Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

(153-мақолам. 2011 йил 11 апрел, 2018 йил 2 январ. ОХИРИ) БОЙМИРЗА ҲАЙИТ САБР-БАРДОШИ

23. ВАТАНДАН ҚУВДИЛАР

“25.7.1992. Эрталаб Уйчи туманидан неварам ва айрим қариндошлар келдилар. Мен уларга мамлакатдан кетишим ҳаққида бирор гап айтмасамда, ўзлари хабар топибдилар. Аммо сабабини билмасдилар. Неварам «Нима сабабдан бу қадар тез кетишга қарор қилдингиз?» деб сўради. Мен унга “Ўз орзўим билан кетмаяпман. Бугун ҳукумат мамлакатдан чиқиб кетишим учун буйруқ берди” дедим. Ҳайрон бўлдилар. Тушликни меҳмонхонада қилдик.

Мамлакатдан кетишим ҳаққида ким билан гаплашмайин эски коммунизмнинг истиқлол ниқоби остида неокоммунизм (янги коммунизм) шаклида яшаётганини ҳис қилганимни айтдим.

Бугун Тошкент тайёрагоҳида мени кутиб олган зиёлиларимизнинг менга яқин бўлган баъзилари ва қариндошларимнинг айримлари тарафидан кузатиб қўйилдим. Ҳаммамиз хомуш эдик. Тайёрагоҳ биносига кирган сониядан бошлаб мени яна муҳожирлик туйғусига кўмганлари ва Ватандан қувганларини жиддий бир шаклда ҳис эта бошладим.

Менга Туркистонда уч ой қолиш учун виза берилганди. Олма-ота, Бишкек, Ашгабад ва Душанбе шаҳарлари учун визам бор эди. Аммо Туркистон жумҳуриятларининг пойтахтларига боришга уялдим. Бу қардош жумҳуриятлардаги дўстларимизга “Мени Ўзбек дедингиз, лекин ўзбеклар мени Ватандан қувдилар. Истиқлолга эришилган бир замонда мамлакатдаги неокоммунистлар менинг фикрларимдан қўрқаётганлари ҳайратлидир. Мен Ўзбекистонни бошқараётган неокоммунистларни англай олмадим”, дейманми? Йўқ… Мен бундай қилолмайман» [1]

24. ТУРК ДУНЁСИ ҚУРУЛТОЙЛАРИ

Машҳур ватандошимиз профессор Боймирза Ҳайит умр бўйи Марказий Осиёдаги туркий халқларнинг, яъни Туркистоннинг мустақиллиги учун курашиб, кўплаб асарлар ёзди ва туркий тилли давлатларнинг ўзаро ҳамкорлик қилишини орзў қилди. Аллоҳ унга шундай буюк орзўси амалга ошганини кўриш имкониятини ҳам берди.

Марказий Осиёдаги туркий тилли мамлакатлар – Туркманистон, Қирғизистон, Қозоғистон ва Ўзбекистон 1991 йил кузида ўз мустақилликларига эришгач, 1992 йил 30 октябр куни Анқара (Туркия)да Турк давлатлари раҳбарларининг биринчи саммити бўлиб ўтди. Президентларнинг кейинги учрашувлари бўлмиш иккинчи саммит 1994 йил 18 октябр куни Истанбул (Туркия)да, учинчи саммит 1995 йил 26 август куни Бишкек (Қирғизистон)да, тўртинчи саммит 1996 йил 21 октябр куни Тошкент (Ўзбекистон)да, бешинчи саммит 1998 йил 9 июн куни Астана (Қозоғистон)да, олтинчи саммит 2000 йил 8 апрел куни Боку (Озорбайжон)да, еттинчи саммит 2001 йил 26 апрел куни Истанбул (Туркия)да, саккизинчи саммит 2006 йил 17 ноябр куни Анталия (Туркия)да, тўққизинчи саммит 2009 йил 3 октябрда Нахичеван (Озорбайжон)да, ўнинчи саммит 2010 йил 15 сентябр куни Истанбул (Туркия)да бўлиб ўтди. [10]

Саммит доирасида туркий тилли мамлакатлардан келган зиёлиларнинг алоҳида катта йиғилишлари ўтказиларди ва у Турк дунёси қурултойлари деган ном олганди. Ушбу қурултойларда профессор Боймирза Ҳайит фаол қатнашди.

Туркий тилли давлатлар раҳбарларининг 2010 йилда ўтказилган ўнинчи саммити ҳақида қўшимча маълумот.

“Саммитдаги асосий воқеа Турк тилли давлатларнинг Ҳамкорлик Кенгашини (Турк Кенгашини, А.Ш.) тузиш ҳақидаги шартномани имзолаш бўлди. Бу Кенгаш умумтурк бирлигини яратиш йўлида муҳим босқич бўлиши мумкин. Кенгаш доирасида Давлат Раҳбарлари Кенгаши, Ташқи ишлар вазирлари Кенгаши, Оқсоқоллар Кенгаши ва Кенгаш Котибияти тузилади. Кенгашнинг Котибияти Истанбулда жойлашади.

Анқарада жойлашган ТУРКСОЙ, қароргоҳи Бокуда бўлган Турк тилли мамлакатларнинг парламентар Ассамблеяси ва Остонада фаолият олиб борадиган Турк Академияси Ҳамкорлик Кенгашини мустаҳкамлаш йўлида иш олиб борадилар. Бундан ташқари, Бокуда турк маданиятини муҳофаза қилиш билан шуғулланадиган махсус Вақф (Фонд) тузилади, Остонада тарихий тадқиқотлар музейи ва фонди яратилади.

Булардан ташқари, келаси (2011, А.Ш.) йили Туркманистонда МДҲга кирувчи турк мамлакатлари мустақиллигининг 20 йиллигини нишонлаш ва кейинги саммитни Қозоғистонда ўтказиш хусусида келишилибди” [11]

Мен 2011 йилда ёзган мақоламда қуйидаги фикрлар баён этилганди.

«Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов раҳбарлигидаги полициявий режим Туркий тилли давлатлар охирги саммитларида қатнашмаётир. Режим раҳбарияти бу билан ҳам ўзбек миллатига, ҳам умумтурк бирлигига нисбатан катта жиноят қилмоқда.

Умуман олганда, Президент Ислом Каримов туркий халқлар бирлиги ва шу эзгу мақсадлар орқали туркий тилли давлатларда, жумладан Қирғизистон ва Туркманистонда яшаётган ўзбек миллатдошларимиз манфаатини ҳимоя қилмоғи керак. Кеча нима еганини бугун унутаётган 73 ёшли бобой Ислом Каримов туркий тилли давлатлар ҳамкорлиги ва миллатдошларимизни ҳимоя қилиш борасида Туркистон ғоясига садоқатли зиёли, олим миллатдошларимиздан бирини алоҳида маслаҳатчи қилиб олмоғи ўринлидир ва унинг салмоқли таклифларига қулоқ солмоғи ҳамда бу йўналишда амалий ишлар қилмоғи аждодларимиз ва давримиз талабидир.

Умид қиламанки, “бир оёғи ерда, бир оёғи гўрда бўлган” 73 ёшли Ислом Каримов эсини йиғиб олиб, ҳеч бўлмаганда 2011 йил октябрида Астана ёки Туркистон шаҳрида ўтказилажак Туркий тилли давлатларнинг 11-саммитида қатнашади ва асрлар давомида ўзбек зиёлилари, жумладан Боймирза Ҳайит орзў қилган умумтурк бирлигини мустаҳкамловчи таклифлар билан чиқади»

Афсуски, қариб қартайиб қолган Ислом Каримов эсини йиғиб олмади ва Туркий тилли давлатларнинг 11-саммитида ҳамда кейинги саммитларида қатнашмади. Алал-оқибат у 2016 йил 2 сентябр куни чин дунёга рихлат қилди.

Туркий тилли давлатлар раҳбарларининг навбатдаги – 11-саммити Қозоғистонда 2011 йил октябрида бўлиб ўтди [12]. Ундаги Туркий давлатлар раҳбарларининг йиғилиши Турк Кенгашининг биринчи саммити деган номни олди.

2009 йил 3 октябрда Нахчиван (Озорбайжон)да бўлган йиғилишда Турк кенгаши ташкилоти тузилди. Турк кенгаши ташкилотининг биринчи саммити 2011 йил 21 октябрда Алмати (Қозоғистон)да, иккинчи саммит 2012 йил 23 августда Бишкек (Қирғизистон)да, учинчи саммит 2013 йил 16 августда Габала (Озорбайжон)да, тўртинчи саммит 2014 йил 5 июнда Бодрум (Туркия)да, бешинчи саммит 2015 йил 11 сентябрда Астана (Қозоғистон)да, олтинчи саммит 2018 йил 2 сентябр Чўлпон-ота (Қирғизистон)да, еттинчи саммит 2019 йил 15 октябр куни Боку (Озорбайжон)да, саккизинчи саммит 2021 йил 12 ноябр куни Истанбул (Туркия)да, тўққизинчи саммит 2022 йил 11 ноябрда Самарқанд (Ўзбекистон)да бўлиб ўтди. [10]

Мен мақоламнг 2018 йилдаги вариантида қуйидаги фикримни баён этгандим.

«Ўзбекистоннинг янги президенти Шавкат Мирзиёев ўтган бир йил давомида қўшни давлатлар билан борди-келдини яхшилади ва яхши алоқаларга асос солди. Умид қиламанки, Шавкат Мирзиёев Туркий тилли давлатларнинг кейинги саммитларида қатнашади ва амалий таклифлар билан ушбу иттифоқни мустаҳкамлайди ҳамда ривожилантиради»

Ўзбекистон Турк Кенгаши ташкилотига аъзо бўлиш учун расмий аризани 2019 йил 12 сентябр куни топширди ва аъзо бўлди. Турк Кенгаши ташкилотининг 2021 йил 12 ноябр кунги саккизинчи саммитида Турк Кенгаши номи Турк давлатлари ташкилоти деб ўзгартирилди. 2022 йил 11 ноябрдан бошлаб бир йил давомида Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев ушбу ташкилот раисидир.

25. 1997: 80 ЁШГА ТЎЛИШИ ТАНТАНАЛАРИ

Улуғ олим Боймирза Ҳайитнинг 80 ёшга тўлишига доир тантаналар 1997 йилда Ўзбекистонда эмас, Туркиядаги Истанбул шаҳрида бўлди.

26. 2006: УЛУҒ ОЛИМ ВАФОТИ


Фото 3. Боймирза Ҳайит шифохонада. Германиядаги Кёлн шаҳри. 2006 йил.

Ватандошимиз, улуғ тарихчи олим ва метин иродали Боймирза Ҳайит 2006 йил 31 октябр куни 88 ёшида Германиянинг Кёлн шаҳридаги шифохонада вафот қилди.

“2006 йил 7 ноябрь куни Германиянинг Кёлн шаҳри масжидида узоқ касалликдан сўнг ўтган сешанба куни салкам 90 ёшида вафот этган таниқли ўзбек олими Боймирза Ҳайитнинг жаноза маросими ўтказилди.

Дафн маросимида олимнинг дунёнинг турли нуқталаридан келган яқин дўстлари иштирок этди. Германиялик депутатлар ва турли ташкилотлар вакиллари ҳам маросимда нутқ сўзлади. Олимнинг ўғли Эртой Ҳайит отаси босиб ўтган машаққатли йўл ҳақида гапирди. Маросимда ўзбек мухолифати вакиллари ҳам иштирок этди.

Европа Турк-ислом бирлиги раҳбари Сардор Чалабей, Европа демократик вақфи раиси Ойдин Ёрдамчи, Туркиянинг “Тўғри йўл” партияси раиси Меҳмет Ағлар, Европа қрим татарлари маданий маркази раиси Рафет Қабонлик ва бошқалар қисқа видолашув нутқи сўзлади.

Боймирза Ҳайит Кёлндаги қабристонга дафн қилинди.

”Эрк” партияси аъзоси Сафар Бекжон Боймирза Ҳайит қабрига Ўзбекистондан келтирилган бир ҳовуч тупроқ ташлади” [16]

“Истанбулдаги Кўч университети профессори Темир Хўжа Боймирза Ҳайит ўлимига бағишлаб мана бу марсияни ëзди:

Ҳайитсиз қолган ватан,
Олимнинг кўзи очиқ,
Ватансиз ғурбатда.
Халқим жимжит, бағри хун
Азиз ватан зулматда.
Бу мотам куни, лек ман
Йиғламайман Ҳайитга.
Йиғлайман Ҳайитсиз қолган
Мазлум Туркистонга” [16]

Боймирза Ҳайитнинг ватандош авлодлари бўлмиш бизнинг олдимизда муҳим иш бор: у орзў қилганидек келгусида унинг жасадини Ватанга – тарихда Туркистон, бугунги кунда унинг бир бўлаги бўлган Ўзбекистонга кўчириб ўтмоғимиз керак. Бугунги ва эртанги ёш авлодга ўрнак бўлаоладиган тарихий шахслар сувдек, ҳаводек зарур. Боймирза Ҳайит мана шундай тарихий шахс, улуғ олимларимиздан бири эди.

Аллоҳ Боймирза отани ўз раҳматига олсин, охиратини обод қилсин, жойи жаннатда бўлсин, омин!

27. ЮСУФ ЖУМА: БОЙМИРЗА ҲАЙИТ ХОТИРАСИГА

Таниқли демократ шоиримиз Юсуф Жума 2006 йил 29 ноябр куни раҳматли Боймирза Ҳайит хотирасига бағишлаб шеър ёзганди.

Жисмим ёт тупроқда қолди деб, зинҳор
Руҳинггиз чирқираб, тoлмасин, устод.
Дунё Туркистондан ягона ёдгор
Дунёда тупроқ йўқ туркийларга ёт.

Замин туркийларнинг собиқ кишвари
Замин аждодларнинг ҳокидир ахир.
Сиз биздек мазлумлар пири, сарвари
Сизга боболарнинг бағри мунтазир.

Руҳинггиз тинч бўлсин, этманг безовта
Аму Сир орасин айламанг армон.
Бу Туркистон эмас, кечиринг, ота,
Бу юрт Ғаристондир, бу юрт Ғаристон.

Каттаси хоиндир, кичиги хоин
Хоинлар бор жойда бўлмайди Турон.
Бетилдир бариси, бетилдир ботин,
Руҳинггиз келмасин топмайди омон.

Бу юртдан қочади руҳлар ҳам ҳатто
Аҳли ғаддор эрур, сарбони ғаддор.
Сезаман: тарк этган Нажмиддин Кубро
Тарк этган Беҳбудий, хайли сарбадор.

Жисмим ёт тупроқда қолди деб, зинҳор
Руҳинггиз чирқираб, толмасин, устод.
Дунё Туркистондан ягона ёдгор
Дунёда тупроқ йўқ туркийларга ёт. [17]
2006 йил 29 ноябр

Юсуф Жума ҳақида [18]-мақоламда маълумотлар берилган. Уни 2007 йил 17 декабрда ҳибсга олишди ва 2008 йилдан Ўзбекистон полициявий режимининг даҳшатли Жаслиқ қамоқхонасида азоб чекди. АҚШ раҳбариятининг талаби билан 2011 йил 19 май куни уни қамоқдан озод этишди ва Тошкентга олиб келиб учқичда АҚШга жўнатиб юборишди. У АҚШга 2011 йил 20 май куни келди. Шундан бери АҚШда оила аъзолари билан яшамоқда. Лекин негадир шеърлари интернет сайтларида чоп этилмаётир. Балким у АҚШдаги тинч ҳаётга мослашиб олган бўлса керак …

28. АСАРЛАРИ

“Туркистон тарихшуноси Боймирза Ҳайит – жуда маҳсулдор олимдир. Бу олимнинг биринчи жиддий тадқиқоти 1950 йили Германиянинг Мунстер университети қошида ёқланган “Қўқон Мухторияти ва Алаш Ўрда Хонлиги” [Немис тилида: Dissertation “Die nationalen Regierungen von Kokand (Choqand) Und der Alash Orda”, Munster Westfahlen, 1950, 111 S.] докторлик диссертацияси саналади. Олим мазкур тадқиқотида илк бор “Туркистон (Қўқон) Мухторияти” ҳамда “Алаш Ўрда Хонлиги” номлари билан аталиб келинган Туркистон миллий ҳукуматининг тарихини ҳаққоний ёритишга ҳаракат қилган эди.
Шу тадқиқотидан кейин Б. Ҳайит Туркистон тарихига оид жуда кўп китоб ва 296 та илмий мақола нашр эттирди.

Ҳозирги “мустақиллик” деб атаб келинаётган, аслида “феодал ўзбошимчалиги” бўлиб қолган қонунсизликлар, қийинчиликларга тўла бир даврда ватанимиз Ўзбекистон шаҳар-кентларида зиё аҳли Боймирза Ҳайит асарларини яна топиб ўқиш ҳуқуқидан маҳрум этилган. Шунинг учун Боймирза домланинг айрим муҳим асарларини санаб ўтишни елкамиздаги мажбурият деб ҳис қиламиз:

1. Туркистоннинг Қисқа Тарихи [Эски ўзбек тилида: Turkistan’in kisa tarixi, Berlin, 1944, 112 bet).

2. ХХ асрда Туркистон [Немис тилида: “Turkestan im XX Jahrhundert”, Darmstadt: Leske Verlag, 1956, 406 S.].

3. Туркистон мисолида Совет Россиясининг Шарқ сиёсати. [Немистилида: “Sowetiche Orientpolitik Am Beispiel Turkestan”, Cologne-Berlin, 1962, 289 S.].

4. ТуркистоннингИқтисодийМасалалари [Турктилида: “Turkistan’in iktisadi maseleleri”, Ankara, 1968, 244 sayfa+13 harita. Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu Yayinlari 32, Seri VII, Sayi:AI]

5. РоссияваХитойОрасидагиТуркистон [НемисТилида: “Turkestan zwischen Russland und China”, Amsterdam, Philo Press, 1971, XV+414 S.].
Боймирза Ҳайитнинг бу асари ҳам Туркиядаги Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu томонидан нашрга тайёрланган, Сери 37.

Бу китоб турк тилида 1971 йили Анқарада, 1975 йили Истанбулда ҳам босилиб чиққан. Қаранг: Rusya ile Cin Arasindaki Turkistan, Ankara, Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu, S. 37, 1971, 414 S., 15 harita; Rosya ve Cin Arasinda Turkistan, Istanbul, 1975, Otag Yay., 437 S., 5 harita.

6. Турк Дунёсида Рус Империализнинин гИзлари [Турк тилида: “Turk Dunyasinda Rus Emperyailizminin Izleri”, 1975, 388 S., Sabah Gazetessi Yay., Istanbul].

7. Евроосия Юрагидаги Туркистон [Немистилида: “Turkestan im Herzen Euroasiens”, Koln, Studienverlag, 1980, 308 S. + 13 maps].

8. Руссия Ҳукмронлиги Остида Ислом ва Туркистон. Мақолалар тўплами. Б. Хайит турли журнал, тўпламларда босилиб чиққан 31 та мақоласини тўплаб, шу ном билан нашр этган.

Бу инглиз тилидаги мақолалар уч гуруҳга бўлиб берилган: 1. Рус империализми; 2. Совет Иттифоқида исломнинг фожеавий аҳволи: 3. Туркистоннинг ечилмаган масалалари [Инглиз тилида: “ Islam and Turkestan Under Russian Rule”, Istanbul, 1987.

Dr. B. Hayit has collected 31 of his articles which had appeared over the years in various periodicals].

9. Совет Иттифоқида Туркчилик ва Исломнинг Баъзи Масалалари. [Турктилида: “Sovyetler Birligindeki Turkligin be Islamin Bazi Meseleleri”, Istanbul, Turk Dunyai Arastirmalari Vakfi, 1987, 264 S.]

10. “Босмачи”. Туркистоннинг 1917-1934 йилларидагимиллийозодликҳаракатлари [Немистилида: “Basmaschi».Nationler Kampf Turkestan in den jahren Von 1917 Bis 1934.; Dreiam Verlag, 1992, 464 . ]

11. Муҳаммад Иқбол ва Ислом Дунёси. [Турктилида: “Muhammed Ikbal ve Islam Dunyai, Koln, 1956, 22 S.].

12. “Тошкент Руҳи” [Ўзбек тилида, “Миллий Туркистон” нашри, 1959, 52 С]

13. Туркистон ва Шарқ [Немис тилида: “Turkestan und der Orient”, Dusseldorf, 1960, 51 S.]

14. Замонавий Туркистон Тарихининг Баъзи Масалалари [Инглиз тилида: Some Problems of Modern Turkestan History”. East European Research Institute, Dusseldorf].

15. Milliy Turkistan. Hurriyet Davasi. “Milliy Turkistan” Mecmuasinda Bildirilgan Fikrlar. Ataturk Yuksek Kurumu. Ataturk Kultur Merkezi Baskanligi., Muharrir – Temur Kocaoglu, Ankara, 2004, S. 641
(Хайрулла Х. Исматулланинг “Ўзбек тили, 3-жилд: Олий курс” китобидан олинди)” [19]

“Бугун (2006 йил 26 апрелда, А.Ш.) Ўзбекистондан ташқарида туркология соҳасида қанча марказ бўлса, барчасида Боймирза Ҳайитнинг асарлари асосий хужжат сифатида ўрганилмоқда. Оғир хасталикларига қарамасдан кейинги йилларда ўзбек, турк ва немис тилларида яна иккита китоб чоп қилдирдилар. Дунёнинг бир нечта университетларида фахрий докторлик унвонига сазовор бўлган кишининг, ўз ватанида ҳатто фуқоролиги ҳам йўқ” [20]

29. РЕЖИМНИНГ БОЙИРЗА ҲАЙИТГА МУНОСАБАТИ

Боймирза Ҳайит 52 йиллик мажбурий айрилиқдан кейин 1992 йил 12 июлда Ўзбекистонга 3 ойлик виза рухсатномаси билан боргани, лекин режим раҳбарияти уни 1992 йил 25 июлда Ватанни тарк этишга мажбур қилгани ҳақида ушбу мақоламнинг 17-24-параграфларида ёзгандим.

Ўзбекистондаги Миллий хавфсизлик хизматига таянган полициявий режимнинг Боймирза Ҳайитга муносабати масаласида қўшимча маълумотлар.

“Ўзбекистон Фанлар академияси етакчи мутахассиси Қаҳрамон Ражабов “Озодлик” мухбири билан суҳбатда ўзбек тарихчилигида Боймирза Ҳайитнинг ўрни беқиëс эканини таъкидлади.

“Биз ўзбекистонлик тарихчилар Боймирза Ҳайит номини яхши биламиз, аммо унинг бирорта китоби Ўзбекистонда нашр қилинмади. Биз Боймирза Ҳайит ҳақидаги маълумотларни Ўзбекистон Миллий энциклопедиясига киритишга уриндик, бироқ изн берилмади. Қозоғистон Миллий энциклопедиясида Боймирза Ҳайитга кенг ўрин берилган, аммо бизда жим-житлик”, – дейди Қ.Ражабов.

Туркиялик сиёсатчи, собиқ вазир Аҳад Андижонийнинг маълум қилишича, Боймирза Ҳайит илмий мероси учун Истанбулнинг Фотиҳ университети кутубхонасидан махсус хона ажратилди.

Қ.Ражабов ҳам Боймирза Ҳайитнинг илмий мероси Туркияда сақланиш истиқболини маъқуллайди.

“Олдингдан оққан сувни қадри йўқ дейишади, Боймирза Ҳайит адабий мероси Туркияда бўлгани маъқул”, – деди Қ.Ражабов” [15]

30. АЙРИМ ФИКР-МУЛОҲАЗАЛАРИМ

Мен ушбу катта мақоламнинг Кириш сўзида хориждаги мухолифат фаоллари ва раҳбарлари яқинлари Ўзбекистонда вафот этганида уни сўнгги манзилга кузата олмаётгани ва қабрига бир сиқим тупроқ ташлай олмаётганини ўйлаб қаттиқ изтиробга тушаётгани, шундай қийин кунларда Боймирза Ҳайитдек улуғ ватандошимизнинг ҳаёт йўли ва сабр-бардоши ҳар биримиз учун ўрнак бўларли эканлиги ҳақида ёзгандим.

Бу борада Ватанда қолган яқин қариндошим Аҳатова Ҳабиба аммам (1930 июн – 2010 апрел) ҳақида, у 2010 йил апрелида вафот этган кунлари ўз изтиробим ва Б.Ҳайит ҳаёт йўлидаги изтироблар билан фикран таққослаганим ҳақида ушбу 30-бандда ёзай.

Бобом Юсуф Ёқубжон ўғли (1869-1937) ҳақида [21]-китобимнинг иккинчи параграфида қисқача маълумот келтиргандим. Бобомнинг икки ўғли ва икки қизи бўлган: Муҳаммаджон (1905-1969), Бувойша (1907-1993.13.09), Бувхадича (1909-1934) ва Аҳмаджон (1920-1977.10.09, дадам). Биз Юсупова Бувойшани “катта амма” дердик. Бувойшанинг уч ўғли ва бир қизи бор: Ҳабиба (1930 йил июн – 2010 йил апрел), Абсалом (1933), Абдуфаттоҳ (1936-2015) ва Аъзам (1938).

Ҳабиба аммам турмуш қургач тўрт қиз ва уч ўғиллик бўлди. Адашмасам, 1960-йиллар ўртасида унинг турмуш ўртоғи Аҳатов Суннат ака касал бўлиб вафот этди. Ҳабиба аммам уйида сигир боқиб, бозорда сут-қатиқ сотиб етти нафар фарзандини ўстириб уйли-жойли қилди.

Мен 1954 йил январида туғилиб, Ҳабиба аммамни болалик давримдан, яъни 1950-йиллар охиридан бери биламан. Ўзбекчилигимиз билан боғлиқ қариндош-уруғлар орасидаги кўплаб оммавий тадбирлар, тўйлар, маъракаю маросимларда бошқа қариндошлар қаторида Ҳабиба аммамни кўрардим ва у билан ҳам озроқ муомалада бўлардим. Истараси иссиқ, кўпинча кулиб муомала қиладиган, меҳри дарё инсон эди. Мен деярли эллик йил давомида Ҳабиба аммам бирор киши ёки қариндошимиз билан тортишиб, бақир-чақир қилганини кўрмадим.

Мен 1997 йил кузидан сураткашлик (фотографлик) қилиб тирикчилигимни ўтказа бошладим ва Ватанимизда инсон ҳуқуқи ҳамда демократия учун курашни баҳоли-қудрат давом эттирдим.

Мен болалигим ўтган шаҳрим Жиззахга йилига бир-икки марта бориб ё Самарқандга бораётганда ёки келаётганда Жиззахда тўхтаб, айрим ака-укалар, дўстлар ва қариндошларни кўриб суҳбатлашардим. Жиззахда қариндошларимиз кўп бўлганлиги учун мен асосан ёши улуғ қариндошларимизни биринчи навбатда бориб кўрардим, суҳбатлашардим ва уларнинг дуоларини олишга ҳаракат қилардим.

1998 йилда Жиззахга борганимда бир неча қариндошларимникига, жумладан Ҳабиба аммамникига кирдим. У кенжа ўғли Саид (1963) билан бирга яшарди. Ҳабиба аммам билан бироз суҳбатлашдим ва уларни оила аъзолари билан бирга суратга олишни таклиф қилдим. Уч авлод вакиллари – Ҳабиба аммам, унинг ўғли ва келини, кўпгина катта-кичик неваралари биргаликда суратга тушишди. 1998-йилларда Жиззахда, ҳатто Тошкентда рангли фотосурат ишловчилар кам эди.

Ўзбекчилигимиздаги мана шундай уч, ҳатто тўрт авлод вакиллари аҳил-иноқ яшайдиган уйларнинг файзу барокати, меҳру оқибати бошқачадир. Бу ўзбекчилигимиз, мусулмончилигимизнинг буюк қадриятларидан биридир. Бундай катта оилаларни суратга олишнинг ўз завқи бор.

Ўша оқшом дўстим Набижонникида ётиб, эртаси куни соат 11-ларда Тошкентга қайтдим.

Чилонзор буюм (Отчопар) бозори олдида тушиб бозорга кирдим ва олдин суратга тушганларнинг суратини бериб қўйиш ҳамда фотоплёнкамда туширилмаган кадрлар борлиги сабабли хоҳловчиларни суратга олиш ниятим бор эди. Мен у пайтлар фотоаппаратим, суратлар ва фотоплёнкаларни кичикроқ қора сумкада солиб, чап елкамга илиб олиб юрардим. Фотоаппарат ногаҳон бирор нарсада урилиб ишдан чиқмаслиги учун сумкам пастига латта сетка солиб қўйгандим. Ишдан кейин уйга қайтаётганимда кўпроқ ёки каттароқ нарса харид қилсам, жумладан қовун-тарвузни шу сеткага солиб олардим.

Бозорда харидорлар ва сотувчилар кўп бўлганлиги сабабли йўлаклар гавжум эди. Расталар олдидан, одамлар орасидан ўтиб бораётсам, бир жойда сумкам тортилгандек бўлди. Бирор нарсага илашгандир, деб нарироқ бордим. Чап қўлим билан кўпинча сумкамни ушлаб юрардим. Бир пайти чап қўлим бармоқларига сумкам остида бир нарса илашди. Нима экан, деб ҳайрон бўлдим ва қарадим. Қарасам, қора чарм сумкам остидан катта қилиб кесилган ва кесилган жойдан қизил латта сеткамнинг бир қисми чиқиб турибди. Сумкамни очиб қарадим: ҳайриятки, фотоаппаратим жойида экан.

Мен 1997 йил октябридан 2008 йил октябригача, яъни Ўзбекистонни тарк этганимга қадар 11 (!) йил давомида Тошкент бозорларида ва буюртма асосида фуқаролар уйига бориб фотосураткашлик билан тирикчилик қилдим. Фақат икки марта фотоаппаратимни ўғирлашга ҳаракат қилишди. Биринчи марта ўша Жиззахдан қайтган куним сумкамни кесиб фотоаппаратим ҳамда фотоплёнкани ўғирлашга ҳаракат қилишди (иккинчи марта 2008 йилда Тошкентдаги Қўйлиқ бозорида фотоаппаратимни ўғирлаб кетишди). Фикримча, махсус хизмат органлари ходимлари Жиззахдаги қариндошларим ва дўстим уйида олинган фотоплёнкаларни ўғирлаб кетишга ҳаракат қилишди. Аллоҳга шукур, уларнинг бу шум нияти амалга ошмади ва Аллоҳ бундан асради.

Бир-икки ҳафта ўтгач, Жиззахга кейинги борганимда суратларни қариндошларимга, жумладан Ҳабиба аммамникига киритиб бердим. Жуда хурсанд бўлишди ва дуо қилишди.

Ўзим учун ҳам қариндошларимиз суратини 10х15 см ўлчамда ишлатиб, фотоальбомга солиб қўйдим.
2005 йил 13-14 май кунги Андижон фожиасидан кейин барча демократлар ва инсон ҳуқуқи ҳимоячиларига қарши таъқиб-тазйиқлар кучайиб борди. Кучишлатар органлар 2005 йил июнида мен ижарада яшаётган уйдан ҳайдаб чиқаришиб, ёз охирроғида уйимдаги 14 банан қутидаги 600 га яқин яхши китобларим, икки банан қутидаги 22 папка қоғозларим, мақолаларим, “Турон йигитига” номли китобимнинг машинкаланган нусхалари ва бошқа анчагина нарсаларимни “ўғирлаб кетиш”ни уюштиришди. Ўғирлаб кетилган нарсалар ичида бир неча фотоальбомларим ҳам бор эди. Ушбу альбомларимдан бирида қариндошларимиз, жумладан Ҳабиба аммам уйида олинган фотосуратлар сақланарди. Яъни Ҳабиба аммамнинг барча суратларини ўғирлаб кетишди.

2007 йилга келиб менга қарши тутишлар, таъқиб-тазйиқлар кучайиб, мени туҳмат билан кўп йилга қамаб юбориш хавфи пайдо бўлди. Шу сабабли Ватанни тарк этишга қарор қилдим. Кетишдан аввал яқин қариндошлар ва дўстларга бу ҳақда айтиш, ёши улуғ қариндошлардан дуо олишни ният қилдим.

2007 йил 17-19 апрел кунлари Жиззахга бориб, кўпгина қариндошларникига, жумладан Ҳабиба аммамникига кирдим. Суҳбатлашиб қариндошларимиз тарихига доир айрим қўшимча маълумотларни билиб олдим. Ўша кунлари Ҳабиба аммам 4 ўғил, 3 қиз, 31 невара ва 16 эвара кўрган Аллоҳнинг бир пиру бадавлат, бахтли бандаси эди.

Суҳбатимиз охирроғида тазйиқлар ҳаддин кучайгани ва мен Ўзбекистонни тарк этишга қарор қилганим ҳақида айтдим. Меҳрибон Ҳабиба аммам кўп ва ҳўп дуо қилди.

1,5 йил қилган ҳаракатларимдан кейин таниқли инсон ҳуқуқи ҳимоячиси, дўстим Елена Урлаева ёрдами ва ҳамроҳлигида Ўзбекистонни Андижон яқинидаги “Дўстлик” чегара пости орқали 2008 йил 12 октябр куни тарк этишга муваффақ бўлдим. Битта сумкамнигина олдим. Сумкамда 1998 йилда Ҳабиба аммам ва бошқа қариндошлар сурати туширилган ўша фотоплёнкам ҳам бор эди.

Бишкекда 2008 йил 13 октябрдан 4 ноябргача, Алматида 2008 йил 4 ноябридан 2010 йил 21 январгача яшадим. Сиёсий қочқин сифатида бошпана беришгач 2010 йил 21 январ куни АҚШдаги Бойси шаҳрига кўчиб ўтдим. АҚШга келганимда қариндошларим туширилган фотоплёнка сумкамда эди. Мен керакли нарсалар, шахсий қоғозлар ва ҳужжатларимни сумкамга солиб, ўзим билан бирга олиб юраман.
2010 йил 23 май куни Жиззахга синглим Райхонга телефон қилдим. У суҳбат давомида 2010 йил бошида Анор аммам (1940-2010, раҳматли Муҳаммаджон амакимнинг қизи), 2010 йил апрелда Ҳабиба аммам вафот қилганини айтди.

Мен 2007 йил 17-19 апрел кунлари Ҳабиба аммам ва Анор аммамникига борганимда уларнинг уй телефон рақамларини ёзиб олгандим. 2010 йил 23 май ва ундан кейин бир неча кун уларникига телефон қилиб, таъзия билдиришга ҳаракат қилдим. Лекин телефонда боғланишга кимлардир, фикримча Ўзбекистон махсус хизмат органлари халақит берди ва боғлана олмадим.

Мен ушбу параграфда 1998 йилда Ҳабиба аммам ўғли, келини ва неваралари билан биргаликда уйда тушган рангли фотосуратини келтирмоқчи эдим. Шу мақсадда 2011 йил 8 апрел куни сумкамдаги учта фотоплёнка қўтичасидаги фотоплёнкаларни қараб чиқдим. Улардан иккитасида Алмати (Қозоғистон)да туширган фотоплёнкам ва учинчисида қариндошларимиз фотоплёнкаси солинган бўлиб, “Қариндошлар” деб ёзилган қоғозчам бор эди. Ушбу қоғозчам бор, лекин қариндошлар, жумладан Ҳабиба аммам туширилган фотоплёнка ғойиб бўлибди.

Энди айтингчи: мен Жиззахда 1998 йилда ўзбек оиласида олган фотоплёнка АҚШ махсус хизмат органларига керакми? Албатта, уларга керак эмас.

Қариндошларим олинган фотоплёнка Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати зобитларига керак. Токи мен ҳурмат қилган яқин қариндошларимни аниқлаш, уларни тазйиқ қилиш орқали менга турли босим кўрсатиш ва шу йўл билан ўз жирканч мақсадларига ишлатишдир. АҚШда ва бошқа мамлакатларда яшаётган ва МХХ кўрсатмалари билан иш қилаётган айрим қочқинларни учратдим.
Ҳабиба аммам ва Анор аммам вафот этганини эшитган, қўнғироқ қилиб таъзия билдирмоқчи бўлган, лекин махсус хизмат органларининг қаршилиги сабабли телефон орқали боғлана олмай изтиробга тушган кунларда ўз изтиробларимни улуғ тарихчи олимимиз раҳматли Боймирза Ҳайит изтироблари билан фикран таққосладим.

Боймирза Ҳайит 1939 йил охирида ҳарбий хизматга кетиб, 1941 йил июнида Иккинчи дунё урушида қатнашиши, ярадор ҳолда 1941 йил июл бошида асирга тушиши ва фашистлар лагерида 2 йилу 6 ой ва 12 кунлик ҳарб асири бўлгани, ўша пайтларда кўрган қийинчилигию азоблари, Чнестахов шаҳридаги лагерда 260 мингга яқин туркистонли асирлардан 1942-йилнинг баҳорига келиб фақат 300 га яқин юртдошларимиз тирик қолишгани, яъни 1941 йил июлидан 1942 йил апрелига қадар 270 кун ичида 260 мингга яқин, бошқача айтганда ҳар куни деярли минг нафарга яқин туркистонликнинг очлик, совуқ ва касалликдан ўлганини кўргани ва у пайтлар чеккан изтиробларини кўз олдингизга келтиринг.

Боймирза Ҳайит инсоният тарихидаги энг даҳшатли уруш бўлмиш 2-Дунё урушида мағлубиятга учраган Германия шароитида яшаб, 1946-1950 йилларда Мюньхен университетини ўқиб битириши, бунинг учун эса немис тилини мукаммал эгаллаши, немис қизига уйланиб оила қуриши ва фарзандларни катта қилишидаги қийинчиликлар, шу пайтнинг ўзида Туркистон озодлиги учун курашни давом эттира боришидаги қаршиликлар ва танқидлар пайтидаги унинг уй-фикрларию изтироблари бўлган.

Боймирза Ҳайитнинг 14 нафар ака-укаси, опа-сингиллари бўлганлиги ҳақида 2-параграфда ёзгандим. У 51 йил давомида яқинлари ҳақида Ватандан ҳеч қандай хабарсиз яшашга мажбур бўлганди. 1991 йилга келиб фақат бир синглиси тирик қолганди. 1992 йил 12-25 июл кунлари Ўзбекистонга келиб тирик қолган қариндош ва дўстларини кўргач, Ўзбекистондаги полициявий режим раҳбарияти уни Ватандан чиқиб кетишга мажбур қилишганди.

Демак, Боймирза Ҳайит ўзига боғлиқ бўлмаган сабаблар туфайли на отаси, на онаси, на 14 нафар ака-ука, опа-сингиллари, кўплаб дўстларини сўнгги манзилга кузатишга ва қабрига бир сиқим тупроқ сочиш имкониятига эга бўлмаганди.

Сизу мендек Аллоҳнинг бир бандаси, Туркистон ёки унинг бир бўлаги бўлмиш Ўзбекистон деб аталмиш Ватан фарзанди бўлган, Ватанини жонидан ортиқ яхши кўрган Б.Ҳайитнинг бу ҳақда ўйлаб чеккан изтиробларини кўз олдингизга келтиринг ва ўз изтиробларингиз билан таққосланг. Шунда сизу менинг изтиробларим раҳматли Боймирза Ҳайит изтиробларининг юздан бири, мингдан биричалик эмаслигини тушуниб етасиз.

Боймирза Ҳайит ўзининг улкан сабр-бардоши билан Аллоҳнинг синовидан муваффақиятли ўтганлиги сабабли 51 йил деганда Ватани бўлмиш Туркистон жумҳуриятларининг мустақилликка эришганини кўрди. Яна бир йил ўтгач, яъни 52 йилдан кейин Ватанига боришга ва ўз ватандошлари карнай-сурнайлар чалиб, унинг йўлларига гуллар ташлаб, катта тантаналар билан кутиб олишига гувоҳ бўлди ва халқи олдида ўз юрагида йиғилиб қолган фикр-мулоҳазаларини у ёки бу даражада очиқ айтиш имкониятига эга бўлди.

Хуллас калом, хорижда бир неча йиллардан бери яшаётган, ўз яқинлари вафотидан қайғуга ботаётган ҳақиқий қочқин укаларимиз ҳамда ёшларимизга Аллоҳ синови бўлмиш қийинчиликларни мардонавор енгиб ўтишга ва катта мақсад йўлида бардавом бўлишга, бу борада улуғ ватандошимиз, тарихчи олим раҳматли Боймирза Ҳайит сабр-бардошидан ўрнак олишга даъват қиламан.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. БОЙМИРЗА ҲАЙИТ. Ватанимни зиёрат эттим. – http://www.harakat.net/harakat.php?id_harakat=6&id_topic=355&id_stat=681 (www.harakat.net 1996 йил 3 (6)-сонлари). Туркияда чиқадиган “Туркистон” журналининг 1993 йил 17-18 сонларидан таржима қилинган.

2. БОЙМИРЗА ҲАЙИТ. Икки мақола. - Boymirza Hayit. Ikki maqola | Xurshid Davron kutubxonasi (kh-davron.uz) (www.kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/tarix/boymirza-hayit-ikki-maqola-suhbat.html December 17, 2013).

Икки мақола, бир суҳбат. Боймирза Ҳайит. - Икки мақола, бир суҳбат. Боймирза Ҳайит (e-tarix.uz) (www.e-tarix.uz/milliyat-insholari/maqolalar/661-maqola.html ).

3. АҲМАДЖОНОВ Ш. Боймирза Ҳайит сабр-бардоши. —
- БОЙМИРЗА ҲАЙИТ САБР-БАРДОШИ — Ислом ва Сиёсат الإسلام والسياسة Ислам и Политика (wordpress.com) (www.siyosat.wordpress.com/2018/01/02/боймирза-ҳайит-сабр-бардоши/#more-11530 January 2, 2018);
- (6) БОЙМИРЗА ҲАЙИТ САБР-БАРДОШИ — результаты поиска | Facebook (www.facebook.com/search/top?q=БОЙМИРЗА%20ҲАЙИТ%20САБР-БАРДОШИ January 5-9, 2018);
- http://turonzamin.org/2011/04/11/bhayit-2/#more-14567 (www.turonzamin.org 2011.11.04);
- http://yangidunyo.com/?p=18465#more-18465 (www.yangidunyo.com 2011.25.04).

4. Боймирза Ҳайит: «Ватан сизларники бўлгани каби меники ҳамдир». Суҳбатдош: Ислом Усмонов.
– “Мулоқот” журнали, 1991 йил май сони, 62-91-б.;
- “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 1991 йил 23 июль сони;
- Vatan sizlarniki bo’lgani kabi meniki hamdir. Boymirza Hayit bilan suhbat | Xurshid Davron kutubxonasi (kh-davron.uz) (www.kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/boymirza-hayit-bilan-suhbat.html October 13, 2017).

5. ХАЙРУЛЛА Х. ИСМАТУЛЛА. Устоз ва шогирд суҳбати.
– http://yangidunyo.com/?p=263 (www.yangidunyo.com August 1st, 2007);
- Ҳафталик “Ўзбекистон Адабиёти ва Санъати”, 1992 йил, 3 июл, 4-бет.

6. АЦЦКИЙ СОТОНА. Туркестанский легион (Туркистон легиони). Вали Қаюмхон архивидан. – http://diesel.elcat.kg/index.php?showtopic=646382&st=140 (www.diesel.elcat.kg 03.05.2010).

7. МУҲАММАД СОЛИҲ. Йўлнома. – (Китоб 2000 йилда Туркияда “Эрк” нашриётида чоп этилган);
http://qulnoma.files.wordpress.com/2010/03/muhammad-solih-yolnoma2.pdf (www.qulnoma.files.wordpress.com 2010 yil mart).

8. Б.Ҳайит: Халқимга сўз.
– “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 1992 йил 3 январ;
- ХАЛҚИМГА СЎЗ — Ислом ва Сиёсат الإسلام والسياسة Ислам и Политика (wordpress.com) (www.siyosat.wordpress.com/2015/04/19/халқимга-сўз/ April 19, 2015);
http://turonzamin.org/2011/04/05/bhayit/#more-14492 (www.turonzamin.org 2011.05.04).

БОЙМИРЗА ҲАЙИТ. Икки мақола. - Boymirza Hayit. Ikki maqola | Xurshid Davron kutubxonasi (kh-davron.uz) (www.kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/tarix/boymirza-hayit-ikki-maqola-suhbat.html December 17, 2013).

Икки мақола, бир суҳбат. Боймирза Ҳайит. - Икки мақола, бир суҳбат. Боймирза Ҳайит (e-tarix.uz) (www.e-tarix.uz/milliyat-insholari/maqolalar/661-maqola.html ).

9. АҲМАДЖОНОВ Ш. Абдуманноб мухолифатнинг яхши лидери эди.
- http://muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=1544:2010-12-27-02-07-45&catid=31:general&Itemid=18 (www.muvozanat.info 2010.26.12);
- http://yangidunyo.com/?p=16602 (www.yangidunyo.com 2011.13.01).

10. МУХАМЕТДИНОВ Р.Ф. 9-саммит глав тюркских государств (Турк давлатлари раҳбарларининг 9-саммити). – Газ. «Звезда Поволжья», № 38 (4), 2009 г.
http://www.altyn-orda.kz/kazpressreview/ix-sammit-glav-tyurkskix-gosudarstv/ (www.altyn-orda.kz

11. Турк дунёси 10-чи саммити шунчаки бир йиғилиш бўлдими? (Тузатилган вариант). – http://www.harakat.net/newharakat/el_news.php?id=6745 (www.harakat.net 2009.17.09).

12. Исторический саммит Тюркского совета пройдет в октябре 2011 года в Казахстане – МИД РК (Турк кенгашининг тарихий саммити 2011 йил октябрида Қозоғистонда бўлади – ҚР ТИВ). – http://24news.kz/politics/41392.html (www.24news/politics/ Дек 13, 2010).

13. Тюркский совет (Турк Кенгаши). — https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%8E%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82 (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

14. Обсуждено влияние геополитических перемен на будущее Тюркского совета (Геосиёсий ўзгаришларнинг Турк Кенгаши келажагига таъсири муҳокама қилинди). — http://cbc.az/ru/v_story/video1510317008 (www.cbc.az/ru/ 10.11.2017).

15. АБДУЛЛА ИСКАНДАР. Боймирза Ҳайит дафн этилди. – http://www.ozodlik.org/content/article/1317290.html (www.ozodlik.org 2006.07.11).

16. АБДУЛЛА ИСКАНДАР. Боймирза Ҳайит вафот этди. – http://www.ozodlik.org/content/article/1317149.html (www.ozodlik.org 2006.01.11).

17. ЮСУФ ЖУМАЕВ. Боймирза Ҳайит хотирасига. – http://turonzamin.org/2006/12/27/yusuf_hayitga/#more-1071 (www.turonzamin.org 2006.27.12).

18. АҲМАДЖОНОВ Ш. Юсуф Жума – 21-аср Машрабидир. Ўзбек зиёлиларига мурожаат. – http://muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=section&layout=blog&id=3&Itemid=18 (www.muvozanat.info Tuesday, 18 January 2011 22:05).
http://turonzamin.org/2011/01/20/yjuma-3/#more-13440 (www.turonzamin.org 2011.20.01).
http://yangidunyo.com/?p=16745#more-16745 (www.yangidunyo.com 2011.20.01).
http://himoyachi.at.ua/news/2011-01-20-1918 (www.himoyachi.at.ua 2011.20.01).
http://stopdictatorkarimov.com/YUSUF_JUMA.htm (www.stopdictatorkarimov.com 2011.20.01).
http://uz.hrsu.org/2011/01/20/%d1%88%d1%83%d2%b3%d1%80%d0%b0%d1%82-%d0%b0%d2%b3%d0%bc%d0%b0%d0%b4%d0%b6%d0%be%d0%bd%d0%be%d0%b2%d0%bc%d0%b5%d0%bd-%d1%88%d0%be%d0%b8%d1%80-%d1%8e%d1%81%d1%83%d1%84-%d0%b6%d1%83%d0%bc%d0%b0%d0%bd/ (www.uz.hrsu.org 2011.20.01).

19. ХАЙРУЛЛА Х. ИСМАТУЛЛА. Тарихчи олим Боймирза Ҳайит асарлари. – «Ўзбек тили, 3-жилд: Олий курс» китобидан;
http://yangidunyo.com/?p=263 (www.yangidunyo.com August 1st, 2007).

20. САФАР БЕКЖОН. Туркистон байроғи – Боймирза Ҳайит! – http://isyonkor.ucoz.ru/news/2006-04-26-235 (www.isyonkor.ucoz.ru 2006.26.04).

21. АҲМАДЖОНОВ Ш. Намозхонларни қамаш ва ёллаш сабаблари. 1-қисм (1-8-параграфлар). – http://yangidunyo.com/?p=16537#more-16537 (www.yangidunyo.com 2011.09.01).

E-mail: jiz54@mail.ru

2011 йил 10-22 апрел. АҚШ, Бойси шаҳри

2018 йил 1 январ. АҚШ, Вашингтон шаҳри

2023 йил 28 июн. АҚШ, Вашингтон шаҳри

АҲМАДЖОНОВ Ш. Боймирза Ҳайит сабр-бардоши.
- БОЙМИРЗА ҲАЙИТ САБР-БАРДОШИ — Ислом ва Сиёсат الإسلام والسياسة Ислам и Политика (wordpress.com) (www.siyosat.wordpress.com/2018/01/02/боймирза-ҳайит-сабр-бардоши/ January 2, 2018);
- (6) БОЙМИРЗА ҲАЙИТ САБР-БАРДОШИ — результаты поиска | Facebook (www.facebook.com/search/top?q=БОЙМИРЗА%20ҲАЙИТ%20САБР-БАРДОШИ January 5-9, 2018); https://siyosat.wordpress.com/2018/01/02/%d0%b1%d0%be%d0%b9%d0%bc%d0%b8%d1%80%d0%b7%d0%b0-%d2%b3%d0%b0%d0%b9%d0%b8%d1%82-%d1%81%d0%b0%d0%b1%d1%80-%d0%b1%d0%b0%d1%80%d0%b4%d0%be%d1%88%d0%b8/#more-11530 (www.siyosat.wordpress.com 2018.02.01).