]

Муҳаммад Али ўз ҳақ-ҳуқуқи ва Вьетнамдаги ноҳақ урушга қарши тўрт йил давомида кураш олиб борди. У бу мавзуда АҚШдаги кўплаб университетларда ва бошқа учрашувларда ажойиб маърузалар қилди. Афсуски, инсон ҳуқуқлари ҳимоясига бағишланган ушбу маърузалари шу кунгача ўзбек тилига таржима қилиб, сайтларда чоп этилмаган.

Унинг шикоят аризаси ҳали апелляция босқичида бўлсада, Джоржия штати сенатори Лерой Р. ёрдамида Муҳаммад Али рингда жанг ўтказиш учун 1970 йил 12 август куни лицензия олишга ва 1970 йил 26 октябр куни жанг ўтказиб, 3-раундда техник нокаут билан ғалаба қозонишга эришди.

Ниҳоят, 1971 йил 28 июнда АҚШ Олий суди Муҳаммад Алига нисбатан чиқарилган илгариги ноҳақ суд қарорини бекор қилди. [52], [53]

Муҳаммад Али 1974 йил 30 октябрда Киншасса шаҳрида Джордж Форманни рингда енгиб, супероғир вазнда иккинчи марта дунё чемпиони бўлди [51]. (Эслатиб ўтаман: Киншасса 1971 йил 27 октябридан 1997 йил 17 майга қадар Заир давлати, 1997 йил 17 майдан кейин Конго Демократик Республикаси пойтахти, Африка).

Муҳаммад Али 1978 йилда бокс билан хайрлашишни режалаштирганди. 1978 йил май ойига биринчи рақамли даъвогар Кенн Нортон билан учрашувга шартнома тузилганди. Шу жангга қадар 1976 йилги Монреаль олимпиадаси чемпиони, профессионал оғир вазнда бор-йўғи 7 марта учрашув ўтказган (6 та ғалаба ва 1 дуранг), даъвогарлар рўйхатида ўнинчи ўринда турган 24 ёшли Леон Спинкс билан жанг белгиланди. Ушбу учрашув 1978 йил 15 феврал куни Лас-Вегасда (АҚШ) ўтказилди. [52], [53]

Муҳаммад Али ва унинг промоутерлари Леон Спинкс билан бўладиган жангга етарлича эътибор билан тайёрланмаганлиги ва Леон Спинкснинг катта ирода билан жангги оқибатида Муҳаммад Али 1978 йил 15 феврал куни 15 раундлик жангда очколар бўйича мағлубиятга учради – уч нафар ҳакамдан иккитаси Леон Спинкс ғалаба қозонганини билдирди. Бу Муҳаммад Алининг профессионал рингдаги учинчи мағлубияти бўлди. [51]

Муҳаммад Али Леон Спинкс билан реванш матчини ўтказишга ва чемпионлик унвонини қайтариб олишга тайёрлана бошлади.

Маълумки, 1980 йил ёзги олимпиада Москвада ўтказилиши режалаштирилганди. Ушбу катта спорт воқеасига тайёргарлик доирасида СССР Спорт қўмитаси раҳбарияти 1978 йил ёзида Муҳаммад Алини Совет Иттифоқига меҳмонга таклиф қилди.

Муҳаммад Али 1978 йил 12 июн куни Москванинг Шереметьево аэропортига келди. У Москвадаги “Метрополь” меҳмонхонасига жойлашди. У тонг соат 5.30 да трусикчан ҳолатда эрталабки югуриш машқини Қизил майдонда югуриб ўтказди, соат 6.00 даги Мавзолей соқчилари алмашишини шу трусукчан ҳолатда томоша қилди. Владимир Ленин жасади сақланадиган Мавзолейда ҳар соатда тантанали равишда соқчилар алмашишарди. [52], [53]

СССР Давлат ҳавфсизлик хизмати (ДХҚ – КГБ) зобитлари тонгда Мавзолей олдида трусикчан турган ва мақсади номаълум бўлган афро-америкалик бақувват кимсани кўриб, кўп ташвишга тушишди. Бу ҳолат тегишли идораларда муҳокама қилиниб, ўша пайтда СССР Спорт федерациясида таржимон бўлиб ишлаётган Юрий Марковга алоҳида топшириқ беришди: у энди “Метрополь” меҳмонхонасида тунайдиган бўлди ва унга Муҳаммад Алининг бу ҳамда бошқа ғайриоддий чиқишлари олдини олиш вазифаси топширилди. [52], [53]

Муҳаммад Али 1964 йилдан бери мусулмон бўлганлиги сабабли СССРдаги ислом маркази бўлмиш Тошкент ва Самарқанд шаҳрига сафар қилиши ҳақида олдиндан шарт қўйганди. Шу сабабли у Москвадан Тошкентга келди. Бу ҳақда [10]-мақолада бундай деб ёзилган.

“1978 йил июнда Тошкентга Муҳаммад Али келди. Уни спорт раҳбарияти, улар орқасидан эса “нон-туз”, қизлар ва пионерлар даста гуллар билан “олий даражада” кутиб олишди, ҳаммаси “рисоладагидек” ... Қарангки, вақтинчалик келган юлдузга “сизнинг чемпионингиз –Рисқиевни” чақириш керакмиш, уни эса одатдагидек таклиф этишни “унутишибди” ... Эслашга тўғри келди ...” [10]

“- Ислом динини қабул қилган Али учрашувда бир оғиз ҳам гапирмай, кўпроқ тинглади, - деди учрашувга гувоҳ бўлганлардан бири. - Қуръон борасидаги билимларини кўрсатмади. Масжидлардан бирида унга олтин иплар билан тикилган муқаддас чопон совға қилинди. Ҳар бир мусулмон меҳмон учун бундай чопон катта аҳамиятга эга эди.

Фото 11. Масжидда Муҳаммад Алига олтин иплар билан тикилган муқаддас чопон совға қилинди. [54]

“Совет матбуотида буюк боксчининг Ўзбекистонга ташрифи мана шундай тасвирланган эди:

- Самимий ўзбекистонликлар таниқли спортчи ва унинг ҳамроҳларини жуда яхши меҳмон қилишди. Белгиланган дастур жуда катта бўлиб, пойтахт Тошкентдан ташқари, қадимий Самарқанд ва Буxоро шаҳарларига ҳам экскурсия қилиш режалаштирилганди. Ҳамма ёқда - мўл-кўлчилик, меҳмондўстлик. Учрашувларда меҳмонларни олма, гилос, нок, узум билан сийлашарди. Ундан кейин дастурхонга палов тортиларди. Дастлаб умуман овқат емаган Муҳаммад бора-бора ўзини тутиб тура олмади. Ўзбекларнинг палови уни ўзига ром қилиб қўйди. Аста-аста манти, чучвара ҳамда сомсалардан татиб кўра бошлади. Кейинчалик Москвадаги журналистлар билан учрашувда у Тошкентдан тўрт килограмм ортиқча вазн олиб келганини таъкидлаб ўтади.” [54]

Муҳаммад Али Тошкентдан кейин 2750 ёшли Самарқандга ташриф буюрди. У Самарқанднинг тарихий ёдгорликларини томоша қилди ва Самарқанд Давлат университети Бош корпусининг иккинчи қаватида жойлашган катта мажлислар залида талабалар ҳамда домуллалар билан учрашув ўтказди.

Мен Самарқанд Давлат университетини 1975 йилда тугатгач, йўлланма билан Тошкентдаги Кибернетика илмий ишлаб чиқариш бирлашмаси таркибидаги СПКБ АСУнинг Самарқанд шаҳридаги филиалида муҳандис-дастурловчи (инженер-программист) бўлиб 1975-1977 йилларда ишладим. Ушбу филиал директори Жуманов Исроил ака 1977 йилдан бошлаб докторлик диссертация устидан илмий изланишлар бошлади. Шу сабабли у филиалдаги беш нафар ёш ходимга илмий раҳбар бўлиб, 1977 йил ноябр-декабрида аспирант қилиб олди. Шу аспирантлар сафида мен ҳам бор эдим.

Мен аспирант сифатида 1978 йил бошида Тошкентда Аспирантлар ётоқхонасидан (Тошкент, Академиклар шаҳарчаси, Ф.Хўжаев кўчаси, 51-уй) жой олган эдим. Исроил ака Самарқандда яшаб ишлаётгани сабабли мен вақтимнинг каттагина қисмини Самарқандда яшаб ишладим. Яъни Муҳаммад Али ва Руфат Рисқиев Самарқандга 1978 йил июнида келишганда мен ўша ерда эдим.

Дунёда машҳур Муҳаммад Али Самарқандга келишини ва СамДУда талабалар билан учрашув бўлишини эшитиб бордим (қаердан эшитганим ёки газетада ўқиганим ҳозир эсимда йўқ). Катта мажлислар зали талабалар ва домуллалар билан лиқ тўлди. Учрашув бошида Муҳаммад Али, Руфат Рисқиев ва уларга ҳамроҳлик қилаётган 3-4 киши саҳнага қўйилган Президиум столи атрофига ўтиришди. Кимдир Муҳаммад Али тўғрисида қисқача кириш сўзини гапирди. Сўнгра сўз Муҳаммад Алига берилди. У қисқача сўзлаб, шу 1978 йил сентябрида АҚШда Майкл Спинксга қарши реванш матчига чиқишини ҳам айтди.

Шундан кейин учрашувнинг иккинчи қисми бошланди. Президиумдаги столлар четга олиб қўйилди. Муҳаммад Али ва Руфат Рисқиев спорт формасида, яъни трусик ҳамда майкада бокс қўлқопини кийиб саҳнага чиқишди. Бўйи 191 см ва оғирлиги 100 кг га яқин бўлган Муҳаммад Али олдида бўйи 184 см ҳамда оғирлиги 75 кг бўлган Руфат Рисқиев анчагина пастроқ бўлиб кўринарди. Улар рингдаги каби бокс жангини, машқини кўрсатиб боксга тушишди. Муҳаммад Алидек супероғир вазндаги машҳур профессионал боксчи ватанимизнинг машҳур боксчиси Руфат Рисқиев билан биргаликда саҳнада енгил сакраб боксга тушаётганини яқин масофадан кўриш бир умр эсда қоларли ажойиб томоша эди.

Муҳаммад Али Самарқанд сафаридан кейин Тошкент орқали Москвага қайтди. 1978 йил 19 июн куни Кремлда СССР раҳбари Леонид Брежнев қабул қилиб, у билан 35 дақиқа гаплашди. Суҳбат охирида Л.Брежнев Муҳаммад Алига ўзининг «Малая земля» (“Кичик ер”) китобчасига дастхат ёзиб топширди ва соат совға қилди. [55]

Муҳаммад Али 1978 йил 20 июн куни Москвадан АҚШга учқичда жўнаб кетди.

Муҳаммад Али 2016 йил 3 июн куни АҚШда вафот қилди. Уни Кентукки штати Луисвилл шаҳридаги мусулмонлар қабристонига дафн қилишди. Қабр тошида у айтган қуйидаги сўзлар ёзилган: “Service to others is the rent you pay for your room in heaven” [56]. Унинг маъноси: “Бошқаларга хизматингиз – бу осмони фалакдаги хонангиз учун тўлаган ижара ҳақингиздир.”


Фото 12. Муҳаммад Алининг қабри устидаги қабр тоши. [56]

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

РУФАТ РИСҚИЕВ ТАҚДИРИ (ДАВОМИ 1)

11. 1974: БИРИНЧИ ЖАҲОН ЧЕМПИОНАТИГА САРАЛАШ
/img0.liveinternet.ru/images/attach/d/4/159/985/159985044_RUFATfot6.jpg" width="596" height="494" alt="RUFATfot6 (596x494, 87Kb)" />
Фото 7. СССРда хизмат кўрсатган мураббий Борис Гранаткин ва Жаҳон чемпиони Руфат Рисқиев. Тошкент, 1975 йил. [7]

Интернет сайтларида бокс бўйича Биринчи Жаҳон чемпионатига доир батафсилроқ маълумот топа олмадим. Фақат финал учрашуви ҳақида қуйидаги маълумот бор экан.

“Финал жуфтликлар таркиби:

48 кг. Хорхе Эрнандес (Куба) - Стефен Мучоки (Кения) - 5:0
51 кг. Дуглас Родригес (Куба) - Альфредо Перес (Венесуэла) - 4:1
54 кг. Вилфредо Гомес (Пуэрто-Рико) - Хорхе Луис Ромеро (Куба) - TKO 2
57 кг. Ховард Дэвис (США) - Борис Кузнецов (СССР) - 3:2
60 кг. Василий Соломин (СССР) - Симеон Куцов (Румыния) - TKO 2
63,5 кг. Айюб Калуле (Уганда) - Валдимир Колев (Болгария) - 5:0
67 кг. Эмилио Корреа (Куба) - Клинтон Джексон (США) - KO 3
71 кг. Роландо Гарбей (Куба) - Алфредо Лемус (Венесуэла) - 3:2
75 кг. Руфат Рисқиев (СССР) - Алек Нэстак (Румыния) - 3:2
81 кг. Мате Парлов (Югославия) - Олег Коротаев (СССР) - TKO 2
Свыше 81 кг. Теофило Стивенсон (Куба) - Мартин Стинсон (США) - 5:0” [23]

Руфат ака бокс бўйича Биринчи Жаҳон чемпионати ҳақида 2008 йил 21 июл куни Би-би-си радиосига берган интервюсида бундай деган эди.

“Би-би-си: Руфат ака, барча унвонларингиз орасида ўзингиз учун энг қадрли, деб қайси бирини айтган бўлардингиз?

Руфат Рисқиев: Жаҳон чемпионлиги. Ўшанда ҳам қўлларим уч жойидан синган – чап қўлим икки жойидан, ўнг қўлим бир жойидан... Тўрт учрашувни синган қўлларим билан олиб борганман. Бўйим 1 метр 84 сантиметр, вазним 75 кг бўлган. Биринчи учрашувда канадалик, иккинчисида аргентиналик (ўшанда чап қўлимни синдирганман), учинчисида бўлғористонлик (унда ўнг қўлимни синдирганман), тўртинчисида олмониялик ва ниҳоят финалда руминиялик боксчи билан рингга чиққанман” [11]

Бокс бўйича Жаҳон чемпионатларига доир қўшимча маълумот. 1-5-чемпионатлар ҳар тўрт йилда бир марта, 1989 йилдан бошлаб ҳар икки йилда бир мартадан ўтказилмоқда. 2023 йил 30 апрелдан 14 майга қадар Тошкентда бокс бўйича 22-Жаҳон чемпионати бўлиб ўтди.

Навбатдаги 23-Жаҳон чемпионати 2025 йилда Япониянинг Осака шаҳрида бўлиб ўтади. [24]

13. УНВОНЛАР

Фото 8. СССР (Совет Иттифоқи)да хизмат кўрсатган спорт устаси белгиси. [25]

Бокс бўйича Биринчи Жаҳон чемпионатида чемпион бўлгани учун Руфат Рисқиевга 1974 йилда СССР (Совет Иттифоқи)да хизмат кўрсатган спорт устаси (Заслуженный мастер спорта СССР) фахрий унвони берилди. Шу унвон тарихига доир қисқача маълумот.

Совет Иттифоқининг 1922-1938 йиллардаги олий ижроия органининг номи Марказий ижроия қўмитаси (ЦИК – Центральный исполнительный комитет) эди. СССР Марказий ижроия қўмитасининг 1934 йилдаги қарорига кўра бир умрлик СССРда хизмат кўрсатган спорт устаси унвони жорий этилди. Боксчилар ўртасида бу унвонга биринчи бўлиб 1936 йилда В. П. Михайлов, 1937 йилда Е. И. Огуренков ва Н. Ф. Королев эришди. [25]

1936 йилдан 1991 йил 1 январга қадар бор-йўғи 94 нафар боксчига СССРда хизмат кўрсатган спорт устаси унвони берилган: А.Абрамов, И.Авдеев, А.Агаларов, В.Агеев, И.Акопкохян, Ю.Александров, Ю.Арбачаков, Э.Аристакесян, В.Баранников, И.Багаев, Я.Браун, А.Булаков, А.Булычев, В.Быстров, Г.Вартанов, П.Вертков, Г.Гаврилов, И.Ганыкин, Ш.Горгаслидзе, А.Гольштейн, Е.Горстков, К.Градоплов, А.Грейнер, О.Григорьев, Л.Гудушаури, Б.Денисов, С.Емельянов, В.Енгибарян, Александр Засухин, В.Засыпко, И.И.Иванов, И.К.Иванов, А.Зосимов, Н.Карцев, Д.Квачадзе, А.Киселев, А.Климанов, И.Князев, С.Конакбаев, Н.Королев, А.Кошкин, А.Крупин, А.Ксенафонтов, В.Кудрявцев, Б.Кузнецов, А.Курнявке, Б.Лагутин, В.Лемешев, В.Лимасов, В.Львов, А.Лясоте, В.Меднов, В.Мирошниченко, В.Михайлов, А.Навасардов, П.Никифоров, Б.Никаноров, А.Нурмаханов, Е.Огуренков, А.Папьян, Д.Позняк, В.Попеченко, В.Рачков, РУФАТ РИСҚИЕВ, В.Рыбаков, И.Ружников, Ш.Сабиров, В.Савченко, В.Самойлов, В.Сафронов, Л.Сегалович, С.Сивко, В.Соколов, В.Соломин, Б.Степанов, В.Степанов, С.Степашкин, В.Стольников, Р.Тамулис, А.Тимошин, А.Френкин, В.Фролов, Е.Фролов, А.Хаматов, Г.Шатков, Н.Шановазов, Г.Шевалдышев, Е.Шеронин, В.Шишов, А.Шоцикас, В.Щербаков, С.Щербаков, В.Шин, К. Цзю, А.Ягубкин, В.Яновский. [26]

Совет Иттифоқи даврида СССРда хизмат кўрсатган спорт устаси фахрий унвони олган 94 нафар атоқли боксчилар орасида биттагина ўзбек бор – у Руфат Рисқиевдир.

Фото 9. СССР (Совет Иттифоқи)да хизмат кўрсатган спорт устози белгиси. [27]

Руфат Рисқиев Биринчи Жаҳон чемпиони бўлгач 1974 йилда унинг мураббийи Борис Гранаткинга СССРда хизмат кўрсатган спорт устози фахрий унвони берилди. Бу унвон СССР Халқ комиссарлари кенгашининг қарори билан 1956 йилда киритилган бўлиб, 1956-1991 йиллар давомида бокс бўйича фақат 80 нафар таниқли устозга берилди: С. Авдиенский, А. Агаларов, А. Аникин, А. Антонов, Э. Аристакесян, А. Бакрадзе, В. Белов, К. Бирк, И. Багаев, С. Болдырев, Ю. Бражников, А. Буличев, Ю. Бухман, Л. Вяжлинский, О. Гарганджия, Г. Гаспарян, М. Гашлом, Г. Герасимов, В. Гинкель, К. Градополов, БОРИС ГРАНАТКИН, Б. Греков, А. Гришин, А. Дементьев, С. Джаксон, Г. Джероян, М. Завьялов, И. Иванов, Н. Ивкин, М. Иткин, В. Киркоров, Г. Кирштейн, А.Киселев, В. Коган, А. Коваленко, В. Коньков, К. Копцев, А. Котов, В. Краснов, В. Курегешев, Г. Кусикянц, А. Лавринович, А. Лавров, В. Лавров, Л. Левин, А. Левицкас, Н. Ли, Н. Маатсоо, Ю. Матулевич-Ильичев, Р. Меграбян, Л. Мисюнас, В. Михайлов, Р. Муртузалиев, Б. Никаноров, В. Никулин, Р. Оганесян, В. Огуренков, Е. Огуренков, Н. Осипов, В. Островерхов, В. Пищев, Ю. Подшивалов, Ю. Радоняк, Л. Сегалович, Ю. Соколов, Л. Соколов, А. Степанов, В. Степанов, М. Степанов, А. Тимошин, В. Тренин, Ю. Цхай, А. Чаплыгин, А. Чеботарев, А. Червоненко, Г. Шевалдышев, А. Шоцикас, В. Щербаков, С. Щербаков. [28]

Руфат Рисқиев бокс бўйича Биринчи Жаҳон чемпиони бўлиши орқали ўз устози Борис Гранаткин номини тарихда қолдиришга ҳам хизмат қилди.

14. 1975: СССР ХАЛҚЛАРИ ОЛТИНЧИ СПАРТАКИАДАСИ

1975 йилги СССР халқлари олтинчи спартакиадаси 19-30 март кунлари Тошкентда бўлиб ўтганди. Шу турнирда СССР чемпионати медаллари ҳам ғолибларга берилди. [29]

«Техник натижалар. 22 март

75 кг (нимчорак финал).
Руфат Рисқиев (Ўзбекистон) - Владимир Рощин (Грузия)
Владимир Редькин (Латвия) - Шабельников (Туркманистон) - аниқ устунлик;
Анатолий Климанов (Украина )- Ануар Исаев (Қозоғистон)- аниқ устунлик (3 р.)
Рахимов (Тожикистон) - Мезенцев (Киргизия)
Рубен Енгибарян (Арманистон) - Владимир Поддубный (Молдавия)
В. Фесюк (Ленинград) - Грицак (Латвия)
Геннадий Толмачев (Эстония) - Калинин (Туркманистон) – аниқ устунлик;
Вячеслав Лемешев (Москва) - Сергей Васильев (Белоруссия)

Техник натижалар. 26 март

75 кг (чорак финал)
Руфат Рисқиев (Ўзбекистон) - Владимир Редькин (Латвия)
Анатолий Климанов (Украина)- Рахимов (Тожикистон)- жангсиз
В. Фесюк (Ленинград)- Рубен Енгибарян (Арманистон)
Вячеслав Лемешев (Москва)- Геннадий Толмачев (Эстония)

Техник натижалар. 28 март

75 кг (ярим финал)
Руфат Рисқиев (Ўзбекистон) - Анатолий Климанов (Украина) – 3:2
Вячеслав Лемешев (Москва) - В. Фесюк (Ленинград)

Техник натижалар. 30 март

Финал.

48 кг. Александр Ткаченко (Украина) - Василий Плакущий (Қозоғистон) – очколар бўйича
51 кг. Владислав Засыпко (Украина) - Сурен Дурян (Арманистон) – 3:2
54 кг. Виктор Рыбаков (РСФСР) - Феликс Пак (Ўзбекистон) – очколар бўйича
57 кг. Ашот Аветисян (Арманистон) - Валериан Соколов (Москва) – очколар бўйича
60 кг. Валерий Львов (РСФСР) - Алексей Шевченко (Қозоғистон)
63,5 кг. Юрий Тхоровский (Украина) - Сурен Казарян (Арманистон)
67 кг. Вячеслав Бодня (Туркмения) - Михаил Терентьев (Ленинград)
71 кг. Владимир Даньшин (РСФСР) - Иван Городилов (Грузия)
75 кг. Руфат Рисқиев (Ўзбекистон) - Вячеслав Лемешев (Москва) - очколар бўйича
81 кг. Олег Коротаев (Москва) - Николай Анфимов (Ўзбекистон)
81 кг дан ортиқ Евгений Горстков (РСФСР) - Петр Заев (Москва)” [29]

Финал босқичида Руфат Рисқиев ва Вячеслав Лемешев ўртасидаги жанг ҳақида “Советский спорт” газетасида 1975 йил 1 апрел кунги мақолада бундай деб ёзишганди.

«Высочайшим накалом борьбы была отмечена встреча Руфата Рискиева и Вячеслава Лемешева. На ринге сошлись чемпион мира и олимпийский чемпион. Под стать титулам боксеров был и бокс в их исполнении — изящный, технически совершенный, тактически изощренный.

Будь в руках судей две золотые медали, они без раздумий вручили бы их соперникам. Но медаль одна, и ее обладателем стал Руфат Рискиев, во второй раз принесший команде Узбекистана победу на спартакиадном ринге” [30]

Шу матннинг ўзбек тилидаги таржимаси (ўзбек тилига мен ўгирганман).

“Руфат Рисқиев ва Вячеслав Лемешев ўртасидаги учрашув жуда юқори даражадаги кураш билан ўтди. Рингда дунё чемпиони ва олимпия чемпиони тўқнашди. Боксчиларнинг унвонларига яраша улар ижросидаги бокс ҳам чиройли, техник жиҳатдан мукаммал, тактик жиҳатдан ранг-баранг бўлди.

Ҳакамлар қўлида иккита олтин медал бўлганида, улар ҳеч иккиланмай рақибларга топширган бўларди. Лекин медаль битта ва Руфат Рисқиев унинг соҳиби бўлди, у спартакиада рингида Ўзбекистон жамоасига иккинчи марта ғалаба олиб келди” [30]

Ватандошимиз Руфат Рисқиев рингда кучли рақибларни чиройли мағлубиятга учратганида рус журналистлари олтин медаль иккита бўлмаганлигидан афсусланишганди.

15. 1976: СССР-АҚШ МАТЧИ

1976 йил 25 январда Москвада, 27 январда – Ереван шаҳрида, 27 январда Тошкентда ва 2 февралда Самарқанд шаҳрида СССР ҳамда АҚШ бокс терма жамоаларининг 8-матчи бўлиб ўтди. [31]

Москвадаги жангда 75 кг вазнда Вячеслав Лемешев АҚШлик Майкл Спинкс устидан очколар бўйича ғолиб бўлди. Еревандаги учрашувда 75 кг вазндаги боксчи қатнашмади.

Тошкентдаги учрашувда Руфат Рисқиев Майкл Спинксни уч марта накдаун ҳолатга учратиб, очколар бўйича ғалаба қозонди. Самарқанддаги учрашувда 75 кг вазнда ўзбекистонлик Владимир Шин АҚШлик Раймон Кейтсга очколар бўйича ютқазди. [31]

Руфат Рисқиевнинг Майкл Спинкс устидан эришган ғалабаси ҳақида «Советский спорт» газетасида бундай деб ёзишганди.

«Полностью, оправдал надежды своих поклонников чемпион мира Руфат Рискиев (75 кг). Его соперник Майкл Спинкс трижды побывал в нокдауне, а сам никак не мог одолеть прочную защиту чемпиона. Тренеры американской команды недаром назвали Рискиева лучшим среди советских участников матча. А с нашей стороны было названо имя Тейлора, который хоть и проиграл, но показал великолепный современный бокс” [32]

“Дунё чемпиони Руфат Рисқиев (75 кг) ўз мухлислари ишончини тўлиқсинча оқлади. Унинг рақиби Майкл Спинкс уч марта нокдаунда бўлди, унинг ўзи эса чемпионнинг ишончли ҳимоясини енгиб ўта олмади. Америка жамоаси мураббийлари Рисқиевни матчдаги совет қатнашчилари орасида энг яхшиси деб айтишгани бежиз эмас. Бизнинг томонимиздан эса Тейлор номи айтилди, у мағлубиятга учраган бўлсада, лекин ажойиб замонавий бокс намойиш этди” [32]

Руфат ака Майкл Спинкс билан яна бир марта - 1976 йилги Олимпиадада финалда тўқнаш келди. Бу ҳақда кейинги 17-18-параграфларда ёзаман.
16. 1976: СССР ЧЕМПИОНАТИ

Бокс бўйича 1974 йилги СССР 41-чемпионати 21-28 март кунлари Россиядаги Свердловск (1924-1991 йиллар Свердловск, 1991 йилдан Екатеринбург) шаҳрида бўлиб ўтди. 75 кг гача вазндаги боксчилар жангги натижалари.

“75 кг.

Ним чорак финал (22 март)
Мустафин (Зенит) - Адамавичус (Локомотив) - аниқ устунлик
Руфат Рисқиев (Динамо) – Борис Сысоев (Зенит)
Вячеслав Лемешев (ВС) - Грицак (ВС) - жангсиз
Юрий Гагарин (ВС) - Владимир Редькин (Локомотив) - аниқ устунлик
Столяров (Водник) - Михалев (Спартак)
Геннадий Толмачев (Динамо) - Грибов (Динамо)

Чорак финал (24 март)
Рубен Енгибарян (Буревестник) - Владислав Фесюк (Рисқиевеҳнат заҳиралари)
Руфат Рисқиев (Динамо) - Мустафин (Зенит)
Вячеслав Лемешев (ВС) - Юрий Гагарин (ВС)
Геннадий Толмачев (Динамо) - Столяров (Водник)

Ярим финал (26 март)
Руфат Рисқиев (Динамо) — Рубен Енгибарян (Буревестник)
Геннадий Толмачев (Динамо) – Вячеслав Лемешев (ВС)

Финал (28 март)
Руфат Рисқиев (Динамо) — Геннадий Толмачев (Динамо)” [33]

Руфат Рисқиевнинг финалдаги жангги ҳақида “Советский спорт” газетасидаги мақолада бунда ёзишганди.

“Очень хотелось Геннадию Толмачеву победить чемпиона мира Руфата Рискиева. Но он понимал, что у него для этого есть только один шанс: нанести решающий удар, пробить защиту чемпиона. Но и Рискиев понимал это и стал действовать по принципу «нападение — лучшая защита». Завязался упорный встречный бой, в котором Рискиев несколько опережал своего партнера. Этот рисунок поединка сохранился до заключительного удара гонга. Рискиев в пятый раз стал чемпионом страны” [34]

“Геннадий Толмачев жаҳон чемпиони Руфат Рисқиев устидан ғалаба қозонишни жуда хоҳлаганди. Лекин у тушунардики, бунинг учун унда фақат битта имконият бор: ҳал қилувчи зарбани бериш, чемпион ҳимоясини ёриб ўтиш. Бироқ буни Руфат Рисқиев ҳам тушунарди ва “ҳужум – энг яхши ҳимоя” принципида ҳаракат қилди. Юзма-юз жиддий жанг бўлиб ўтди, унда Рисқиев ўз рақибидан бироз илдамроқ ҳаракат қилди. Рисқиев бешинчи марта мамлакат чемпиони бўлди” [34]

17. 1976: ОЛИМПИАДА МУСОБОҚАЛАРИ

Маълумки, ёзги 21-Олимпия ўйинлари Монреаль (Канада) шаҳрида 1976 йил 17 июлдан 1 августгача бўлиб ўтди. Олимпиада доирасида 75 кг гача ваздаги Бокс бўйича турнир натижаларини инглиз тилидаги [35]-дан келтираман.

75kg
Preliminaries Dragomir Vujkovic YUG Carlos Betancourt PUR 5:0
Preliminaries David Odwell GBR Mohamed Saoud MAR 5:0
Preliminaries Bernd Wittenburg GDR Bryan Gibson CAN KO 3
Preliminaries Luis Felipe Martinez CUB Fulgencio Obelmejias VEN 5:0
Preliminaries Siraj Din PAK Nicolas Arredondo MEX RSC 3
Preliminaries Lottie Mwale ZAM Zakaria Amalemba KEN both WO.
Preliminaries Ilya Dimitrov BUL Musa Gariba GHA WO.
Preliminaries Rufat Riskiyev URS Jorma Taipale FIN KO 3
Preliminaries Ryszard Pasiewicz POL Jean-Pierre Malavasi FRA KO 2
Preliminaries Michael Spinks USA Jean-Marie Emebe CMR WO.
Preliminaries Fernando Martins BRA Matouk Elsadek LIB WO.
Preliminaries Alec Nastac ROM Philip McElwaine AUS 3:2
Preliminaries Dragomir Vujkovic YUG David Odwell GBR 5:0
Preliminaries Luis Felipe Martinez CUB Bernd Wittenburg GDR 3:2
Preliminaries Siraj Din PAK --- --- WO.
Preliminaries Rufat Riskiyev URS Ilya Dimitrov BUL 5:0
Quarter-Final Michael Spinks USA Ryszard Pasiewicz POL 5:0
Quarter-Final Alec Nastac ROM Fernando Martins BRA 3:2
Quarter-Final Luis Felipe Martinez CUB Dragomir Vujkovic YUG 5:0
Quarter-Final Rufat Riskiyev URS Siraj Din PAK RSC 2
Semifinal Michael Spinks USA Alec Nastac ROM WO.
Semifinal Rufat Riskiyev URS Luis Felipe Martinez CUB 3:2
Final Michael Spinks USA Rufat Riskiyev URS RSC 3

Руфат Рисқиев рингдаги жангларига доир ушбу жадвалдаги маълумотларни инглиз тилидан ўзбек тилига ўгириб келтираман.

“Саралаш: Руфат Рисқиев (СССР) - Йорма Тайпале (Финляндия) KO 3 (KnockOut - нокаут билан ғалаба 3-раундда).

Саралаш: Руфат Рисқиев (СССР) - Илья Димитров (Болгария) 5:0.

Чорак финал: Руфат Рисқиев (СССР) - Сирадж Дин (Покистон) RSC 2 (RSC - Referee stop contest – аниқ устунлигига кўра ғалаба, 2-раундда).

Ярим финал: Руфат Рисқиев (СССР) - Луис Фелипе Мартинес (Куба) 3:2.

Финал: Майкл Спинкс (АҚШ) - Руфат Рисқиев (СССР) RSC 3:2 (RSC - Referee stop contest – аниқ устунлигига кўра ғалаба, 3-раундда)” [35]

Руфат Рисқиев Тошкентда СССР-АҚШ учрашувида 1976 йил 28 март куни Майкл Спинкс устидан ишончли ғалаба қозонди (15-параграфга қаранг). У 1976 йил 31 август куни 1976 йилги Олимпиада финалида учинчи раунд охирига етмай Майкл Спинксдан мағлубиятга учрашининг асосий сабаблари ҳақида 18-параграфда ёзаман.

Таъкидлашим ўринлики, Руфат ака Совет Иттифоқи терма жамоаси орасида финалга етиб борган ва 1976 йилги Олимпиада кумуш медалини олган ягона боксчи эди.

18. ОЛИМПИАДА ФИНАЛИДАГИ МАҒЛУБИЯТ САБАБЛАРИ

www.akter.kulichki.com/boxing/ сайтида бокс бўйича жаҳон чемпиони бўлган Совет Иттифоқи ва Россиялик боксчилар рўйхати берилган ([36]). Ўша рўйхатда Руфат Рисқиев номи ҳам бор. Шу сайтда Руфат ака тўғрисида алоҳида мақола ҳам берилган ([36]). Ўша мақолада 1976 йил Олимпиадасидаги Руфат Рисқиевнинг финал учрашуви ва мағлубиятига доир қуйидаги гаплар ёзилган. Уни ўзбек тилига мен ўгирдим.

«Был близок к золотой медали Руфат и на Олимпийских играх 1976 года в Монреале. Его соперником в финале был будущий чемпион мира среди профессионалов в тяжелом весе Майкл Спинкс. Имея небольшое преимущество в двух раундах, в последнем Майкл Спинкс нанес сильный удар, который переломил Рискиева. Бой был остановлен, и ташкентский чемпион показал рефери, что удар пришелся ниже пояса. Но рефери помотал головой и объявил победителем Спинкса» [37]

“Руфат Монреалда бўлиб ўтган Олимпия ўйинларида ҳам олтин медалга яқин эди. Финалда унинг рақиби профессионаллар ўртасида оғир вазнда бўлажак дунё чемпиони Майкл Спинкс бўлди. Майкл Спинкс икки раундда бироз устунликка эга бўла туриб, охирги учинчи раундда Рисқиевга қаттиқ зарба берди. Бу зарба Рисқиевни синдирди. Жанг тўхтатилди ва тошкентлик чемпион ҳакамга зарба белдан пастга берилганини кўрсатди. Лекин ҳакам бошини чайқади ва Спинксни ғолиб дея эълон қилди” [37]

Мен Руфат аканинг Олимпия рингидаги ушбу ва бошқа жангларини 1976 йилда телевизор орқали томоша қилгандим. [37]-да ёзилган тафсилот тўғри баён этилган.

Ушбу жанг ҳақида Руфат ака 2008 йили бундай деган эди.

“Би-би-си: Таниқли, дунёда ном қозонган бир боксчи сифатида сизнинг ҳам армонингиз борми?

Руфат Рисқиев: Эй, албатта! Бу Олимпиада Ўйинларида Олтин медал ололмаганим... Яъни иккинчи ўринни олганим. Ўшанда ҳам бу менинг айбим эмас, секундантимнинг айби бўлган. Мен унга рингга чиққан пайтимда менга шу-шу гапларни айтиб туринг деб айтганман. Чунки рингга чиққан пайтингизда умуман бошқача аҳволга тушасиз-да... Шунинг учун ҳам боксчига гапириб туриш керак. Секундантим эса, бундай қилмаган. У Слава Лемешев деган боксчининг тренери эди. Слава Лемешев менинг рақибим эди. Мен Жаҳон чемпиони, у Олимпиада чемпиони эди. Лекин ўша галги Ўйинларга бормаганди. Чунки мен Славани ютиб, боргандим. Олимпиадада тренер битта бўлади, унинг ўзи ҳаммага қарайди. Шунинг учун ҳам атайлабдан гапирмаган. Мен буни билмасдан ўзимга дўст деб юрардим. Рингга чиққан пайтингизда эса, ҳамма нарса эсингиздан чиқиб қолади” [11]

Руфат Рисқиев ва Майкл Спинкс ўртасида 1976 йилги олимпиададаги финал жангги ҳақида FightNews.RU номли боксга доир интернет-журналда қуйидаги ҳаққоний гаплар ёзилган. Уни ўзбек тилига мен ўгирдим.

“Для Майкла олимпийский турнир выдался очень лёгким. Он получил золотую медаль, выйдя в ринг всего лишь два раза. Дело в том, что на стадии 1/8 и 1/2 финала Майкл объявлялся победителем без боя. Первый его соперник – Жан-Мари Эмебе из Камеруна - уже после жеребьёвки снялся с турнира, как и все остальные спортсмены из стран Африки, которые таким образом протестовали против политики апартеида в ЮАР. В четвертьфинале Майкл без труда разобрался с поляком Ричардом Пазиевичем, победив его по очкам на карточках всех пяти боковых судей. Затем в полуфинале по причине травмы на бой с ним не вышел румын Алек Настак. А в финале Майкл Спинкс выплеснул всю свою нерастраченную энергию. К сожалению, под его многоударные атаки в бешеном темпе попал боксёр из СССР Руфат Рискиев.

За полгода до Олимпиады эти соперники встречались в Ташкенте в рамках матчевой встречи СССР – США, и тогда Рискиев на глазах своей родной узбекистанской публики трижды отправлял Майкла Спинкса в нокдауны и завершил бой досрочной победой. Но за прошедшее время американец очень прибавил в мастерстве, а также в физической и функциональной подготовке.

И, естественно, значительную роль сыграл тот факт, что на пути к финалу Рискиев провёл 4 боя, а Спинкс – только 1. К тому же, в полуфинале Руфат потратил очень много сил и энергии, одолев в тяжелейшем бою со счётом 3:2 очень сильного соперника из Кубы. Как итог, в финале равной борьбы не получилось. Советский боксёр не смог противопоставить сопернику ничего существенного. Предложенный Спинксом высокий темп Рискиев не выдержал, ему дважды были отсчитаны нокдауны, а развязка наступила после того, как Майкл провёл апперкот по туловищу, Руфат согнулся, показывая, что удар был нанесён ниже пояса, но судья в ринге открыл ему третий отсчёт в этом матче. Рискиев не отказывался продолжать бой, но находился в плачевном состоянии, и рефери предложил ему проследовать в свой угол. Таким образом, встреча завершилась досрочной победой Спинкса в 3-м раунде” [38]

“Майкл учун олимпия турнири жуда осон бўлди. У рингга фақат икки марта чиқиб олтин медаль олди. Гап шундаки, 1/8 (нимчорак) ва ½ (ярим) финалда Майкл жангсиз ғолиб деб эълон қилинди. Унинг биринчи рақиби – Камерунлик Жан-Мари Эмебе – қуръа ташлангач Африка мамлакатларидан келган бошқа ҳамма спортчилар каби турнирни тарк этди: улар шу йўл билан Жанубий Африка Республикаси (ЖАР)даги ирқчилик (апартеид) сиёсатига қарши норозилик билдирдилар. Майкл чорак финалда поляк Ричард Пазиевични бир ёқлик қилди, ён томондаги барча беш ҳакамнинг карточкаларида кўрсатилганидек очколар бўйича ғолиб бўлди. Кейин румин Алек Настак жароҳати туфайли унга қарши рингга чиқмади. Финалда эса Майкл Спинкс ўзининг сарфланмаган ҳамма қувватини тўкиб солди. Афсуски, унинг шиддатли суръатдаги кўпзарбали ҳужумларига СССРлик боксчи Руфат Рисқиев дучор бўлди.

Олимпиададан ярим йил аввал бу рақиблар Тошкентда СССР-АҚШ матчи учрашувида учрашишганди. Ўшанда Рисқиев ўзининг ўзбекистонлик қадрдон мухлислари кўз ўнгида Майкл Спинксни уч марта нокдаунга учратганди ва жангни муддатидан аввал ғалаба билан якунлаганди. Лекин америкалик ўтган вақт давомида усталикда, шунингдек жисмоний ҳамда функционал тайёргарликда жуда ўсганди.

Ва, табиийки, финалга қадар Рисқиев 4 та, Спинкс эса – фақат битта жанг ўтказганлик факти муҳим роль ўйнади. Бунга қўшимча равишда, Руфат яримфиналда жуда оғир жангда Кубалик кучли рақибини 3:2 ҳисоби билан енгиб, жуда кўп куч ва қувват сарфлади. Натижада финалда тенг кураш содир бўлмади. Совет боксчиси рақибга қарши бирорта муҳим қаршилик қила олмади. Спинкс таклиф этган юқори суръат (темп)ни Рисқиев тутиб тура олмади ва унга икки марта нокдаун саноғи саналди. Майкл Руфат танасига апперкот (зарбаси)ни бергач, у букчайди ва зарба белдан пастга берилди деб кўрсатди. Лекин ҳакам ушбу матчда унга учинчи ҳисобни очди. Рисқиев жангни давом эттиришдан бош тортгани йўқ, лекин у аянчли аҳволда эди ва ҳакам унга ўз бурчагига боришни таклиф қилди. Шундай қилиб, учрашув Спинкснинг 3-раундда муддатидан аввал ғалабаси билан якунланди” [38]

Шундай қилиб, Руфат Рисқиев 1976 йилги Олимппиада финалида АҚШлик Майкл Спинксдан мағлубиятга учрашининг бешта сабаби бор.

Биринчидан, Руфат Рисқиевнинг доимий рақиби бўлмиш боксчи Вячеслав Лемешевнинг мураббийи Юрий Радоняк Руфат акага секундантлик қилгани ва танаффус пайтларида Руфат акага атайлабдан гапирмаганидир. Чунки секундантнинг муҳим вазифаси - боксчига гапириб маслаҳат бериб туришидадир ([11]-га қаранг).

Иккинчидан, финалга қадар Рисқиев тўртта, Спинкс эса – фақат битта жанг ўтказди.

Учинчидан, ярим финал босқичида руминиялик боксчи Алек Настак жароҳати туфайли
Майкл Спинксга қарши рингга чиқмади ва бу имконият ҳам унга финал учрашуви учун ўз кучини сақлашга хизмат қилди.

Тўртинчидан, Майкл Спинкс яримфинал учрашувини ўтказмай дам олаётган пайтда Руфат Рисқиев яримфиналда Кубалик кучли рақибига қарши оғир жанг ўтказиб, кўп куч-қувват сарфлаб 3:2 ҳисоби билан енгди.

Бешинчидан, Майкл Спинкс жуда катта бокс талантига эга боксчи эканлигини 1976 йилги Олимпиада мусобақаларидан кейин профессонал боксга ўтиб, жаҳон бокс тарихида кўпгина рекордлар ўрнатиш орқали исботлади.

Хоижлик бокс мухлислари Майкл Спинксга унинг Spinks фамилиясига уйқаш бўлган инглизча Jinx сўзини қўшиш орқали "The Spinks Jinx" лақабини беришди. “Jinx” сўзи ўзбекчада “Бахтсизлик келтирувчи” (“Приносящий несчастье”) [38], “Лаънати” (“Проклятие”) [39] деган маънони билдиради.

Ватандошимиз Руфат Рисқиевни 1976 йилги Олимпиада финалида мағлубиятга учратган “Бахтсизлик келтирувчи” Майкл Спинкснинг шахси ва боксда эришган муваффақиятлари ҳақида навбатдаги параграфда ёзаман.

19. «БАХТСИЗЛИК КЕЛТИРУВЧИ» МАЙКЛ СПИНКС


Фото 9. Майкл Спинкс (1956). [40]

Боксчи Майкл Спинкс ҳақида умумий маълумот.

“Тўлиқ исми шарифи: ингл. Michael Spinks.
Лақаби: Бахтсизлик келтирувчи (ингл. Jinx).
Фуқаролиги: АҚШ.
Туғилган санаси: 1956 йил 13 июл (66 ёшда).
Туғилган жойи: Сент-Луис, Миссури, АҚШ.
(Бўйи: 190 см, А.Ш.).
Яшаш жойи: Сент-Луис, Миссури, АҚШ; Гринвиль, Делавэр, АҚШ.

Профессионаллик пиллапояси (карьераси).
Биринчи жанги: 1977 йил 16 апрел.
Охирги жанги: 1988 йил 27 июн.
Жанглар сони: 32.
Ғалабалар сони: 31.
Нокаут билан ғалабалар: 21.
Мағлубиятлар: 1.
Дуранглар: 0.
Ўтказилмаганлари: 0.

Ҳаваскорлик пиллапояси.
Жанглар сони: 100.
Ғалабалар сони: 93.
Нокаутлар: 35.
Мағлубиятлар сони: 7” [38]

Майкл Спинкс 1956 йил 13 июл куни Сент-Луис шаҳрида (АҚШ, Миссури штати) камбағал афро-америкаликлар оиласида туғилди. Майкл 4 ёшга кирганида - 1960 йилда отаси ўз оиласини ташлаб кетди. Онаси Кей олти ўғил ва бир қизини вояга етказишга мажбур бўлди. Майкл оиласи яшаётган маҳалла Сент-Луис шаҳрининг энг камбағал ва жиноятчилик авж олган жой эди. Маҳалла кўчаларида қора танли ўсмирлар гуруҳлари маҳалладаги болаларга кундуз кунлари ҳам тинчлик бермасди. Майклнинг Леон (1953-2021) исмли акаси кўча безориларининг ҳужумига учраб турарди. Бу ҳолат жонига тегиб, Леон 1969 йилда уйи яқинида жойлашган “Капри” номли спортзалга бориб боксни ўргана бошлади. Бироз вақт ўтгач у укаси Майклни ҳам бокс тўгарагига қатнашга кўндирди. [38], [40]

“Капри” мураббийи Джим Меррилл ўзининг ёш боксчиларини турли мусобақаларга жўнатиб турарди. Мусобақа ўтказиладиган ҳар бир кун учун овқатланишга беш доллардан пул тўларди. Ака-ука Спинкслар ушбу овқат пулидан тежаб, ўз оиласига моддий ёрдам беришарди. Мусобақа давомида кўпроқ пул олиш имкониятига эга бўлиш учун рингда рақибларини енгиш керак бўларди ва улар бунга қаттиқ ҳаракат қилишарди. Бунинг учун эса боксни яхши эгаллаш талаб қилинарди. Қўшимча равишда Майкл болалик йилларидан бошлаб газета тарқатиш орқали пул ишлаб ҳам онасига ёрдам берарди. [38], [40]

АҚШда 1927 йилдан бери ҳаваскор боксчилар ўртасида “Олтин қўлқоплар” номли миллий турнир ўтказилади. Ушбу турнир ғолибига боғичи олтин рангдаги қўлқоп кўринишида ясалган белбоғ берилади. Майкл 18 ёшлигида – 1974 йилда биринчи ўрта вазнда “Олтин қўлқоплар” турнирида ғолиб бўлди. Ушбу турнирда ғолиб бўлган боксчи АҚШ шаънини халқаро мусобақаларда ҳимоя қилиш ва профессионал боксга ўтиш ҳуқуқини қўлга киритади.

Майкл 1976 йилда иккинчи ўрта вазнда (75 кг) “Олтин қўлқоплар” номли миллий турнир ва АҚШ миллий олимпия саралаш турнири ғолиби бўлди. [38], [40] Унинг акаси Леон ҳам ярим оғир вазнда (81 кг) ғолиб бўлиб, 1976 йилги Монреал олимпиадасида қатнашиш ҳуқуқини қўлга киритди. [41]

Ака-ука Леон ва Майкл Спинкслар 1976 йилги Монреал олимпиадасида 75 кг ва 81 кг бўлган икки хил вазнда қатнашиб, иккаласи ҳам Олимпиада олтин медалини қўлга киритди. Олимпиада ўйинлари тарихида битта спорт турида битта олимпиадада қатнашиб, иккаласи ҳам олтин медал олган дастлабки ака-ука бўлишди. Майкл Спинкс ватандошимиз Руфат Рисқиев устидан финалда қандай қилиб ғалаба қозонгани ҳақида 17-18-параграфда ёзгандим.

Майкл Спинкс ҳаваскорлик боксида 100 та жанг ўтказгач тўхтатди. Улардан 93 тасида ғалаба қозониб, жумладан 35 тасида нокаут билан, 7 тасида мағлубиятга учради. [38], [40]

Олимпиададан кейин Леон Спинкс профессионал боксга ўтиб, супероғир вазнда жанглар олиб борди. Майкл 1977 йил 16 апрел куни профессионал рингда биринчи оғир вазнда Эдди Бенсонни биринчи раунддаёқ нокаутга учратиб ғалаба қозонди. [38], [40]

У профессионал боксдаги саккизинчи учрашувини 1978 йил 15 феврал куни ўтказди. У шу куни буюк Муҳаммад Алига қарши рингда жанг олиб бориб, уни енгди ҳамда жаҳон чемпиони бўлди. Лекин Леон Спинкс 1978 йил 15 сентябрида реванш матчида Муҳаммад Алига ютқазди. Умуман Леон Спинкс профессионал рингда 1977 йил 15 январдан 1995 йил 4 декабргача 46 та жанг ўтказиб, 26 тасида ғалаба қозонди (шулардан 14 наси нокаут билан), 17 тасида мағлубиятга учради ва 3 та жанг дуранг билан тугади. [39]

“Майкл Спинкснинг асосий зарбаси ўнг кросс эди. Унинг одатича у бу зарбани шу заҳотиёқ такрорларди. Айнан мана шу иккиланган ўнг зарбаси учун, шунингдек фамилияси билан уйқаш тушириш учун мухлислар уни "The Spinks Jinx" деган лақаб билан атай бошлашди. Ҳақиқатан, унинг ўнг қўли кўпгина рақиблари учун лаънати ёки бахтсизлик келтирар эди” [39]

Эслатиб ўтаман: Ўнг кросс (ингл. cross – хоч) – орқадаги қўл билан тўғридан зарба бериб, шу ҳолатда тана оғирлиги олдинги оёққа ўтказилади. Зарба уриладиган қўл томонга бутун танани, елкадан оёқ болдири (мускули) ва панжаларигача буриш орқали амалга оширилади (чап томон билан турганда ўнг зарба, ўнг томон билан турганда – чап зарба). [42]

Майкл Спинкс яримоғир вазнда WBA бўйича чемпионликка 1981 йил 18 июлдан 1985 йил 21 сентябргача, WBC бўйича чемпионликка 1983 йил 18 мартдан 1985 йил 21 сентябргача, IBF бўйича чемпионликка 1984 йил 25 февралдан 1985 йил 21 сентябргача эгалик қилди. [39]

У ўз унвонларини ўн марта ҳимоя қилгач, 1985 йилда оғирроқ вазнга ўтиб, супероғир вазндагилар билан жаҳон чемпионлиги учун жанг олиб борди.

Майкл Спинкс 1985 йил 21 сентябрда ўша пайтдаги чемпион Ларри Холмсни очколар бўйича мағлубиятга учратди ва Жаҳон чемпиони бўлди. У бу номни 1987 йил 19 февралгача сақлай олди.

Майкл Спинкс 1988 йил 27 июнда супероғир вазнда катта талант эгаси бўлмиш ва учта асосий бокс ассоциациялари WBC, WBA ва IBFнинг чемпионлик белбоғлари эгаси Майк Тайсон (Mike Tyson)га қарши рингда жангга тушди. Майк Тайсон биринчи раунддаёқ аввалига уни нокдаунга туширди. Нокдаундан кейин Майкл Спинкс яқинлашганидаёқ Тайсон қаттиқ зарба бериб уни нокаутга учратди. Яъни Майк Тайсон бор-йўғи 91 сония ичида Майкл Спинкс устидан нокаут билан ғалаба қозонди. Бу жангги учун мағлубиятга учраган боксчи - Майкл Спинкс 13 миллион доллар, ғолиб Майк Тайсон эса 22 миллион доллар олди. [39]

Шу мағлубиятдан кейин Майкл Спинкс профессионал боксни тарк этди. Шундай қилиб, Майкл Спинкс профессионал боксда 32 та жанг ўтказиб, 31 тасида ғалаба қозонди, улардан 21 таси нокаут билан тугади [39]. У бор-йўғи бир марта – Майк Тайсондан мағлубиятга учради.

Майкл Спинкс 1988 йилда боксни тарк этгач, бокс соҳасида у эришган муваффақиятлар бокс экспертлари томонидан юқори баҳоланди. Бокс соҳасида жаҳонда энг нуфузли The Ring журнали 2002 йилда уни яримоғир вазнда тарихда ўтган боксчилар орасида учинчи ўринга қўйди. Шу журналнинг 2002 йилда барча замонларда ўтган энг зўр юз нафар супероғир боксчи орасида Майкл Спинкс 42-ўринни эгаллади. [39]

Ню-Йорк (АҚШ) шаҳрида Бокс халқаро шуҳрат зали (International Boxing Hall of Fame) бор. Бу залга 1989 йилдан бери афсонавий боксчилар ва халқаро боксни ривожлантиришга катта ҳисса қўшган шахслар киритилади. 1994 йилда IBHOF га Майкл Спинкс номи киритилди. [39]

Жанубий Каролина штатида (АҚШ) Бокснинг жаҳон шуҳрат зали (World Boxing Hall of Fame (WBHOF)) бор. 1995 йилда Бокс халқаро шуҳрат зали (WBHOF)га ҳам Майкл Спинкс номи киритилди. [39]

Хулоса қилиб айтганда, ватандошимиз Руфат Рисқиев 1976 йилда Мелбурн олимпиадасида Майкл Спинксдек кучли рақибга қарши финалда жанг қилди ва мағлубиятга учради. Мағлубиятга учраш сабабларини 18-параграфда ёзгандим.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

РУФАТ РИСҚИЕВ ТАҚДИРИ

Бошқаларга қанчалик кўпроқ ёрдам берсак, шунчалик кўпроқ ўзимизга ёрдам берган бўламиз. [1]
МУҲАММАД АЛИ (1942-2016)

Фото 1. Руфат Рисқиев. Тошкент, 1980 йил. [2]

Фото 2. Руфат Рисқиев. Тошкент, 2011 йил август. [3], [4]

МУНДАРИЖА

Кириш сўзи
1. Умумий маълумот.
2. Ёшлик йиллари.
3. 1970: Югославиядаги халқаро турнир.
4. 1971: СССР чемпионати.
5. 1971: СССР халқлари 5-спартакиадаси.
6. 1972: СССР-АҚШ матчи.
7. 1972: Минскдаги халқаро турнир.
8. 1972: СССР чемпионати.
9. 1973: СССР чемпионати.
10. 1974: СССР чемпионати.
11. 1974: Биринчи Жаҳон чемпионатига саралаш.
12. 1974: Биринчи Жаҳон чемпионати.
13. Унвонлар ва мукофотлар.
14. 1975: СССР халқлари 6-спартакиадаси.
15. 1976: СССР-АҚШ матчи.
16. 1976: СССР чемпионати.
17. 1976: Олимпиада мусобақалари.
18. Олимпиада финалидаги мағлубият сабаблари.
19. “Бахтсизлик келтирувчи” Майкл Спинкс.
20. Ёзувчи Нусрат Раҳмат хатоси.
21. Муҳаммад Али ва Руфат Рисқиев.
22. 1979: Руфат Рисқиев ҳақидаги бадиий фильм.
23. 1988: Руфат Рисқиев ҳақидаги ҳужжатли фильм.
24. 1997: Профессионал бокс бўйича халқаро тоифадаги ҳакам.
25. 1999: «Эл-юрт хурмати» ордени.
26. 2004: Қозоғистондаги ҳакамлик.
27. 2008: Би-би-си радиосига интервю.
28. 2011: Муҳтожлик.
29. 2012: Пенсия.
30. 2013: Красницкий ва Рисқиев.
31. 2013: Молиявий ёрдам.
32. 2016: Ўнг оёғини кесишди.
33. 2020: “Дўстлик” ордени.
34. 2023: Халқаро бокс ассоциацияси мукофоти.
35. Оиласи.
36. Филмлар.
Фойдаланилган адабиётлар

КИРИШ СЎЗИ

Мен бокс мухлиси сифатида Руфат Рисқиев ва унинг боксдаги муваффақиятлари ҳақида 1970 йиллар бошидан бери биламан.

2011 йил 15 август куни талантли журналист Галима Бухарбаева раҳбарлигидаги www.uznews.net сайтида «Ўзбек жаҳон чемпионининг ҳаëти ғариб аҳволда” ([3]) ва “Узбекский экс-чемпион мира на грани выживания» ([4]) номли мақолалар чоп этилди. Унда Руфат аканинг ўша кунлари – 2011 йилдаги қийинчиликлари ҳамда аҳволи ҳақида маълумот берилганди. Бу ҳақда мақоламнинг 28-параграфида батафсилроқ маълумот ёздим.

Мен 2011 йилда машҳур ватандошимиз боксчи Руфат Рисқиевнинг спортдаги жасорати ва кейинги йиллардаги ҳаётига доир “Руфат Рисқиев тарихи ва бугунги кундаги аҳволи” номли катта таҳлилий мақола ёза бошладим. Қаттиқ тазйиқлар сабабли уни 2011 йилда тўхтатиб, 2013 йилда давом қилиб тугатдим. Уни Канадада яшаётган ёзувчи ва шоир Холдор Вулқон ўзининг www.muvozanat.info сайтида 2013 йил 30 сентябр куни “Бокс бўйича жаҳон чемпиони Руфат Рисқиев ҳақида истеъдодли журналист Шуҳрат Аҳмаджонов ёзган мақола. Ўзбек халқи ўз қаҳрамонларини ҳеч қачон унутмайди!” деган ном билан чоп қилди [5]. Холдор Вулқон бир неча ой ўтгач ушбу мақоламни ўз сайтидан олиб ташлади. Сабабини билмайман. Менимча, у Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати зобитлари талаби билан олиб ташлаган бўлса керак.

“Руфат Рисқиев тарихи ва бугунги кундаги аҳволи” номли мақолам сайтда чоп қилинганига ўн йилга яқин вақт ўтди. Уни охирги 15 кун давомида қўшимча ва янги фактлар асосида қайтадан ёзиб “Руфат Рисқиев тақдири” номи билан сизнинг эътиборингизга ҳавола қилмоқдаман. 2013 йилдаги мақоламда 24 та параграф бор эди. 2023 йилдаги мақоламда параграфлар сони 36 тага етди. Сайтлард мақолаларни кодлаш охирги бир-икки йилда тубдан ўзгартирилди ва ҳар бир мақола кодига шу мақола номи киритиладиган бўлди. Аввалги код бўйича мақолани сайтларда топиш иложи йўқ. Шу сабабли фойдаланилган мақолаларни сайтларда топиб янгича белгилаб чиқдим.

Ушбу мақоламда Ўзбекистондаги бокс тарихига доир кўпгина тарихий фактларни ёздим. Токи замондошларимиз, айниқса ёш авлод ўзбек халқининг Руфат Рисқиевдек мард йигити ҳақида, унинг устозлари ҳақида ва Ўзбекистон бокс тарихини билмоғи ҳамда ўрнак олмоғи керак.

Менимча, ўзбек халқининг Руфат Рисқиевдек мард йигитига Ўзбекистон раҳбарияти ЎЗБЕКИСТОН ҚАҲРАМОНИ фахрли унвонини биринчилар қаторида бериши керак эди. Ҳали ҳам кеч эмас ...

1. УМУМИЙ МАЪЛУМОТ

Бокс оламида боксчи ҳақида умумий маълумот берилади. Мен ҳам ушбу анъанага амал қилиб машҳур ватандошимиз боксчи Руфат Рисқиев ҳақида умумий маълумот келтириш билан бошлай.

“Тўлиқ исми-шарифи: Руфат Асадович Рисқиев.

Фуқаролиги: СССР, Ўзбекистон.

Туғилган санаси: 1949 йил 2 октябр (63 ёшда).

Туғилган жойи: Ўзбекистон ССР, Оққўрғон тумани (Тошкент вилояти, А.Ш.).

Вазн тоифаси: Ўрта вазн (75 кг гача, А.Ш.).

(Бўйи: 184 см, А.Ш.).

Ҳаваскорлик пиллапояси (карьераси).

Жанглар сони: 189.

Ғалабалар сони: 174” [2]

2. ЁШЛИК ЙИЛЛАРИ

Машҳур боксчимиз, Тошкент йўлбарси деган ном олган, ҳаваскорлик боксида ўзбеклардан чиққан биринчи дунё чемпиони Руфат Рисқиев 1949 йил 2 октябр куни Тошкент вилояти Оққўрғон туманида туғилган [2].

Руфат 12 ёшида СССРда хизмат кўрсатган мураббий Сидней Львович Джексон (Джаксон) (1886-1968) раҳбарлигида бокс сирларини ўргана бошлаган [6].

Фото 3. Ўзбекистоннинг 1960-йиллардаги бокс фахрийлари. Чапдан ўнгга: Михаил Франк, В.Агафонов (Владимир Агаронов (1933)), Борис Гранаткин (1935-2008), Юрий Бухман (1923-2004), Сидней Джексон (1886-1968). Тошкент, 1963 й. [7]

Сидней Джексон АҚШнинг Нью-Йорк шаҳрида 1886 йилда туғилиб, 1904 йилдан бошлаб АҚШ профессионал боксида қатнаша бошлади. У 1914 йилда енгил вазнда жаҳон чемионлигига даъвогарлик қилиб учрашувга тайёрланаётганди. У 1914 йил Россиянинг Архангельск шаҳрига сайёҳ (турист) сифатида экскурсияга келди. Биринчи Жаҳон урушининг бошланиши оқибатида у АҚШга Европа орқали кета олмади. Шу сабабли ўз уйига Марказий Осиё орқали кетишга ҳаракат қилди. Унинг пули Архангелскдан Тошкентгача келишга етди. Тақдир тақозаси билан у умрининг охиригача Тошкентда яшади. У 1957 йилда Совет Иттифоқида хизмат кўрсатган мураббий фахрий унвонига сазовор бўлди. [8]

Сидней Джексон ҳаёти ва тақдирига доир “Джексон остается в России» (“Джексон Россияда қолмоқда”) номли повестни унинг шогирди, боксчи, Совет Иттифоқи сорт устаси, Ўрта Осиёт чемпиони, Совет Иттифоқи Бокс федерациясининг биринчи раиси (президенти), ёзувчи Георгий Свиридов (1927-2014) ёзган ([9]). Мен бу китобни 1971 йилда ўқиб чиққан эдим.

Руфатнинг туғишган акаси Алишер Рисқиев бокс бўйича республика чемпиони ва бир неча мусобақалар ғолиби бўлгач, 1963 йилда ўз укаси Руфатни “Буревестник” спорт жамиятининг бокс бўлимига ўтиб фаолиятини давом эттиришга кўндирди. [10]

Руфат 1966 йилда бокс бўйича ўсмирлар ўртасида ўтказилган Тошкент шаҳар биринчилигида ғолиб бўлди. [10]

Руфат 1966 йилдан бошлаб Сидней Джексоннинг шогирдларидан бири бўлмиш Борис Андреевич Гранаткин (1935-2008) раҳбарлигида бокс сирларини ўрганишда ва турли даражадаги мусобақаларда қатнашишда давом этди. [10]

Фото 4. Борис Андреевич Гранаткин (1935-2008). [7]

Руфат Рисқиев ўз мураббийлари ҳақида 2008 йил 21 июл куни Би-би-си радиосига берган интервюсида бундай деганди.

“Руфат Рисқиев: Энди менинг биринчи тренерим Сидней Жаксон бўлган. Кейин Алексей Баранов бўлган. Охирида Борис Гранаткин бўлган. Сидней Жаксон менга биринчи бўлиб бокс алифбосини ўргатган. Алексей Андреевич менга бокс мактабини ўргатган. Гранаткин эса бокс Олий мактабидан сабоқ берган” [11]

1968 йил охирида Ленинградда (ҳозирги Санкт-Петербургда) ўсмирлар ўртасида “Олимпия умидлари” номли мусобақалар бўлиб ўтди. Руфат кубалик боксер Силвио Кесалони биринчи раунддаёқ нокаут билан мағлубиятга учратди. Буни кўрган полшалик машҳур бокс мураббийи Феликс Штамм (1901-1976) СССР терма жамоаси мураббийи Александр Капустинга Руфат Рисқиевни терма жамоага аъзо қилиб олишни маслаҳат берди. [10]

Фото 5. Руфат Рисқиев кубалик боксер Силвио Кесалони нокаут билан мағлубиятга учратгач рингда ғолиб деб эълон қилинаётган пайт. Санкт-Петербург, 1968 йил 1 декабр. [12]

Бокс оламида машҳур бўлган қуйидаги сўзларни Феликс Штамм айтган эди: “Боксчи жўшқин юрак, совуққон бош, енгил оёқ ва фақат шундан кейингина тез ҳаракатланувчи қўлларга эга бўлмоғи керак”. Унинг тавсияси билан Руфат Рисқиев Совет Иттифоқи терма жамоасига аъзо қилиб олинди. [10]

Руфат 1968 йилда Лвов (Украина) шаҳрида ўтказилган ёшлар ўртасида Совет Иттифоқи биринчилигининг ғолиби бўлди. [10]

Руфат 1970 йилдан бошлаб “катталар бокси” мусобақаларида қатнаша бошлади.

3. 1970: ЮГОСЛАВИЯДАГИ ХАЛҚАРО ТУРНИР

1970 йил декабрида Югославияда “Олтин қўлқоплар” (“Золотые перчатки”) номли бокс бўйича халқаро турнир бўлиб ўтди. Ушбу турнирда Руфат рақибларини мағлубиятга учратиб олтин медал соҳиби бўлди. [10]

4. 1971: СССР ЧЕМПИОНАТИ

1971 йилги СССР чемпионати 17-27 март кунлари Қозон шаҳрида бўлиб ўтди.

Руфат ним чорак финалда Арманистоннинг Ашхатанк спорт ташкилоти вакили Алексанянни мағлубиятга учратди. Лекин чорак финалда “Меҳнат Заҳиралари” (“Трудовые Резервы») вакили бўлмиш Тарасенков билан учрашув пайтида қоши ёрилди ва ғолиб деб Тарасенков эълон қилинди. [13]

Ушбу чемпионат натижалари асосида 1972 йил 11-19 июн кунлари Мадрид (Испания)да бўлиб ўтган 19-Европа чемпионатига Совет Иттифоқи терма жамоаси шакллантирилди. Табиийки, Руфат Рисқиев терма жамоа сафига киритилмади. Унга ушбу Совет Иттифоқи чемпионати ғолиби Юозас Юоцявичус киритилди ва у ўз вазнида Европа чемпиони бўлди. [14]

5. 1971: СССР ХАЛҚЛАРИ БЕШИНЧИ СПАРТАКИАДАСИ

1971 йил 21 дан 29 июлгача Москвада СССР халқлари Бешинчи спартакиадаси доирасида Боксчилар турнири бўлиб ўтди. Руфат Рисқиев иккинчи ўрта вазнда (75 кг гача) қатнашиб, рингдаги учрашувларда қуйидаги натижаларга эришди ва Спартакиада чемпиони бўлди.

Ним чорак финал (24 июл): Р. Рисқиев (Ўзбекистон) - Р. Юмукян (Грузия) – аниқ устунлик;

Чорак финал (24 июл): Р. Рисқиев (Ўзбекистон) - В. Батурин (Киргизия) – нокаут (1-раунд);

Ярим финал (24 июл): Р. Рисқиев (Ўзбекистон) - В. Лемешев (Москва) - аниқ устунлик;

Финал (24 июл): Р. Рисқиев (Ўзбекистон) - В. Абрамович (РСФСР)- нокаут (1-раунд, 1:02). [15]

6. 1972: СССР-АҚШ МАТЧИ

1972 йил 8 феврал куни Москвада, 11 феврал – Жданов (1948-1989 йилларда Жданов, 1989 йилдан бошлаб Мариупол) шаҳрида ва 14 февралда Ереван шаҳрида Совет Иттифоқи ҳамда АҚШ бокс терма жамоаларининг Олтинчи матчи бўлиб ўтди. [16]

Москвада Руфат Рисқиев АҚШнинг 1971 йилги чемпиони 17 ёшли Марвин Джонсон билан беллашди (у 43 марта жанг ўтказиб, 40 тасида ғалаба қозонганди). Марвин Джонсон Руфат Рисқиевни очколар ҳисобига мағлубиятга учратди. [16]

Марвин Джонсон 1971 йил 11 феврал куни Жданов шаҳрида Совет Иттифоқилик кучли боксчилардан бири Анатолий Климановни, 14 феврал куни яна бир кучли боксчи Вячеслав Лемешевни мағлубиятга учратди. [16]

7. 1972: МИНСКДАГИ ХАЛҚАРО ТУРНИР

1972 йил 22-27 феврал кунлари Минск шаҳрида (Белорус) Минск халқаро турнири бўлиб ўтди. Руфат Рисқиев 1972 йил 26 феврал куни турнирнинг чорак финалида Замбиянинг тўрт карра чемпиони, Шарқий ва Марказий Африканинг чемпиони Б.Сузе билан учрашиб, очколар бўйича мағлубиятга учратди ва ғолиб бўлди. [17]

Турнирнинг ярим финалида Р.Рисқиев мағлубиятга учради (менимча, у Анатолий Климановга бой берди, бу тўғрида аниқ маълумотни топаолмадим). Анатолий Климанов турнир ғолиби бўлди. [17]

Руфат ака Анатолий Климанов (1949.28.10) билан рингдаги жангларининг умумий натижаси ҳақида 2008 йил 21 июн куни Би-би-си радиосига берган интервьюсида бундай деди.

“Руфат Рисқиев: Украиналик боксчи Анатолий Креманов (Климанов, А.Ш.) бўлган. У билан олти марта рингга чиққан бўлсак-да, ҳисобимиз 3:3 бўлган. Еттинчи гал чиқишимиз керак бўлганда эса, ростини айтсам, у қўрққан, рингга чиқмаган, касал бўлдим деб, қолиб кетган” [11]

8. 1972: СССР ЧЕМПИОНАТИ

1972 йилги СССР чемпионати 13-19 июн кунлари Москва шаҳрида бўлиб ўтди. СССР чемпионати икки босқичдан иборат бўлди. Аввалига олтита зонада саралаш мусобақалари бўлди. Финал қисмига айнан 100 нафар боксчи қатнашди. [18]

Мусобақа натижалари цуйидагича бўлди.

“75 кг.

13 июн.
Куриков- Чижов

16 июн
Тарасенков – Дылдин
Соколов – Шабельников
Рискиев – Климанов
Куриков – Кудряшов

17 июн
Тарасенков – Соколов
Рискиев – Куриков

Финал (19 июня)
Рискиев – Тарасенков – қоши ёрилди (3-раунд арафасида)” [18]

«1972 йилги СССР чемпионлари:

48 кг. Владимир Иванов
51 кг. Борис Заректуев
54 кг. Анатолий Левищев
57 кг. Борис Кузнецов
60 кг. Геннадий Доброхотов
63,5 кг. Анатолий Камнев
67 кг. Анатолий Березюк
71 кг. Валерий Трегубов
75 кг. Руфат Рисқиев
81 кг. Николай Анфимов
Св. 81 кг. Витаутас Бингялис» [18]

Совет Иттифоқининг асосий спорт газетаси мухбири Руфат Рисқиев ҳақида бундай ёзганди (аввалига рус тилидаги матнни, кейин унинг таржимасини келтираман, таржимани мен қилганман).

“75 кг. В этой весовой категории, после безраздельного господства Валерия Пoпeнченко, у нас нет столь же яркого лидера. Впрочем, возможно, мы слишком требовательны, ибо Руфат Рискиев в бою с Владимиром Тарасенковым был совсем неплох. Он не боялся ни ударов, ни темпа, который присущ Тарасенкову, вел встречный бой, полагаясь на мощь своих атак.

Пожалуй, эта формулировка — встречный бой — единственное обвинение соперникам. Слишком уж откровенен он был. Никто не стремился защититься, избежать удара. Рискиев был сильнее. За минуту до гонга в первом раунде он послал Тарасенкова в нокдаун, еще один столь же сильный удар провел во втором раунде… Сомнений в превосходстве Рискиева, хотя Тарасенков держался мужественно, не оставалось. Встреча закончилась досрочно — в перерыве перед третьим раундом врач, обследовав бровь Тарасенкова, убедился, что тот продолжать бой не может” [19]

“75 кг. Бу вазнда Валерий Пoпeнченконинг якка ҳокимлигидан кейин бизда у каби ёрқин лидер йўқ. Дарвоқе, эҳтимол, биз ҳаддин ташқари талабчандирмиз, ахир Руфат Рисқиев Владимир Тарасенков билан бўлган жангда жуда яхши эди. У Тарасенковга хос бўлган зарбалардан ҳам, тезкорликдан ҳам қўрқмади, ўз ҳужумларига ишониб юзма-юз жанг олиб борди.

Дарвоқе, юзма-юз жанг ибораси рақибларга ягона айбловдир. У ҳаддин ташқари очиқ бўлди. Ҳеч ким ҳимояланишга, зарбадан қочишга ҳаракат қилмади. У биринчи раундга бонг чалинишидан бир дақиқа олдин Тарасенковни нокдаунга учратди, яна шундай кучли зарбани иккинчи раундда берди ... Тарасенков мардларча туриб берган бўлсада, Рисқиевнинг устунлигига шубҳа йўқ эди. Учрашув муддатидан олдин тугади – учинчи раунд олдидаги танаффусда врач Тарасенков қошини текшириб, у жангни давом эттира олмаслигига ишонч ҳосил қилди” [19]

Шундай қилиб, Руфат Рисқиев 1972 йилда ҳам Совет Иттифоқи чемпиони бўлди.

9. 1973: СССР ЧЕМПИОНАТИ

1973 йилда Вильнюс (Литва) шаҳрида бокс бўйича СССР 39-чемпионати ўтказилгани тўғрисидаги фактлар бор. Лекин интернет-сайтларда ушбу мусобақа тўғрисидаги батафсил маълумотларни топа олмадим. Фақат унда Руфат Рисқиев ҳам қатнашиб, финал босқичда Анатолий Климановга очколар бўйича ютқизгани ҳақидаги фактни ўқидим ([20]).

10. 1974: СССР ЧЕМПИОНАТИ

Бокс бўйича 1974 йилги СССР 40-чемпионати 23-31 март кунлари Россиядаги Ижевск шаҳрида бўлиб ўтди. 75 кг гача вазндаги боксчилар жангги натижалари.

“75 кг.

Ним чорак (27 март)
Анатолий Климанов (ВС) - Н. Шелгинский (Локомотив)
А. Яковлев (Меҳнат заҳиралари) — Богдан Грицак (ВС)
Сергей Васильев (ВС) — О. Щетинин (Зенит)
Анатолий Куриков (Спартак) — В. Климчук (Авангард)
Владимир Рощин (Динамо) — Н. Кастерин (Меҳнат заҳиралари)
Геннадий Толмачев (Динамо) — Владимир Шабельников (ВС)
Борис Сысоев (Зенит) — Анатолий Шпилев (ВС)
Руфат Рисқиев (Динамо) — А. Терещенко (Спартак)

Чорак финал (28 март)
Анатолий Климанов (ВС)- А. Яковлев (Меҳнат заҳиралари)
Анатолий Куриков (Спартак)- Сергей Васильев (ВС)
Геннадий Толмачев (Динамо) - Владимир Рощин (Динамо)
Руфат Рисқиев (Динамо)- Борис Сысоев (Зенит)

Ярим финал (29 март)
Анатолий Климанов (ВС) - Анатолий Куриков (Спартак)
Руфат Рисқиев (Динамо) - Геннадий Толмачев (Динамо)

Финал (31 март)
Руфат Рисқиев (Динамо)- Анатолий Климанов (ВС)” [20]

“Советский спорт” газетаси Руфат Рисқиев ҳақида 40-чемпионат давомида ёзишмади, аниқроғи мен учратмадим. У чемпионликни қўлга киритганидан кейингина мақолада бундай деб ёзишди.

“Теперь о бое Рискиева (75 кг) с Анатолием Климановым. Оба — финалисты вильнюсского чемпионата страны. Тогда победил Климанов. Сейчас — Рискиев. Отмечу одну деталь. В полуфинальном бою с Анатолием Куриковым в первом же раунде Климанов получил тяжелую травму — перелом ребра. Как довел поединок до конца, остается тайной. Скрыл перелом и от тренеров, и от врачей. Ночь от боли не спал. Но на бой с Рискиевым вышел — принципиальный поединок, старый спор.

Рискиеву — 24 года. Стаж 11 лет. Победитель V Спартакиады народов СССР, чемпион страны 1972 года. Провел 150 боев, одержал 135 побед. Из 30 международных встреч выиграл 25. Тренер — Б. Гранаткин” [20]

«Энди Рисқиевнинг (75 кг) Анатолием Климанов билан жангги ҳақида. Иккаласи ҳам Вильнюсдаги мамлакат чемпионати финалистларидир. Ўшанда Климанов ғалаба қозонди. Ҳозир – Рисқиев. Битта нарсани таъкидлайман. Климанов Анатолий Куриков билан бўлган ярим финал жанггида оғир жароҳат олди – қовурғаси синди. Жангни қандай қилиб охирига етказгани сирлилигича қолмоқда. Синганини мураббийлардан ҳам, врачлардан ҳам яширди. Кечаси оғриқдан ухлолмади. Лекин Рисқиев билан бўладиган жангга чиқди – принципиал тортишув, эски баҳс.

Рисқиев 24 ёшда. Стажи 11 йил. СССР 5-спартакиадаси ғолиби, 1972 йилги мамлакат чемпиони. 150 та жанг ўтказган, 135 тасида ғалаба қозонган. 30 та халқаро учрашувлардан 25 тасида ютган. Мураббийи - Б. Гранаткин” [20]

Шундай қилиб, Руфат Рисқиев 1974 йилда ҳам Совет Иттифоқи чемпионати ғолиби бўлди.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН: МУАММО ВА УНИНГ ЕЧИМИ (1-ҚИСМ, ОХИРИ)

16. ПОЛАТ ШАМШЕТОВ ВА УНИНГ ЎЛИМИ

Фото 4. Полат Шамшетов суд залида. 2023 йил январ. Бухоро шаҳри. [37]

Ички ишлар вазирлиги ҳузуридаги Жазони ижро этиш департаментига қарашли 4-сонли тергов ҳибсхонасида сақланаётган Нукус воқеалари бўйича судланган маҳкум Полат Шамшетов (Қорақалпоғистон Республикаси ИИВ собиқ ходими) 2023 йил 4 февраль куни тўсатдан вафот этди.

“2023 йил 31 январь куни Бухоро вилояти судида ўқиб эшиттирилган ҳукмга кўра, Полат Шамшетов Жиноят Кодексининг 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилди. Унга ЖКнинг 45 (Муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш), 57-моддалари қўлланиб, 3 йил мансабдорлик лавозимларида ва ички ишлар тизимида ишлаш ҳуқуқидан маҳрум қилинган ҳолда 6 йилга озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланганди.

Январ ойида суддаги мунозара пайтида унинг адвокати Парахмат Маратов (видео) Шамшетовга ЖКнинг 244-моддаси бўйича эълон қилинган айбловни нотўғри деб атаганди, чунки унинг Даулетмурат Тажимуратов (ишдаги асосий фигурант) билан алоқаси, қолаверса, ҳокимиятга қаршилик кўрсатиш мақсадида тартибсизликларни ташкиллаштириш юзасидан ҳеч қандай далил йўқ, деганди. Бундан ташқари, ҳимоячининг сўзларига кўра, Шамшетовга қарши ҳеч ким гувоҳлик бермаган” [38]

Полат Шамшетов Қорақалпоғистон Республикасининг 1991-1992 йиллардаги раҳбари Даулетбай Шамшетов (1948-1998) нинг ўғли, Қорақалпоғистон Ички ишлар вазирлиги Жиноят қидирув бошқармасининг собиқ бошлиғи бўлиб ишлаган. Полат Шамшетов «22-Иш» бўйича суддаги нутқи (аудио) суд жараёнидаги мавжуд онлайн видеоёзувдан деярли бутунлай олиб ташланган ягона айбланувчи эди.

Бундай юрак ҳуружини махсус хизматлар заҳар ёрдамида уюштириши мумкин. Мен шунга доир “Заҳар ва юрак ҳуружи” номли таҳлилий мақоламни 2015 йил 25 март куни ёзиб сайтларда чоп қилгандим ([39]-га қаранг). Заҳарнинг ишлаш услубини оддийроқ қилиб бундай тушунтиришим мумкин: заҳар қўшилган овқатни еган ёки суюқликни ичган инсон ошқозонида овқат ҳазм бўлиб қонга ўта бошлагач у қонни қуюқлаштиради. Қуюқ қонни юрак ҳайдай олмайди ва юрак ҳуружи рўй беради. Овқат егандан бошлаб қон қуюқлашгунича одатда бир неча соат ўтади.

Савол: нега уни ўлдиришди? Қорақалпоқ фаоли Ақилбек Муратовнинг айтишича, Полат Шамшетов Нукусда қурол қўлланилган-қўлланилмагани бўйича асосий гувоҳ эди ([40]).

Таниқли инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси Виталий Понамаревнинг фикри бундай.

“Эслатиб ўтамиз: Шамшетов “22-иш” бўйича суддаги нутқи (товуши) суд жараёнидаги мавжуд онлайн видео ёзувдан деярли бутунлай олиб ташланган ягона айбланувчи эди. 2022 йил 1-2 июл воқеалари пайтида у таътилда бўлган. Бироқ биринчи (июл) куни кечқурун Нукус шаҳридаги парламент ёнидаги майдонда бўлган ва намойишчиларга қарши қурол ғайриқонуний ишлатилаётганига гувоҳ бўлган. У қурол-яроғни асоссиз қўллашаётганига доир Ўзбекистон ва Қорақалпоғистон кучишлатарлари ўртасида бўлаётган ихтилоф ҳақида ва “халқ қўзғолон кўтармоқда”, “орқага чекиниб бўлмайди, фақат олға” деган телефон орқали гапирган гапларини Давлат хавфсизлик хизматидагилар ёзиб олишган.

Томонлар баҳси чоғида ва сўнгги сўзида у фақат президент ва халқдан кечирим сўрашини айтиб батафсил нутқдан воз кечди. У ўзининг ёзма шаклдаги нутқини “ўқиб вақтни олмаслик учун” дея ўқимади ва уни судга топширди. Тахминларга кўра, кучишлатар тизимлар ичидаги ихтилофлар билан боғлиқ фактларнинг ошкор этилишига йўл қўймасликка уринаётган расмийларнинг талабига биноан у шундай қилди.

2023 йил 31 январ куни суд Шамшетовни оммавий тартибсизликларда қатнашганликда (Жиноят кодекси 244-моддаси 3-қисми) айбдор деб топди ва 6 йилга озодликдан маҳрум этиш ҳақида ҳукм қилди” [41]

2022 йил июль ойи бошида Қорақалпоғистонда юз берган ҳолат ва воқеаларни ўрганиш бўйича парламент комиссияси Қорақалпоғистон Республикаси ИИВ Жиноят қидирув бошқармаси собиқ бошлиғи, 6 йилга озодликдан маҳрум этилган Полат Шамшетовнинг тергов ҳибсхонасидаги ўлими ҳолатини ўрганиш якунлари бўйича баёнот эълон қилди. Ушбу баёнотни қуйида тўлиқ келтираман.

“Марҳум Полат Шамшетовнинг бевақт ўлими юзасидан Мустақил комиссиянинг расмий баёноти

Аввал хабар берилганидек, Қорақалпоғистон Республикасида юз берган ҳолат ва воқеаларни ўрганиш бўйича комиссия аъзолари Полат Шамшетовнинг ўлими сабабларини аниқлаш мақсадида 4-сонли Тергов ҳибсхонасига бориб, у ердаги шароитлар, камера ёзувлари, дастлабки тиббий хулоса ва бошқа тегишли ҳужжатларни ўрганишди. Шунингдек, марҳум билан битта камерада бўлган шахслар ва тергов ҳибсхонаси ходимлари билан суҳбат ўтказишди.

Марҳум П.Шамшетов билан бир камерада бўлган Б.М. ва Ш.С.лар билан суҳбатда, улар 3 февраль куни нонуштадан кейин камерада суд ҳукмини қайта-қайта ўқиган, муҳокама қилишган, тушликдан сўнг сайр қилишгач, камерага қайтишган. Уларнинг айтишича, шу кунларда П.Шамшетов кўп тамаки чеккани туфайли нафас олиши оғирроқ бўлиб қолган. Хонадошларнинг сўзларига кўра, ўша куни марҳум кўп безовталанган, тўсатдан уларнинг кўз ўнгида хушини йўқотган.

Камера ёзувларида марҳум Шамшетовнинг ўша кундаги ҳаракатлари, санитария-гигиена ходими ва тез тиббий ёрдамнинг оператив ҳаракатлари аниқ акс этган.

4 февраль куни соат 01:50да П.Шамшетовнинг соғлиги ёмонлашганлиги сабабли камерадошлари ҳибсхона тиббиёт бўлими шифокорини чақиртирган. Ҳибсхона тиббиёт бўлими фельдшери катта сержант Д.Темиров камерага келган вақтида маҳкум П.Шамшетов ҳушсиз ҳолатда бўлган. Соат 02:15 да РШТТЁИМ Бухоро вилояти филиали тез ёрдам шифокори А.Ғафуров ва фельдшер М.Рахмонов етиб келган вақтда маҳкум П.Шамшетовни биологик ўлим ҳолатида эканлигини аниқланган.

Ўрганиш давомида Бухоро вилоят суд тиббий экпертизаси томонидан ўтказилган текширувларнинг видеоёзувлари ҳам таҳлил қилинди.

Шунингдек, Комиссия аъзолари марҳум вафот этган кунда ўлим сабабларини аниқлаш мақсадида Республика шошилинч тез тиббий ёрдам илмий марказининг Бухоро вилоятидаги филиалидан жалб қилинган тез ёрдам шифокори А.Ғафуров ва фельдшер М.Рахмоновлар ҳамда суд-тиббий экспертизасини ўтказган Республика Суд тиббий экспертиза маркази Бухоро вилоят филиали мутахассислари билан ҳам суҳбатлашиб, керакли маълумотларни олишди.

Бундан ташқари, маҳбусларга тасдиқланган меню асосида берилган таомлар кўриб чиқилди ва ошхонадаги шароитлар ўрганилди. Ўрганиш давомида, марҳумга нисбатан руҳий ёки жисмоний қийноқ қўлланилиши мумкинлигига оид маълумотлар ассосиз эканлиги аниқланди.

Марҳумнинг оила аъзолари ва яқинларига Комиссия аъзолари номидан таъзия изҳор этамиз» [42]

Ўзбекистон Бош прокуратурасининг 2023 йил 6 феврал кунги баёнотида бундай дейилган.

“Бош прокуратура Нукус воқеалари бўйича судланган Полат Шамшетов ўлими юзасидан тайинланган суд-тиббий экспертизаси натижасини эълон қилди. Унга кўра марҳум ўпка артерияси тромбоэмболияси, ўткир юрак-қон томири етишмовчилиги оқибатида вафот этган” [38]

Мустақил комиссиянинг расмий баёнотида марҳум ўпка артерияси тромбоэмболияси, ўткир юрак-қон томири етишмовчилиги оқибатида вафот этганлиги ҳақида ҳеч нарса ёзилмаган. Аслида комиссия “тоғни урса талқон қиладиган” 45 ёшли Полат Шамшетовдек йигитнинг ўпка артерияси тромбоэмболияси, ўткир юрак-қон томири етишмовчилиги нима сабабдан келиб чиққанига асосий эътиборни қаратиши ва шу саволга жавоб топиши керак эди, менимча.

17. 2023: ФОЛКЕР ТЮРКНИНГ “МАХСУС МУРОЖААТИ”

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг (БМТ) Инсон Ҳуқуқлари бўйича Олий комиссари Фолкер Тюрк Ўзбекистон ҳукуматининг таклифи билан 2023 йил 13-15 март кунлари Ўзбекистон ва Қорақалпоғистонга келди. Унинг бу ташрифи олдидан ижтимоий тармоқларда “Олий комиссар Фолькер Тюркнинг Коракалпогистонга ташрифи олдидан махсус мурожаати” тарқатилди ([43], [44]). Видеолавҳада кимдир инглиз тилидан ўзбек тилига ўгирган. Мен шу таржимани www.youtube.com дан сўзма-сўз ярмини ёзиб олиб таҳлил қилдим ва бу ёлғон видеолавҳа деган хулосага келдим.

Биринчидан, видеолавҳа ўртасида жаноб Фолкер Тюркнинг 4-5 та гапи такрор ёзилган. Бунга сабаб ушбу ёлғон мурожаат учун танланган жаноб Фолкер Тюркнинг бошқа маърузаси керагидан давомлироқ бўлган, менимча. Шу сабабли унинг 4-5 та гапини такрор ёзишган.

Иккинчидан, жаноб Фолкер Тюркнинг “махсус маърузасида” Ўзбекистон раҳбариятини геноцидда айблаган. Бу жуда оғир айблов. У Тошкентда ва Нукусда Ўзбекистон ҳамда Қорақалпоғистон раҳбарлари, жамоатчилик вакиллари ва оммавий-ахборот воситалари фаоллари билан учрашувларда нутқлар сўзлади, саволларга жавоб берди. Лекин бирор марта геноцид сўзи каби оғир жиноятларда Ўзбекистон раҳбариятини айбламади.

Учинчидан, жаноб Фолкер Тюрк [43]- ва [44]-да келтирилган махсус мурожаати ҳақида бирор марта гапирмади.

Тўртинчидан, мен жаноб Фолкер Тюркнинг Қорақалпоғистон воқеаларига доир аввалги маърузалари ва баёнотларини изладим. Бунга ўхшаш бирорта баёнот ёки маърузани топмадим.

Бешинчидан, Бухородаги суд жараёнлари очиқ ва ошкора ўтказилди ва ўтказилмоқда, «Қорақалпоғистонда юз берган ҳолат ҳамда воқеаларни ўрганиш»га оид Комиссия ишламоқда ва у ёки бу даражада назорат қилмоқда. Яъни у ёки бу даражада халқаро талаблар доирасида олиб борилмоқда.

Ўз-ўзидан савол туғилади: бундай ёлғон (фейк) маълумот ва маърузани ким тайёрлаган?

Бундай ёлғон (фейк) маърузани Қорақалпоғистон мухолифати тайёрлаб тарқатолмайди. Мабода шундай қилса, у ҳолда халқаро ташкилотлар, оммавий-ахборот воситалари бундай Қорақалпоғистон мухолифати раҳбарлари билан алоқаларни буткул узади.

Менимча, ушбу махсус мурожаат Ўзбекистон Давлат хавфсизлик хизмати раҳбарларининг тавсияси билан провокация учун тайёрланган. Бундан мақсад айрим инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари ва журналистларни бадном қилишдир.

Демак, инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари ва журналистлар ДХХ зобитлари мана шунақа ва шунга ўхшаш фейк (ёлғон) хабарлар ҳамда маълумотлар тарқатиши мумкинлигини доимо ёдида тутишлари ва ақл элагидан ўтказиб таҳлил қилишни билишлари керак.

18. САГИДУЛЛАЕВ ВА УРАЗБАЕВ УСТИДАН СУД ЖАРАЁНИ


Фото 5. Аманбай Сагидуллаев (1967) ва Ниетбай Уразбаев (1969). [45]

2023 йил 25 март куни маълум бўлдики, Қорақалпоғистон судининг Жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъати Аманбай Сагидуллаев ва Ниетбай Уразбаевга нисбатан жиноят ишини кўриб чиқишга киришибди.

“Қорақалпоғистон судининг Жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъати Аманбай Сагидуллаев (Норвегияда яшайди) ва Ниетбай Уразбаевга (Қозоғистонда яшайди) нисбатан жиноят ишини кўриб чиқишга киришди. Олий суд ахборот хизмати суд жараёни очиқ тарзда бўлиб ўтаётганини маълум қилди.

Айни пайтда Норвегияда яшовчи 55 яшар Аманбай Сагидуллаев ҳамда Қозоғистонда истиқомат қилувчи 53 яшар Ниетбай Уразбаев Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 28 орқали (жиноят иштирокчилик), 104- (Баданга қасддан оғир шикаст етказиш), 158- (Ўзбекистон Республикаси Президентига тажовуз қилиш), 159- (Ўзбекистон Республикасининг конституциявий тузумига тажовуз), 244- (Оммавий тартибсизликлар) ва 244-1-моддаларида (Жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига таҳдид соладиган материалларни тайёрлаш, сақлаш, тарқатиш ёки намойиш этиш) назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбланмоқда.

Қайд этилишича, судланувчилар Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида бўлганлиги ва уларни судга келтириш имкони йўқлиги сабабли Жиноят-процессуал кодексининг 410-моддасига асосланиб, ушбу жиноят иши бўйича суд муҳокамаси судланувчиларнинг иштирокисиз ўтказилмоқда.

Маълумот учун, Жиноят процессуал кодексининг 410-моддасига кўра судланувчи суд мажлисига келмаса, ишни муҳокама қилиш кейинга қолдирилиши лозим. Судга келмаган судланувчини суд мажбурий келтиришга, шунингдек унга нисбатан эҳтиёт чорасини қўллашга ёки эҳтиёт чорасини ўзгартиришга ҳақлидир.

Ишнинг судланувчи иштирокисиз муҳокама қилинишига судланувчи Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида бўлган ва судга келишдан бўйин товлаган, унинг йўқлиги иш бўйича ҳақиқатни аниқлашга монелик қилмаган тақдирдагина йўл қўйилиши мумкин.

Ички ишлар вазирлиги (ИИВ) сайтидаги қидирувдаги шахслар рўйхатида келтирилишича, Сагидуллаевга нисбатан Жиноят кодексининг 167- (Ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилиш), 205- (Ҳокимият ёки мансаб ваколатини суиистеъмол қилиш) ва 209- (Такроран ёки хавфли рецидивист томонидан содир этилган мансаб сохтакорлиги) моддаларида кўзда тутилган жиноятларни содир этишда гумонланаётгани учун қидирув эълон қилинган” [45]

Менимча «Алга, Каракалпакстан» демократик партияси етакчиси Аманбай Сагидуллаев Жиноят кодексининг 167-, 205- ва 209-моддаларида кўзда тутилган жиноятларни содир этишда гумонланаётгани учун қидирув 2014 йилда эълон қилинганди ([46]).

Маълумки, Тошкент портлашлари 1999 йил 16 феврал куни содир бўлганди. Баҳром Абдуллаев портлаш ташкилотчиларидан бири бўлиб, уни Миллий хавфсизлик хизмати раҳбарияти 6-7 кун олдин ҳибсга олишди. Баҳром Абдуллаев Тошкентда портлаш уюштирилаётганини айтсада, МХХ раҳбарияти ушбу портлашлар рўй беришига имкон беради. Чунки МХХ портлашлардан кейин минглаб намозхонларни қамаши, ўзбек мухолифати етакчиси Муҳаммад Солиҳга қарши жиноий иш очиб уни судлаш режалаштирилганди. У хорижда яшаётганлиги сабабли 1999 йилда Муҳаммад Солиҳ иштирокисиз суд муҳокамаси ўтказилди ва уни кўп йилга қамаш ҳақида суд ҳукми ўқилди. Шу суд ҳукмидан кейин МХХ Муҳаммад Солиҳга қарши фаолиятни кучайтириш учун катта маблағ олди. Унга қарши бир неча марта суиқасд ўтказишга ҳаракат қилинди. Айтмоқчидек, 1999 йил 16 феврал кунги Тошкент портлашларига доир мен 2019 йилда учта катта мақола ёзганман ([47], [48], [49]).

Худди шунга ўхшаш Аманбай Сагидуллаев ва Ниетбай Уразбаевга қарши улар иштирокисиз суд муҳокамаси ўтказишдан мақсад суд ҳукмидан кейин МХХ таркибида бўлим очиб маблағ олишдир ва кўп йиллар давомида бир гуруҳ ходимларни маблағ ва иш билан таъминлашдир.

Мен ушбу мақоламнинг 10-параграфида “Давлатнинг кучишлатар тизимлари бўлмиш Давлат хавфсизлик хизмати (ДХХ), Ички ишлар вазирлиги (ИИВ), Прокуратура раҳбарияти давлат бюджетидан миллиардлаб доллар маблағни ҳар хил йўллар билан олиб мазза қилиб яшаш йўлини қидиришади. Бунинг учун уларга душман керак” деб ёзгандим. МХХ ва Прокуратура Қорақалпоғистон мухолифатидан душман ясаш фаолиятини қатъий давом қилмоқда.

ЭСЛАТМА. Ушбу катта мақоламнинг иккинчи қисмида Қорақалпоғистон муаммосини тинч йўллар билан ҳал қилишни таклиф қиламан, иншааллоҳ. Бироқ Вашингтонда ўзимнинг хавфсизлигим билан боғлиқ 250-бетлик шикоятимни тугатишим ва уни АҚШ президенти Джо Байдинга ва халқаро ташкилотларга жўнатишим керак. Шу сабабли мақоламнинг иккинчи қисмини сал кейинроқ ёзиб чоп қиламан, иншааллоҳ.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Қорақалпоғистон. – www.wikipedia.org/w/index.php?title=Qoraqalpog’iston&variant=uz-cyrl (www.uz.wikipedia.org/w/ From Vikipediya).

2. АЛЕКСАНДР ВЕРЕТИЛЬНЫК. Проблемы становления и развития государственности Республики Каракалпакстан (Қорақалпоғистон Республикаси давлатчилиги ташкил топиши ва тараққиёти муаммолари). – www.czasopisma.marszalek.com.pl/images/pliki/npw/26/npw2607.pdf (www.czasopisma.marszalek.com Март 2020);
- Nowa Polityka Wschodnia 2020, nr 3 (26), стр. 114-131.

3. АҲМАДЖОНОВ Ш. Мустақиллик Декларацияси тарихи. - www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6974575/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2022 YILGI MAQOLALAR”, “ПРАВОЗАЩИТА” рукнлари, 2022.23.06).

4. Декларация о Государственном Суверинитете Республики Каракалпакстан - Декларация Независимости. - www.algakarakalpakstan.com/declaration (www.algakarakalpakstan.com ).

5. АҲМАДЖОНОВ Ш. Ислом Каримов ва МХХнинг салбий ишлари. –
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post454174374 (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2019.01.05);
https://siyosat.wordpress.com/2018/11/02/%d0%b8%d1%81%d0%bb%d0%be%d0%bc-%d0%ba%d0%b0%d1%80%d0%b8%d0%bc%d0%be%d0%b2-%d0%b2%d0%b0-%d0%bc%d1%85%d1%85%d0%bd%d0%b8%d0%bd%d0%b3-%d1%81%d0%b0%d0%bb%d0%b1%d0%b8%d0%b9-%d0%b8%d1%88%d0%bb%d0%b0%d1%80/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.02.11).

6. Қорақалпоғистон Республикасининг Конституцияси. Қорақалпоғистон Республикаси Олий Кенгаши томонидан 1993 йил 9 апрелда қабул қилинган. – www.lex.uz/docs/4953674 (www.lex.uz ).

7. Заявление Партии национального возрождения “Еркин Каракалпакстан» (“Эркин Қорақалпоғистон” Миллий Тикланиш партияси Баёноти). - FREE KARAKALPAK-ЕРКИН КАРАКАЛПАК: ноября 2007

8. Политический комитет Демократический выбор Республики Каракалпакстан. Решение о создание правительство в изгнании суверенной независимой Республики Каракалпакстан (Қорақалпоғистон Республикаси Демократиявий танлови сиёсий қўмитаси. Суверен мустақил Қорақалпоғистон Республикасининг сургундаги ҳукуматини ташкил этиш тўғрисидаги қарор). - www.algakarakalpakstan.com/karakalpakstan (www.algakarakalpakstan.com 24.10.2019).

9. АЗИЗ ЯКУБОВ. Karakalpakexit. Лидер партии «Алга Каракалпакстан» — о борьбе за отделение республики от Узбекистана.
- Karakalpakexit. Лидер партии «Алга Каракалпакстан» — о борьбе за отделение республики от Узбекистана (mediazona.ca) (www.mediazona.ca 15.08.2022);
- www.mediazona.ca/article/2022/08/13/alga (www.mediazona.ca 15.08.2022).

10. АҲМАДЖОНОВ Ш. АҚШда 1,5 соатлик иш билан боғлиқ провокация.
- 130-maqolam. АҚШда 1,5 соатлик иш билан боғлиқ провокация (September 10, 2010). Обсуждение на LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников (www.liveinternet.ru Дневник Турон Шухратжони, Рубрики “СТАТЬИ 2010 ГОДА”, “ПРАВОЗАЩИТА”, “USA-AQSH”, December 3, 2021);
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801766/ (www.liveinternet.ru Дневник Турон Шухратжони, Рубрики “СТАТЬИ 2010 ГОДА”, “ПРАВОЗАЩИТА”, “USA-AQSH”, December 3, 2021);
- http://yangidunyo.com/?p=14737#more-14737 (www.yangidunyo.com 2010.10.09).

11. Провокация.
- Провокация | это... Что такое Провокация? (academic.ru) (www.dic.academic.ru Эта отметка установлена 14 мая 2011);
- www.dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/158351 (www.dic.academic.ru Эта отметка установлена 14 мая 2011.)

12. Провокация.
- Провокация — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии);
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Провокация (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

13. Agent provocateur (Агент-провокатор).
- Agent provocateur - Wikipedia (www.en.wikipedia.org/wiki/ From Wikipedia, the free encyclopedia);
- www.en.wikipedia.org/wiki/Agent_provocateur#Russia (www.en.wikipedia.org/wiki/ From Wikipedia, the free encyclopedia).

14. Шекспир, Уильям. - http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%BF%D0%B8%D1%80 (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

15. Отелло. - http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%BE (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

16. Нерон. - http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%BD (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

17. Поджог Рейхстага. - http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D0%B4%D0%B6%D0%BE%D0%B3_%D0%A0%D0%B5%D0%B9%D1%85%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0 (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

18. Глейвицкий инцидент. - http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%B2%D0%B8%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B8%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%82 (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

19. Майнильский инцидент. - http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B8%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%82 (www.ru.wikipedia.org Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

20. Операция «Сусанна»
- Операция «Сусанна» — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии):
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Операция_«Сусанна» (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

21. ГУЛЯМОВ Шухрат Тураджанович /GULYAMOV Shuxrat/. - ГУЛЯМОВ Шухрат Тураджанович | ЦентрАзия (centrasia.org) (www.centrasia.org Рубрика “Персоны”);
- www.centrasia.org/person2.php?st=1313563345 (www.centrasia.org Рубрика “Персоны”).

22. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси.
- https://www.lex.uz/acts/20596 (www.lex.uz 2021);
- www.lex.uz/acts/20596 (www.lex.uz 2021).

23. Протесты в Каракалпакстане (2022) (Қорақалпоғистонда норозилик намойишлари (2022)).
- Протесты в Каракалпакстане (2022) — Википедия (wikipedia.org) (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии);
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Протесты_в_Каракалпакстане_(2022) (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

24. АЛЕКСЕЙ ВОЛОСЕВИЧ. Правозащитники: при подавлении протестов в Каракалпакстане погибло более 50 человек (списки) (Ҳуқуқ ҳимоячилари: Қорақалпоғистонда намойишларни бостириш пайтида 50 дан ортиқ одам ҳалок бўлди (рўйхатлар).
- Правозащитники: при подавлении протестов в Каракалпакстане погибло более 50 человек (списки) (asiaterra.info) (www.asiaterra.info August 15, 2022);
- www.asiaterra.info/etnicheskie-menshinstva/pravozashchitniki-pri-podavlenii-protestov-v-karakalpakstane-pogiblo-bolshe-50-chelovek-spiski (www.asiaterra.info August 15, 2022).

25. Тажимуратов, Даулетмурат Мырзамуратович.
- Тажимуратов, Даулетмурат Мырзамуратович — Википедия (wikipedia.org)
- www.ru.wikipedia.org/wiki/Тажимуратов,_Даулетмурат_Мырзамуратович (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

26. Тажимуратов митинг ўтказишга даъват қилгунига қадар нималар бўлгани ҳақида гапириб берди.
- Тажимуратов митинг ўтказишга даъват қилгунига қадар нималар бўлгани ҳақида гапириб берди – Ўзбекистон янгиликлари – Газета.uz (gazeta.uz) (www.gazeta.uz/uz/ 2022.03.12);
- www.gazeta.uz/uz/2022/12/03/tajimuratov/ (www.gazeta.uz/uz/ 2022.03.12).

27. GAZETA.UZ. LIVE: Показания Даулетмурата Тажимуратова по делу о событиях в Нукусе / Tajimuratovning ko'rsatmasi.
- LIVE: Показания Даулетмурата Тажимуратова по делу о событиях в Нукусе / Tajimuratovning ko'rsatmasi - YouTube (www.youtube.com December 1, 2023. 2 соат 37 дақиқа 17 сониялик видео);
- www.youtube.com/watch?v=gYEbAbbZJbE (www.youtube.com December 1, 2023. 2 соат 37 дақиқа 17 сониялик видео).

28. Давлетмурат Тажимуратов 16 йилга озодликдан маҳрум қилинди.
- Давлетмурат Тажимуратов 16 йилга озодликдан маҳрум қилинди (kun.uz) (www.kun.uz 2023.31.01);
- www.kun.uz/news/2023/01/31/davletmurat-tajimuratov-16-yilga-ozodlikdan-mahrum-qilindi (www.kun.uz 2023.31.01).

29. Қорақалпоғистон: Фавқулодда ҳолат "муддатидан аввал" тугатилмоқда. - www.ozodlik.org/a/qoraqalpog-iston-favqulodda-holat-/31952389.html (www.ozodlik.org/a/ 2022.20.07).

30. Комиссия аъзолари («Қорақалпоғистонда юз берган ҳолат ҳамда воқеаларни ўрганиш»га оид Комиссия таркиби).
- Комиссия аъзолари (ombudsman.uz) (www.ombudsman.uz/uz/);
- www.ombudsman.uz/uz/managements/ekspertlar (www.ombudsman.uz/uz/ ).

31. АЗИЗ ЯКУБОВ. Karakalpakexit. Лидер партии «Алга Каракалпакстан» — о борьбе за отделение республики от Узбекистана («Олға Қорақалпоғистон” партияси етакчиси республиканинг Ўзбекистондан ажралиб чиқиши ҳақида гапирди).
- Karakalpakexit. Лидер партии «Алга Каракалпакстан» — о борьбе за отделение республики от Узбекистана (mediazona.ca) (www.mediazona.ca 15.08.2022);
- www.mediazona.ca/article/2022/08/13/alga (www.mediazona.ca 15.08.2022).

32. Каракалпакские лидеры предложили Ташкенту диалог (Қорақалпоғистон раҳбарлари Тошкентга мулоқот қилишни таклиф этишди). – www.centre1.com/uzbekistan/karakalpakskie-lidery-predlozhili-tashkentu-dialog/ (www.centre1.com/uzbekistan/ July 5, 2022).

33. Нукус воқеалари бўйича 22 кишига суд ҳукми эълон қилинди.
- Нукус воқеалари бўйича 22 кишига суд ҳукми эълон қилинди (kun.uz)
- www.kun.uz/news/2023/01/31/nukus-voqealari-boyicha-22-kishiga-sud-hukmi-elon-qilindi (www.kun.uz 2023.31.01).

34. Нукусдаги тартибсизликлар бўйича 39 нафар судланувчига суд ҳукми эълон қилинди.
- Нукусдаги тартибсизликлар бўйича 39 нафар судланувчига суд ҳукми эълон қилинди (kun.uz) (www.kun.uz 2023.17.03);
- www.kun.uz/news/2023/03/17/nukusdagi-tartibsizliklar-boyicha-39-nafar-sudlanuvchiga-sud-hukmi-elon-qilindi (www.kun.uz 2023.17.03).

35. В Бухаре оглашен приговор участникам июльских протестов в Каракалпакстане.
- В Бухаре оглашен приговор участникам июльских протестов в Каракалпакстане (asiaterra.info) (www.asiaterra.info February 1, 2023);
- www.asiaterra.info/etnicheskie-menshinstva/v-bukhare-oglashen-prigovor-uchastnikam-iyulskikh-protestov-v-karakalpakstane (www.asiaterra.info February 1, 2023).

36. Расправа над защитниками Конституции Каракалпакстана: Об осуждении в Бухаре второй группы участников «Нукусских событий».
- Расправа над защитниками Конституции Каракалпакстана: об осуждении в Бухаре второй группы участников «нукусских событий» (asiaterra.info) (www.m.asiaterra.info 23.03.2023);
- www.m.asiaterra.info/etnicheskie-menshinstva/rasprava-nad-zashchitnikami-konstitutsii-karakalpakstana-ob-osuzhdenii-v-bukhare-vtoroj-gruppy-uchastnikov-nukusskikh-sobytij (www.m.asiaterra.info 23.03.2023).

37. Скончался Полат Шамшетов, осуждённый по делу о нукусских событиях (Нукус воқеалари иши бўйича қамалган Полат Шамшетов вафот қилди). - www.gazeta.uz/ru/2023/02/04/polat-shamshetov/?fbclid=IwAR19m2QHWFKm91aDVIW2DCs_8J1gPMmt-dNjpJNmVbHCsrrOWwmnBO5CsE4 (www.gazeta.uz/ru/ 04.02.2023).

38. Полат Шамшетов юрак хуружидан вафот этган — Бош прокуратура. - www.gazeta.uz/uz/2023/02/06/polat-shamsheto/ (www.gazeta.uz/uz/ 2023.06.02).

39. АҲМАДЖОНОВ Ш. Заҳар ва юрак ҳуружи. –
http://www.liveinternet.ru/showjournal.php?journalid=4799013&jday=25&jyear=2015&jmonth=3 (www.liveinternet.ru/showjournal.php?journalid=4799013 2015.25.03);
http://birdamlik.info/news/%d0%b7%d0%b0%d2%b3%d0%b0%d1%80-%d0%b2%d0%b0-%d1%8e%d1%80%d0%b0%d0%ba-%d2%b3%d1%83%d1%80%d1%83%d0%b6%d0%b8/?lang=uz www.birdamlik.info/news/ 2015.26.03);
https://siyosat.wordpress.com/2015/04/04/%D0%B7%D0%B0%D2%B3%D0%B0%D1%80-%D0%B2%D0%B0-%D1%8E%D1%80%D0%B0%D0%BA-%D2%B3%D1%83%D1%80%D1%83%D0%B6%D0%B8/ (www.siyosat.wordpress.com 2015.04.04).

40. Қорақалпоқ фаоли Ақилбек Муратов: Пўлат Шамшетов Нукусда қурол қўлланилган-қўлланилмагани бўйича асосий гувоҳ эди.
- Қорақалпоқ фаоли Ақилбек Муратов: Пўлат Шамшетов Нукусда қурол қўлланилган-қўлланилмагани бўйича асосий гувоҳ эди (ozodlik.org) (www.ozodlik.org/a/ February 7, 2023. 3 дақиқа 13 сониялик видеолавҳа);
- www.ozodlik.org/a/32259692.html (www.ozodlik.org/a/ February 7, 2023. 3 дақиқа 13 сониялик видеолавҳа).

41. ВИТАЛИЙ ПОНАМАРЕВ. Каракалпакстан: Смерть Шамшетова подтверждена. Жители Республики высказывают сомнения в достоверности официальной версии. - www.facebook.com/profile.php?id=100000445668286 (www.facebook.com 05.02.2023).

42. Марҳум Полат Шамшетовнинг бевақт ўлими юзасидан Мустақил комиссиянинг расмий баёноти. - Telegram: Contact @commissionuz (February 8, 2023).

43. СОЛИЖОН АБДУРАХМОНОВ. Олий комиссар Фолькер Тюркнинг Коракалпогистонга ташрифи олдидан махсус мурожаати.
- Олий комиссар Фолькер Тюркнинг Коракалпогистонга ташрифи олдидан махсус мурожаати - YouTube (www.youtube.com 7 дақиқа 2 сониялик видео мурожаат, 2023.12.03);
- www.youtube.com/watch?v=IJRzc-Psjkw (www.youtube.com 7 дақиқа 2 сониялик видео мурожаат, 2023.12.03);
- www.youtube.com/watch?v=0WXdOWCR0lo (www.youtube.com 7 дақиқа 2 сониялик видео мурожаат, 2023.12.03).

44. ВОДИЙ ТВ. Олий комиссар Фолькер Тюркнинг Коракалпогистонга ташрифи олдидан махсус мурожаати.
- Олий комиссар Фолькер Тюркнинг Коракалпогистонга ташрифи олдидан махсус мурожаати - YouTube (www.youtube.com 7 дақиқа 2 сониялик видео мурожаат, 2023.12.03);
- www.youtube.com/watch?v=IJRzc-Psjkw (www.youtube.com 7 дақиқа 2 сониялик видео мурожаат, 2023.12.03).

45. Сепаратистик ҳаракат етакчисига нисбатан Нукус воқеалари бўйича сиртдан айблов эълон қилинди.
- Сепаратистик ҳаракат етакчисига нисбатан Нукус воқеалари бўйича сиртдан айблов эълон қилинди (kun.uz) (www.kun.uz 2023.25.03);
- www.kun.uz/news/2023/03/25/separatistik-harakat-yetakchisiga-nisbatan-nukus-voqealari-boyicha-sirtdan-ayblov-elon-qilindi (www.kun.uz 2023.25.03).

46. Лидера сепаратистского движения «Алга Каракалпакстан» объявили в розыск («Алга Каракалпакстан» сепаратистик ҳаракати етакчисига қидирув эълон қилинди).
- Лидера сепаратистского движения «Алга Каракалпакстан» объявили в розыск: Общество: Бывший СССР: Lenta.ru (www.lenta.ru 04.07.2014);
- www.lenta.ru/news/2014/07/04/algawanted/ (www.lenta.ru 04.07.2014).

47. АҲМАДЖОНОВ Ш. 1999 йилги Тошкент портлашлари: Воқеалар тафсилоти (1-мақола) (Ташкентские взрывы 1999 года: Подробности событий (Статья 1)).
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6817215/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “1999 YILGI TOSHKENT PORTLASHLARI”, “2019 YILGI MAQOLALAR” рукнлари, 2019.22.01);
– https://siyosat.wordpress.com/2019/01/19/1999-%d0%b9%d0%b8%d0%bb%d0%b3%d0%b8-%d1%82%d0%be%d1%88%d0%ba%d0%b5%d0%bd%d1%82-%d0%bf%d0%be%d1%80%d1%82%d0%bb%d0%b0%d1%88%d0%bb%d0%b0%d1%80%d0%b8-%d0%b2%d0%be%d2%9b%d0%b5%d0%b0%d0%bb%d0%b0%d1%80/#more-12126 (www.siyosat.wordpress.com 2019.19.01).

48. АҲМАДЖОНОВ Ш. 1999 йилги Тошкент портлашлари: Россия аралашуви (2-мақола) (Ташкентские взрывы 1999 года: Вмешательство России (Статья 2)). - https://siyosat.wordpress.com/2019/02/06/1999-%d0%b9%d0%b8%d0%bb%d0%b3%d0%b8-%d1%82%d0%be%d1%88%d0%ba%d0%b5%d0%bd%d1%82-%d0%bf%d0%be%d1%80%d1%82%d0%bb%d0%b0%d1%88%d0%bb%d0%b0%d1%80%d0%b8-%d1%80%d0%be%d1%81%d1%81%d0%b8%d1%8f-%d0%b0%d1%80/#more-12148 (www.siyosat.wordpress.com 2019.06.02).

49. АҲМАДЖОНОВ Ш. 1999 йилги Тошкент портлашлари: Кимлар ва қандай қилиб уюштирди? (3-мақола) (Ташкентские взрывы 1999 года: Кто и как организовал (Статья 3)).
– www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6817215/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “1999 YILGI TOSHKENT PORTLASHLARI”, “2019 YILGI MAQOLALAR” рукнлари, 2019.15.02);
- https://siyosat.wordpress.com/2019/02/15/1999-%d0%b9%d0%b8%d0%bb%d0%b3%d0%b8-%d1%82%d0%be%d1%88%d0%ba%d0%b5%d0%bd%d1%82-%d0%bf%d0%be%d1%80%d1%82%d0%bb%d0%b0%d1%88%d0%bb%d0%b0%d1%80%d0%b8-%d0%ba%d0%b8%d0%bc%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d0%b2%d0%b0/#more-12168 (www.siyosat.wordpress.com 2019.15.02).

E-mail: havassh54@gmail.com , jiz54@mail.ru

2023 йил 3 апрел

АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН: МУАММО ВА УНИНГ ЕЧИМИ 1-ҚИСМ, ДАВОМИ 3)
13. ВОҚЕАЛАР РИВОЖИ

Воқеалар ривожини Озодлик радиосининг www.ozodlik.org/a/ сайтида 2023 йил 20 июл куни чоп қилинган “Қорақалпоғистон: Фавқулодда ҳолат "муддатидан аввал" тугатилмоқда” номли [29]- мақоладан келтирай.

“2023 йил 26 июн куни жамоатчилик муҳокамасига қўйилган Ўзбекистон конституцияси янги таҳририда Қорақалпоғистоннинг суверен мақоми ва рефрендум орқали Ўзбекистондан ажралиб чиқишига доир моддаларга таклиф қилинган ўзгариш шу куннинг ўзида ижтимоий тармоқларнинг қорақалпоқ сегментида қизғин муҳокама ва норозиликларга сабаб бўлди;

- 1 июль куни Нукус марказида конституциявий ўзгартишларга қарши тинч намойишларга чақирган «Эл хызметинде» газетаси редактори ва фаол Даулетмурат Тажимуратов ҳибсга олинди. Нукус марказида тўпланган кўп сонли оломоннинг норозиликлари ортидан Тажимуратов қўйиб юборилди;

- Ўзбекистон Бош прокуратураси версиясига кўра, Тажимуратов "ноқонуний намойишларга чақиргани учун ҳибсга олинган. Тарафдорлари у қўйиб юборилганидан сўнг ҳам "тартибсизликларни давом эттиришган, куч тизимларига фаол қаршилик кўрсатганлар ва Ўзбекистон Республикасининг амалдаги давлат тузумини ўзгартириш ва ҳокимиятни очиқча босиб олишга уринганлар";

- 1 июль кечаси Ўзбекистон Ички ишлар вазирлиги Нукусдаги намойишлар юзасидан баёнот бериб, юз берган воқеаларга “конституциявий ислоҳотлар моҳиятини нотўғри талқин қилиш” сабаб бўлганини билдирди. Вазирлик жамоат тартибини сақлаш учун қўшимча кучлар юборилганини тасдиқлади;

- 2 июль куни Нукусга етиб борган президент Шавкат Мирзиёев Конституция лойиҳасидаги Қорақалпоғистон Республикасининг ҳуқуқий мақомига оид 70, 71, 72, 74, 75-моддалари ўзгаришсиз қолдирилишини эълон қилди. Аммо 2 июль тунида тармоқларда тарқаган видеолардан президентнинг ён бериши норозилик намойишларини тўхтата олмагани кўрилади;

- Президент Мирзиёев Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида 2022 йил 3 июль куни соат 00:01 дан фавқулодда ҳолат эълон қилиш ҳақидаги фармонни имзолади. Фавқулодда ҳолат 2022 йил 2 август куни соат 00:00 га қадар давом этиши билдирилди;

- 4 июль куни Миллий Гвардия ва Бош прокуратура Нукусдаги воқеааларда 18 киши ҳалок бўлгани ва 243 киши яраланганини маълум қилди; тан жароҳати олганларнинг 38 нафари ҳуқуқ-тартибот ходимлари; 500 дан ортиқ одам ушланган;

- Европа Иттифоқи, БМТ, АҚШ ва халқаро инсон ҳуқуқлари ташкилотлари Қорақалпоғистондаги воқеалар юзасидан очиқ, ҳар томонлама ва шаффоф тергов ўтказишга чақирди.

- 6 июль куни президент Мирзиёев Қорақалпоғистондаги воқеалар юзасидан терговга жамоатчилик вакиллари жалб қилиниши, куч тузилмаларининг ҳаракатлари таҳлил қилинишини айтди;

- 16 июль куни Ўзбекистон Олий Мажлисининг қонунчилик палатаси воқеаларни ўрганиш учун мустақил комиссия тузилганини эълон қилди» [29]

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Инсон ҳуқуқлари бўйича Вакили — Омбудсманнинг «Қорақалпоғистон Республикасида инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаш»га доир Мурожаатига асосан «Қорақалпоғистонда юз берган ҳолат ҳамда воқеаларни ўрганиш»га оид Комиссия ташкиллаштирилди. Комиссия раиси этиб Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) Эшматова Феруза Фарходовна тайинланган. Комиссия таркибига "Ҳуқуқий таянч" нодавлат нотижорат ташкилоти раиси Фармонов Аъзам Турғунович
ҳам киритилган. [30]

Менинг ушбу Комиссия аъзоларига, жумладан Аъзамжон Фармоновга илтимосим: Қорақалпоғистон парламентида Қорақалпоғистоннинг суверенитетини бекор қилиш бўйича ўзгаришни ким таклиф қилганини аниқлаштирсаларингиз яхши бўларди (мақоламнинг 12-параграфидаги учинчи изоҳга қаранг). Унга бу таклифни киритиш ҳақидаги буйруқ даражасидаги тавсияни ким берганини аниқлаштирсаларингиз аъло иш бўларди, иншааллоҳ.

14. 2022: ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН МУХОЛИФАТИНИНГ ТАКЛИФИ

Фото 3. «Алга, Каракалпакстан» демократик партияси раҳбари Аман Сагидуллаев (1967). У 2016 йилдан сиёсий бошпана олиб Норвегияда яшамоқда. [31]

2022 йил 5 июл куни www.centre1.com/uzbekistan/ сайтида “Каракалпакские лидеры предложили Ташкенту диалог (Қорақалпоғистон раҳбарлари Тошкентга мулоқот қилишни таклиф этишди)” мақола чоп қилинди. Унда Қорақалпоғистон мухолифат фаоллари Ўзбекистон раҳбариятига мулоқот қилишни таклиф этишди ([32]). Унинг тўлиқ матнини аввал рус тилида, кейин ўзбек тилида келтираман. Ушбу таклифни мақоламда келтиришим сабабларидан бири – унинг охирида Қорақалпоғистон мухолифатининг бугунги кундаги раҳбарлари ва фаоллари рўйхати бор.

“Каракалпакские лидеры предложили Ташкенту диалог

Лидеры ряда политических партий и общественных движений Каракалпакстана обратились к президенту Узбекистана с предложениями для урегулирования ситуации в республике.

Протесты в Каракалпакстане их насильственное подавление, продолжающиеся в республике с 1 июля, далеки от завершения.

Единоличное провокационное решение властей Узбекистана лишить каракалпакскую республику суверенного статуса и права на отделение на основании всенародного референдума, гарантированных Конституцией РУз, всерьез взбудоражило народ Каракалпакстана.

По словам многих каракалпаков, Ташкент может сколько угодно врать, что реагировал на инициативы и просьбы снизу, никто в это не верит. Но все видят и понимают, что за всей конституционной «реформой» узбекских властей стоит ничто иное, как попытка окончательно захватить и колонизировать Каракалпакстан.

Власти Узбекистана для подавления протестов в Каракалпакстане, в которых участвовали безоружные люди, ответил огнем на поражение, арестами, избиениями в застенках силовых структур.

По предварительным данным партии «Алга, Каракалпакстан», за последние пять дней в республике были убиты 250-300 человек, около 12 тысяч получили ранения, около 5000 находятся под арестом.

Чтобы снизить эскалацию насилия, предотвратить новые жертвы, лидеры каракалпакских политических и общественных объединений обратились к президенту Узбекистана Шавкату Мирзиёеву со своими предложениями, которые должны стать началом для диалога представителей двух суверенных республик.

Ц-1 публикует полный текст данного обращения.

«Президенту Республики Узбекистан
Шавкату Миромоновичу Мирзиёеву

От гражданского общества Каракалпаков

Уважаемый господин президент,

Мы, представители гражданского общества Каракалпакстана и каракалпакских диаспор за рубежом, обращаемся к Вам в связи с последними событиями, вызванными попытками исключить из Конституции Узбекистана положение о суверенитете Республики Каракалпакстан.

Мы, как и все каракалпакстанцы, считаем правильным Ваше решение отказаться от предлагаемых поправок к соответствующим статьям Конституции Узбекистана.

Тем не менее целый ряд вопросов требует скорейшего решения как условие для дальнейшей стабилизации ситуации в Каракалпакстане.

Большинство из них разрешимы на уровне административных актов государственных органов, другие требуют обсуждения на основе широкого политического диалога с участием представителей гражданского общества Республики Каракалпакстан.

Мы выдвигаем Вам следующие предложения:

1) Граждане, задержанные за участие в недавних уличных акциях в защиту суверенитета нашей республики, гарантированного Конституциями Узбекистана и Каракалпакстана, должны быть освобождены;

2) Необходимо дать оценку действиям силовых ведомств в ходе последних событий, в том числе необоснованному и непропорциональному применению силы, приведшему к человеческим жертвам, пыткам, произвольным задержаниям и т.п.

3) Нужна амнистия участников событий, прекращение сфабрикованных уголовных дел в отношении каракалпакских активистов, обеспечение возможности безопасного возвращения в страну политических эмигрантов;

4) Должны быть опубликованы имена погибших в ходе последних событий;

5) Жокаргы Кенес и Правительство Республики Каракалпакстан, ни один из членов которых не выступил в защиту суверенитета республики, потеряли моральное право представлять народ Каракалпакстана. Они должны быть распущены, в республике должны быть проведены новые выборы и сформировано новое правительство;

6) Должна быть обеспечена возможность регистрации новых политических партий и гражданских движений Каракалпакстана и их полноценное участие в политической жизни;

7) Взаимоотношения Республики Узбекистан и Республики Каракалпакстан в области политики, экономики и других сферах должны быть приведены в соответствие с положениями, предусмотренные Статьей 75 Конституции Узбекистана и Статьей 1 Конституции Каракалпакстана, то есть должны регулироваться договорами и соглашениями двух стран;

8) Блокировка Интернета и связи в Каракалпакстане, введенные в дни событий, должны быть немедленно сняты, необходимо обеспечить допуск в республику представителей международных СМИ;

9) Должны быть приняты меры по недопущению разного рода ограничений, направленных на вытеснение каракалпакского языка из официальной сферы, умолчаний и искажения истории нашей республики.

Надеемся, что эти наши предложения не останутся не услышанными Вами и станут основой для дальнейшего политического диалога, направленного на разрешение сложившейся ситуации.

1. Аман Сагыдуллаев — Лидер демократической партий «Алга, Каракалпакстан»
2. Наурызбай Менлибаев — Лидер демократической партий «Оян Каракалалпакстан»
3. Жангельди Жаксымбетов — Лидер демократической партий «Азатлык»
4. Тилеубийке Юлдашева — Гражданский активист,Правозащитница
5. Косшыбай Кожаков — Гражданский активист, член корреспондент Международной и Кыргызской инженерной Академии.
6. Насратдин Нуратдинов — Председатель Каракалпакской диаспоры в Кыргызыстане
7. Казахбай Бекмуратов — Гражданский активист, председатель Каракалпакской диаспоры в Атырау, Казахстан
8. Ниетбай Уразбаев — Гражданский активист, председатель Каракалпакской диаспоры в Актау, Казахстан
9. Шамшет Аимбетов — Гражданский активист
10. Кошкарбай Торемуратов — Гражданский активист
11. Зийуар Мирминбетова — Гражданский активист, правозащитница
12. Максет Даулетмуратов — Гражданский активист

Электронная почта для обратной связи: rulerkarakalpak@gmail.com » [32]

Ушбу таклифни рус тилидан ўзбек тилига мен ўгирдим.

“Ўзбекистон Республикаси Президенти
Шавкат Миромонович Мирзиёевга

Қорақалпоқларнинг фуқаролик жамиятидан

Ҳурматли Президент жаноблари,

Биз, Қорақалпоғистон фуқаролик жамияти ва хориждаги қорақалпоқлар диаспоралари вакиллари, Ўзбекистон Конституциясидан Қорақалпоғистон Республикасининг суверенитети тўғрисидаги низомни чиқариб ташлашга уринишлар натижасида юзага келган сўнгги воқеалар муносабати билан Сизга мурожаат қиламиз.

Биз, барча қорақалпоғистонликлар қатори Ўзбекистон Конституциясининг тегишли моддаларига таклиф этилаётган ўзгартиришларни рад этиш тўғрисидаги қарорингизни тўғри деб ҳисоблаймиз.

Шунга қарамай, Ўзбекистондаги вазиятни янада барқарорлаштириш шарти сифатида бир қатор масалаларни имкон қадар тезроқ ҳал этиш зарур.

Уларнинг аксарияти давлат органларининг маъмурий ҳужжатлари даражасида ҳал этилган бўлса, қолганлари Қорақалпоғистон Республикаси фуқаролик жамияти вакиллари иштирокида кенг сиёсий мулоқот асосида муҳокама қилишни талаб этади.

Сизга қуйидаги таклифларни таклиф қиламиз:

1) Ўзбекистон ва Қорақалпоғистон Конституциялари билан кафолатланган республикамиз суверенитетини ҳимоя қилиш бўйича яқинда ўтказилган кўча ҳаракатларида қатнашгани учун қамоққа олинган фуқаролар озод қилинсин;

2) Охирги воқеалар жараёнида ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг ҳатти-ҳаракатларига, жумладан, одамларнинг қурбон бўлишига, қийноқларга, ўзбошимчалик билан ҳибсга олишга олиб келган асоссиз ва номутаносиб равишда куч ишлатишга баҳо бериш зарур;

3) Воқеалар иштирокчиларига амнистия эълон қилиниши, қорақалпоқ фаолларига нисбатан қўзғатилган уйдирма жиноят ишларига чек қўйилиши, сиёсий муҳожирларнинг мамлакатга хавфсиз қайтиши имкониятини таъминлаш;

4) Сўнгги воқеаларда ҳалок бўлганларнинг исм-шарифлари эълон қилиниши керак;

5) Қорақалпоғистон Республикаси Жуқорғи Кенгеси ва ҳукумати, уларнинг бирортаси ҳам республика суверенитетини ҳимоя қилмаган, Қорақалпоғистон халқи вакили бўлиш маънавий ҳуқуқидан маҳрум бўлган. Улар тарқатиб юборилсин, республикада янги сайловлар ўтказилиб, янги ҳукумат тузилсин;

6) Қорақалпоғистоннинг янги сиёсий партиялари ва фуқаролик ҳаракатларини рўйхатга олиш ва уларнинг сиёсий ҳаётда тўлиқ иштирок этишини таъминлаш;

7) Ўзбекистон Республикаси билан Қорақалпоғистон Республикаси ўртасидаги сиёсат, иқтисодиёт ва бошқа соҳалардаги муносабатлар Ўзбекистон Конституциясининг 75-моддасида ва Қорақалпоғистон Республикаси Конституциясининг 1-моддасида назарда тутилган қоидаларга мувофиқлаштирилсин, яъни улар икки давлат ўртасидаги шартнома ва битимлар билан тартибга солиниши керак;

8) Қорақалпоғистондаги воқеалар кунларида жорий қилинган интернет ва алоқа блокировкалари зудлик билан бекор қилинсин, халқаро оммавий ахборот воситалари вакилларининг республикага киритилишини таъминлаш зарур;

9) Қорақалпоқ тилини расмий доирадан сиқиб чиқаришга, ресубликамиз тарихини сукут сақлашга, бузиб кўрсатишга қаратилган ҳар хил чеклашларнинг олдини олиш чоралари кўрилсин.

Умид қиламизки, бизнинг бу таклифларимиз эътибордан четда қолмайди ва мавжуд вазиятни ҳал этишга қаратилган кейинги сиёсий мулоқотлар учун асос бўлади.

1. Аман Сағдуллаев - «Алға, Қорақалпоғистон» демократик партияси раҳбари.
2. Науризбай Менлибоев - «Оян, Қорақалпоғистон» демократик партияси раҳбари.
3. Жангелди Жаксимбетов - «Азатлик» демократик партияси раҳбари.
4. Тилеубийке Юлдашева – Фуқаролик фаоли, инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси.
5. Косшибай Кожаков – Фуқаролик фаоли, Халқаро ва Қирғизистон Муҳандислик академияси мухбир аъзоси.
6. Насратдин Нуратдинов – Қирғизистондаги Қорақалпоқ диаспораси раиси.
7. Казахбай Бекмуратов – Фуқаролик фаоли, Қозоғистоннинг Атирау шаҳридаги Қорақалпоқ диаспораси раиси.
8. Ниетбай Ўразбоев - Фуқаролик фаоли, Қозоғистоннинг Актау шаҳридаги Қорақалпоқ диаспораси раиси.
9. Шамшет Аимбетов - Фуқаролик фаоли.
10. Қошқарбай Тўремуратов - Фуқаролик фаоли.
11. Зиюар Мирминбетова - Фуқаролик фаоли, инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси.
12. Максет Даулетмуратов - Фуқаролик фаоли.

Фикр-мулоҳаза учун электрон почта: rurkarakalpak@gmail.com” [32]

Албатта, Ўзбекистон раҳбарияти Қорақалпоғистон мухолифатининг шу кўринишдаги таклифини қабул қилмайди. Менимча Ўзбекистон раҳбарияти Қорақалпоғистон муаммосини тинч йўллар билан ҳал қилиш чора-тадбирлари рўйхатини ишлаб чиқиши ва кейин Қорақалпоғистон раҳбарияти, жамоатчилик ҳамда мухолифат вакилларини таклиф қилиб музокаралар ўтказса яхши иш бўларди. Қорақалпоғистон муаммосини тинч йўллар билан ҳал қилиш чора-тадбирлари ҳақида мақоламнинг иккинчи қисмида ёзаман, иншааллоҳ.

15. 2023: СУД ЖАРАЁНЛАРИ

Нукус воқеалари бўйича 2023 йил 31 январ куни 22 кишига, 17 март куни 39 кишига суд ҳукми Бухорода эълон қилинди.

“Бугун, 2023 йил 31 январ куни, Бухоро вилоят суди биносида 2022 йил 1-2 июл кунлари Нукус шаҳридаги оммавий тартибсизликларни содир этганликда айбланаётган 22 нафар судланувчига оид жиноят ишини кўриб чиқиш бўйича суд жараёни тугаб, суд ҳукми эълон қилинди.

Ушбу жиноят иши Қорақалпоғистон Республикаси судининг жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъати судьяси Елубай Абибуллаев раислигида биринчи инстанция судида кўриб чиқилди.

Эълон қилинган суд ҳукмига кўра:

Саламат Калилаев Жиноят кодекси (ЖК)нинг 244-моддаси (оммавий тартибсизликлар) 3-қисмида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси (енгилроқ жазо тайинлаш) қўлланилиб, 3 йил озодликдан маҳрум қилиш жазосига судланиб, ЖКнинг 62-моддаси (ушлаб туриш, қамоққа олиш ёки уй қамоғи вақтини ҳисобга олиш қоидалари) га асосан дастлабки уй қамоғида ўтирган 6 ой 4 куни тайинланган жазодан чегирилиб, ўташ учун 2 йил 5 ой 26 кун озодликдан маҳрум қилиш жазоси қолдирилиб, ЖКнинг 72-моддаси (шартли ҳукм қилиш) қўлланилиб, жазо 3 йил синов муддати билан шартли деб белгиланди;

Бердақ Генжебаев ЖКнинг 164-моддаси (босқинчилик) 2-қисми «б» банди, 227-моддаси (ҳужжатлар, штамплар, муҳрлар, бланкаларни, автомототранспорт воситаларининг ва улар тиркамаларининг (ярим тиркамаларининг) давлат рақам белгиларини эгаллаш, нобуд қилиш, уларга шикаст етказиш ёки уларни яшириш) 2-қисми «а» банди ва 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб, ЖКнинг 59-моддаси (бир неча жиноят содир этганлик учун жазо тайинлаш) тартибида 5 йил озодликни чеклаш жазосига судланиб, ЖКнинг 62-моддаси тартибида, дастлабки қамоқда сақланган 1 ой 19 куни чегирилиб, ўташ учун 4 йил 10 ой 11 кун озодликни чеклаш жазоси қолдирилиб, унга нисбатан қўлланган уй қамоғи эҳтиёт чораси бекор қилинди.

Нурлан Султамуратов ЖКнинг 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб, 3 йил;

Полат Нурниязов ЖКнинг 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб, 4 йил;

Қаҳарман Сейтимов ЖКнинг 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб, 5 йил;

Саипназар Калимов билан Арислан Темирханов ЖКнинг 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб, хар бири 6 йилдан;
Полат Шамшетов ЖКнинг 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 45 (муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш), 57-моддалари қўлланилиб, 3 йил мансабдорлик лавозимларида ва ички ишлар тизимида ишлаш ҳуқуқидан маҳрум қилинган ҳолда 6 йил;

Амирбек Адилбеков ЖКнинг 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб, 7 йил;

Бахтияр Кадирбергенов ЖКнинг 244-моддаси 3-қисми ва 277-моддаси (безорилик) 1-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб, ЖКнинг 59-моддаси тартибида 7 йил;

Сейдабулла Медетов билан Нурлан Найипов ЖКнинг 244-моддаси 3-қисми ва 244-1-моддаси (жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига таҳдид соладиган материалларни тайёрлаш, сақлаш, тарқатиш ёки намойиш этиш) 3-қисми «а», «г» бандларида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб, ЖКнинг 59-моддаси тартибида, ҳар бири 7 йилдан;

Разбек Бекмуратов ЖКнинг 244-моддаси 3-қисми ва 247-моддаси (ўқотар қуролни, ўқ-дориларни, ўқотар қуролнинг асосий қисмларини, портловчи моддаларни, портлатиш воситаларини ёки портлатиш қурилмаларини қонунга хилоф равишда эгаллаш) 3-қисми «а» бандида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб, ЖКнинг 59-моддаси тартибида 8 йил;

Султанбек Каипов ЖКнинг 244-моддаси 3-қисми ва 244-1-моддаси 3-қисми «а» бандида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб, ЖКнинг 59-моддаси тартибида 8 йил;

Даулетмурат Жиемуратов ЖКнинг 159-моддаси (Ўзбекистон Республикасининг конституциявий тузумига тажовуз қилиш) 4-қисми билан айбсиз деб топилиб, Жиноят-процессуал кодекси (ЖПК)нинг 83-моддаси (реабилитация асослари) 3-бандига асосан оқланиб, ЖКнинг 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб, 8 йил;

Байрам Сейтниязов ЖКнинг 244-моддаси 3-қисми ва 244-1-моддаси 3-қисми «а», «г» бандларида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб, ЖКнинг 59-моддаси тартибида 8 йил;

Аллабай Тоқимбетов ЖКнинг 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб, 8 йил 6 ой озодликдан маҳрум қилиш жазоларига судланди.

Озодликдан маҳрум қилиш жазосига судланганларга нисбатан тайинланган жазо муддатларини улар қамоққа олинган кундан бошлаб ҳисобланиши белгиланиб, жазони умумий тартибли колонияларда ўташ белгиланди.

Азамат Нуратдинов ЖКнинг 244-моддаси 3-қисми ва 244-1-моддаси 3-қисми «а» бандида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб, ЖКнинг 59-моддаси тартибида 5 йил, ЖКнинг 62-моддасига асосан дастлабки қамоқда ўтириган 6 ой 13 куни чегирилиб, ўташ учун 4 йил 5 ой 17 кун;

Аҳмад Исматуллаев ЖКнинг 159-моддаси 4-қисми билан айбсиз деб топилди ва оқланди, ЖКнинг 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб 5 йил, ЖКнинг 62-моддасига асосан дастлабки қамоқда ўтириган 6 ой 22 куни чегирилиб, ўташ учун 4 йил 5 ой 8 кун;

Азамат Турданов ЖКнинг 159-моддаси 4-қисми билан айбсиз деб топилди ва оқланди, ЖКнинг 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 45, 57-моддалари қўлланилиб 3 йил мансабдорлик лавозимларида ишлаш ҳуқуқидан маҳрум қилган ҳолда 5 йил, ЖКнинг 62-моддасига асосан дастлабки қамоқда ўтирган 6 ой 25 куни чегирилиб, ўташ учун 4 йил 5 ой 5 кун озодликни чеклаш жазосига судландилар.

Озодликни чеклаш жазосига судланган А. Нуратдинов, А. Исматуллаев ва А. Турданов суд залида қамоқдан озод қилинди.

Лолагул Қаллиханова ЖКнинг 159-моддаси 4-қисми, 244-моддаси 3-қисми ва 244-1-моддаси 3-қисми «а», «б», «г» бандларида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб, ЖКнинг 59-моддаси тартибида 8 йил озодликдан маҳрум қилиш жазосига судланиб, ЖКнинг 62-моддасига асосан дастлабки қамоқда ўтирган 6 ой 24 куни тайинланган жазодан чегирилиб, ўташ учун 7 йил 5 ой 6 кун озодликдан маҳрум қилиш жазоси қолдирилиб, ЖКнинг 72-моддаси қўлланилиб, жазо 3 йил синов муддати билан шартли деб белгиланиб, суд залида қамоқдан озод қилинди.

Даулетмурат Тажимуратов ЖКнинг 159-моддаси 4-қисми, 167-моддаси (ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилиш) 3-қисми «а» банди, 243-моддаси (жиноий фаолиятдан олинган даромадларни легаллаштириш), 244-моддаси 3-қисми ва 244-1-моддаси 3-қисми «а», «б», «г» бандларида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 59-моддаси тартибида 16 йил озодликдан маҳрум қилиш жазосига судланиб, жазонинг дастлабки 2 йилини турмада, қолган қисмини қаттиқ тартибли колонияда ўташ белгиланди.

Шунингдек, судланганлар Д. Тажимуратов, Л. Қаллиханова, А. Турданов, А. Исматуллаев ва Д. Жиемуратовнинг айбидан ЖКнинг 28,104-моддаси 3-қисми «а» банди, судланганлар Р. Бекмуратов билан С. Каиповнинг айбидан ЖКнинг 104-моддаси 3-қисми «а» банди (ушбу ҳаракатлар ЖКнинг 244-моддаси 3-қисми билан қамраб олинганлиги сабабли), судланган А. Нуратдиновнинг айбидан ЖКнинг 244-1-моддаси 3-қисми «г» банди (қўйилган айблов ўз тасдиғини топмаганлиги сабабли) чиқарилди.

Бундан ташқари, содир этилган жиноятлар оқибатида етказилган 6,8 миллиард сўмдан ортиқ зарарнинг 256 миллион сўми қопланганлиги инобатга олиниб, қопланмаган 6,5 миллиард сўмдан зиёд миқдордаги моддий зарарларни судланганлардан солидар тартибда ундириш, ўзлаштириш йўли билан талон-торож қилинган 228 миллион сўм зарарни судланган Д. Тажимуратовдан ундириш, судланганларга тегишли бўлиб жиноят иши доирасида хатловга олинган мол-мулкларни келтирилган зарарни қоплашга қаратиш белгиланди.

Мазкур ҳукмдан норози тарафлар Қорақалпоғистон Республикаси суди орқали Олий суднинг Жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъати апелляция инстанциясига процессуал қонунчиликда белгиланган тартиб ва муддатларда шикоятлар беришга, прокурор эса протест билдиришга ҳақли эканлиги маълум қилинади.

Шунингдек, жиноят ишини тергов қилиш давомида йўл қўйилган айрим хато-камчиликларга нисбатан хусусий ажрим чиқарилди» [33]

«Бугун, 2023 йил 17 март куни, Бухоро вилоят суди биносида 2022 йил 1-2 июль кунлари Нукус шаҳрида оммавий тартибсизликларни содир этганликда айбланаётган 39 нафар судланувчига оид жиноят ишини кўриб чиқиш бўйича суд жараёни тугаб, суд ҳукми эълон қилинди.

Олий суд хабарига кўра, жиноят иши Қорақалпоғистон Республикаси судининг жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъати судьяси Даулетбай Разов раислигида биринчи инстанция судида кўриб чиқилди.

(Шу ерда 7 дақиқа 15 сониялик видео лавҳа бор. А.Ш.)

Эълон қилинган суд ҳукмига кўра:
Ислам Полатов Жиноят кодексининг 244-моддаси (оммавий тартибсизликлар) 3-қисми ва 244-1-моддаси (жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига таҳдид соладиган материалларни тайёрлаш, сақлаш, тарқатиш ёки намойиш этиш) 3-қисми “а”, “г” бандларида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, унга Жиноят кодексининг 57-моддаси (енгилроқ жазо тайинлаш) қўлланиб, 59 (бир неча жиноят содир этганлик учун жазо тайинлаш), 60 (бир неча ҳукм юзасидан жазо тайинлаш) моддалари тартибида 5 йил;

Полат Есенгелдиев Жиноят кодексининг 244-моддаси 3-қисми ва 244-1-моддаси 3-қисми “а” бандида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, унга Жиноят кодексининг 57-моддаси қўлланиб, 59-моддаси тартибида 6 йил;

Камал Ешжанов ва Исламбек Аитмуратов Жиноят кодексининг 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, уларнинг ҳар бирига Жиноят кодексининг 57-моддаси қўлланиб, 6 йилдан;

Нурсултан Байлепесов ва Алпамыс Жумабеков Жиноят кодексининг 244-моддаси 3-қисми ва 28,247-моддаси (ўқотар қуролни, ўқ-дориларни, ўқотар қуролнинг асосий қисмларини, портловчи моддаларни, портлатиш воситаларини ёки портлатиш қурилмаларини қонунга хилоф равишда эгаллаш) 3-қисми “а” бандида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, уларнинг ҳар бирига Жиноят кодексининг 57-моддаси қўлланиб, 59-моддаси тартибида 6 йилдан;

Даулеткелди Надирбаев, Адилбек Сариев, Конгратбай Бекполатов, Руслан Баимбетов, Қуанышбай Бахиев, Ислам Сапаров, Заирбек Пиржанов, Рахимжан Жумабаев, Айдос Есемуратов, Куанышбай Бегалиев ва Манас Рахманов Жиноят кодексининг 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, уларнинг ҳар бирига Жиноят кодексининг 57-моддаси қўлланиб, 7 йилдан;

Нусрет Бауетдинов Жиноят кодексининг 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, унга Жиноят кодексининг 57-моддаси қўлланиб, 7 йил 6 ой;

Нурсултан Дуйсенбаев Жиноят кодексининг 244-моддаси 3-қисми ва 28,247-моддаси 3-қисми “а” бандида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, унга Жиноят кодексининг 57-моддаси қўлланиб, 59-моддаси тартибида 7 йил 6 ой;

Рустам Досимбетов, Нуратдийин Хабипов ва Замирбек Таджимуратов Жиноят кодексининг 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, уларнинг ҳар бирига Жиноят кодексининг 57-моддаси қўлланиб, 8 йилдан;

Азамат Алланазаров Жиноят кодексининг 244-моддаси 3-қисми ва 247-моддаси 3-қисми “а” бандида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, унга Жиноят кодексининг 57-моддаси қўлланиб, 59-моддаси тартибида 8 йил;

Асилбек Омирзаков Жиноят кодексининг 244-моддаси 3-қисми ва 166-моддаси (талончилик) 2-қисми “а”, “в” бандларида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, унга Жиноят кодексининг 57-моддаси қўлланиб, 59-моддаси тартибида 8 йил;

Шарапат Аширбеков Жиноят кодексининг 244-моддаси 3-қисми ва 244-1-моддаси 3-қисми “а”, “г” бандларида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, унга Жиноят кодексининг 57-моддаси қўлланиб, 59-моддаси тартибида 8 йил;

Даўранбек Раманов Жиноят кодексининг 244-моддаси 3-қисми ва 244-1-моддаси 3-қисми “а”, “г” бандларида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, унга Жиноят кодексининг 57-моддаси қўлланиб, 59-моддаси тартибида 9 йил;

Омирбек Курбанов Жиноят кодексининг 244-моддаси 3-қисми ва 244-1-моддаси 3-қисми “а”, “г” бандларида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, унга Жиноят кодексининг 59-моддаси тартибида 10 йил 6 ой;

Оралбай Досназаров Жиноят кодексининг 244-моддаси 3-қисми ва 244-1-моддаси 3-қисми “а”, “г” бандларида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, унга Жиноят кодексининг 59-моддаси тартибида 11 йил озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланди.

Озодликдан маҳрум қилиш жазосига ҳукм этилганларга нисбатан тайинланган жазо муддатларини улар қамоққа олинган кундан бошлаб ҳисобланиб, 1 нафар судланувчи жазони қаттиқ тартибли колонияда, 27 нафар судланувчи жазони умумий тартибли колонияларда ўташ белгиланди.

Алимбай Мырзамбетов, Муратбай Пирлепесов, Алишер Шарапов, Онгарбай Мамутов, Тимурбек Исмаилов, Расул Султаниязов, Абзал Науризбаев, Нурмухаммед Генжебаев ва Амантай Сейтмуратов Жиноят кодексининг 244-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилиб, уларнинг ҳар бирига Жиноят кодексининг 57-моддаси қўлланиб, 5 йилдан;

Абдималик Хожаназаров ва Есимқан Қанаатов Жиноят кодексининг 244-моддаси 3-қисми ва 244-1-моддаси 3-қисми “а”, “б”, “г” бандларида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, уларнинг ҳар бирига Жиноят кодексининг 57-моддаси қўлланиб, 59-моддаси тартибида 5 йилдан озодликни чеклаш жазоси тайинланди.

Озодликни чеклаш жазосига ҳукм этилганларнинг дастлабки қамоқда ўтирган кунлари Жиноят кодексининг 62-моддаси (ушлаб туриш, қамоққа олиш ёки уй қамоғи вақтини ҳисобга олиш қоидалари) га асосан тайинланган жазодан чегирилиши белгиланди ва улар суд залида қамоқдан озод қилинди.
Р. Досимбетов, А. Алланазаров, Н. Дуйсенбаев, Н. Байлепесов, А. Жумабеков, К. Бекполатов, Р. Баимбетов, Қ. Бахиев, И. Сапаров, Н. Хабипов ва З. Пиржановнинг айбидан дастлабки тергов органи томонидан қўйилган Жиноят кодексининг 104-моддаси (қасддан баданга оғир шикаст етказиш) 3-қисми “а” банди (ушбу ҳаракатлар Жиноят кодексининг 244-моддаси 3-қисми билан қамраб олинганлиги сабабли) ҳамда П. Есенгелдиевнинг айбидан Жиноят кодексининг 244-1-моддаси 3-қисми “г” банди (қўйилган айблов ўз тасдиғини топмаганлиги сабабли) чиқарилди.

Содир этилган жиноятлар оқибатида етказилган 6,5 миллиард сўмдан зиёд миқдордаги моддий зарарларни судланувчилардан солидар тартибда ундириш, судланувчиларга тегишли бўлиб жиноят иши доирасида хатловга олинган мол-мулкларни келтирилган зарарни қоплашга қаратиш белгиланди. Ҳукмдан норози тарафлар Қорақалпоғистон Республикаси суди орқали Олий суднинг Жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъати апелляция инстанциясига процессуал қонунчиликда белгиланган тартиб ва муддатларда шикоятлар беришга, прокурор эса протест билдиришга ҳақли эканлиги маълум қилинади» [34]

Ушбу суд ҳукмларига нисбатан Қорақалпоғистон мухолифати фаолларининг эътирозлари www.asiaterra.info сайтида 2023 йил 1 феврал куни чоп қилинган “В Бухаре оглашен приговор участникам июльских протестов в Каракалпакстане» номли мақолада ва 2023 йил 23 март куни чоп қилинган «Расправа над защитниками Конституции Каракалпакстана: Об осуждении в Бухаре второй группы участников «Нукусских событий»» номли мақолада ёзилган ([35]-[36]-га қаранг).

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН: МУАММО ВА УНИНГ ЕЧИМИ (1-ҚИСМ, ДАВОМИ 2)

9. ПРОВОКАЦИЯ ТУШУНЧАСИ

Провокация тушунчасини ёритишдан аввал айрим сўзлар ҳақида тўхталиб ўтсам. Ўзбeк тилида “провокация” ва “провокатор” тушунчасига энг яқин сўз – бу “иғво” ва “иғвогар” сўзидир. “Провоцируемый” сўзига “иғволанувчи” сўзи мос кeлади.

Замондошимиз бўлган 21-аср иғвогарлари махсус хизмат органлари билан боғлиқ ҳолда фаолият олиб бормоқда ва ўзларининг қабиҳ мақсадлари йўлида фан-тeхника янгиликлари бўлмиш турли тeхник мосламалар ҳамда аппаратуралардан кeнг фойдаланмоқда. Шу сабабли биз “иғво” ва “иғвогар”, сўзларини 21-аср шарт-шароитлари ва талабларидан кeлиб чиқиб кeнгроқ маънода бўлган “провокация” ва “провокатор” сўзлари орқали ишлатишимиз маъқулроқдир.

Мен провокация тушунчаси ҳақида 2010 йил 9 сентябр куни “АҚШда 1,5 соатлик иш билан боғлиқ провокация” номли мақоламда ёзгандим ([10]). Мен ўшанда Википедиядаги “Провокация” мақоласидан маълумотларни ёзган эдим. Кейинги йилларда Россияда диктатор Президент Владимир Путин раҳбарлигида кучишлатар органлар Иосиф Сталин давридагидек яна кучая борди. Оқибатда улар Википедиядаги “Провокация” мақоласини олдириб ташлаб, “провокация услублари фақат Чор Россияси даврида охранка томонидан қўлланилган” деган маънодаги “Секретные сотрудники Департамента полиции» деган мақолани қолдиришган. Олдинги мақоладаги “Знаменитые провокации” (“Машҳур провокациялар”) рўйхатини Википедиядан чиқариб ташлашган.

Мен икки кун излаб Интернетда Википедияда 2011 йилда чоп қилинган ва бугунги кун бўлмиш 2023 йил 21 март кунига қадар сақланган ўша мақола матнини топдим ([11]-га қаранг). Шундай қилиб [11]-да ёзилган “Провокация” мақоласи ва “Знаменитые провокации” (“Машҳур провокациялар”) рўйхатини аввал рус тилида, кейин ўзбек тилида келтираман.

“Провока́ция - действие или ряд действий с целью вызвать ответное действие / бездействие провоцируемого(ых), как правило, с целью искусственного создания таким образом тяжелых обстоятельств или последствий для провоцируемого(ых). Субъект, совершающий провокации, называется провокатором. Так как провокации основываются на особенностях психологии человека и его поведении как социального существа, они изучаются психологией и социологией.

Провокация может быть одним действием или рядом взаимосвязанных действий. В свою очередь действия могут быть направлены как непосредственно на провоцируемого, так и на его окружение. Ряд разнонаправленных провокационных действий позволяют определить взаимосвязи, а также силу и принципы работы таких взаимосвязей между провоцируемым и его окружением. Провокационные действия, проводимые в определенный промежуток времени, позволяют определить порог восприимчивости провоцируемого к раздражителям и силе раздражителей.

Провокации занимают важное место в маркетинге, военном деле, искусстве, политике, в отношениях между отдельными людьми, группами людей, между юридическими лицами и государствами. В политике провокации часто ориентированы на реакцию общественного мнения, негативную в отношении противника. В частности, среди методов провокации может быть совершение неблаговидных действий под видом своего противника, нанесение урона его известным оппонентам, с целью вызвать реакцию сочувствия в общественном мнении.

В военном деле провокацией может быть ложное отступление, создание иллюзии незащищенности какого-либо своего фланга, с целью заманить противника в ловушку. В политических целях государства могут жертвовать частью войск, провоцируя противника на открытую атаку, чтобы получить повод к войне.

Провокации применяются и правоохранительными органами, хотя во многих странах это незаконно. Примеры таких провокаций — проверочная закупка или продажа наркотических средств, когда инициатором совершения преступления выступает не подозреваемый, а правоохранители. Провокатором преступления является то лицо, от которого исходит инициатива на его совершение.

Провокаторами называли обычно секретных сотрудников специальных служб (в особенности охраннқх отделений Российской империи), которые подстрекали революционеров совершить какие-либо преступные действия для того, чтобы они затем были арестованы и осуждены. Зачастую революционеры называли провокаторами всех секретных сотрудников (осведомителей) охранных отделений, даже если их роль сводилась только к сообщению информации о революционерах.

Знаменитые провокации

- Шекспировское Яго провоцировал ревность Отелло, которая закончилась печальным образом для Дездемоны.

- Поджог Рима Нероном считается классической провокацией с целью развязать репрессии против христиан.

- Поджог Рейхстага аналогичным образом был использован властями Третьего рейха для борьбы с коммунистами, евреями и другими противниками власти нацистов.

- Глейвицкий инцидент - провокация, инсценированная СС и послужившая поводом к нападению Германии на Польшу 1 сентября, ставшему началом Второй мировой войны.

- Майнильский инцидент стал поводом для начала советско-финской войны 1939 года.

- Погром в Кракове начался с провокации.

- Операция «Сусанна» - провокация, инсценированная изпраильской военной разведкой АМАН в июле 1954 года и направленная против Египта» [11]

Провокацияга доир ушбу матнни рус тилидан ўзбек тилига мен ўгирдим.

“Провокация – бу иғволанувчи шахс (шахслар) жавоб ҳаракати/ҳаракатсизлигини қилишга олиб бориш (даъват этиш) мақсадида қилинадиган ҳаракат ёки бир қатор ҳаракатлар мажмуидир: одатда бундан мақсад – шу йўл билан иғволанувчи шахс (шахслар) учун оғир шарт-шароитлар ёки оқибатларга олиб кeладиган ҳатти-ҳаракатлар қилишига сунъий равишда имконият яратишдир. Провокация (иғво) қилувчи шахс провокатор (иғвогар) дeб аталади.

Провокация битта ҳаракат ёки ўзаро боғлиқ бир қатор ҳатти-ҳаракатлар мажмуи бўлиши мумкин. Ўз навбатида ҳаракат бeвосита иғволанувчига қарши, шунингдeк унинг атрофидагиларга қарши йўналтирилган бўлиши мумкин. Ҳар хил йўналишдаги қатор иғвогорона ҳаракатлар ўзаро алоқаларни, шунингдeк иғволанувчи ва атрофидагиларнинг ўзаро алоқалар кучи ҳамда ишлаш принципларини аниқлашга имконият бeради. Маълум бир вақт оралиғида қилинадиган иғвогорона ҳаракатлар иғволанувчининг таъсир қилувчи (қўзғовчи)ларга ҳамда таъсир этувчилар кучининг таъсир этиш даражасини аниқлашга имкон бeради.

Провокация (иғво) маркeтинг, ҳарбий соҳа, санъат, сиёсатда, алоҳида кишилар, гуруҳ-гуруҳ кишилар ўртасидаги муносабатларда, юридик шахслар ва давлатлар ўртасида муҳим ўрин тутади. Сиёсатда иғво кўпинча рақибга нисбатан салбий (нeгатив) жамоатчилик фикри рeакцияси (жавоб муносабати) яратишга йўналтирилгандир. Хусусан, жамоатчилик фикрида ҳамдардлик рeакциясини кeлтириб чиқариш мақсадида ўз рақиби кўринишида хунук (жиноий, А.Ш.) ҳаракатлар қилиш, унинг таниқли мухолифатчиларига зарар етказиш кабилар провокация (иғво) услублари орасида бўлиши мумкин.

Ҳарбий соҳадаги провокация (иғво) душманни қопқонга тушириш мақсадида ёлғондакамига чeкиниш, бирорта қаноти заиф эканлиги ҳақида ёлғон тасаввур уйғотиш кабилар бўлиши мумкин. Давлатлар сиёсий мақсадлар йўлида уруш бошлашга баҳона топиш учун қўшиннинг бир қисмини қўрбон этиши ва шу йўл билан душман очиқ ҳужум бошлашига провокация қилиши мумкин.

Махсус хизмат органлари (айниқса Россия импeрияси охранка (посбон) бўлимлари) махфий ходимларини провокаторлар дeйишган: улар инқилобчиларни ҳибсга олиш ва маҳкум этиш мақсадида нқилобчиларни қандайдир жиноий ҳаракатлар содир этишга ғаламислик қилганлар. Инқилобчилар кўпинча охранка бўлимлари ҳамма махфий ходимлари (хабарчилари, тилчилари)ни провокаторлар дeб аташган, гарчи агар улар роли инқилобчилар ҳақидаги ахборотни бeришдангина иборат бўлсада.

Провокация (иғво) инсон психологияси хусусиятлари ва унинг ижтимоий вужуд сифатидаги ҳаракатларига асосланганлиги сабабли уларни психология (руҳшунослик фани) ва социология (ижтимоий фан) ўрганади” [11]

Ҳозирги Википедияда ёзилган провокация таърифини ҳам келтирай.

“Провокация – бу провокаторнинг манфаатларини кўзлаб, мухолифни салбий оқибатларга олиб келадиган муайян ҳаракатларга ундаш учун амалга ошириладиган психологик манипуляция (руҳий ҳолат билан боғлиқ алдам-қалдам) тури” [12]

Провокация ва провокатор янада тушунарли бўлиши учун инглиз тилидаги Википедияда ёзилган «Agent provocateur» («Агент-провокатор») мақоласидаги таърифни ҳам келтирай.

«An agent provocateur (French for 'inciting agent') is a person who commits, or who acts to entice another person to commit, an illegal or rash act or falsely implicates them in partaking in an illegal act, so as to ruin the reputation of, or entice legal action against, the target, or a group they belong to or are perceived to belong to. They may target any group, such as a peaceful protest or demonstration, a union, a political party or a company. In jurisdictions in which conspiracy is a serious crime in itself, it can be sufficient for the agent provocateur to entrap the target into discussing and planning an illegal act. It is not necessary for the illegal act to be carried out or even prepared» [13]

Уни ўзбек тилига мен ўгирдим.

«Агент-провокатор (французча «қўзғатувчи») – обрў-эътиборга путур етказиш учун қонуний чора кўриш мақсадида бошқа шахсни қонунга хилоф ёки эҳтиётсизлик ҳаракатига ундайдиган ёки уни ғайриқонуний ҳатти-ҳаракатда қатнашишга сохта ундайдиган ёки ҳаракат қиладиган шахс. Улар тегишли бўлган ёки тегишли деб ҳисобланган мақсад ёки гуруҳга қарши таъқиб қилиш. Улар тинч намойиш, касаба уюшмаси, сиёсий партия ёки компания каби исталган гуруҳни нишонга олишлари мумкин. Конспиратсиянинг ўзи оғир жиноят бўлган юрисдикцияларда агент-провокатор мақсадни, ноқонуний ҳаракатни муҳокама қилиш ва режалаштиришга жалб қилиш учун етарли бўлиши мумкин. Ноқонуний ҳаракат қилиш ёки ҳатто тайёрланишнинг ҳожати йўқ» [13]

Кўпинча провокация ортида махсус хизмат органлари турганлиги, у яширинча тайёрланиши ва амалга оширилиши, аксарият ҳолларда аянчли ва қонли оқибатларга олиб кeлиши билан хавфли жиноятлар туркумига киради. Провокация бир киши, бир нeча киши, бир гуруҳ кишилар, мамлакатдаги этник озчиликка қарши, икки давлат ўртасидаги муносабатларга қарши қаратилган бўлиши мумкин ва кeлтирган зарар миқёси билан ажралиб туради.

Ўзбeкистоннинг яқин тарихига эътибор бeрсак 1999 йил фeвралида Тошкeнтда уюштирилган портлашлар ҳам бу катта провокациянинг қонли натижасидир. 2010 йил 10-13 июн кунлари Қирғизистоннинг Ўш ва Жалолобод вилоятларида ўзбeкларга қарши уюштирилган провокация қай даражада қонли ҳамда фожиали бўлиши мумкинлигини яна бир марта кўрсатди. Қорақалпоғистонда 2022 йил июн-июл ойларида уюштирилган сиёсий провокациянинг аянчли оқибатларига ҳаммамиз гувоҳ бўлиб турибмиз.

Айрим машҳур провокацияларни эслайлик.

“- Шекспирнинг Ягоси ([14]) Отеллонинг рашкини қўзғотади ([15]) ва бу Дездемона учун қайғули тарзда якунланади.

- Нерон томонидан Римга ўт қўйилиши ([16]) насронийларга қарши репрессияни бошлаб юбориш учун классик провокация ҳисобланади.

- Рейхстагга ўт қўйилиши ([17]) шундай тарзда Учинчи рейх ҳукумати томонидан нацистлар ҳокимиятининг коммунистлар, яхудийлар ва бошқа рақибларига қарши курашда ишлатилган.

- Глейвицк тўқнашуви ([18]) – SS (Германиянинг фашист махсус ҳарбийлари, А.Ш.) томонидан уюштирилган провокация ва 1939 йил 1 сентябр куни Германиянинг Полшага ҳужуми Иккинчи Жаҳон урушининг бошланишига айланди.

- 1939 йил 26 ноябрдаги Майнил тўқнашуви ([19]) Совет-Фин урушининг бошланишига сабаб бўлди.

- «Сусанна» операцияси ([20]) Исроил ҳарбий разведкаси бўлмиш АМАН томонидан 1954 йилда уюштирилди ва у Мисрга қарши қаратилган провокация бўлди» [11]

10. СИЁСИЙ ПРОВОКАЦИЯ

Мен ушбу параграфда Қорақалпоғистоннинг қонуний эркинликларини йўққа чиқариш тадбирлари қандай режалаштирилгани ва амалга оширилганига доир ўз фикрим-версиямни ёзмоқдаман.

Давлатнинг кучишлатар тизимлари бўлмиш Давлат хавфсизлик хизмати (ДХХ), Ички ишлар вазирлиги (ИИВ), Прокуратура раҳбарияти давлат бюджетидан миллиардлаб доллар маблағни ҳар хил йўллар билан олиб мазза қилиб яшаш йўлини қидиришади. Бунинг учун уларга душман керак.

Ўзбекистон 1991 йил 1 сентябр куни Мустақилликка эришгач диктатор президент Ислом Каримов ва ДХХ раиси Рустам Иноятов раҳбарлигида ДХХ ва прокуратура ходимлари турли хил провокациялар ёрдамида минг-минглаб намозхонларни қамай бошлади. Улар шунга ўхшаш услуб билан дунёвий мухолифат фаолларини ҳам тазйиқ қилиб, уларнинг бир қисмини қамади, бир қисмини синдирди ва яна бир қисми хориж мамлакатларига кетиб жон сақлашди ва курашни у ёки бу кўринишда давом қилишди. Диктатор президент Ислом Каримов давлат бюджетидан уларга миллиардлаб доллар маблағ берди. У 2007 йилда Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати раисининг биринчи ўринбосари генерал-лейтенант Шуҳрат Ғуломовга (1966) Ўзбекистон Қаҳрамони унвонини берди ([21]).

2016 йил 2 сентябр куни диктатор президент Ислом Каримов вафот қилди. 2016 йил 4 декабр кунги сайловларда Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон президенти қилиб сайланди. 2017 йил 10 август куни Ўзбекистон Олий ҳарбий судининг ҳукми билан Ўзбекистонга 1,5 миллиард долларлик зарар келтиргани ва бошқа жиноятлари учун Шуҳрат Ғуломов бир умрга қамалди ([21]).

Президент Шавкат Мирзиёев қўшни мамлакатлар билан муносабатларни яхшилади, чегараларни очди. Диний мухолифат ҳам деярли тугатилди. Дунёвий мухолифатнинг қамоқдан тирик қайтганлари ва хориждаги фаоллари қариди, бир қисми вафот қилди. Хуллас калом, диний ва дунёвий мухолифатга қарши кураш баҳонасида давлат бюджетидан миллиардлаб доллар маблағ олиш имконияти тугади. Мана шу шароитда янги душман яратиш керак бўлиб қолди.

Шу ерда Ўзбекистон Конституциясида Қорақалпоғистон Республикаси ҳақида ёзилган 17-бобдаги бешта моддани келтириб ўтай.

“XVII боб. Қорақалпоғистон Республикаси
70-модда.
Суверен Қорақалпоғистон Республикаси Ўзбекистон Республикаси таркибига киради.
Қорақалпоғистон Республикасининг суверенитети Ўзбекистон Республикаси томонидан муҳофаза этилади.
71-модда.
Қорақалпоғистон Республикаси ўз Конституциясига эга.
Қорақалпоғистон Республикасининг Конституцияси Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига зид бўлиши мумкин эмас.
72-модда.
Ўзбекистон Республикаси қонунлари Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида ҳам мажбурийдир.
73-модда.
Қорақалпоғистон Республикасининг ҳудуди ва чегаралари унинг розилигисиз ўзгартирилиши мумкин эмас. Қорақалпоғистон Республикаси ўз маъмурий-ҳудудий тузилиши масалаларини мустақил ҳал қилади.
74-модда.
Қорақалпоғистон Республикаси Ўзбекистон Республикаси таркибидан Қорақалпоғистон Республикаси халқининг умумий референдуми асосида ажралиб чиқиш ҳуқуқига эга.
75-модда.
Ўзбекистон Республикаси билан Қорақалпоғистон Республикасининг ўзаро муносабатлари Ўзбекистон Республикаси ва Қорақалпоғистон Республикаси ўртасида Ўзбекистон Республикаси Конституцияси доирасида тузилган шартномалар ҳамда битимлар билан тартибга солинади.
Ўзбекистон Республикаси ва Қорақалпоғистон Республикаси ўртасидаги низолар муросага келтирувчи воситалар ёрдамида ҳал этилади» [22]

2021 йил 24 октябр кунги сайловларда Шавкат Мирзиёев иккинчи муддатга Ўзбекистон Президенти этиб сайланди. Демак, 2026 йил октябрида унинг Президентлигининг иккинчи муддати тугайди. Уни 2026 йилда қайта сайланишига эришиш баҳонасида Ўзбекистон Конституциясига 17-марта ўзгартириш киритиш тадбирларини бошлаб юборишди. Менимча ДХХдаги айрим амалдорлар ана шу босқичда Қорақалпоғистоннинг Мустақиллик Декларацияси ва Қорақалпоғистон Мустақилликка эришиш имкониятини берувчи муҳим моддаларини йўққа чиқарувчи сиёсий таклифни киритишни, яъни сиёсий провокацияни режалаштиришди. Бу – биринчидан.

Иккинчидан, дастлабки Конституциямиз диктатор Ислом Каримов даврида қабул қилинган. 2023 йилга келиб айрим моддалари эскириб, Ўзбекистонда айрим ислоҳотларни амалга оширишда халақит бермоқда. Ўша моддаларга айрим тузатишлар киритиш бугунги кун талабларидан биридир.

Давлат хавфсизлик хизмати (ДХХ)нинг сиёсий провокациясига доир мулоҳазаларимни давом қилай. Одатда ДХХ ва прокуратура ўз номидан таклиф киритмайди. Улар бундай таклифни киритувчи депутат, олим, зиёли бир инсонни топишади ва унга шу вазифани оғзаки юклашади. Менимча, бу вазифа Қорақалпоғистон Жўқорғи Кенгеси депутатларидан бирига юклатилди ва у шу таклифни киритди. Бундай провокацияли таклифни тушуниб, қарши овоз берадиган депутатлар Жўқорғи Кенгесда топилмади.

Ушбу таклиф Тошкентга, Конституцион комиссияга келиб тушгач унга қарши чиқувчи комиссия аъзолари ҳам бўлмади. Ушбу провокацияли таклиф Қорақалпоғистон Жўқорғи Кенгесдан келгани сабабли Тошкентда ҳеч ким, жумладан Акмал Саидов ҳам қарши чиқаолмади. ДХХ ва прокуратура раҳбарияти бу босқичларни қатъий кузатаётганди.

Алал оқибат 2022 йил 24 июн куни Ўзбекистон Олий Мажлиси Ўзбекистон Конституциясига киритилаётган ўзгаришларга доир қонун лойиҳасини бир овоздан маъқуллади. 26 июн куни лойиҳа матбуотда эълон қилинди. Лойиҳанинг 17-боби тўлиғича Қорақалпоғистонга бағишланган бўлиб, у ердаги Қорақалпоғистон суверен республика ва халқи умумий референдум орқали Ўзбекистондан ажраб чиқиш ҳуқуқига эга деган муҳим бандлари йўқ қилинди. Лойиҳа муҳокамаси 2022 йил 4 июлгача давом этиб, кейин Олий Мажлис референдум кунини белгилаши режалаштирилганди. [23]

11. ДАУЛЕТМУРАТ ТАЖИМУРАТОВНИНГ ТАРЖИМАИ ҲОЛИ

Фото 3. Даулетмурат Тажимуратов – Қорақалпоқ халқининг зиёли фарзанди. [24]

Даулетмурат Тажимуратовнинг қисқача таржимаи ҳолини Википедиядан келтираман. Уни рус тилидан ўзбек тилига мен ўгирдим.

“Тажимуратов, Даулетмурат Мирзамуратович (қорақалпоқча Тәжимуратов Дәўлетмурат Мырзамуратович) – қорақалпоқ ҳуқуқшуноси, журналисти, блогери ва жамоат арбоби. У 2022 йилги норозилик намойишлари етакчиси.

Тажимуратов Даулетмурат Нукусда қорақалпоқ тилида чиқадиган «Ел хызметинде» («Эл хизматида») газетаси таҳририятида ишлаган (аввалроқ шу газетанинг бош муҳаррири бўлиб ишлаган, А.Ш.).

Даулетмурат Қорақалпоғистон Ресубликасининг чекка ҳудудларига газ олиб келишда ёрдам берган, муҳтож одамларга бепул адвокатлик қилган, Қорақалпоғистондаги меҳрибонлик уйларига ёрдам берган. Шу туфайли у Қорақалпоғистонда журналист ва блогер сифатида шуҳрат қозонди.

Даулетмурат судга берган даъволари юзасидан бошқа оммавий ахборот воситаларида тилга олинган. Хусусан, 2019 йил январ ойида Тожимуратов Zo‘rTV телеканалини болалар учун жинсий тарбия ҳақидаги кўрсатув туфайли судга бериш ниятида эканлигини маълум қилган бўлса, 2021 йилда «қорақалпоқлар ўзбеклар чопони ичида яшаётган халқ” сўзлари учун қўшиқчи Ю. У.га қарши судга ариза берди. У 2022 йилга келиб машҳур Телеграм каналнинг маъмури бўлди, ўзини «мустақил журналист» сифатида кўрсата бошлади.

2022 йил июн ойи охирида Ўзбекистон ҳукумати Қорақалпоғистон суверен республика мақомидан маҳрум қилинган Конституцияни янгилаш тўғрисида қарор қабул қилганида, Тожимуратов ўз тарафдорларини 5 июл куни ўтказиладиган митингга таклиф қилган ва бу митинг ҳокимият органлари билан келишилганини айтган. Кейинроқ, унинг сўзларига кўра, Тожимуратовни хавфсизлик кучлари шантаж қила бошлаган: у ЕХҲТ, БМТ, АҚШ, Буюк Британия ва Германия элчихоналари, Ню-Йоркдаги Журналистлар ҳуқуқини ҳимоя қилиш қўмитасига шикоят юборди. Кейинроқ блогер ҳибсга олинди ва норозилик акциялари қатнашчилари уни озод қилишни талаб қила бошладилар. Тожимуратов озодликка чиқарилди. 1 июл куни Қорақалпоғистон Жуқори Кенгеси (парламент) раиси Мурат Камолов билан бирга намойишчилар олдида нутқ сўзлади. У аввал эълон қилган митинг ҳали ҳам бўлиб ўтишини айтди. Шундан сўнг Ўзбекистон марказий ҳокимияти норозиликларни зўравонлик билан бостирди ва Тожимуратовни ишга (Нукус воқеаларига, А.Ш.) асосий гумондор сифатида жалб қилишди. Ўзбекистон (суди) уни икки йилга қамоққа ва 14 йилга колония қамоқхонасига ҳукм қилди” [25]

ИЗОҲ 1. Даулетмурат Тажимуратовнинг қуйидаги гапларига эътибор беринг: “Тожимуратов ўз тарафдорларини 5 июл куни ўтказиладиган митингга таклиф қилган ва бу митинг ҳокимият органлари билан келишилганини айтган. Кейинроқ, унинг сўзларига кўра, Тожимуратовни хавфсизлик кучлари шантаж қила бошлаган: у ЕХҲТ, БМТ, АҚШ, Буюк Британия ва Германия элчихоналари, Ню-Йоркдаги Журналистлар ҳуқуқини ҳимоя қилиш қўмитасига шикоят юборди”.

Мен Қорақалпоғистоннинг қонуний эркинликларини йўққа чиқариш тадбирлари Ўзбекистон Давлат хавфсизлик хизматидаги (ДХХ) айрим раҳбарларининг сиёсий провокацияси эканлиги ҳақидаги версиямни 10-параграфда ёзгандим. Даулетмурат Тажимуратовнинг Ўзбекистон қонунлари доирасидаги 5 июл кунги митинги ДХХнинг яширин сиёсий провокациясини йўққа чиқарган бўларди. Чунки шу митинг талаблари асосида Қорақалпоғистоннинг қонуний эркинликларига доир ўзгаришлар тўхтатиларди. Шу сабабли ДХХ раҳбарияти Даулетмурат Тажимуратов ўтказмоқчи бўлган 5 июл кунги митингни барбод қилиш чоралари сифатида унга қарши шантаж қўллай бошлади. Даулетмурат ҳам бўш келмай бунга жавобан халқаро ташкилотларга шикоят юборди ва жуда тўғри иш қилди.

12. ТАЖИМУРАТОВНИНГ СУДДАГИ КЎРСАТМАСИ


Фото 4. Даулетмурат Тажимуратов судда кўрсатма бермоқда. Бухоро шаҳри. 2022 йил 1 декабр. [27]

Даулетмурат Тажимуратовнинг 2023 йил 1 декабр куни Бухоро шаҳрида бўлган судда Нукус воқеаларига доир қорақалпоқ тилида берган муҳим кўрсатмаси www.youtube.com сайтида 2 соат 37 дақиқа 17 сониялик видеода бор ([26]). Унинг кўрсатмасидаги муҳим фактларга алоҳида изоҳларимни ҳам қўшаман.

“Даулетмурат Тажимуратов суддаги (2022 йил 1 декабр кунги, А.Ш.) кўрсатувида Қорақалпоғистон депутатлари нима учун суверенитетдан воз кечиш ҳақида қарор қабул қилганини аниқлашга қандай урингани ва митинг ўтказишга қандай чорлагани ҳақида гапириб берди.

... Шундан сўнг Тажимуратов (2022 йил) 17−18 июнь кунлари халқ орасида Қорақалпоғистоннинг суверенитетини бекор қилиш бўйича референдум ўтказилиши ҳақида миш-мишлар тарқалгани ҳақида гапириб берди. У 19 июнь куни сенатор Улуғбек Жалменовга қўнғироқ қилган. Сенатор уни мақтай бошлаган. Тажимуратов ундан референдум режалаштириляптими ёки йўқ, шунга аниқлик киритишни сўраган.

Тажимуратовнинг сўзларига кўра, Жалменов референдум бўлишини тасдиқлаб, бу яхшиликка эканини ҳам қўшимча қилган. У, шунингдек, Конституцияга Қорақалпоғистон ва Ўзбекистон бир бутун мамлакат экани ва Қорақалпоғистон Ўзбекистоннинг ҳимояси остида бўлиши ёзиб қўйилишини ҳам айтиб ўтган. Тажимуратовнинг ҳайрон қолганига жавобан, сенатор шундай давом этган: бу Оролбўйи минтақаси, Ўзбекистон шу минтақа ҳақида қайғуряпти.

«Энди нима қилмоқчисиз, фикрингиз қандай бўлди», дедим.
«Ҳамма қўллаганидан кейин, мен нима ҳам дердим» деди.
«Улуғбек оға, келажак авлодга нима деб жавоб берасиз» дедим.
«Мен буни кўтара олмайман, деб айтдим», — дейди Тажимуратов.

Шундан сўнг ДХХга бориб, «шунақа гаплар бўлаётган экан, ростми-ёлғонми» деб Жалғас Жумабековдан сўраган. У бундай гаплар йўқлигини айтган. «У мени тинчлантирди», — дейди Тажимуратов» [26], [27]

ИЗОҲ 2. Жалғас Жумабеков Давлат хавфсизлик хизмати (ДХХ)нинг Қорақалпоғистондаги раҳбарларидан бири бўлса керак. У Тажимуратов ҳамда унинг ҳамфикрларини тинчлантириш ва бирорта пикет, митинг ва бошқа норозиликлар уюштирмаслиги учун атайлаб ёлғон гапирмоқда.

«Қарасам, 24 июнь куни шундай ўзгариш бўлади, деб чиқди (аслида ўзгартишлар лойиҳаси 25 июнь куни эълон қилинган — таҳр.). Мен ҳайрон бўлдим. Уйга бориб, бу нарса яхши эмас, мен яқинда бу масалани кўтараман, қамаламан», — деди Тажимуратов.

Айтишича, у адвокатлар учрашувини ташкиллаштирган. 1 июль куни учрашув ҳақида видеони эълон қилган. Кейинроқ «онасининг ҳурмати учун» видеони ўчириб ташлаган. Кейинроқ бу видеони, унинг сўзларига кўра, Лолагул Каллиханова эълон қилган. У бошқа одамлар орқали Лолагулга видеони ўчириш кераклиги, акс ҳолда қамалиб кетиши мумкинлиги ҳақидаги хабарни етказишга уринган.

1 июль куни жума намозидан сўнг Тажимуратов шундоққина масжид олдида баёнот билан чиқиш қилган. У ўз баёнотида 5 июль куни қонуний митинг ўтказиш учун рухсат сўраб мурожаат қилишини айтган (бу ҳақда аввал хабар берилган эди) ва уни «қорақалпоқларга бош» қилишни сўраган.

Бундан аввал, 30 июнь куни эса, ўзининг таъкидлашича, Жўқорғи Кенгесда бўлган. Айтишича, учрашув уюштириш ҳақида Қорақалпоғистон парламентининг ўша вақтдаги раҳбари Мурат Камаловнинг ўзи кўрсатма берган. Учрашувда қўмита раисларидан бири Зуҳра Реимова, сенатор Жалменов, Тажибай Романов ва Ботир Матмурадов бўлган. «Мен Ботир Матмурадовнинг чиқиб кетишини талаб қилдим. Кейин Зуҳра Реимовадан бу ўзгаришни ким таклиф қилганини сўрадим, у буни айтолмаслигини билдирди», — деди судланувчи» [26], [27]

ИЗОҲ 3. Қорақалпоғистон парламентининг қўмита раисларидан бири Зуҳра Реимова Қорақалпоғистоннинг суверенитетини бекор қилиш бўйича ўзгаришни ким таклиф қилганини билсада айтолмаслигига эътибор беринг. Одатда сенаторлар ҳам қўрқадиган Ўзбекистонда ва Қорақалпоғистонда битта давлат ташкилоти бор: унинг номи Давлат хавфсизлик хизмати (ДХХ)дир. Демак, ушбу ўзгаришни таклиф қилган шахс ё ДХХ зобити ёки ДХХ билан боғлиқ шахсдир.

Унинг сўзларига кўра, Реимова суверенитетдан воз кечиш тўғрисида референдум ўтказилишини қўллаб-қувватлашини айтган, Романов бўлса ўз фикрини референдумда билдиришини маълум қилган.
Чиқиб кетаркан, у Жалғасдан Мурат Камаловни огоҳлантиришни сўраб, «тўхтамаслигини, давоми урушга айланиши»ни айтиб кетган. «Мени қамасангизгина қутуласиз, дедим», — дея ўз сўзларидан иқтибос келтирди у.

«Тажимуратов судья Бахрам Қитайбеков билан бўлган суҳбат ҳақида гапириб берди (Қитайбеков Ўзбекистон Конституциясини ислоҳ қилиш бўйича конституциявий комиссияси раҳбари Олий Мажлис депутати Акмал Саидов иштирокидаги мажлисда қатнашган). Тажимуратовнинг сўзларига кўра, Қитайбеков Саидовдан Қорақалпоғистоннинг суверенитетидан воз кечиши ҳақидаги ғоя кимдан чиққанини сўраган. Депутат, унинг сўзларига кўра: «Бу фикр ўзингиздан чиққан», деб жавоб берган.

Акмал Саидовнинг гўёки айтишича, унга Қорақалпоғистон ўз суверенитетидан воз кечиши ҳақидаги хат келиб тушган. У жавоб хати ёзиб, унда бу Қорақалпоғистоннинг ўз ички масаласи эканини кўрсатиб ўтган. Сўнг Жўқорғи Кенгесдаги Зуҳра Реимовадан бошқа хат келган, унда ҳам, гўёки, суверенитетдан воз кечиш ҳақида сўралган. Саидов янги жавоб хати ёзган: «Бу бизнинг ваколатимизга кирмайди, қарорни ўзингиз қабул қилинг».

Қитайбеков навбатдаги саволни берган: «Бизда митинглар сабаб қанчадан-қанча одамларни қамашди, сиз бу воқеаларга қандай баҳо берасиз?». Саидов гўёки шундай жавоб берган: «Мен сизни тушунмай қолдим. Суд раиси ўринбосари экансиз, ўз қўлингиздаги масала-ку бу. Мен сиздан қамашни сўрамаяпман, қамаманг, қўйиб юборинг. Ички ишлар органлари қамашга ҳақли эмас, қамаш деганингиз нимаси?».

Тажимуратовнинг таъкидлашича, судьядан бас қилишни сўрашганига қарамай, судья Акмал Саидовга учинчи саволни ҳам берган. Савол нима учун Жўқорғи Кенгес қарори «ноқонуний» ўтказилгани, нима учун журналистлар бундан бехабар қолгани ҳақида бўлган. «Депутатлар ҳаммаси қарор қабул қилган. Депутатлар буни имзолаган. Қалбаки-ку», — деган судья гўёки. Саидов бунга ҳам жавоб берган, аммо Тажимуратов унинг жавоблари ҳақида гапирмади.

«Менинг қўлимда ахборот бор. Қорақалпоғистон Республикаси суверенитетидан воз кечиш тўғрисидаги қарор бўйича хулосани Қорақалпоғистон Республикаси Конституциявий назорат қўмитаси раиси Парахат Айтниязов берган. Хулосада шундай сўзлар бор: бизга, Қорақалпоғистонга суверенитет керак эмас, биз [Ўзбекистон билан] бир мамлакатмиз, аждодларимиз бир, илдизимиз бир», — деди Даулетмурат Тажимуратов.

«Қорақалпоғистон Республикаси адлия вазири Сайлаубай Мамбетқадиров хулоса берган. Қатъий бўлмаган хулоса… Ички ишлар вазирлиги ва ҳоказо. Ҳаммаси жўнатган. Жўқорғи Кенгес ҳаммасини тасдиқлаб берган», — дея қайд этди у.

Судланувчининг маълум қилишича, у сенатор Ўрал Атаниёзовага қўнғироқ қилган: «Қаерга қараб ўтирибсиз, опа, дедим. Сизга ишониб ўтирибди-ку халқ, дедим». Сенатор гўёки шундай жавоб берган: «Даулетмурат, Жўқорғи Кенгесда мажлис ўтган вақтда барча кнопкаларда „ҳа“, „ҳа“, „ҳа“ деган нарса бўлган. Масалан, мен қаршиман деб боссам ҳам таблода барибир „ҳа“ деган сўз чиқади».

«19-санада (19 июнда, Ш.А.) мажлис, 30-сессия бўлди, деди у. 30-сессияда депутатларнинг ҳаммаси розимиз деди. Мен нима қилай, Даулетмурат», — дея сенаторнинг сўзларидан иқтибос келтирди. Тажимуратовнинг «Энди нима қилиб ўтирибсиз?» деган саволига, сенатор гўёки шундай жавоб берган: «Даулетмурат, мен халқ учун ўлишга ҳам розиман, бироқ ўлимдан фойда йўқ».

«Фойдаси йўқ бўлса, гапиришсин, президентга мурожаат қилинг, бошқа чоралар кўринг, Ўрал опа», — деб гапирган Тажимуратов сенаторга.

Шундан сўнг у 1 июль куни видеони эълон қилган. Унда, Тажимуратовнинг сўзларига кўра, шу гапларни айтган: «Мен шу пайтгача шунча иш қилдим, деб юрсам, ҳеч нарса қилмаган эканман. Бугун Қорақалпоғистон суди раҳбари Бахрам [Қитайбеков], юрист бўла туриб, лавозимидан воз кечди. Ҳаммаси аён бўлди. Яъни референдумда суверенитетдан воз кечиш ғояси ўзимиздан чиққан бало экан».

Видеони эълон қилгач, Тажимуратовнинг айтишича, интернет ишламай қолган. Кўп ўтмай ижтимоий тармоқларда унинг гей экани ҳақида видео пайдо бўлган (у бу видеони сохта деб атади). Яна бироз вақт ўтгач, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг ходимлари келиб, уни уйидан олиб кетган.
Тажимуратов ўз кўрсатуви давомида уни қўлга олишганидан сўнг дўппослашганини маълум қилди. Шундан сўнг, кўчага одамлар чиқиб кетганини айтиб, халқни тинчлантириш учун уни одамларнинг олдига олиб боришган. У одамлар Жўқорғи Кенгесга қандай келгани, Азамат Турданов уни елкасида қандай кўтариб юргани (бу ҳолат айбловда ҳам тилга олинган), у ярим тунда қандай қилиб уйига етиб келгани ҳақида гапириб берди.

У уйига келганида, таъкидлашича, ташқарида «ўқ овози, отишма овози» эшитилаётган бўлган. У яширинишга муваффақ бўлганини айтди. У танишлари Мадиёр ва Руслан Ибрагимовларнинг уйига (аввалроқ уларнинг вафот этгани ҳақида хабар берилган эди), кейин бошқаларникига борган. Жўқорғи Кенгес раиси билан учрашишга ҳаракат қилган. 4 июль куни эса у топилиб, қўлга олинган. Тажимуратов уни ва Азамат Турдановни қандай дўппослаб, сўнг Хоразмга олиб кетишгани ҳақида сўзлаб берди» [26], [27]

ИЗОҲ 4. Даулетмурат Тажимуратов 2022 йил 1 июл куни адвокатлар учрашувини ташкиллаштирган ва шу куни учрашув ҳақидаги видеони сайтда эълон қилган. Видеони эълон қилгач, Тажимуратовнинг айтишича, интернет ишламай қолган. Кўп ўтмай ижтимоий тармоқларда унинг гей экани ҳақида видео пайдо бўлган (у бу видеони сохта деб атади). Интернетни доимий равишда ДХХ назорат қилади. Видео эълон қилингач айнан ДХХ буйруғи билан интернет ишлаши тўхтатилган ва интернетдаги ижтимоий тармоқларда Тажимуратовнинг гей экани ҳақидаги туҳмат видео жойлаштирилган, менимча. 2022 йил 4 июл куни Даулетмурат Тажимуратовни топиб ҳибсга олганлар ва дўппослаганлар ҳам ДХХ ходимлари ёки ДХХ билан боғлиқ шахслардир.

Хуллас калом, ДХХдаги айрим амалдорлар Қорақалпоғистоннинг Мустақиллик Декларацияси ва Қорақалпоғистон Мустақилликка эришиш имкониятини берувчи муҳим моддаларини йўққа чиқарувчи сиёсий таклифни киритишни, яъни сиёсий провокацияни режалаштириб амалга оширишди ва қонли воқеаларда бош-қош бўлишди, менимча.

Даулетмурат Тажимуратов 2023 йил 31 январ куни суд ҳукми билан 16 йилга қамалди.

“Қорақалпоғистондаги намойишлар ташкилотчиси Даулетмурат Тажимуратов 16 йилга қамалди. У жазонинг дастлабки 2 йилини турмада, қолган қисмини қаттиқ тартибли колонияда ўташи белгиланди.
Тажимуратов уюшган гуруҳ ташкил қилиб, Қорақалпоғистон Республикасининг амалдаги ҳукуматини ағдариб, ўзини Жўқорғи Кенгес раиси лавозимига тайинлаш мақсадида 2022 йилнинг 1-2 июл кунлари оммавий тартибсизликларни ташкиллаштиришда айбланганди.

Судда прокурор Тажимуратовга 18 йил беришни сўраганди.
«Даулетмурат Тажимуратов ЖКнинг 159-моддаси 4-қисми, 167-моддаси (ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилиш) 3-қисми «а» банди, 243-моддаси (жиноий фаолиятдан олинган даромадларни легаллаштириш), 244-моддаси 3-қисми ва 244-1-моддаси 3-қисми «а», «б», «г» бандларида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбли деб топилиб, ЖКнинг 59-моддаси тартибида 16 йил озодликдан маҳрум қилиш жазосига судланиб, жазонинг дастлабки 2 йилини турмада, қолган қисмини қаттиқ тартибли колонияда ўташ белгиланди», дейилади Олий суд матбуот хизмати хабарида.

Ўзлаштириш йўли билан талон-торож қилинган 228 миллион сўм зарарни судланган Тажимуратовдан ундириш, судланганларга тегишли бўлиб жиноят иши доирасида хатловга олинган мол-мулкларни келтирилган зарарни қоплашга қаратиш белгиланган” [28]

Менимча, Даулетмурат Тажимуратов бир неча йилдан кейин қамоқ муддати тугашидан анча олдин озод қилинади, иншааллоҳ.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН: МУАММО ВА УНИНГ ЕЧИМИ (ДАВОМИ 1)
5. 1993: ДИКТАТОР ИСЛОМ КАРИМОВНИНГ ВАЪДАБОЗЛИГИ

“1993-йилда Қорақалпоғистон Республикаси Ўзбекистон таркибида 20 йил муддатга қолишга, сўнг 2013-йили референдум йўли билан мустақил давлат бўлишга икки томонлама шартнома тузилади.” [1]

Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов (1938-2016) ва Қорақалпоғистон раҳбарияти 1993 йилда имзолаган ва ўзаро муносабатларни қонунлаштирган давлатлараро шартнома ҳеч қаерда эълон қилинган эмас ва у ҳамон сир тутилмоқда. Диктатор Ислом Каримов 1993 йилда ушбу шартномага имзо қўйиб Қорақалпоғистон раҳбариятига катта ваъдалар берган. Лекин ваъдабоз Ислом Каримов ушбу ваъдаларни бажариш учун деярли ҳеч бир иш қилмади. Қорақалпоғистондаги ижтимоий-сиёсий вазият эса 2013 йилдан кейин янада мураккаблаша борди.

Мен “Ислом Каримов ва МХХнинг салбий ишлари” номли катта таҳлилий мақоламни 2018 йил 2 ноябр куни ёзиб сайтларда чоп қилганман ([5]-га қаранг). Мен ўша мақоламда диктатор Ислом Каримов президентлиги даврида йўл қўйган элликта камчилигини фактлар асосида ёздим. Қорақалпоғистон масаласида ваъда бериб ваъдасини бажармагани унинг 51-камчилигидир.

Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов ва Қорақалпоғистон раҳбарияти 1993 йилда имзолаган давлатлараро шартномани очиқ матбуотда эълон қилмоқ керак.

6. ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН КОНСТИТУЦИЯСИ КАМЧИЛИКЛАРИ

Қорақалпоғистон Конституциясидаги жиддий камчиликлар “Проблемы становления и развития государственности Республики Каракалпакстан (Қорақалпоғистон Республикаси давлатчилиги ташкил топиши ва тараққиёти муаммолари)» номли [2]-мақоланинг “Қорақалпоғистон Конституциясида таҳлили” номли параграфида рус тилида яхши ёзилган. Уни ўзбек тилига мен ўгирдим.

[2]-мақолада Қорақалпоғистон Конституциясидан олинган иқтибослар қисқача ёзилган. Мен ўша моддалар матнини “Қорақалпоғистон Республикасининг Конституцияси” дан тўлиғича келтирдим ([6]).

“Мустақил Қорақалпоғистон Конституцияси 1993 йил 9 апрел куни қабул қилинган. Унга 1994, 1995, 1997, 2003 ва 2014 ( 2019, А.Ш.) йилларда ўзгартиришлар киритилган. Расмий жиҳатдан бу республиканинг ҳуқуқий базасини такомиллаштириш учун қилинган. Бироқ мухолифат бу ўзгаришлардан асосий мақсад Ўзбекистон Марказий ҳукуматининг мухториятни ҳар қандай мустақил қарорлар қабул қилиш имкониятидан маҳрум этишни ўз ичига олган режаларни амалга ошириш эди, деб ҳисоблайди.

Конституциянинг 1-моддасида “Қорақалпоғистон - Ўзбекистон Республикаси таркибига кирадиган суверен демократик республика. Давлатнинг «Қорақалпоғистон Республикаси» ва «Қорақалпоғистон» деган номлари бир маънони англатади. Ўзбекистон Республикаси билан Қорақалпоғистон Республикасининг ўзаро муносабатлари Ўзбекистон Республикаси ва Қорақалпоғистон Республикаси ўртасида Ўзбекистон Республикаси Конституцияси доирасида тузилган шартномалар ва битимлар билан тартибга солинади. Қорақалпоғистон Республикаси Ўзбекистон Республикаси таркибидан Қорақалпоғистон Республикаси халқининг умумий референдуми асосида ажралиб чиқиш ҳуқуқига эга. (Қорақалпоғистон Республикасининг Конституцияси, [6]-га қаранг)

3-моддада шундай дейилган: «Қорақалпоғистон Республикаси ўз маъмурий-ҳудудий тузилиши масалаларини мустақил ҳал қилади, давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари тизимини белгилайди, Ўзбекистон Республикаси сиёсатига мос сиёсатни олиб боради. [6]» Демак, Қорақалпоғистон, давлат суверенитети бўлишига қарамай, мустақил ташқи ва ички сиёсат юритмайди, балки уни Ўзбекистон манфаатларига тўлиқ бўйсундиради. Бу эса, ўз навбатида, Қорақалпоғистон Республикаси асосий қонунининг бошқа моддаларига зиддир, яъни 7-моддасида шундай дейилган: «Қорақалпоғистон Республикасида давлат ҳокимияти [Қорақалпоғистон] (Ўзбекистон эмас) халқи манфаатларини кўзлаб ва Қорақалпоғистон Республикаси Конституцияси ҳамда унинг асосида қабул қилинган қонунлар ваколат берган идоралар томонидангина амалга оширилади [6]» ва 10-моддага кўра «Қорақалпоғистон халқи номидан фақат у сайлаган Республика Жўқорғи Кенгеси иш олиб бориши мумкин [6]» (Ўзбекистон давлат ҳокимияти органлари эмас).

Қорақалпоғистон Республикаси Конституциясининг IV боби Қорақалпоғистоннинг халқаро ва ташқи иқтисодий алоқаларига бағишланган бўлиб, унинг фақат битта моддаси (17-модда) мавжуд. Бу Қорақалпоғистоннинг Ўзбекистонга тўлиқ сиёсий ва иқтисодий қарамлигидан далолат беради. Бу Қорақалпоғистон ҳукуматининг Шотландия (Буюк Британия ва Шимолий Ирландия Бирлашган Қироллиги таркибига кирувчи) ёки Ироқ Курдистони мисолида халқаро майдонда мустақил, ҳеч бўлмаганда соф вакиллик сиёсатини олиб боришга қаратилган сиёсий иродаси йўқлигидан далолатдир. Ироқ Курдистони Ироқ таркибидаги мухторият, шунга қарамай, минтақада ва ундан ташқарида катта ташқи сиёсий ва ташқи иқтисодий фаолликни кўрсатмоқда.

Қорақалпоғистон парламент республикасидир (бошқарув шакли президентлик республикаси бўлган Ўзбекистондан фарқли ўлароқ). 68-моддада (Бешинчи бўлим, XVII боб) “Қорақалпоғистон Республикасининг Жўқорғи Кенгеси олий давлат вакиллик органи бўлиб, қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширади” деб белгиланган. Жўқорғи Кенгес беш йил муддатга сайланадиган 65 депутатлардан иборат (69-модда).

Асосий қонуннинг 70-моддасида Жўқорғи Кенгеснинг ваколатлари санаб ўтилган. Улардан: Қорақалпоғистон Республикаси Конституциясини қабул қилиш, унга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш; Қорақалпоғистон Республикаси қонунларини қабул қилиш, уларга ўзгарттириш ва қўшимчалар киритиш, Қорақалпоғистон Республикасининг қонунларини шарҳлаш; Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси Раисини ва унинг ўринбосарини сайлаш; Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг Президиумини тузиш; Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси Раисининг таклифига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Президенти билан келишилган ҳолда Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши Раисини тайинлаш ва лавозимидан озод қилиш; Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши Раисининг ўринбосарларини, Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши аъзоларини тайинлаш ва лавозимидан озод қилиш, Қорақалпоғистон Республикаси вазирликларини, давлат қўмиталарини ҳамда бошқа давлат бошқарув органларини тузиш ва тугатиш; Қорақалпоғистон Республикасининг Конституциявий назорат қўмитасини, Қорақалпоғистон Республикаси фуқаролик ишлари бўйича суди раиси ва унинг ўринбосарини, Қорақалпоғистон Республикаси жиноят ишлари бўйича судининг раиси ва унинг ўринбосарини, Қорақалпоғистон Республикаси иқтисодий суди ва Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий судининг раисларини сайлаш; Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси Президиумининг тақдимига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори билан келишилган ҳолда Қорақалпоғистон Республикасининг Прокурорини тайинлаш ва лавозимидан озод қилиш; халқ депутатлари маҳаллий Кенгашларининг қарорларини тўхтатиб қўйиш ва бекор қилиш; маъмурий-ҳудудий тузилиш масалаларини қонун йўли билан тартибга солиш; республика ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари тизимини ҳамда вакилликларини белгилаш; Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгашининг тақдимига биноан Қорақалпоғистон Республикасининг давлат бюджетини ва унинг ижроси бўйича ҳисоботларни тасдиқлаш; Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси ва маҳаллий вакиллик органларига сайлов тайинлаш Марказий сайлов комиссиясини тузиш; Ўзбекистон Республикасининг олий давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари ҳужжатларининг Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқлиги ҳақида Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судига таклифлар киритиш; парламент назоратини ва ушбу Конституцияда назарда тутилган бошқа ваколатларни амалга ошириш. (Қорақалпоғистон Республикаси Конституцияси ... ([6])).

Қорақалпоғистон Республикаси Конституциясининг ушбу моддаси Қорақалпоғистон Республикаси суверенитети чекланганлигининг яна бир далилидир. Бундан келиб чиқадики, республика ҳокимият органларининг барча муҳим кадрлар тайинлашлари Тошкент шаҳридаги ҳукумат билан келишилган ҳолда амалга оширилиши керак.

80-моддада (XVIII боб) Жўқорғи Кенгеси раиси (Парламент Спикери) “Қорақалпоғистон Республикасининг раҳбари ва Қорақалпоғистон Республикасининг олий мансабдор шахси” деб эълон қилинган. Жўқорғи Кенгеси раисининг номзоди Ўзбекистон Республикаси Президенти билан келишилганидан кейингина Жўқорғи Кенгеси томонидан сайланади (80-модда).

(80-модда. Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг Раиси Қорақалпоғистон Республикаси Раҳбари ва энг юқори лавозимли шахсидир.
Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг Раиси Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси томонидан Ўзбекистон Республикаси Президентининг розилиги билан Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг депутатлари орасидан яширин овоз бериш йўли билан Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг ваколати муддатига сайланади. [6] А.Ш.)

Қорақалпоғистон Республикасининг ушбу моддаси, худди 3-модда ва 79-моддалари каби, 1993-йилдаги давлатлараро шартнома Қорақалпоғистон Республикаси билан Ўзбекистон Республикаси (иккита суверен давлатлар) ўртасидаги муносабатлар субъектларнинг тенг ҳуқуқлиги тамойилларига асосланиб эмас, балки “марказ-вилоят” формуласига кўра, бунда Қорақалпоғистон чекланган мухториятга эга бўлган ва марказга (Тошкентга) тўлиқ қарам вилоят сифатида бўлаётганини таъкидлашга асос бўлади.

Қорақалпоғистон Республикаси Конституцияси таҳлили шуни таъкидлаш имконини берадики, асосий қонуннинг биринчи таҳририга киритилган ўзгартишлар (1994, 1995, 1997, 2003 ва 2014 (ҳамда 2019, А.Ш.)) республиканинг давлат суверенитетини ҳақиқатда йўқ қилди, Ўзбекистон марказий ҳокимиятига муҳим ваколатларни бериш орқали республика ҳокимият органларига мустақил ички сиёсат юритиш, республика раҳбарлари ва бошқа мансабдор шахсларни сайлаш ва тайинлаш имкониятидан маҳрум қилди.” [2]

7. 2007: “ЭРКИН ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН” МИЛЛИЙ ТИКЛАНИШ ПАРТИЯСИНИНГ БАЁНОТИ

Қорақалпоғистон мухолифатининг эзгу мақсадларини билиш учун улар фаолиятига доир айрим маълумотларни келтирай.

2007 йил ноябрда “Эркин Қорақалпоғистон” Миллий Тикланиш партияси Баёнот эълон қилди ([7]). Ушбу қарорни аввал рус тилидаги матнини, кейин унинг ўзбек тилидаги таржимасини келтираман.

«ЗАЯВЛЕНИЕ ПАРТИИ НАЦИОНАЛЬНОГО ВОЗРОЖДЕНИЯ "ЕРКИН КАРАКАЛПАКСТАН"

Мы категорически осуждаем порочную практику лишения права на самоопределение-независимость Республики Каракалпакстан.

Мы выступаем за проведение всеобщего референдума и принятие Декларации о государственном суверенитете, что предполагает полную независимость государства.

Мы выступаем за безотлагательную ликвидацию колониального узбекистанского режима и его администрации во всех видах, и требуем ликвидировать гнет колониализма в Республике Каракалпакстан.

Мы выступаем за свободный и независимый Каракалпакстан!

Мы выступаем за решение вопроса административно-территориального устройства, социально-экономической и внутренней, внешней, оборонной политики Республики Каракалпакстан самостоятельно.

Мы категорически осуждаем воцарившийся хаос в экономике Каракалпакстана, прежде всего, по причине безропотного подчинения руководителей Каракалпакстана всем указаниям Ташкента.

Мы категорически осуждаем рукотворную экологическую катастрофу, геноцид, целенаправленно уничтожающий каракалпаков -как народ по сценарию Ислама Каримова и его вассалов.

Мы выступаем за мирное сосуществование с другими братскими народами, проживающими на территории Республики Каракалпакстан.

Мы призываем всех сотрудников СНБ, МВД, солдат и сержант, офицеров Вооруженных сил Республики Узбекистан подумать над тем, против кого они направляют оружие и свои силы? Остановитесь, так не может продолжаться бесконечно,вы часть народа, сыновья и дочери узбеков, каракалпаков, туркмен, таджиков, казахов. Мы единное целое,нам жить вместе и умирать на родной земле. Подумайте над тем, что и как будут говорить о вас потомки-назовут палачами своего народа или сынами Отечества, которые в трудное время защитили свой народ.

МЫ ВЕРИМ, РЕСПУБЛИКА КАРАКАЛПАКСТАН БУДЕТ НЕЗАВИСИМОЙ!

Да здравствует наш родной ничем ни сравненный и свободный, независимый Каракалпакстан!

Да здравствует свободная независимая Республика Каракалпакстан!” [7]

Ушбу қарорни рус тилидан ўзбек тилига мен ўгирдим.

“ЭРКИН ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН” МИЛЛИЙ ТИКЛАНИШ ПАРТИЯСИНИНГ БАЁНОТИ

Биз Қорақалпоғистон Республикасининг ўз тақдирини ўзи белгилаш ва мустақиллик ҳуқуқидан маҳрум қилишдек ёмон (ахлоқсиз) амалиётни қатъий қоралаймиз.

Биз умумхалқ референдумини ўтказиш ва давлатнинг тўлиқ мустақиллигини назарда тутувчи Давлат суверенитети тўғрисидаги декларасияни қабул қилиш тарафдоримиз.

Биз мустамлакачи Ўзбекистон режими ва унинг ҳар қандай кўринишидаги бошқарувни зудлик билан йўқ қилиш тарафдоримиз, ва Қорақалпоғистон Республикасида мустамлакачилик зулмининг йўқ қилинишини талаб қиламиз.

Биз озод ва мустақил Қорақалпоғистон тарафдоримиз!

Биз Қорақалпоғистон Республикасининг маъмурий-ҳудудий тузилиши, ижтимоий-иқтисодий ва ички, ташқи, мудофаа сиёсати масаласини мустақил ҳал этиш тарафдоримиз.

Биз Қорақалпоғистон иқтисодиётида, биринчи навбатда, Қорақалпоғистон раҳбарларининг Тошкентнинг барча кўрсатмаларига юмшоқ итаоткорлиги туфайли ҳукм сураётган тартибсизликни қатъий қоралаймиз.

Биз қўлбола экологик ҳалокатни, Ислом Каримов ва унинг вассаллари ссенарийси бўйича қорақалпоқларни халқ сифатида мақсадли равишда йўқ қилаётган геносидни қатъий қоралаймиз.

Биз Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида истиқомат қилувчи бошқа қардош халқлар билан тинч-тотув яшаш тарафдоримиз.

Биз Миллий хавфсизлик хизмати, Ички ишлар вазирлигининг барча ходимларини, Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучлари аскар ва сержантларини, офисерларини қурол-яроғ ва ўз кучларини кимга қарши йўналтираётгани ҳақида ўйлашга чақирамиз. Тўхтанг, бу абадий давом эта олмайди, сизлар ўзбек, қорақалпоқ, туркман, тожик, қозоқнинг ўғил ва қизлари бўлган халқнинг бир қисмисиз. Биз бир бутунмиз, биз бирга яшаймиз ва она юртимизда ўламиз. Сизнинг авлодларингиз сиз ҳақингизда нима ва қандай дейишини ўйлаб кўринг – улар сизни ўз халқининг жаллодлари ёки оғир дамларда ўз халқини ҳимоя қилган Ватан ўғлонлари деб аташади.

БИЗ ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ МУСТАҚИЛ БЎЛИШИГА ИШОНАМИЗ!

Яшасин жонажон, беқиёс ва озод, мустақил Қорақалпоғистонимиз!

Яшасин озод мустақил Қорақалпоғистон Республикаси!” [7]

8. 2019: СУВЕРЕН МУСТАҚИЛ ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ СУРГУНДАГИ ҲУКУМАТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ТЎҒРИСИДАГИ ҚАРОР

Қорақалпоғистон Республикаси Демократиявий танлови сиёсий қўмитаси 2019 йил 24 октябр куни “Суверен мустақил Қорақалпоғистон Республикасининг сургундаги ҳукуматини ташкил этиш тўғрисидаги қарор”ни рус тилида эълон қилди ([8]). Ушбу қарорни аввал рус тилидаги матнини, кейин унинг ўзбек тилидаги таржимасини келтираман.

«ПОЛИТИЧЕСКИЙ КОМИТЕТ ДЕМОКРАТИЧЕСКИЙ ВЫБОР
РЕСПУБЛИКИ КАРАКАЛПАКСТАН

РЕШЕНИЕ О СОЗДАНИЕ ПРАВИТЕЛЬСТВА В ИЗГНАНИИ СУВЕРЕННОЙ НЕЗАВИСИМОЙ РЕСПУБЛИКИ КАРАКАЛПАКСТАН

В связи с беспрецедентным нарушением суверенитета Независимой Республики Каракалпакстан, с беззаконием оккупационного режима Правительства Узбекистана в Республике Каракалпакстан, запретом в регистрации политических партий и общественных организаций Каракалпакстана, в связи со всеобщим обнищанием народа Республики Каракалпакстан, ущемлении интересов граждан Республики Каракалпакстан, запретом соблюдении веками установленных традиций граждан Каракалпакстана при погребении усопших и организации свадебных мероприятий, преследовании политических и гражданских активистов, их незаконных арестов, пыток и осуждений по сфабрикованным уголовным делам, организации заказных убийств политических лидеров Каракалпакстана и членов их семей, в связи с организацией Правительством Узбекистана массовых принудительных работ в Республике Каракалпакстан включая принудительный детский труд, в связи с массовой дискриминацией коренного населения Республики Каракалпакстан при приеме на работу, выдаче льгот, жилья, автомобилей, пенсий и пособий, а также при установлений тарифов на коммунальные и другие услуги в связи с массовым переселением граждан Узбекистана в Республику Каракалпакстан и вытеснением своих граждан за пределы Каракалпакстана, в связи с организацией незаконных выборов партий Узбекистана на территории Республики Каракалпакстан которые противоречат статье 1 основного закона, Декларации о Суверенитете Республики Каракалпакстан, в связи с несоблюдением элементарных санитарных норм при очистке и подаче населению питьевой виды и а также полным отсутствием нормальных услуг с сфере медицинских услуг, услуг скорой помощи что приводит к гибели мирных граждан Республики Каракалпакстана а также расцветом коррупции, расхищении бюджетных фондов, природных ресурсов, валютно-денежных поступлений и фондов спасения Арала ПОЛИТИЧЕСКИЙ КОМИТЕТ «ДЕМОКРАТИЧЕСКИЙ ВЫБОР РЕСПУБЛИКИ КАРАКАЛПАКСТАН» созданный 24 Октября 2019 года ОБЪЯВЛЯЕТ:

О создании легитимного Правительства Республики Каракалпакстан в ИЗГНАНИИ для представления интересов народа Республики Каракалпакстан, для восстановления суверенитета и Независимости Республики Каракалпакстан, для представления интересов жителей Каракалпакстана в международных организациях, в ООН, в ОБСЕ и ходатайствования полноправного членства Республики Каракалпакстан в Организации Объединённых Нации и ведения общественно хозяйственной и политической деятельности Республики Каракалпакстан на основании Декларации Независимости Республики Каракалпакстан принятой 14 декабря 1990 года. Депутаты Правительства Республики Каракалпакстан в ИЗГНАНИИ представляют интересы всего населения Республики Каракалпакстан.

ПОДПИСЬ ЧЛЕНА КОМИТЕТА «ДЕМОКРАТИЧЕСКИЙ ВЫБОР» РЕСПУБЛИКИ КАРАКАЛПАКСТАН, ЧЛЕНА ПРАВИТЕЛЬСТВА В ИЗГНАНИЙ СУВЕРЕННОЙ НЕЗАВИСИМОЙ РЕСПУБЛИКИ КАРАКАЛПАКСТАН:

(Подписали 278 депутатов, лидеров демократических партий, лидеров общественных и политических движений, представителей культурных центров, объединений, Правозащитники Республики Каракалпакстан, аксакалы и лидеры групп и гражданские активисты)

“24” Октября 2019 года» [8]

Ушбу қарорни рус тилидан ўзбек тилига мен ўгирдим.

“ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ДЕМОКАТИЯВИЙ ТАНЛОВИ СИЁСИЙ ҚЎМИТАСИ

СУВЕРЕН МУСТАҚИЛ ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ СУРГУНДАГИ ҲУКУМАТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ТЎҒРИСИДАГИ ҚАРОР

Мустақил Қорақалпоғистон Республикаси суверенитети мисли кўрилмаган даражада бузилганлиги, Ўзбекистон Ҳукуматининг Қорақалпоғистон Республикасидаги босқинчилик режимининг қонунсизлиги, Қорақалпоғистоннинг сиёсий партиялари ва жамоат ташкилотларини рўйхатдан ўтказиш тақиқланганлиги муносабати билан, Қорақалпоғистон Республикаси халқининг умумий қашшоқлашуви, Қорақалпоғистон Республикаси фуқаролари манфаатларига путур етказилиши, Қорақалпоғистон Республикаси фуқароларининг ўликларни дафн этиш ва тўй-маъракаларни ташкил этишда асрлар давомида ўрнатилган анъаналарга риоя қилишларини тақиқлаш, сиёсий ва фуқаролик фаолларини таъқиб қилиш, уларни ноқонуний ҳибсга олиш, қийноққа солиш ва уйдирма жиноят ишлари бўйича судлаш ҳамда жазолаш, Қорақалпоғистоннинг сиёсий етакчилари ва уларнинг оила аъзоларини буюртма асосида ўлдиришни ташкил этиш, Ўзбекистон Ҳукумати томонидан Қорақалпоғистон Республикасида оммавий мажбурий меҳнат, шу жумладан мажбурий болалар меҳнати ташкил этилганлиги муносабати билан, Қорақалпоғистон Республикасининг туб аҳолисини ишга қабул қилиш, имтиёзлар, нафақалар, уй-жой, автомашиналар, пенсиялар беришда, шунингдек коммунал ва бошқа хизматларнинг тарифларини белгилашда оммавий камситиш содир этилганлиги муносабати билан, Ўзбекистон фуқароларининг Қорақалпоғистон Республикасига оммавий кўчириш ва ўз фуқароларимизни Қорақалпоғистондан сиқиб чиқариб юборилиши муносабати билан, Қорақалпоғистон Республикаси асосий қонунининг 1-моддасига, Қорақалпоғистон Республикаси Мустақиллик Декларасиясига зид бўлган ҳолда Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида Ўзбекистон партияларига ноқонуний сайловлар ташкил қилиниши муносабати билан, аҳолига ичимлик сувини тозалаш ва етказиб беришда бошланғич санитария меъёрларига риоя қилмаганлиги ва Қорақалпоғистон Республикаси тинч фуқароларининг ўлимига олиб келадиган тиббий хизмат, тез тиббий ёрдам ҳизматлари соҳасида нормал хизмат кўрсатишнинг тўлиқ йўқлиги, шунингдек коррупсиянинг авж олиши, бюджет маблағлари, табиий бойликлар, валюта-пул тушумлари ва Оролни асраш жамғармасини талон-тарож қилиш муносабати билан 2019 йил 24 октябр куни ташкил қилинган ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ДЕМОКАТИЯВИЙ ТАНЛОВИ СИЁСИЙ ҚЎМИТАСИ ЭЪЛОН ҚИЛАДИ:

Қорақалпоғистон Республикаси халқи манфаатларини ҳимоя қилиш учун, Қорақалпоғистон Республикасининг суверенитети ва мустақиллигини тиклаш учун, халқаро ташкилотларда, Бирлашган Миллатлар Ташкилотида, Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотида (ЕХҲТ) Қорақалпоғистон аҳолиси манфаатларини ифодалаш ва Қорақалпоғистон Республикасининг Бирлашган Миллатлар Ташкилотига тўлақонли аъзо бўлиши ва Қорақалпоғистон Республикасининг ижтимоий-хўжалик ва сиёсий фаолиятини 1990 йил 14 декабрда қабул қилинган Қорақалпоғистон Республикасининг Мустақиллик Декларацияси асосида олиб бориш учун СУРГУНДАГИ Қорақалпоғистон Республикасининг қонуний ҳукуматини ташкил этиш тўғрисида. Қорақалпоғистон Республикасининг СУРГУНДАГИ Ҳукуматининг депутатлари Қорақалпоғистон Республикаси бутун аҳолиси манфаатларини ифодалайди.

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ “ДЕМОКАТИК ТАНЛОВИ” ҚЎМИТАСИ ВА СУВЕРЕН МУСТАҚИЛ ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ СУРГУНДАГИ ҲУКУМАТИ АЪЗОСИНИНГ ИМЗОСИ:

(278 депутат, демократик партиялар етакчилари, ижтимоий-сиёсий ҳаракатлар етакчилари, маданият марказлари, бирлашмалар вакиллари, Қорақалпоғистон Республикаси инсон ҳуқуқи ҳимоячилари, оқсоқоллар, гуруҳ раҳбарлари ва фуқаролик фаоллари имзолаган.)

2019 йил 24 октябр” [8]

“Сургундаги Қорақалпоғистон Республикаси ҳукумати тўққизта сиёсий партиялар раҳбарларидан иборат: “Олға Қорақалпоғистон”, “Азатлиқ”, “Алпамис”, “Уян Қорақалпоғистон”, “Қириқ қиз”, “Қорақалпоғистон демократик танлови”, “Дослиқ”, “Бирлик” жамоат бирлашмаси, “Орол тўлқини”. Ҳукумат таркибида ҳуқуқ ҳимоячилари, фуқаролик фаоллари, Қорақалпоғистоннинг барча 16 ҳудуди вакиллари ҳам киради. Айни пайтда (2022 йил августда, А.Ш.) сафимизда 275 киши бор” [9]

“Олға Қорақалпоғистон” ташкилоти 2008 йилда халқ ҳаракати сифатида пайдо бўлган. Ўн йил ўтгач, биз партия тузишга қарор қилдик. Бизнинг асосий мақсадимиз Қорақалпоғистон Конституциясини бузмасдан, республикамиз мустақиллигига эришиш ва Марказий Осиёнинг барча қўшни давлатлари, хусусан, Қозоғистон, Туркманистон ва Ўзбекистон билан тинч йўл билан тенг ҳуқуқли муносабатлар ўрнатишдир.

Ўзбекистоннинг босқинчи ҳукумати қорақалпоқ партиялари фаолиятини тақиқлайди. Партиялар ва ижтимоий ҳаракатларнинг етакчилари таъқиб қилинмоқда ва шунинг учун хорижда қолишга мажбур. Ҳатто республика парламентида маҳаллий бирлашмалардан бирорта ҳам депутат йўқ.

Биз 2018 йилдан бери “Олға Қорақалпоғистон”ни рўйхатдан ўтказиш учун Қорақалпоғистон Адлия вазирлигига бир неча марта мурожаат қилганмиз. Мурожаат қабул қилинган, бироқ партияни рўйхатдан ўтказишга рухсат берилмаган, чунки Адлия вазирлиги Ўзбекистон томонидан назорат қилинади. Қонунга кўра, жамоат ташкилотлари рўйхатдан ўтказиш ҳаракатга Қорақалпоғистоннинг 12 та ҳудудидан камида 300 нафар вакили бўлса мумкин. Биз бу мезонга жавоб берамиз, лекин юқорида айтганимдек, Тошкент республикада сиёсий кучлар пайдо бўлишига тўсқинлик қилмоқда.

Ўзбекистон Президенти қабулхонасига ҳам мурожаат қилдим - “Олға Қорақалпоғистон”ни рўйхатдан ўтказишга рухсат беришни сўраб мурожаат қилдим, аммо натижа бўлмади” [9]

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН: МУАММО ВА УНИНГ ЕЧИМИ

Фото 1. Қорақалпоғистон Республикаси байроғи. [1]

МУНДАРИЖА

Кириш сўзи.
1-қисм. Қорақалпоғистон муаммоси
1. Умумий маълумотлар.
2. Муаммо тарихи.
3. 1990: Декларация о государственном суверенитете Республики Каракалпакстан.
4. 1990: Қорақалпоғистон Республикаси Давлат Мустақиллиги ҳақидаги Декларация.
5. 1993: Диктатор Ислом Каримовнинг ваъдабозлиги.
6. Қорақалпоғистон Конституцияси камчиликлари.
7. 2007: “Эркин Қорақалпоғистон” Миллий Тикланиш партияси Баёноти.
8. 2019: Суверен Мустақил Қорақалпоғистон Республикасининг сургундаги ҳукуматини ташкил этиш тўғрисидаги қарор.
9. Провокация тушунчаси.
10. 2022: Сиёсий провокация.
11. Воқеалар ривожи.
12. 2022: Қорақалпоғистон мухолифатининг таклифи.
13. 2023: Суд жараёнлари.
14. 2023: Фолкер Тюркнинг Қорақалпоғистонга ташрифи.

2-қисм. Қорақалпоғистон муаммосининг ечими.
15. Қатағон услуби нимага олиб келади?
16. АҚШ мустақиллиги тарихидан сабоқ.
17. Муаммонинг сиёсий ечими.
18. Муаммонинг иқтисодий ечими.
19. Муаммонинг ижтимоий ечими: тоза ичимлик суви муаммосини ҳал қилиш.
20. Айрим хулосалар.
Фойдаланилган адабиётлар.

КИРИШ СЎЗИ

Қорақалпоғистонда 2022 йил июн охири – июл бошида рўй берган норозиликлар ва қонли воқеалар кўпчилик учун, жумладан мен учун ҳам кутилмаган воқеалар бўлди. Уларнинг сабаби нимада? Қорақалпоғистон мухолифати ва унинг қандай мақсадлари бор?

1990 йил 14 декабр кунги Қорақалпоғистон Мустақиллиги Декларацияси, диктатор президент Ислом Каримовнинг 1993 йилдаги ваъдабозлиги ва бошқа муаммоларни ушбу мақоламнинг биринчи қисмида таҳлил қиламан. Қорақалпоғистон мухолифатининг ҳужжатлари қорақалпоқ, рус ва инглиз тилларидадир. Мен рус тилидаги ҳужжатларини ўзбек тилига ўгириб келтираяман. “Ҳужжатларни атайлаб нотўғри таржима қилган” деб айбламасликлари учун ҳужжатларни рус тилида ҳам келтирдим.

Мақоламнинг иккинчи қисмида Қорақалпоғистон муаммосини ҳал қилиш йўлларини таклиф қиламан. Ушбу таклифларни қисқача тезис кўринишида баён қиламан. Чунки батафсил таҳлил қилиб ёзишга вақт масаласида имкониятларим чегараланган.

1-ҚИСМ. ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН МУАММОСИ

1. УМУМИЙ МАЪЛУМОТЛАР

“Қорақалпоғистон — Ўзбекистон Республикаси таркибидаги парламент бошқарув шаклига эга бўлган Суверен демократик Республика. Майдони 166,6 минг км². Аҳолиси 2 миллионга яқин (2022). Республика пойтахти — Нукус шаҳри. Таркибида 16 туман, 12 шаҳар, 14 шаҳарча ва 124 фуқаролар йиғини бор.” [1]

Қорақалпоқлар давлатчилиги XIV аср охирида Нуғай хонлигидан бошланган. XVIII аср бошида қорақалпоқлар бирлашиб Қорақалпоқ хонлигига асос солишган. Кийинроқ улар Хива хонлиги таркибида бўлди. 1873 йилда Чор Россияси Хива хони қўшинларини мағлубиятга учратгач Хива хонлигининг учдан икки қисм ҳудудини, жумладан қорақалпоқлар яшаётган ҳудудларни Россия таркибига қўшиб олди. [2]

1924 йилда Совет Иттифоқи раҳбарияти Марказий Осиёдаги, яъни Туркистон ҳудудидаги халқлар ўз миллий давлатини тузишлари мумкин дея Ўрта Осиё республикаларини ташкил қилди. Кўп миллатли Хоразм республикаси ҳам тугатилди. Асосан қорақалпоқлар яшаётган унинг Хужайли ва Қунғирот туманларини Амударё вилояти билан қўшишди ва Россия таркибидаги Қорақалпоқ миллий вилояти деб эълон қилишди. 1925 йилда Қорақалпоқ мухтор (автоном) вилояти РСФСРдан чиқарилиб Қозоғистон Мухтор Республикасига берилди. 1930 йилда уни Қозоғистондан олиб яна Россия таркибига қўшишди ва унга 1932 йилда Россия таркибидаги Мухтор республика мақоми берилди. 1936 йилда Совет Иттифоқининг янги конституцияси қабул қилиниши арафасида Қорақалпоғистон Мухтор Республикаси Ўзбекистон ССР таркибига берилди. Совет Иттифоқи 1991 йилда парчаланганига қадар вазият ўзгармади. [2]

2. МУАММО ТАРИХИ

1990-1991 йилларда Совет Иттифоқи таркибида бўлган 15 иттифоқчи жумҳуриятлар, жумладан Ўзбекистон (1991 йил 31 августда) ўз мустақиллигини эълон қилди. Шунингдек иттифоқчи жумҳуриятлар таркибида бўлган кўпгина мухтор жумҳуриятлар ва вилоятлар ҳам ўз мустақилликларини эълон қилди. Масалан, Россиядаги Татаристон Республикаси, Бошқирдистон Республикаси, Чечен (Ичкерия) Республикаси, Марий (Марий Эл) Республикаси, Қалмиқ Республикаси ва бошқа республикалар, Грузиядаги Абхазия ва Жанубий Осетия мухтор вилоятлари, Молдова Республикасидаги Приднестр ҳудуди, шунингдек Ўзбекистон ССР таркибидаги Қорақалпоғистон Автоном Республикаси парламенти 1990 йил 14 декабр куни Мустақиллик Декларациясини қабул қилди.

“1936-йилдан бошлаб Қорақалпоғистон АССР Ўзбекистон ССР таркибига киради. Қорақалпоғистон АССР 1990-йил 14-декабр санасида давлат суверенитетини эълон қилади. 1992-йилидан Қорақалпоғистон АССР Қорақалпоғистон суверен Республикаси мақомига эга бўлади.

1993-йилда Қорақалпоғистон Республикаси Ўзбекистон таркибида 20 йил муддатга қолишга, сўнг 2013-йили референдум йўли билан мустақил давлат бўлишга икки томонлама шартнома тузилади.” [1]

Маълумки, Ўзбекистон Олий Кенгаши 1990 йил 20 июн куни Ўзбекистон Республикаси Мустақиллик Декларациясини қабул қилди. Унинг тарихи ва учта матнини мен ўзимнинг [3]-мақоламда келтирганман.

Қорақалпоғистон Автоном Республикаси парламенти 1990 йил 14 декабр куни Мустақиллик Декларациясини қабул қилди. Ўзбеклар учун Ўзбекистон Мустақиллик Декларацияси қанчалик қадрли бўлса қорақалпоқлар учун уларнинг Мустақиллик Декларацияси шунчалик қадрлидир.

3. 1990: ДЕКЛАРАЦИЯ О ГОСУДАРСТВЕННОЙ СУВЕРИНИТЕТЕ РЕСПУБЛИКИ КАРАКАЛПАКСТАН

Қорақалпоғистон Республикаси Мустақиллик Декларациясининг матни “Декларация о Государственном Суверинитете Республики Каракалпакстан - Декларация Независимости» номли [4]-мақолада инглиз, рус ва қорақалпоқ тилларида бор. Мен унинг рус тилидаги вариантини 1-фотода келтирдим.


Фото 2. Қорақалпоғистон Республикаси Мустақиллик Декларацияси. 1990 йил 14 декабр. [4]

Қорақалпоғистон Республикаси Мустақиллик Декларациясининг 2-фотодаги матнини ўзбек тилига ўгириш учун аввал унинг рус тилидаги матнини компютерда тердим ва қуйида келтираяман.

ДЕКЛАРАЦИЯ
О ГОСУДАРСТВЕННОЙ СУВЕРИНИТЕТЕ РЕСПУБЛИКИ КАРАКАЛПАКСТАН

Верховный Совет Каракалпакской Автономной Советской Социалистической Республики:
Для определение судьбы многонационального народа, принимая историческую значимость, утверждая свою независимость, уважая суверенитет всех народов СССР, опираясь на исключительное право всех народов на самоопределение, на основании всего того, что относится к Каракалпакской Автономной Советской Социалистической Республике, пересмотрев все ранее принятые положения и законы противоречащие текущим отношения между СССР, Узбекской ССР и Каракалпакской АССР, поставив в известность Верховный Совет Узбекской ССР принята эта настоящая Декларация Независимости для политического развития, для социально-экономического и культурного развития народа Автономной Республики Каракалпакстан, для решения проблем Аральской экологической катастрофы, приняв на себя заботу о народе Автономной Республики оказавшегося в эпицентре экологической катастрофы и в бедственном положении, являясь субъектом федерации СССР декларируется Независимый Государственный Суверенитет Республики Каракалпакстан, которая находилась в составе Узбекской ССР.

Все взаимоотношения между Республикой Каракалпакстан, СССР и Узбекской ССР строятся на основе договоров, соглашений и контрактов.

1. Республика Каракалпакстан берет под свое правовое управление все договора и соглашения, которые Советская Республика Каракалпакстан заключила с Союзом ССР и Узбекской Социалистической Республикой и делегирует себе все полномочия. Строит необходимую структуру Государственного управления на всех административных уровнях на своей территории.

Республика Каракалпакстан далее именуемая Республика строит все свои административные округи, создает необходимые административно хозяйственные разделения и органы государственного управления, такие как судебный, арбитражный и прокурорский надзор и другие исключительно самосмоятельно.

2. Республика Каракалпакстан проводит государственное управление, принятие законов и указов и назначает судебные органы, осуществляющие надзор над исполнением принятого законодательства.

Верховный Совет Республики Каракалпакстан является верховным органом государственного управления, осуществляющий принятие необходимых законов, управление и надзор над исполнением принятых законов.

Совет Министров Республики Каракалпакстан является верховным исполнительным органом и органом управления.

Верховный Суд Республики Каракалпакстан является Высшим Судом.

Верховный Совет Республики Каракалпакстан назначает Генерального Прокурора осуществляющего надзор над исполнением закона, правопорядок и равного права всех перед законом.

3. Многонациональный народ Республики Каракалпакстан определяет и составляет Государство на своей суверенной территории.

Народ, опираясь на Конституцию и законы непосредственно и однозначно через избранных депутатов осуществляет государственное управление. Правительство Республики Каракалпакстан уполномоченный властью осуществляет укрепление дружбы народов.

Государство всем своим гражданам проживающим на территории Республики Каракалпакстан, не смотря на их политические взгляды, веру исповедания и другие отличия, всех обеспечивает равными правами и свободами.

4. Определяется верховентство законов и Конституции на территории Республики Каракалпакстан.

Если со стороны правительств СССР и Узбекской ССР нарушаются права граждан суверенитет Республики Каракалпакстан, то на основании существующих соглашений и законов СССР и УзССР, Республики Каракалпакстан вправе приостановить все принятые все межгосударственные соглашения и договора и предъявить им ноту протеста.

5. Республика Каракалпакстан осуществляет защиту Конституционных прав своих граждан, защиту их свобод, защиту их права на труд, защиту их собственности и определяет меры по осуществлению защиты, осуществляет внешне экономическую деятельность, создание свободных экономических зон, осуществляет управление финансов бюджетной системой, определяет основы оплаты труда и ценообразование, налоговое управление, защиту своей территории и управление природными ресурсами.

6. Территория Суверенной Республики Каракалпакстан является неделимый и цельной территорией Республики Каракалпакстан и его границы не подлежат изменению без решения Верховного Совета и народа Республики Каракалпакстан.

Территория Республики Каракалпакстан, его природные богатства, богатства ее недр и подземные ископаемые, растения, животный мир, созданное на территории Каракалпакстан народно хозяйственная инфраструктура, культурные и исторические наследия, научно технический и культурный потенциал является исключительной собственностью Республики Каракалпакстан и основой его Суверенитета.

7. Выход Республики Каракалпакстан из состава СССР у Узбекской ССР является исключительным правом Республики Каракалпакстан.

8. Граждане Республики Каракалпакстан, которые являлись гражданами СССР и Узбекской ССР являются теперь гражданами Республики Каракалпакстан.

9. Республика Каракалпакстан имеет свой герб, флаг и гимн.

10. На территории Республики Каракалпакстан Каракалпакский язык является Государственным языком. Все нации и народности компактно проживающие на территории Республики Каракалпакстан имеют возможность изучать свой родной язык и изучать русский язык как язык межнационального общения.

11. Эта Декларация Независимости определяющая сувереннитет Республики Каракалпакстан, является основой новой Конституции Республики Каракалпакстан и предопределяющей основой развития законов Республики Каракалпакстан.

12. До принятия новой Конституции Суверенной Республики Каракалпакстан и законов Республики Каракалпакстан, действующие законы и нормативные акты остаются в силе.


Декларация Независимости Республики Каракалпакстан был принят на 4 сессии Верховного Совета Республики Каракалпакстан 14 декабря 1990 года.

Подписали 186 депутата Парламента Республики Каракалпакстан.

Разделение от Узбекской ССР и разъяснения переданы Верховному Совету Узбекской ССР и Верховному Совету СССР.

Разработан Ноябрь Декабрь 1990 года, ратифицирован 14 декабря 1990 года в г. Нукус Республики Каракалпакстан. [4]

4. 1990: ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ДАВЛАТ МУСТАҚИЛЛИГИ ҲАҚИДАГИ ДЕКЛАРАЦИЯ

Қорақалпоғистон Республикасининг Мустақиллик Декларасиясининг ўзбек тилидаги матнини келтираман. Уни рус тилидан ўзбек тилига мен ўгирдим.

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ДАВЛАТ МУСТАҚИЛЛИГИ ҲАҚИДАГИ ДЕКЛАРАЦИЯ

Қорақалпоқ Мухтор Совет Социалистик Республикаси Олий Кенгаши:
Кўп миллатли халқ тақдирини белгилаш, тарихий аҳамиятини тасдиқлаб, ўз мустақиллигимизни жорий этиб, СССРдаги барча халқларнинг мустақиллигини ҳурмат қилиб, ҳамма халқларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқига таянган ҳолда, Қорақалпоқ Мухтор Совет Социалистик Республикаси билан боғлиқ бўлган барча нарсалар асосида, СССР, Ўзбекистон ССР ва Қорақалпоғистон АССР ўртасида амалдаги муносабатларга зид бўлган, аввал қабул қилинган барча низомлар ва қонунларни қайта кўриб чиқиб, Ўзбекистон ССР Олий Кенгашига маълум қилган ҳолда мазкур Мустақиллик Декларацияси сиёсий тараққиёт учун, Қорақалпоғистон Мухтор Республикаси аҳолисининг ижтимоий-иқтисодий ва маданий ривожланиши учун, Орол денгизи экологик ҳалокати муаммоларини ҳал этиш, экологик ҳалокат марказида бўлган ва мушкул аҳволда қолган Мухтор Республика аҳолисига ғамхўрлик қилиш учун СССР федерацияси субъекти ва Ўзбекистон ССР таркибида бўлган Мустақил Қорақалпоғистон Республикасининг Давлат Суверенитетини тантанали равишда эълон қиламиз.

Қорақалпоғистон Республикаси, СССР ва Ўзбекистон ССР ўртасидаги барча муносабатлар шартнома, битим ва контракт асосида қурилади.

1. Қорақалпоғистон Республикаси Қорақалпоғистон Совет Республикасининг ССР Иттифоқи ва Ўзбекистон Социалистик Республикаси билан тузган барча шартнома ва битимларни ўзининг ҳуқуқий бошқарувига олади ҳамда барча ваколатларни ўзига беради. Ўз ҳудудида барча маъмурий даражадаги давлат бошқарувининг зарур тузилмасини қуради.

Қорақалпоғистон Республикаси, бундан буён Республика деб юритилади, ўзининг барча маъмурий туманларини барпо этади, зарур маъмурий-хўжалик бўлинмаларини ҳамда давлат бошқаруви органларини, жумладан суд, ҳакамлик (арбитраж), прокурор назорати ва бошқаларни мустақил равишда тузади.

2. Қорақалпоғистон Республикаси давлат бошқарувини амалга оширади, қонунлар ва қарорлар қабул қилади, қабул қилинган қонун ҳужжатлари ижросини назорат қилувчи суд органларини тайинлайди.

Қорақалпоғистон Республикаси Олий Кенгаши давлат бошқарувининг олий органи бўлиб, зарур қонунлар қабул қилади, қабул қилинган қонунлар ижросини бошқаради ва назорат қилади.

Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши олий ижро этувчи ва бошқарув органи ҳисобланади.

Қорақалпоғистон Республикаси Олий суди энг юқори суддир.

Қорақалпоғистон Республикаси Олий Кенгаши қонуннинг бажарилиши, қонун устуворлиги ва барчанинг қонун олдида тенглигини назорат қилувчи Бош Прокурорни тайинлайди.

3. Қорақалпоғистон Республикасининг кўп миллатли халқи ўз суверен ҳудудида давлатни белгилайди ва ташкил қилади.

Халқ Конституция ва қонунларга таянган ҳолда бевосита ва бир хил маънода сайланган депутатлар орқали давлат бошқарувини амалга оширади. Қорақалпоғистон Республикаси ҳукумати ваколатли органлар томонидан халқлар дўстлигини мустаҳкамлайди.

Давлат Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида истиқомат қилаётган барча фуқароларига, уларнинг сиёсий қарашлари, эътиқоди ва бошқа фарқларидан қатъий назар, тенг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлайди.

4. Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида қонунлар ва Конституциянинг устуворлиги белгиланади.

Агар СССР ва Ўзбекистон ССР ҳукуматлари суверен Қорақалпоғистон Республикаси фуқароларининг ҳуқуқларини бузган бўлса, у ҳолда СССР ва Ўзбекистон ССРнинг амалдаги шартномалари ва қонунлари асосида Қорақалпоғистон Республикаси барча давлатлараро битим ва шартномаларни тўхтатиб туришга ва уларга норозилик нотаси билан даъво қилишга ҳақли.

5. Қорақалпоғистон Республикаси ўз фуқароларининг конституциявий ҳуқуқларини ҳимоя қилади, уларнинг ркинликларини, меҳнатқилиш ҳуқуқини, мулкини ҳимоя қилади ва ҳимоя қилишни амалга ошириш чора-тадбирларини белгилайди, ташки иқтисодий фаолиятни амалга оширади, ркин иқтисодий зоналар ташкил тади, бюджет тизимининг молиясини бошқаради, меҳнатга ҳақ тўлаш асосларини ва нарх-навони белгилайди, солиқ бошқарувини, ўз ҳудудини муҳофаза қилиш ва табиий ресурслар бошқарувини белгилайди.

6. Мустақил Қорақалпоғистон Республикаси ҳудуди Қорақалпоғистон Республикасининг бўлинмас ва ажралмас ҳудуди ҳисобланади ҳамда унинг чегаралари Қорақалпоғистон Республикаси Олий Кенгаши ва халқининг қарорисиз ўзгартирилиши мумкин мас.

Қорақалпоғистон Республикаси ҳудуди, унинг табиий бойликлари, унинг ер ости бойликлари ва фойдали қазилмалари, ҳайвонот дунёси, Қорақалпоғистон ҳудудида яратилган халқ хўжалиги инфратузилмаси, маданий ва тарихий мероси, илмий-техникавий ва маданий салоҳияти Қорақалпоғистон Республикасининг мутлақ мулки ҳисобланади ва унинг мустақиллиги асосларидир.

7. Ўзбекистон ССР (таркибида бўлатуриб) Қорақалпоғистон Республикаси СССР таркибидан чиқиши Қорақалпоғистон Республикасининг мутлақ ҳуқуқидир.

8. СССР ва Ўзбекистон ССР фуқаролари бўлган Қорақалпоғистон Республикаси фуқаролари энди Қорақалпоғистон Республикаси фуқаролари ҳисобланади.

9. Қорақалпоғистон Республикаси ўз герби, байроғи ва мадҳиясига эга бўлади.

10. Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида қорақалпоқ тили давлат тили ҳисобланади. Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида ғуж (ихчам) яшовчи барча миллат ва элатлар ўз она тилини ўрганиш, рус тилини миллатлараро мулоқот тили сифатида ўрганиш имкониятига эга бўлади.

11. Қорақалпоғистон Республикаси мустақиллигини белгиловчи мазкур Мустақиллик Декларасияси Қорақалпоғистон Республикаси янги Конституциясининг асоси ва Қорақалпоғистон Республикаси қонунларини ишлаб чиқишнинг олдиндан белгилаб берувчи асосидир.

12. Мустақил Қорақалпоғистон Республикасининг янги Конституцияси ва Қорақалпоғистон Республикаси қонунлари қабул қилингунига қадар амалдаги қонунлар ва меъёрий ҳужжатлар ўз кучини сақлаб қолади.


Қорақалпоғистон Республикасининг Мустақиллик Декларасияси Қорақалпоғистон Республикаси Олий Кенгашининг 4-сессиясида 1990 йил 14 декабр куни қабул қилинган.

Қорақалпоғистон Республикаси Парламентининг 186 нафар депутати имзо чекди.

Ўзбекистон ССР таркибидан ажралиб чиқиш ва тушунтириш учун Ўзбекистон ССР Олий Кенгаши ва СССР Олий Кенгашига топширилди.

1990 йил ноябр-декабрда ишлаб чиқилди. Қорақалпоғистон Республикаси Нукус шаҳрида 1990 йил 14 декабр куни тасдиқланди. [4]

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (4-ҚИСМГА КИРИШ СЎЗИ, ПАРАГРАФ 43)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

КИТОБИМНИНГ ТЎРТИНЧИ ҚИСМИГА КИРИШ СЎЗИ

“Шерали Жўраев” номли ушбу китобимнинг 42 параграфдан иборат 1-3-қисмларини 2021 йил март ойидан 2022 йил январ ойигача сайтларда чоп қилгандим.

АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраев. Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри. – https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956374/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ КИТОБ” рукни, 2021.18.03-2022.21.01);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.18.03-2022.21.01);
- https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=1360246030749749&id=100002930964631 (www.facebook.com Фейсбукдаги “Шухрат Ахмаджонов” саҳифаси, 2021.18.03-2022.21.01).

“Шерали Жўраев” номли китобимнинг 1-3-қисмлари мундарижасни эслатай.

М У Н Д А Р И Ж А

Ш.Жўраев ижросидаги “Эй, азиз инсон” номли қўшиқ.
Ш.Жўраевнинг “Эй, азиз инсон” номли шеъри.
Китобнинг 1-нашрига кириш сўзи (2008 йил март).
Китобнинг 3-нашрига кириш сўзи (2008 йил ноябр).
Китобнинг 4-нашрига кириш сўзи (2021 йил март).

1-ҚИСМ

1. Қўшиқ тушунчаси ва ўзбек қўшиқчилиги.
Шерали Жўраевнинг «Қўшиқлар» шеъри ва “Эй, жон” қўшиғи.
2. Туғилиши: Баҳринисо ҳожи она хотираларидан.
Ш.Жўраевнинг «Тeбратар» ва «Болалар» қўшиғи.
3. Болалик ва ўсмирлик йиллари.
4. Шерали Жўраев – талаба.
Чустийнинг “Жонон бўлай деб” ғазали, Шерали Жўраевнинг «Хат ёздилар-ку» қўшиғи.
5. Ижоди қандай бошланганди?
Абдулла Орипов ёзган ва Шерали Жўраев басталаган “Сен баҳорни соғинмадингми?” қўшиғи.
6. “Ўзбегим” қўшиғи тарихи.
6.1. “Ўзбегим” қўшиғининг яратилиши.
Эркин Воҳидовнинг “Ўзбегим” шеъри.
Шерали Жўраевнинг «Ўзбегим» қўшиғи.
6.2. ДХҚ Э.Воҳидов ҳамда Ш.Жўраевга қарши.
6.3. Фахриддин Умаров ижросидаги “Ўзбегим”.
6.4. Дадахон Ҳасан “Ўзбегим”ни куйлаганми?
6.5. Бошқа шоирлар ёзган “Ўзбегим”.
Шоир Холдор Вулқоннинг “Ўзбегим” шеъри.
6.6. “Ўзбегим”нинг тарихий аҳамияти.
6.7. Шерали Жўраев ва Шароф Рашидов.
7. 1970-йиллар: Шерали Жўраев ва талабалар.
Шароф Рашидовнинг “Уялма” шеъри, Шерали Жўраевнинг “Боғбон қизи” қўшиғи.
8. 1971: Ш. Жўраев концертидаги воқеа.
Шерали Жўраевнинг «Ёр ишқида» қўшиғи.
9. “Биринчи муҳаббатим” қўшиғи тарихи.
9.1. Шерали Жўраев фикри.
9.2. Абдулла Орипов севгиси.
9.3. Мухлиса, Шайх Зиёвуддинхон ва улар аждоди.
9.3.1. Шайх Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон (1860-1957).
9.3.2. Шайх Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон (1908-1982).
9.3.3. Доктор Шамсуддинхон Бобохонов (1937-2003).
9.4. Абдулла Ориповнинг «Биринчи муҳаббатим» шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
Абдулла Ориповнинг «Ватаним» шеъри.
10. Дилбар ва «Аждарга ўхшатдим» қўшиғи.
Мулла Паноҳ Воқифнинг «Аждарга ўхшатдим» шеъри, Озарбайжон халқ қўшиғи.
11. «Турналар» қўшиғи.
11.1. Турна.
11.2. Мулла Паноҳ Воқиф.
11.3. “Турналар” шеъри озарбайжон ва рус тилларида.
11.4. Чўлпоннинг “Турналар” қўшиғи.
11.5. Қушлар ва экология муаммолари.
11.6. Булбуллар муаммоси.
Муҳаммад Юсуфнинг “Булбул” шеъри.
11.7. Шерали Жўраевнинг “Турналар” қўшиғи.
Мулла Паноҳ Воқифнинг «Турналар» шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
11.8. “Турналар” қўшиғига муносабатим.
12. 1973: “Инсон” қўшиғи.
Эркин Воҳидовнинг “Инсон” қасидаси, Шерали Жўраев қўшиғи.
13. 1967: “Ажаб ҳангомалар кўрдим” қўшиғи.
14. “Йигитлар” қўшиғи.
Ғафур Ғуломнинг “Йигитларга” шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
15. 1975: «Ҳайкал қошида» қўшиғи.
16. 1974: “Шилдир-шилдир” қўшиғи.
Ғанижон Холматов ғазали, Шерали Жўраев қўшиғи.
17. 1976: “Кетма баҳор” қўшиғи.
Тўра Сулаймоннинг (1934-2005) “Илтижо” номли шеъри, Шерали Жўраевнинг “Кетма баҳор” қўшиғи.
18. 1969: “Онани ҳурмат қилинг” қўшиғи.
Ғанижон Холматов ва Шодмон Жўраев шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.

---------------------------------------------------

2-ҚИСМ

19. “Мeни кутгил” қўшиғи тарихи.
19.1. Константин Симонов.
19.2. Танишув.
19.3. “Мeни кутгил” шeъри.
Константин Симоновнинг “Жди меня” шeъри, унинг Ҳамид Олимжон таржимасидаги “Мeни кутгил” шeъри.
19.4. Константин ва Валентинанинг кейинги тақдири.
19.5. “Мeни кутгил” қўшиғи.
Шерали Жўраевнинг “Мeни кутгил” қўшиғи.
19.6. “Мeни кутгил” қўшиғига муносабатим.
20. “Ватандин яхши ёр бўлмас” қўшиғи.
Қозоқ шоири Жумакент Нажмиддинов ғазалига Эркин Воҳидов мухаммаси, Шерали Жўраев қўшиғи.
21. 1970-1979 йиллар.
Навоийнинг “Айрилиқ” ғазалига Эркин Воҳидов мухаммаси, Шерали Жўраев қўшиғи.
22. “Эй сорбон” қўшиғи тарихи.
Саъдий Шерозий ғазали, Аҳмад Зоҳир қўшиғи, Шоислом Шомуҳамедов таржимаси, Шерали Жўраев қўшиғи.
22.1. Саъдий Шерозий (1203-1292).
22.2. Аҳмад Зоҳир (1946-1979).
22.3. Шоислом Шомуҳамедов (1921-2007).
22.4. Шерали Жўраевнинг “Эй сорбон” қўшиғи.
23. Расул Ҳамзатов ва «Ошиқларинг сардори менман» қўшиғи.
Расул Ҳамзатов ва Шерали Жўраев шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
23.1. Расул Ҳамзатов (1923-2003).
23.2. «Ошиқларинг сардори менман» қўшиғи тарихи.
23.3. Расул Ҳамзатовнинг “Если в мире тысяча мужчин ...» шеъри.
23.4. 1981: Андижондаги концерт.
23.5. «Ошиқларинг сардори менман» қўшиғи.
24. 1967: “Истангиз” қўшиғи.
Алишер Навоий ғазали, Шерали Жўраев қўшиғи.
25. 1985: Аҳмад Яссавий мақбарасига зиёрат ва Шохжаҳоннинг туғилиши.
Шерали Жўраевнинг “Она Туркистон” қўшиғи.
26. Олтин олма дуо ол ...
Махтумқулининг “Менга бир фарзандни бер деб йиғлайман” шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи
27. 2007: Шерали Жўраевнинг фарзандсиз оилага ёрдами.
Шерали Жўраевнинг “Замон-замон” қўшиғи.
28. Солижон Шарипов ва Шерали Жўраев.
Шерали Жўраевнинг “Олтин қанот” қўшиғи.
29. 1986: Ҳофизларча чиройли жавоб.
Шароф Рашидовнинг “Наргиз” шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
Шерали Жўраевнинг “Тўртликлар” қўшиғи
30. 1989: Абдурахим Пўлатов ва Шерали Жўраев.
Шерали Жўраевнинг “Дўст бўлсанг ёнимда тур” қўшиғи
30.1. Абдурахим Пўлатовнинг таржимаи ҳоли.
30.2. Академик Восил Қобулов.
30.3. Восил Қабулов ва Абдурахим Пўлатов.
30.4. Абдурахим Пўлатов мақоласи.
31. 1989: “Шерали ва Ойбарчин” филми.
Огаҳийнинг “Бир сарв қомат кўрмишам” ғазали, Шерали Жўраевнинг “Кўрмишам” қўшиғи.
32. София Ротару, Алла Пугачева ва Шерали Жўраев.
Андрей Вознесенскийнинг “Миллион роз” шеъри, Раймонд Паулс куйи, Алла Пугачёванинг “Миллион алых роз” қўшиғи
33. 1979: Рашидов ва Жўраевга қарши провокация.
Мусо Тошмуҳаммад ўғли Ойбекнинг “Ўзбекистон” шеъри, Шерали Жўраевнинг “Бир ўлкаки” қўшиғи.
34. 1985: Ёшлар ва талабаларнинг XII Жаҳон фестивали.
Шерали Жўраевнинг “Дунёга тинчлик бeринг!” ва “Дайте Миру мир!” қўшиғи.
35. 1981: Андижондаги тўй.
Махтумқулининг “Булбул наво қилган ҳаволи боғлар» дея бошланадиган шеъри. Туркманчадан Мирзо Кенжабек ва Шерали Жўраев таржимаси. Шерали Жўраевнинг “Даврон тўхтамас» қўшиғи.
36. “Анда жоним қолди» қўшиғи тарихи.
Латифнинг “Бобур монологи” шеъри ва Заҳириддин Муҳаммад Бобур рубоийси, Шерали Жўраев қўшиғи
37. 1987: АҚШга дастлабки сафар.
Абдулла Ориповнинг «Ўзбекистон» шeъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
37.1. Шерали Жўраев сўзлари.
37.2. Нечанчи йил ва қайси шаҳар?
37.3. Шаҳарларнинг биродарлашиш тарихи.
37.4. Тошкент ва Сиэтлнинг биродарлашиши.
37.5. Тошкент-Сиэтл алоқалари.
37.6. Шаҳарлар ва маҳаллий ҳокимиятлар бирлашмаси.
37.7. Лоурел Грей хоним тақдири.
37.8. Сиэтл.
37.9. Ухлар эди Колумб ҳам ҳали ...
38. 1980-1989 йиллар.
Самад Вурғуннинг “Халқим” номли шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
39. Севги-муҳаббат сирлари.
Муҳаммад Юсуфнинг “Биринчи бўса” шеъри, Бунёдбек Саидов қўшиғи.
Шерали Жўраевнинг “Ўн саккиз ёшлига” қўшиғи.
39.1. Жисм ва руҳ.
39.2. Инсон уйқуси.
39.3. Севги-муҳаббат инсоннинг қаерида жойлашади?
39.4. Кўз ва қулоқ.
39.5. Гуллар.
39.6. Биринчи бўса.
39.7. 1984 йилдаги воқеа.

---------------------------------------------------

3-ҚИСМ

40. Машҳур шоир бўлиш сири.
Ҳофиз Шерозий ғазали, Чустий таржимаси, Шерали Жўраевнинг “Қайси уйнинг шамъидир» қўшиғи.
40.1. Шеър тушунчаси.
40.2. Шарқ шеърияти.
40.3. Шеър жанрлари.
40.4. Машҳур шоир бўлиш йўли.
40.5. Ҳофиз Шерозий.
41. Улуғ ҳофиз бўлиш сири.
Шерали Жўраевнинг “Ўхшатинг» қўшиғи.
42. Машҳур ҳофизлар.
42.1. Шeрали Жўраев устозлари.
Ғафур Ғулом ва Шерали Жўраевнинг “Санъатим” шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
42.2. Жўрахон Султонов (1903-1965).
Зокиржон Ҳолмуҳаммад ўғли Фурқатнинг «Оҳким» ғазали, Жўрахон Султонов қўшиғи.
42.3. Маъмуржон Узоқов (1904-1963).
Маъмуржон Узоқовнинг “Жанон бўламан деб” номли қўшиғи.
Шерали Жўраевнинг “Қайга борурсан?» қўшиғи.
42.4. Комилжон Отаниёзов (1917-1975).
Махтумқулининг “Кўринг” шеъри. Жуманиёз Шарипов таржимаси. Комилжон Отаниёзовнинг “Кўринг” қўшиғи Шерали Жўраев ижросида.
42.4.1. Умумий маълумот.
42.4.2. 1940: Айтишув ва тор.
42.4.3. Ориф Алимахсумов хотираларидан.
42.4.4. Туркиядаги тор воқеаси.
42.4.5. Қўшиқчилик мактаби.
42.4.6. Достончилик ва қўшиқчилик кўприги.
42.4.7. Қўшиқчиликда айтишув.
42.4.8. Отаниёзов ва рақс.
42.4.9. Сахийлиги.
42.4.10. Ортиқ Отажонов хотираларидан.
42.4.11. 248 та қўшиқлари рўйхати.
42.4.12. 100 йиллиги тантаналари.
42.4.13. “Билан” ғазали.
42.4.14. Комилжон Отаниёзовнинг “Кўринг” қўшиғи Шерали Жўраев ижросида 42.4.12. 100 йиллиги тантаналари.
42.4.13. “Билан” ғазали.
42.4.14. Комилжон Отаниёзовнинг “Кўринг” қўшиғи Шерали Жўраев ижросида.

42.5. Фахриддин Умаров (1926-2007)
42.5.1. Умумий маълумот.
42.5.2. Болалик даври.
42.5.3. Оиласи.
42.5.4. 1933: Сургун.
42.5.5. Мусиқавий таълим.
42.5.6. 1936: Тошкентга сафар.
42.5.7. 1936: Дастлабки ашула.
42.5.8. 1936-1938: Таъна-дашномлар.
42.5.9. 1938: Украинага қайтиш.
42.5.10. 1941-1945: Уруш йиллари.
42.5.11. 1946: Ўзбекистонга қайтиш.
42.5.12. Тўйдаги қўшиқ.
42.5.13. Радиодаги фаолияти.
42.5.14. Пскентдаги фаолияти.
42.5.15. 1951: Эстрададаги фаолияти.
42.5.16. 1954: «Сабо етсанг» қўшиғи.
42.5.17. 1955: «Жамолинг васфини ...» қўшиғи.
42.5.18. 1959: “Қалбимни қайтар” қўшиғи.
42.5.19. 1960: Ўғил тўйи ва фелетон.
42.5.20. 1962: “Онам дерман” қўшиғи.
42.5.21. 1962: Ҳабиб Абдуллаев илтимоси.
42.5.22. 1964: Унвон.
42.5.23. Дастлабки шогирдлар.
42.5.24. 1963: Жўрабек Муродовга ёрдами.
42.5.25. 1964: Шерали Жўраев ҳақида.
42.5.26. Бошқа шогирдлари.
42.5.27. 1966: “Дўстлар” қўшиғи.
42.5.28. 1966: “Эй муҳаббат” қўшиғи.
42.5.29. 1966: Унвоннинг бекор қилиниши.
42.5.30. 1967: Тожикистонга кўчиш таклифи.
42.5.31. 1972: “Ёр этасанму” қўшиғи.
42.5.32. 1972: «Малаксан» қўшиғи.
42.5.33. 1975: “Қаҳрамонлар хотираси” қўшиғи.
42.5.34. 1983: “Умр ўтмоқдадур» қўшиғи.
42.5.35. 1985: “Илтимос» қўшиғи
42.5.36. 1990: Унвоннинг тикланиши.
42.5.37. 2002: «Ўзбекистон халқ ҳофизи» унвони.
42.5.38. 2017: 41 та қўшиқлари рўйхати.
42.5.39. 1970: “Бўлмасин” қўшиғи. Шерали Жўраев ижросида.

42.6. Таваккал Қодиров (1926-1996).
42.7. Барно Исоқова (1927-2001).
42.8. Камолиддин Рахимов (1943-2015).
42.9. Муҳиддинқори Ёқубов (1896-1957).
42.9.1. Умумий маълумот.
42.9.2. 1942: Муҳиддин Қориёқубов, Карим Зокиров ва Сора Эшонтураева.
42.9.3. “Яша Турон” қўшиғи.
42.9.4. Ҳайитметовнинг “Яша Турон” ҳикояси.
42.9.5. Ҳофизнинг сўнгги йиллари.
42.9.6. “Жанонга бордим бир кеча” қўшиғи Шeрали Жўраев ижросида.
42.10. Комилжон Отаниёзов ва Шeрали Жўраев.

-----------------------------------------------

Кейин айрим объектив-субъектив сабаблар билан, жумладан тазйиқлар сабабли “Шeрали Жўраев” номли китобимнинг 4-8-қисмларини ёзиш иложим бўлмади.

2023 йил 4 сентябр куни Тошкентдан “Буюк ҳофиз Шерали Жўраев 4 сентябр куни вафот қилди” деган қайғули хабар келди.

“Шерали Жўраев” номли китобимнинг 2008 йилда ёзган учинчи қисмида қолган параграфларини сал-сал тузатиб ва айрим қўшимча маълумотлар ҳамда параграфларни ёзиб охирги тўртинчи қисм сифатида чоп қилишни ўринли деб ҳисобладим. Тўртинчи қисм мундарижасини ёзиб чиқдим.

4-ҚИСМ

Китобимнинг тўртинчи қисмига кириш.
43. 1990: «Карвон» қўшиғи.
Усмон Азим шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи.
44. 1990-1991 йиллар.
45. 1991 йилдаги концерт.
46. 1992: Қонли воқеалар.
Шерали Жўраевнинг “Тўхтама, торим” қўшиғи.
47. Уюштирилган миш-миш гаплар.
47.1. Ёлғон хабарлар ва миш-миш гаплар тарқатадиган ташкилот.
47.2. 1992: Умра ва ҳаж сафари билан боғлиқ миш-миш.
47.3. 1992: Шерали Жўраев ҳимоясига уюштирган тадбиримиз.
47.4. 1992 йилдаги концерт.
Шeрали Жўраeвнинг “Дамларим ўтди” қўшиғи.
47.5. 1993: Рустам Усмонов билан боғлиқ миш-миш.
47.6. 2004: Профессор Олимжон Каримовга қарши миш-миш.
47.7. 2007-2008: Бошқа ўғли ҳақидаги миш-миш.
47.8. Миш-миш тарқатувчиларга муносабати.
Шeрали Жўраeвнинг “Оппоқ ойим” қўшиғи.

48. 1996: “Ўзбекистон - Ватаним маним”даги ғалаба ва адолатсизлик.
49. 1992-1999 йиллардаги воқеалар.

50. 2001: “Халқ – кучдир” қўшиғи.
Абдулҳамид Чўлпоннинг “Халқ”, “Кўнгил” шеърлари. Шерали Жўраевнинг “Халқ – кучдир” қўшиғи.
52. 2004: Туғилган куни бўлган концерт.
53. 2005: Шерали Жўраев ва Дадахон Ҳасан ҳуқуқи ҳимояси учун пикет.
53.1. Талабнома ва пикетга тайёргарлик.
53.2. Талабнома матни.
53.3. Пикет ва орган ходимлари.
53.4. Милиция раҳбарлари ва Бош психиатр саволлари.
53.5. Милиция ва махсус хизмат органлари тазйиқлари.
54. Дадахон Хасаннинг катта камчилиги.
55. 2006: «Ватан» қўшиғи. Холдор Вулқон шеъри. Шeрали Жўраев қўшиғи.

56. Битта фотосурат тарихи.
56.1. 1975: Фотосурат.
56.2. 2006: Рангли фотосурат қилдиришим.
56.3. Ахборотларим ва шахсий ҳаётимга яширин аралашувчиларга дуои бадим.
57. 2000-2009 йиллардаги воқеалар.

58. 2010: Шерали Жўраев – пайғамбар ёшида.
59. 200 : Шерали Жўраев қўшиқларини ўғирлашмоқда.
60. 2016 йилги концерт.
61. 2017: Кутубхонадаги концерт.
62. 2017: Шерали Жўраев 70 ёшда.
63. 2018: «Ўзбегим» номли концерти.
64. 2018: АҚШдаги концерти.

65. Оиласи.
66. Шогирдлари.
67. Китоблари, филми, мақолалар ва “Наво сози Шерали” дўкони.
68. Демократлар ҳамда мухолифатнинг муносабати.
69. Ягона қўшиғи бўлмаган халқлар.
70. Шерали Жўраев ҳамда мухлислар ҳуқуқи.
71. Шерали Жўраев ижро этган қўшиқлар рўйхати.
72. Шерали Жўраев ҳақидаги дил сўзлари.
73. Шерали Жўраевга бағишланган шеърлар ва қўшиқлар.
74. Шералингни асрагил, халқим!
Сўнгги сўз ўрнида.
Иловалар.
Илова 1. Шоир Эркин Воҳидовга муносабатим.
Илова 2. Танқидий фикрга жавоб.

Уни ёзиб тугатишимга Аллоҳнинг ўзи имкон берсин, омин!

43. 1990: “КАРВОН” ҚЎШИҒИ
УСМОН АЗИМ ШЕЪРИ, ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ҚЎШИҒИ

Фото 60. Усмон Азим (1950). [279]

“Карвон” шеърини Ўзбекистон халқ шоири Усмон Азим ёзган. Унинг таржимаи ҳолини Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясидан келтираман.

“УСМОН АЗИМ (тахаллуси; асл исм-шарифи Азимов Усмон) (1950.13.8, Бойсун тумани) — Ўзбекистон халқ шоири (2000), драматург. Тошкент университетининг журналистика факултетини тугатган (1972). Республика радиосида муҳаррир, катта муҳаррир ва бош муҳаррир ўринбосари (1976—89), Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Тошкент вилоят бўлимида масъул котиб (1989— 90). Ўзбекистон Республикаси Президенти девонида сектор мудири, етакчи консультант, Президентнинг Давлат маслаҳатчиси (1991 —94). 2003 йилдан Ўзбек миллий академик драма театрида адабий эмакдош.

Илк китоби — «Инсонни тушуниш» (1979). Шундан сўнг шоирнинг «Ҳолат» (1979), «Оқибат» (1980), «Кўзгу» (1983), «Сурат парчалари» (1985), «Дарё» (1985), «Иккинчи апрель» (1987), «Бахшиёна» (1989), «Faройиб аждарҳо» (1990), «Уйғониш азоби» (1991), «Fycca» (1994), «Узун тун» (1994), «Бор эканда, йўқ
экан» (1995), «Сайланма» (1995), «Куз» (2001) каби шеърий ва «Жоду» (2003) насрий тўпламлари нашр этилган.

Усмон Азим ўзбек шеъриятининг уфқини кенгайтириб, насрий шеърлардан бармоқ вазнигача бўлган турли вазнларда ижод қилади. Дастлабки шеърларида инсоннинг давр ва жамият ҳаётидаги ўрнини тушунишга, даврнинг оғриқли масалаларига эътибор қаратди ва шу жараёнда минбар шеърияти унсурларидан фойдаланди. Кейинчалик, шоир ижодида воқеликни фалсафийистиоравий образлар орқали идрок ва тасвир этиш махорати кучайиб борди. 80-йиллар ижодида кўзга ташланган бахшиёна руҳ шеъриятда янги бир йўналиш яратилишига туртки бўлди.

90-йилларга келиб, унинг ижодида кескин ўзгариш юз берди ва шеърларида суфиёна кайфият акс этди. Усмон Азим «Бахтли бўлайлик», «Ҳужжатли фильм учун сюжет», «Баҳодир ва Малика» сингари радиопьесалар ёзган. У ана шу тажрибадан фойдаланиб, 90-йилларда драматургия билан жиддий шуғулланди ва «Бир кадам йўл», «Кундузсиз кечалар», «Бозор» (1997), «Алпомишнинг қайтиши» (1998), «Жазава» (2000), «Бахт қуши» (2002), «Ўтган замон ҳангомалари» (2003) пьесаларини ёзди. Бу пьесаларнинг аксари Ўзбек миллий академик драма театрида саҳналаштирилган. Усмон Азим бу пьесаларда саҳна қонуниятларини яхши ҳис этувчи, драматург сифатида намоён бўлди. Айни пайтда у ҳам тарихий, ҳам психологик драмалар, ҳам оғзаки ва ёзма адабиёт намуналари асосида замонавий саҳна асарларини ярата олиш истеъдодини намойиш этди. Усмон Азим, шунингдек, кинодраматургияда ҳам қалам тебратиб, «Алишер Навоий» киноқиссаси (1990), «Алпомиш» кинодостони (1997), «Севги» (1998, шу номли ҳикоя асосида) ва 2 серияли «Алпомиш» (2000) фильмларининг сценарийсига муаллифлик қилган.

Поль Элюар, В. Вациетис, Ҳ. Доғларжа, А. Вознесенский, Ю. Марцинкявичюс ва бошқа шоирларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган. Шеърлари инглиз, француз, немис, поляк, македон, турк,
рус, грузин, эстон, литва, тожик, қозоқ ва қирғиз тилларида нашр этилган. Кўплаб шеърларига мусиқа басталанган.

Усмон Азим халқлар дўстлиги ва ватанпарварлик ғоялари билан йўғрилган шеърлари учун Грузиянинг Маяковский номидаги Давлат мукофотига сазовор бўлган (1982). «Дўстлик» ордени (1998) билан мукофотланган» [6, У ҳарфи жилди, 171-172-б.]

Шерали Жўраев “Карвон” қўшиғида куйлаган Элбек исмли бахши йигит воқеасини Усмон Азим ўзининг “Бахшиёна. Драматик балладалар» номли [280]-китобида қуйидагича тасвирлаган.

“Элбек бахши бир камбағалнинг тўйини гуриллатиб, неча кампир, қизларнинг юрагини дириллатиб овулига қайтиб келаётган эди, бир карвонга дуч келди. Карвоннинг атрофида неча отлиқлар чопишиб келишаяпти. Осмонга мушаклар отилган, туяларга атлас кимхоблар ёпилган, ёш-яланглар бўза ичиб бўкиришган, бир-бирига дўқ уришган, туя устидаги қизлар уларга лаб буришган, карвонбошининг пешонаси тиришган – олдинда келяпти.

Элбек бахши: “Хўв, карвонбоши, йўл бўлсин?” – деб сўради, карвонбошининг олдини ўради.

“Йўлдан қоч, баччағар, келин олиб кетяпмиз”, деди карвонбоши.

Элбек бахшининг қулоғига йиғи товуши урилди. Сезди – уйи куйган. Бу – Ойтуманнинг товуши. Шунда: “Эй, камбағаллик қурсин! Орзум очилмай сўладиган бўлди, ўзим ҳасратда ўладиган бўлдим”, деб бир сўз айтиб турган экан:

Карвон кўрдим туялари бўзлаб борар,
Нортуяда менинг ёрим музлаб борар.
Менга берган ваъдалари эсдан чиқиб,
Остонаси тилло юртни излаб борар.

Пешонангнинг ёздиғидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар – қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!

Ойтуман ёр кетиб борар карвон билан,
Оғринма дил, мард қолади армон билан.
Мол-дунёнинг измин тутиб кетаверсин,
Мен қолайин юрак деган сарбон билан.

Пешонангнинг ёздиғидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар – қўшиқ атсам қайрилма ёр!

Ойтуман ёр, тумандайин сузиб кетдинг,
Юрагимнинг қалъасини бузиб кетдинг.
Парчалансам мени қўшиқ йиғиштирар,
Сен қўшиқсиз қолдинг, гулим – тўзиб кетдинг.

Пешонангнинг ёздиғидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар – қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!

Карвон йўли кетгунича қизғалдоқзор,
Йиғламагин, йиғлагандан дунё безор.
Кулиб-кулиб, қувнаб-қувнаб кетавергин,
Ғамга ўзим харидорман, ўзим бозор.

Пешонангнинг ёздиғидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар – қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!

Қорли тоғдан наридадир ўзга диёр,
Ўзга юртда келин бўлиб қолишинг бор.
Ўзга юртда ўз юртингни эслаб тургин,
Менга эмас, тўпроғингга бўл интизор.

Пешонангнинг ёздиғидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар – қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!

Мен-чи? Менга гоҳ шодлик, алам тўлар,
Ҳар сатримга кулгум тўлар, нолам тўлар.
Бу олам-ку, маним дилим ярим этди,
Ярми билан куйласам ҳам олам тўлар.

Пешонангнинг ёздиғидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар – қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!” [280, 27-29-б.]

Ҳофиз Шерали Жўраев айтган “Карвон” қўшиғи ва унга кириш сўзи матнини келтирай. Шерали ака қўшиқ матнида алмаштирган сўзларни ёзма ҳарфларда ёздим.

“Бир замонлар кишиларни тўйларини ўтказиб юрадиган, достонлар айтадиган бир бахши йигит бўлган экан. Ўша йигит тоғни у томонига ўтиб, бир одамни тўйини ўтказиб, ўз юртига қайтиб келаётса, тоғни бу томонида чўлдан келаётган бир карвонга кўзи тушибди.

Карвонбошини тўхтатиб сўрай бошлабди: “Бу туяларни устида қизлар доира чалиб, ашула айтишиб, йигитлар от ўйнатишиб келишаяпти. Қаёққа кетаяпсизлар?” деб сўрабди.

Шунда карвонбоши йигитга жавоб қилибди: “Биз фалон қишлоқдан фалончини қизини келин қилиб тоғнинг бу томонига олиб кетаяпмиз” дебди.

Шу пайт йигит билибдики, ўзи аҳду-паймон қилган қизни ўша карвонда келин қилиб олиб кетишаётган экан. Йигит ва карвонбоши савол-жавобини эшитиб, туяни устида йиғлаб турган қизга қараб йигит шундай дебди.

«Пешонангга ёзганидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар - қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!» [281]

Усмон АЗИМ шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи

КАРВОН

Карвон кўрдим туялари бўзлаб келар,
Нортуяда менинг ёрим излаб келар.
Менга берган ваъдалари эсдан чиқиб,
Остонаси тилло юртни кўзлаб келар.

Пешонангга ёзганидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар - қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!

Карвон йўли кетгунича қизғалдоқзор,
Йиғламагин, йиғлагандан дунё безор.
Ўйнаб-ўйнаб, кулиб-кулиб кетавергин,
Ғамга ўзим харидорман, ўзим бозор.

Пешонангга ёзганидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!

Қорли тоғдан наридадир ўзга диёр,
Ўзга юртда келин бўлиб қолишинг бор.
Ўзга юртда ўз юртингни эслаб тургин,
Менга эмас, ўз юртингга бўл интизор.

Пешонангга ёзганидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!

Мен-чи? Менга гоҳи шодлик, ғам тўлар,
Ҳар сатримга гоҳида ғам, нолам тўлар.
Бу дунё-ку, маним дилим ярим етди,
Ярми билан куйласам ҳам олам тўлар.

Пешонангга ёзганидан айрилма, ёр,
Жоним чиқар қўшиқ айтсам қайрилма, ёр!

Карвон кўрдим туялари бўзлаб келар,
Нортуяда менинг ёрим излаб келар.
Менга берган ваъдалари эсдан чиқиб,
Остонаси тилло юртни кўзлаб келар.» [281]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

279. Би-би-си меҳмони- бетакрор қалам соҳиби Усмон Азим. - http://www.bbc.co.uk/uzbek/news/story/2009/06/090608_talking_point_usmonazim.shtml (www.bbc.co.uk/uzbek/ 2009.08.06).

280. (51) АЗИМОВ У. Бахшиёна. Драматик балладалар. – Т.: “Ёш гвардия”, 1990. – 80 б.

281. ЗАРФИШОН TV. Шерали Джураев. Karvon.
- Шерали Джураев karvon - YouTube (www.youtube.com April 16, 2019. 6 дақиқа 55 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch/?v=dgxeZ_cr5yM (www.youtube.com April 16, 2019. 6 дақиқа 55 сониялик видеолавҳа).

E-mail: jiz54@mail.ru

АҚШ, Вашингтон шаҳри

2022 йил 21 январ