Shuhratjon AHMADJONOV
(5-maqolam, 2006 yil 1 yanvar, DAVOMI) OZBEKISTON OZOD DEHQONLAR PARTIYASINING ASOSCHISI, PROFESSOR OLIMJON KARIMOV - 80 YOSHDA (1988-1993 yillarda Ozbekistonda roy bergan ayrim tarixiy voqealarning prof. Olimjon Karimov taqdiri misolida tahlili)
4. PROF. O.KARIMOV 1989-1990 YILLARDA OZBEKISTONLIK ASKARLARNING YASHASH HUQUQINI HIMOYA QILISH BORASIDAGI FAOLIYATI
1989 yil 24 may kuni Fargona viloyatidagi Quvasoy shahrida ozbek va mesxetiya turk yoshlari ortasida janjal uyushtirilishi va bu ikki qardosh millatdan bolgan odamlar ortasidagi qonli mojaroga aylantirib yuborilganligi, buning keng tus olishi va kup qurbonlar berilishining sababi Sovet Ittifoqi kuchishlatar organlarining fitnasi ekanligi haqida 3-bandda yozgan edik. Bu mojaroning kelib chiqishida va vaqtida tegishli choralar kormaganlikda maxsus xizmat organlarining xizmatlari bor edi. Chunki Quvasoydagi bu janjal birdaniga roy bermagan va u ikki-uch hafta davomida pishib yetilib borgan. Bu vaqt orasida kuchishlatar organlar, jumladan maxsus xizmat organlari janjalning oldini olish uchun deyarli hech qanday chora-tadbirlar korishmagan.
1989 yil may-iyunda Fargona vodiysida roy bergan qonli voqealardan song Pravda, Izvestiya, Trud, Sovetskaya Rossiya, Krasnaya zvezda singari markaziy gazetalarda, Sobesednik, Semya kabi haftaliklarda va Ogonyok jurnalida hodisalarning mohiyatini buzib korsatuvchi, tuhmat va buhtondan iborat, ozbek xalqining nomus va gururini tahqirlovchi bir qator maqolalar chop etildi. Fargona fojialarining davomi sifatida markaziy matbuotda, radio va televideniyeda ozbeklarga qarshi otaketgan beboshlik bilan kampaniya, tashviqot boshlanib ketdi [13, 10-b.]. Natijada faqat 1989 yil davomida SSSR armiyasi safida xizmat qilgan ozbekistonlik 430 askarning jasadi temir tobutlarda keltirildi. Bu faktni Ozbekiston Kompartiyasi 1-kotibi I.Karimov 1990 yil 24 fevralda Toshkentdagi Xalqlar dostligi nomli sanat saroyida bolib otgan yigilishda aytgan edi. Bu ayanchli ahvol 1990 yilda ham davom etdi.
Qattiq tahqirlar va kaltaklanishlar natijasida askar oglonlarimiz oz jonlarini saqlash uchun xizmat joylarini ommaviy ravishda tark etib, Ozbekistonga qaytib kela boshladilar. Rus tilini va SSSR qonunlarini deyarli bilmaydigan osha 18-19 yoshli ukalarimizni, xalqimiz farzandlarini qonuniy himoya qilish masalasi bilan Ozbekiston Birlik xalq harakati va Tumaris xotin-qizlar uyushmasining faollari shugullanishar edi. Vasila Inoyatovaning muallifga 2005 yil 29 dekabr kuni telefonda aytganlariga kora, 1990 yil aprel oyi ortalarida Tumaris va Birlikchilar Vazirlar Mahkamasi oldida 50 kishilik piket uyushtirishgan. Piketchilardan yetti nafari sovet armiyasida majruh bolgan va sogligini yoqotgan askarlar edi. Bu piketchilar safida prof. O.Karimov ham bor edi.
Piketchilarni osha vaqtlarda OzR vice-prezidenti bolib ishlayotgan Shukrullo Mirsaidov qabul qilgan. Shu yerning ozida ozbekistonlik askarlar muammolari bilan shugullanuvchi Sh.Mirsaidov rahbarligida Davlat komissiyasini tuzish togrisida kelishilgan. Ozbek askarlarining tobutlari keltirilayotgan va eng kop qochib kelayotgan Sovet Ittifoqining turli olkalariga borib kelish uchun bir necha komissiya tuzish va bu komissiyalar tarkibiga Tumaris va Birlikdan faollarini kiritish haqidagi piketchilar talabiga rozi bolgan. Osha uzoq ulkalarga borib kelish uchun mablag Ozbekiston hisobidan taminlashga kelishilgan. Osha kunlari Irkutsk shahrida xizmat qilayotgan askar yoqolib qolganligi haqidagi xabar harbiy qismdan Ozbekistonda yashayotgan ota-onasiga yuborilgan va ota-ona ariza bilan Tumaris uyushmasiga murojaat qilishgan edi. Shu askar taqdirini va u xizmat qilayotgan harbiy qismdagi ahvolni organish, shuningdek Sibir olkasidagi askarlardan kelgan boshqa shikoyat arizalarni joyida organish uchun maxsus komissiya yuborishga Sh.Mirsaidov va piketchilar ozaro kelishishgan. Sibirga, jumladan Irkutsk shahriga boradigan komissiya tarkibiga Birlikdan prof. O.Karimov, Tumarisdan V.Inoyatova nomzodlari korsatilgan.
Birlik xalq harakati va Tumaris xotin-qizlar uyushmasi rahbarlari va faollari, jumladan prof. O.Karimov, ozbekistonlik askarlarning yashash huquqini himoya qilish yolida qizgin faoliyat olib borishdi. Muallif bu borada 1990 yil 28 aprel kuni Toshkent aeroportiga ozbek askarlarining jasadi solingan yana uchta temir tobut olib kelinganligi, ulardan birini - askar Anvar Karimovning murdasi joylashtirilgan tobutni birlikchilar (jumladan muallif ishtirokida) Tez yordam mashinasiga solib, prezident Islom Karimov ishlayotgan Qarorgoh (bino) eshigi oldiga keltirib qoyib, prezidentning chiqishini talab qilishgani va I.Karimov hamda 35 birlikchining 40 daqiqalik uchrashuvi bolganligi haqida [13] kitobchada ham, [14] maqolada ham yozgan edi. Quyida yana bir ozbek askarining fojiaviy taqdiri va u bilan bogliq 1990 yil 25-26 aprel kunlari Toshkentda bolib otgan voqealar togrisida bayon qilamiz.
Osha paytlar Ozbekistonga tobutlar deyarli har kuni keltirilar edi. 1990 yil aprelida, Ramazon hayiti arafasida, Toshkent shahrining Olmazor mahallasi, Penkov kochasi 12-uyda yashagan Husniddin Muxamedovning jasadi temir tobutda olib kelindi. U Ulan-Ude shahrida 92840K raqamli harbiy qismda qurilish batalionida 10 oy xizmat qilgandi. H.Muxamedov chaqaloqlik vaqtidayoq onasi olib ketgan bolib, 1988 yilda otasi ham vafot qilgan edi. Bazi bir mahalliy rahbarlarning qarshiligiga qaramay Birlikchilarning talabi va tibbiyot fanlari nomzodi, docent, Birlik XH faoli Talat Xoliqovning fidokorona mehnati bilan H.Muxamedovning jasadi 25 apreldan 26 aprelga otar kechasi sud-tibboyot ekspertizasi qilindi. Ekspertiza natijasida askar tanasining uch joyiga nayzasimon otkir qurol bilan jarohat yetkazilganligi, toqizta qovurgasi singanligi, oyoqlari ezilganligi va shunga uxshash kop jarohatlar tufayli vahshiylarcha oldirilganligi isbotlandi.
Ramazon hayitining nahorida, yani 1990 yil 26 aprel ertalab H.Muxamedov tobuti Olmazor machitiga janoza oqish uchun keltirildi. Janoza oqilgach, janozaga yigilgan kishilar, ulardan kopchiligi birlikchilar edi, tobutni yelkaga kotarib, Ozbekiston prezidenti I.Karimov bilan uchrashish maqsadida Ozbekiston Kompartiyasi MQsining binosi tomon yurishdi (osha yurishda muallif ham qatnashgandi). Bu bino Olmazor machitidan taxminan 800-900 metrlar masofada joylashgandi. Odamlar prezident I.Karimov bilan uchrashmoqchi va ularni qiynayotgan bir nechta savollar bilan bevosita unga murojaat qilmoqchi edilar. Oshanda yolimizni uch qator qilib kondalang qoyilgan yuk mashinalari va yuzlab miliciya xodimlari tosib turar edilar. Biz yaqinlashib, miliciya xodimlarini nariroqqa surib, tobutni dast kotargancha miliciya saflarini yorib otdik va ikki qator yuk mashinalari ustidan ham olib otdik. (Tobutni 2-qatordagi yuk mashinalari ustidan olib otilayotgan bir paytda muallif bir necha lahza davomida kinooperator, Birlik faoli Abdulaziz Maxmudovni kordi. U yol chekkasidagi beton ustunning bir metrcha balandlikda turtib chiqqan joyiga bir oyogini qoyib, chap qoli bilan ustunni quchib, ong qoli bilan esa yelkasida turgan videokamera bilan bolayotgan tarixiy voqealarni suratga olardi. U osha yillarda tariximiz uchun muhim bolgan voqealarni 10 dan ziyod videotasmalarga suratga olgan. Uning haqida maqolamizning 6- va 8-bandlarida yozilgan.)
Prezident devoniga 15-20 metrlar qolgandi. Bizning qarshimizda uchinchi qator yuk mashinalari va biz bilan qonli toqnashuvlarga tayyor holda koplab miliciya xodimlari turishar edi (1- va 2-qatordagi milicionerlar ham kelib, 3-qatordagilarga qoshilishgandi). Ushbu kun yakshanba, Ramazon hayiti kuni bolib, binoda prezident I.Karimov yoq edi. Shu yerda Birlik XHning raisi Abdurahim Polatov qisqacha nutq sozladi. Songra tobutni kotarib Charx Kamolon qabristoniga olib bordik. Qabristonda motam mitingi boldi va Husnitdin Muxamedovning jasadi qabrga qoyildi (bu voqealar haqida muallif [13] kitobchada yozgan).
1990 yil aprel ortalarida OzR vice-prezidenti Sh.Mirsaidov bilan birlikchilar va tumarischilar uchrashuvida Sovet Ittifoqining turli olkalariga Toshkentdan bir necha komissiya yuborishga doir kelishuv haqida yuqorida yozgan edik. 1990 yil may oyi boshida besh kishidan iborat komissiya: Birlik XHdan prof. O.Karimov, Tumaris xotin-qizlar harakatidan V.Inoyatova, OzR Oliy Kengash deputati Toychiyev, OzR Bosh prokuraturasidan bir xodim va Ozbekiston Harbiy garnizonidan bir zobit (oficer) Sibir tarafga jonab ketishdi (bu haqda muallifga V.Inoyatova 2005 yil 29 dekabrda telefon orqali gapirib berdi, lekin u komissiya tarkibidagi ikki kishining ismi-sharifini eslay olmadi). Ular avval Irkutsk shahridagi harbiy qismga bordilar. U yerda yoqolib qolgan ozbek askari olti oyga gaupvaxtaga qamab qoyilganligini aniqlashtirdilar. Uni ozod ettirib, Ozbekistonga jonatib yuborish chora-tadbirlarini hal qildilar. Songra ushbu komissiya Husnitdin Muxamedovning olimi tafsilotlarini organish uchun fojia joyiga Buryatiya muxtor jumhuriyati markazi bolmish Ulan-Ude shahriga, yani Husnitdin xizmat qilgan 92480K raqamli harbiy qismga borishdi.
Shu yerda H.Muxamedovning dosti bolgan va u bilan Ulan-Ude shahrida birga xizmat qilgan askar Baxtiyor Mominqulovning osha harbiy qismda bolib otgan voqealar haqidagi hikoyasini keltirish orinlidir. U buni prezident I.Karimov nomiga yozgan xatida bayon etgan. U xatning nusxasini Tumaris gazetasi xodimlariga bergan va uni gazetada chop etishgandi.
Yigitlik burchini otash uchun Buryatiyaning Ulan-Ude shahriga borganimizdan 10 kun otgach, uch ozbek yigitini meni, Yusupov Uygunni, Mahmudov (Muhamedov, A.Sh) ZJBI-2 (zavod jelezo-betonnix izdeliy temir-beton buyumlari korxonasi, A.Sh.) raqamli, qamoq jazosini otaydiganlar ishlaydigan qurilish qismiga ishga taqsimlashdi. Odatda bizni ish joyimizga avtobus eltib qoyardi. Lekin kopincha avtobus berishmas, biz shahar transportida ishga qatnashga majbur bolardik. Yolda esa doim rus ogalarimiz bizni toxtatib, Senlar ozbeksanlar. Senlardan bizga hech qanday foyda yoq. Hali biz senlarga korsatib qoyamiz deb bizni kaltaklashardi. Bu haqda bir necha marta komandir Sidorenkoga arz qildik, lekin natija bolmadi.
Ishxonada esa bizni hech kim qilmaydigan ishga qoyib, ertalab soat 9 dan to kech 9 gacha ishlatishar edi.
Xizmatimizning dastlabki kunlari boshliqlarimizdan biri (keyinchalik u boshqa yerga kochib ketdi) Oralaringda fargonaliklar bormi? Senlar zor bolib ketgansanlar. Senlar urushqoq xalqsanlar dedi.
Oradan ozgina otgach, besh ozbek yigitini komandirimiz chaqirib olib, bizga rosa baqirdi (familiyasi Procenko): Senlar bosmachisanlar. Odamlarni soyasanlar. Men senlarni mana shu bilan soyaman deb, katta pichoqni korsatdi. Shunda beshovimiz ham bizni bu yerlarga ajal haydab kelganini fahmladik. Uning gapiga qaraganda, ozbeklar hech narsani bilmaydigan baranlar emish.
Bir kun Procenko bizdan bir yil avval xizmatga kelgan rus yigitlariga ozbeklarni qiynanglar deb buyruq berdi. Keyin ozi qol ostidagilarga qanday qiynash kerakligini namoyish etib, Qobul ismli (Toshkentdan, oqtepalik) dostimni polga agdarib, rosa urib, polda sudrattirdi. Shundan keyin qismimizda millatchilik avj oldi. Ozbek yigitlarini yovuzlarcha ura boshlashdi.
Shunday kunlarning birida (noyabr oyida) yonginamizdagi rotadan Najmiddin ismli yigitni pichoqlab oldirishdi.
Bizning rotadagi bolalarga Murod, Anvar, Dilshod, Rustamlarga doq qilib, pul topib kelishlarini buyurishgan. Agar pul topib bermasalaring, senlarni oldiramiz deyishgan. (Bu gapni menga shu yigitlarning shaxsan ozlari gapirib berishgan). Bu yigitlar noiloj ogirlikka qol urishgan va ulardan ikkitasi qolga olingan (Rustam va Murod). Aybsiz aybdor, qoydik yuvosh bu yigitlar hozir qamoq jazosini otashmoqda. Ikkitasi esa qochib, Toshkentga kelgan.
Bu voqeadan ozgina otgach, Safar ismli qoyliqlik (toshkentlik, A.Sh.) yigitni osib oldirishgan (bu olimning tarixi juda uzoq, kim unga qiziqsa, gapirib beraman).
Ozbek yigitlari qismdan qochish kerakligini, bolmasa ularni ham shunday olim kutayotganini ich-ichlaridan his qilib, bir necha marotaba qismdan qochishga, oz yurtlariga qaytishga, togri Sizning qabulingizga kelib, hamma voqealarni aytib berishga harakat qilishgan. Lekin yonlarida hech qanday hujjatlari bolmagani uchun qolga tushib, yana qismga qaytishga majbur bolganlar.
Hurmatli Prezident! Olim soatlarini kutib yotgan osha yigitlar Sizga bu voqealarni tezroq yetkazishimni iltimos qilishdi. Bu yerdan bizni tezroq olib ketishsin. Boshqa yerda Vatan uchun 10 yil bolsa ham xizmat qilamiz. Agar olib ketishlarining iloji topilmasa, kelib ahvolimizni korib ketsinlar deyishdi. Bu iltimosni Sizga yetkazish uchun men ont ichganman.
Men Sizga vafoti yaqinginada nafaqat butun Toshkentni, balki butun jumhuriyatimizni larzaga keltirgan gozal bir yigit mening qadrdon dostim, marhum Mahmudov (Muxamedov, A.Sh.) Husniddin haqida yozishni lozim topdim.
Shu yilning aprel oyi edi. Osha kuni dostim Uygun naryadda rota navbatchisi bolib qoldi. Men esa rahmatli dostim bilan ishga ketdim. Har bir qurilish bolimlarida bolgani kabi, bizning ham ish joyimizda kiyinib-yechinadigan vagonimiz bor edi. Dostimning olimiga sabab bolgan voqeadan 10 minut ilgari 5 kishi (uchtasi qamoq muddatini otayotgan rus yigitlari) vagonda birin-ketin kiyimlarimizni almashtirdik. Vagondan avval uch rus yigiti chiqib ketdi. Ulardan keyin Husniddin chiqib keta turib, menga: Baxtiyor, sen choy qoyib turgin, bir pas turib ichamiz dedi. Men choy qoydim. Oradan biroz otgach, biz bilan birga yechinib-kiyinadigan rus yigitlaridan biri yugurib kirdi-yu, pichoqni kotarib, chiqib ketdi. Men qorqib ketdim va ketidan u kirib ketgan joyga ozimni urdim. Ammo meni, hech narsa bolgani yoq, deb tinchlantirib, osha yerga qoyishmadi. Men ularning qolidan chiqib ketib, ichkariga kirgunimcha, dostim transportyor lentasidagi bunkerga siqilib qolgan holda chozilib yotardi, faqat bir rus yigiti dostimni tortib olmoqchi bolib turgan, qolganlari esa odamni olimdan qutqarishni xayollariga keltirmay turishgan edi. Men Husniddinni bunker orasidan torta boshlaganimda toplanib turganlarning hammasi master ham, kranchi xotin ham, 2 rus yigiti ham bamaylixotir chiqib ketishdi. Husniddin esa tez-tez nafas olar, men uning olmasligiga ishonar edim. Tez yordam mashinasiga chiqqanimizda dostim kozini ochdi, menga bir qarab qoydi va yana holsizlanib kozini yumib oldi.
Vrachlar mashinaning ichida dostimning ustki-ichki kiyimlarini yechib tashlashganlarida, men uning badanidagi teshiklardan qon tirqirab oqayotganini korib, ozimni yoqotib qoyay dedim. Shuncha iltimos qilsam ham, gospitalga birga borishga ruxsat berishmadi. Osha kuni ishdan keyin togri gospitalga bordim, uning tirik ekanidan suyunib qismga qaytdim. Ertasiga ertalab yana xabar olgani borganimda dostimning joni yarim kechada uzilganini aytishdi. Men rotaga qaytib borib, Husniddindan ayrilib qolganimizni yurtdoshlarimga aytdim. Hammamiz yigladik. Ayniqsa men u bilan qadrdon bolganim uchun dostimning olimini oylab, kechalari mijja qoqmay chiqdim.Meni doim bir savol qiynaydi: Husniddin qanday qilib oldi? Agar men uning ornida ishlagan bolganimda, lentaga ilinib, temirning orasiga tushib qolishim mumkinmidi? Har gal ozimga ozim: Yoq, mutlaqo bunday bolishi mumkin emas deyman. Mendagi ichki bir tuygu bu yerda qandaydir men oz kozim bilan korib ulgurmagan boshqa sir borligini aytadi. Ammo dalilsiz hech kimga hech narsa deyishga haqqim yoqligidan azoblanaman.
Hurmatli Prezident! Shu yilning 17 aprel kuni men rotada navbatchi edim. Praporshigimiz esa butun rota boyicha navbatchilik qilardi (ismi yodimdan kotarildi). U men turgan joyga kechasi kelib, Yusuf degan yigitning oldida meni rosa tepdi. Goyo men hisob bermagan emishman (Baxtiyor bu yerda chest berishni nazarda tutgan bolsa kerak, A.Sh.). Men undan shu qadar kaltak yedimki, chiqib ketayotganida alam ustida uni bir soldim. (Keyin tushunsam, unga shu kerak ekan, qanday qilib bolsa ham mendan qutulmoqchi ekan). Ertasi kun ustimdan jinoiy ish qozgatildi va bu haqda uyimga telegramma jonatildi. Ammo telegramma boshqa manoda yozilgan edi. Mana, undan kochirma: Vash sin samovolno pokidal chast. Na nego otkrito ugolovnoye delo (Sizning oglingiz oz bilganicha qismni tark etdi. Unga qarshi jinoiy ish ochildi, A.Sh.). (Bu qogoz uyda turibdi). Men esa qismdan hech qayerga bir daqiqaga ham ketgan emas edim. Negadir meni sudga chaqirishmadi va ishni yoq qilib yuborishdi. (Oshanda ular Toshkentdan komissiya borishi haqida xabar olishgan ekan).
9 may kuni mening hayotdan koz yumishimga oz qoldi. Shu kuni paraddan keyin bizga ozodlik (uvolneniye) berildi. Shahardan kelayotsam, bir yigit yonimga kelib, Sen qayerdansan? deb sorab qoldi. Men javob bergan zahoti: Seni anchadan beri kuzatib yuruvdik deb, tort kishilashib meni chetga hilvatroq joyga sudrashdi. U yerda menga atab ogir armatura yashirib qoyishgan ekan. Osha bilan uch joyimga: qornimga, qolimga, chap yuzim aralash miyamga qattiq urishdi. Yarim soatlardan keyin ozimga kelib, ornimdan turmoqchi boldim. Ammo konglim aynib, qusa boshladim. Yana yotib qoldim. Chontagimdan dastromolimni olib, burnimdan tirqirab oqayotgan qonga tutdim. Keyin bosh kiyimim bilan ham qonlarimni artib, zorga qismga yetib keldim. Komandirga bolgan voqeani meni yigitlar kuzatib yurishganini, oldirmoqchi bolishganini zorga-zorga gapirib berdim. Lekin toshbagir, noinsof Sidorenko pinagini ham buzmadi, hech narsa qilmaydi, boraver deb haydab chiqardi.
Men sanchastga bordim. Bolgan voqealarni gapirib berdim. Yaralarimni davolatdim. (Afsuski, armaturaning izi yuzimda bir umrlik tamga bolib qoldi). Shu orada konglim yana aynidi. Meni gospitalga yotqizmoqchi bolishdi, lekin dostim hayotdan koz yumgan joyga qadam bosgim kelmadi. Ahvolimni korib-bilib turib, komandirning buyrugi bilan meni ertalab ishga haydashdi.
12 may kuni Toshkentdan kelgan komissiya jonimga oro kirdi. Shishib, yiring boylab ketgan yuzimni korib, uyga ketishim uchun otpuskaga ruxsat olib berishdi. Buni ola-olgunimcha esimdan chiqarmayman.
19 mayda qismdan chiqib ketib, 30 mayda oz oyoqlarim bilan (haliyam ishongim kelmaydi) uyimga kirib keldim. Ammo kop xayol suradigan bolib qoldim. Odamlarning gapirgan gapi ham menga darrov tushunarli bolib qolmaydi. Axir 8 iyunda qismga xizmatning qolgan yarmini ado etish uchun bir necha marta qamalib chiqqan kishilar orasiga qaytishim kerak. Men esa hech qachon bunday qilmayman.
Hurmatli Prezident! Bu xatda yozganlarim bir yil ichida korgan-bilganlarimning juda ham qisqa qilib yozilgan bir qismi, xolos. Ishonamanki, Siz mening hayotda yashab yurishimga, sogligimni tiklab olishimga, vahshiylar orasiga qaytib bormasligimga, osha yerlarda Sizdan umid qilib otirgan yurtdoshlarim taqdirining zudlik bilan hal bolishiga otalarcha yordam qilasiz.
Sizga cheksiz hurmat va katta ishonch bilan: BAXTIYOR [15]
Etibor bering: 1992 yil may oyida Ulan-Ude shahriga besh kishidan iborat komissiya, jumladan prof. O.Karimov va V.Inoyatovaning borishi sababligina yana bir ozbek yigiti Baxtiyor Mominqulovning hayoti saqlab qolingan edi! (V.Inoyatova 1956 yil 26 aprelda tugilgan, u hozir 2005 yil dekabrida muxolif Birlik xalq harakati partiyasining Bosh kotibi va Ezgulik inson huquqlarini himoya qilish tashkilotining raisi bolib ishlamoqda).
1989 yil dekabrida Birlik XH markazi uchta xonasi bolgan bir qavatli uyga (Toshkent shahar, Mirza Ulugbek tumani, Pishpek kochasi, 21-uy) kochib otdi. Prof. O.Karimov, kooperativ rahbari sifatida, bu markazni stol-stullar bilan taminladi. U bu haqda 1993 yil 6 iyulda Oliy sudda aytgan edi.
Malumki, 1989 yilda Fargonadagi kabi, 1990 yil iyunda kuchishlatar organlarning fitnasi tufayli Qirgizistonning Osh viloyatida girgizlar va ozbeklar ortasida qonli toqnashuvlar keltirib chiqarildi, yani Osh-Ozgan fojiasi roy berdi. Osha kunlarda Osh viloyatiga qoshni bolgan Fargona vodiysida yashayotgan bir necha ming ozbeklardan iborat guruh Osh-Ozgan ozbeklariga yordam berish maqsadida yolga chiqdilar. Ozbekiston kuchishlatar organlarning say-harakatlari, muxolif va hokimiyat vakillarining gazablangan yosh ozbek yigitlari oldida tushuntirish ishlarining olib borganliklari natijasida ularni toxtatib qolishga muvaffaq bolindi. Prof. O.Karimov uch kechayu-uch kunduz osha yerda chegara yaqinida edi va faol tushuntirish ishlarini olib bordi. Natijada minglab ozbeklar toxtatilgandi va uylariga qaytarib yuborish choralari korilgandi. Prof. O.Karimov kuchishlatar organlar xodimlari, davlat arboblari, muxolifat vakillari bilan bir safda turib, ikki qardosh, qondosh xalq ortasida roy berishi mumkin bolgan etnik janjal, qon tokilishlar va urush xavfining oldini olishga muhim hissa qoshdi!
5. 1990 YILDA OZOD DEHQONLAR PARTIYASINING TUZILISH VA 1991 YILDA ODP TASIS QURULTOYINING QAYTADAN OTKAZILISH TAFSILOTLARI
Prof. O.Karimov hayotni va oddiy dehqonlar muammolarini, shuningdek yerni, paxtachilikni va qishloq xojaligi mashinalarini yaxshi bila turib, butun umri davomida dehqonlarning ish va turmush sharoitlarini yaxshilash uchun kurashdi. Sovet Imperiyasi siyosiy tizimiga qarshi yolgiz kurashishi natijasida orttirgan achchiq tajribasiga asoslanib, u muxolif Ozod Dehqonlar siyosiy partoyasini tuzishga qaror qildi. Bu partiyaning tashkil topish tarixi, ayniqsa uning birinchi qurultoyi haqida kopchilik batafsil bilmaydi. Shu sababli maqolamizda bu partiya tarixiga doir va professor O.Karimovning xizmatiga oid muhim malumotlarni keltiramiz.
1990 yil 29 sentyabrda Birlik XH idorasida (Toshkent, Pishpek kochasi, 21-uyda) Ozod Dehqonlar partiyasi (ODP)ning tasis qurultoyi bolib otdi. (Muallif u paytlar Birlik XH Toshkent tashkiloti raisining birinchi orinbosari bolib ishlardi va ODPning tasis qurultoyini tashkil etishda imkon darajasida prof. O.Karimovga yordam bergandi. Shu sababli prof. O.Karimov oz dastxati bilan muallif nomiga qurultoy qatnashchisining 34-raqamli vakolatnomasini yozib berdi va bu vakolatnoma kamina arxivida shu bugungacha saqlanmoqda.)
1990 yil oktyabrida ODPning Ozod dehqon gazetasi birinchi va yagona soni chop etildi. Shu gazetadan ODPning tasis qurultoyiga oid Axborotni keltiramiz.
1990 yilning 29 sentyabrida Toshkentda Ozbekistonda birinchi bor tashkil etilgan Ozbekiston Ozod Dehqonlar demokratik partiyasining tasis qurultoyi bolib otdi. Qurultoy ishida jumhuriyat viloyatlaridan qariyb 50 vakil ishtirok etdi.
Yangi partiyani tashkil etilishida faol tashabbuskorlik korsatgan taniqli olim, professor Olim Karimov qurultoy qatnashchilariga Ozod Dehqonlar partiyasi tashabbus guruhining Murojaatnomasini oqib eshittirdi.
Tashabbus guruhining nomidan sozga chiqqan SSSR jurnalistlar uyushmasining azosi Rajab Sobirov Ozbekiston Ozod Dehqonlar partiyasining Dasturi va Nizomi loyihalarini oqib eshittirdi. Mazkur loyihalar ustida qizgin muzokaralar bolib otdi. Mavzu yuzasidan 18 kishi soz olib, oz fikr-mulohazalarini bildirdi.
Qurultoyda qisqa vaqt ichida asosiy masala atrofida ijobiy yakdillik hukm surayotganligi malum boldi. Shundan etiboran 29 sentyabr soat 13 da Ozbekiston Ozod Dehqonlar demokratik partiyasi tasis etildi deb elon qilindi.
Qurultoy partiyaning quyidagi dastlabki tashkiliy masalalarini korib chiqdi:
1. Qurultoy qatnashchilaridan 26 nafari shu yerning ozida Ozbekiston Ozod Dehqonlar demokratik partoyasi azoligiga ariza berdilar va ular birinchilardan bolib azolikka qabul qilindilar;
2. Ozbekiston Fanlar akademiyasining akademigi M.Muhammadjonov partiyaning faxriy raisi;
3. Texnika fanlari doktori, professor Olim Karimov partiyaning raisi;
4. Huquqshunos adliyachi Botir Saidvaliyev, tabiatni muhofaza etish mutaxassisi Xursanali Ismatov, jamiyatshunos Nosirjon Qosimov, agronom Polat Boltaboyev, mirobchilik injeneri Hazratqul Xudoyberdiyevlar partiyaning kotiblari qilib saylandilar;
5. Partiyaning OZOD DEHQON roznomasi va jaridasi tasis etildi. Birinchi kotiblikka saylangan Rajab Sobirov matbuot markazi raisi va roznoma hamda jaridaning muharriri etib saylandi.
Qurultoy tashkilotchilaridan Nizomiy nomidagi pedinstitut docenti Tolib Yoqubov tasis qurultoyining jumhuriyat paxtakorlari va dehqonlariga murojaatini oqib eshittirdi. [16]
(Tolib Yoqubov 1992 yil 2 fevralidan 1997 yil sentyabrigacha Ozbekiston Inson huquqlari jamiyati (OIHJ)ning 17 kishilik hayat azolaridan biri edi, 1997 yil sentyabridan bugungi kungacha 2005 yl dekabriga qadar OIHJning raisi bolib ishlamoqda.)
Rajabboy Idiyevich Sobirov haqida qoshimcha malumotlar. U 1947 yil 7 iyunda Buxoro viloyati, Romitan tumani, Qoqishtuvon qishlogida tugilgan. U jurnalist va gazeta muharriri bolib ishlagan. U 1990 yilda Ozod Dehqonlar partiyasini tashkil etishda ham, 2003 yilda ODPni qayta tashkil etishda ham faol harakat qilgan edi. Lekin uni 2004 yil yanvarida Buxoro viloyatida avtomashina urib ketdi. Uning ikki oyogi va yelka suyagi sindi va olti oy gipslangan holda yurishga majbur boldi. 2005 yil 11 mayda oz uyida infarkt oqibatida vafot etdi (u Toshkent viloyati, Qibray tumani, Shodlik mahallasi, Ibrat kochasi, 130-uyda yashardi). Bu noxush xabarni muallif 2005 yil 29 noyabrda u bilan ODP togrisida suhbatlashish uchun uning uyiga borganida bildi. R.Sobirov turmush ortogining aytganiga kora, Rajabboy aka va uning yaqin qarindoshlari 2004 yilda uni oz mashinasida urib, qattiq jarohatlab ketgan haydovchini kechirishgan va u qamalmay, ozodlikda qolgan. Haidovchi esa Rajabboy aka olimidan song hatto motam marosimlariga biror marta kelmagan Ex, ozbek xalqi va demokratlari Rajabboy Sobirovdek kishilaridan ayrilmoqda
1990 yilda Ozbekistondagi hokimiyat tepasiga kompartiyaning 1-kotibi I.Karimov rahbarligidagi kommunistlar hukmron edi. Ular muxolif Ozod Dehqonlar partiyasini rasman royxatga olmasliklari ayon edi. ODPni rasman royxatdan otkazish maqsadida prof. O.Karimov partiya raisligi mansabini VASXNIL va OzR Fanlar akademiyasining akademigi, qishloq xojaligi fanlari doktori Mirzaali Valiyevich Muhammadjonovga [1.12.1914-18.03.2000] boshatib berishga qaror qildi. Shu sababli 1991 yil 23 noyabrda Toshkentda ODP faollarining yigilishi boldi. Bu haqda 1991 yilda chop etilgan ODPning Dasturi, Nizomi loyihasi sozboshisida quyidagicha yozilgan.
1991 yil 23 noyabr kuni Toshkentda Ozbekiston Ozod Dehqonlar partiyasi tashabbus guruhining yigilishi boldi.
Yigilishda Toshkent, Sirdaryo, Fargona, Andijon, Namangan, Samarqand va boshqa viloyatlardan vakillar ishtirok etdi.
Kun tartibi boyicha yigilishda Ozbekistonimiz mustaqil huquqiy demokratik, rivojlangan davlat miqyosida shakllanishi uchun eng avvalo dehqonchilikda yangi xojalik yuritish usullarini joriy etilishini, yerlarni dehqonlarga mulk qilib umrbodga berilishini, qishloqlar iqtisodini, social, madaniy-maishiy ahvolini tubdan yaxshilash zarurligi yuzasidan partiya tashabbus guruhining raisi, OzFA akademigi Mirzaali Muhammadjonov va Ozbekiston xalq deputati Sadrali Umarovlarning maruzalari eshitildi.
Yigilishda Ozod Dehqonlar partiyasining dasturi va nizomining loyihalari korib chiqildi. Korilgan masalalar yuzasidan muhokamalarda Fargona viloyati Bagdod tumani ijarachi-zveno boshligi Abdurahim Jorayev, viloyat Birlik xalq harakati raisdoshi Oktam Ahmedov, Andijon viloyati Baliqchi tumani konserva zavodi direktori Moydinjon Orinov, Qorgontepa tumanidagi Savay qishloq sovetining raisi Zokirjon Nabiyev, Sirdaryo viloyati Qibray tumanidan ijarachi Risqali Ziyoviddinov, Yangiyol tumanidan fermer Saydolim Oqilov, OzFA muxbir azosi, falsafa fanlari doktori, professor Haydar Polatov, Birlik xalq harakatining raisdoshi, matematika (texnika, A,Sh.) fanlari doktori Abdurahim Polatov, Erk demokratik partiyasining vakili Shodi Karimov va boshqalar oz taklif va mulohazalarini bayon etishdi.
Yigilish partiyaning nizomi va dasturi loyihasini xalq muhokamasiga tashlash uchun jumhuriyat matbuotida elon qilishni va 1991 yil 14 dekabr kuni Ozbekiston Ozod Dehqonlar partiyasining tasis qurultoyini Toshkent shahrida chaqirishni lozim deb topdi, shuningdek qurultoyni otkazish siyosiy tashkiliy qomitasi tuzildi.
Ozbekiston Ozod Dehqonlar partiyasi tashabbus guruhining raisi, akademik M.Muhammadjonov. [17]
Akad. M.Muhammadjonovning ODP haqida Yosh leninchi gazetasi muxbiriga bergan suhbati (intervyisi) 1991 yil 7 dekabr sonida chop etilgan ([18] ga qarang].
Natijada 1991 yil 14 dekabrda Toshkentda Ozod Dehqonlar partiyasining yana bir marta tasis qurultoyi bolib otdi. Unda akad. M.Muhammadjonov ODP raisi, prof. O.Karimov ODP MQning Bosh kotibi, Hazratqul Xudoyberdiyev va Marat Zohidov partiya MQ sining kotiblari etib saylandilar.
1992 yil yanvarida prof. O.Karimov va ODP MQ sining azosi, fermer Risqali Ziyaviddinov ODP tasis qurultoyi hujjatlarini OzR Adliya vazirligiga olib borishdi. Ularni u yerda Adliya vaziri Muhammad-Bobur Malikov iliq kutib oldi. 1992 yil fevralida O.Karimov va R.Ziyaviddinov Adliya vazirligiga javob xatini olish uchun borishgan. Ularni yana M-B. Malikov oz kabinetida kutib olgan va ODP royxatga olinmaganligini aytib, sabablari yozilgan xatni ularga bergan.
Ozbekiston Inson huquqlarini himoya qilish harakati asoschilaridan biri Abdumannob Polatov 1990 yil kuzida bunday yozgan edi.
Ozod Dehqonlar partiyasi 1990 yil kuzida tashkil etilgan. Uning 2-qurultoyi 14 dekabrda (1991 yilda, A.Sh.) Toshkentda bolib otdi. Partiyaning asosiy maqsadi yerlarni dehqonlarga xususiy mulk qilib berish. Adliya vazirligi royxatda keltirilgan partiya azolarining bir qismi haqidagi malumotlar haqiqiy emasligini aytib ODPni royxatdan otkazmadi.
Takidlayman: Ozbekistonning jamoat birlashmalari togrisidagi qonunga kora siyosiy partiyalar 3 mingtadan kam bolmagan azolarining manzillari haqidagi malumotlar royxatini ilova qilgan holda bir oy ichida Adliya vazirligiga topshirish talab etiladi. Adliya vazirligi esa berilgan hujjatlarni ikki oy davomida organadi.
Faqat Birlik va Ozod Dehqonlar partiyalari topshirgan hujjatlargina juda puxta tekshirildi, boshqa uchta holda eski va yangi kompartiya, shuningdek Erk partiyasi uchun esa prezidentdan bunday korsatma berilmagan edi. Qolaversa, Ozod Dehqonlar partiyasi borasida ogzaki qoshimcha qilindi: Toshkentda 16 yanvarda (1992 yilda, A.Sh.) talabalar namoyishi oqqa tutilgandan song Islom Karimov siyosatiga norozilik bildirilgan va uning istefosi talab etilgan ommaviy (kollektiv) xatga partiya nomidan ODP kotibi Hazratqul Xudoyberdiyevning imzo chekishi bosh sababdir. [19]
Keyinchalik 1992 yil ikkinchi yarmida Ozbekistondagi avtoritar siyosiy tizim tomonidan bir guruh demokrat rahbarlar va faollar, jumladan professor Olimjon Karimov ustidan Milliy Majlis ishi nomli uydurma sud ishi ochildi va shu yol bilan muxolif Ozod Dehqonlar partiyasi bogib tashlandi.
6. 1992 YILDA MILLIY MAJLIS TASHKILOTINI TUZISHGA URINISHLAR VA UNDA PROF.
O.KARIMOVNING ISHTIROK ETISHI
6.1. 1991 YIL OXIRI 1992 YIL BOSHIDA MAMLAKATIMIZDAGI IJTIMOIY-SIYOSIY VAZIAT VA
OZBEKISTON DEMOKRATIK KUCHLAR FORUMINING TUZILISHI
Malumki, Ozbekiston 1991 yil 1 sentyabr kuni Mustaqil davlat boldi. 1991 yil 29 dekabrda esa ikki muqobil nomzod Islom Karimov va Muhammad Solih (Salay Madaminov) ortasida OzR prezidentligi uchun saylov bolib otdi. Lekin demokratlarga qarshi repressiyalar (lotincha repressio bostirish davlat organlari tomonidan amalga oshiriladigan qamoq, surgun kabi jazo choralari [20, 2-j., 623-b.]) prezidentlik saylovi arafasida boshlandi. 1991 yil 17 dekabr kechqurun Talat Holiqov yashayotgan Toshkent shahridagi Kattabog mahallasida mahalla ahli bilan Birlikchilarning uchrashuvi belgilangan edi (T.Holiqov haqida 4-bandda ham yozgandik). T.Holiqov kechki payt Kattabog mahalla choyxonasi oldida Birlikchilar va mahalladoshlarining kelishini kutib turgan vaqtda nomalum shaxslar deb atalmish qora kuchlar uning boshiga armatura bilan urishdi va boshini yorishdi. T.Holiqov avval 10 kundan ortiqroq kasalxonada, songra bir oydan ziyodroq uyda yotib davolandi. Olloh yordam berib u shifo topdi. [13, 13-14-b.]
1992 yil 16-17 yanvar kunlari Toshkentdagi Talabalar shaharchasida talabalarning norozilik chiqishlari bolib otdi. Ushbu qurolsiz talabalarni avtoritar rejim kuchishlatar organlar xodimlari oqqa tutishi va kaltaklashi oqibatida ikki talaba halok boldi, 10 nafari oqlardan yarador, 104 nafari yarador boldilar, ulardan 94 kishi vrachlarga murojaat qilib, davolanishdi [21].
1992 yil 23 yanvar kuni Ozbekiston Yozuvchilar uyushmasi binosi (Pushkin kochasi, 1-uy) oldida Birlikchi jurnalist Abdurashid Sharipovni ham qora kuchlar kaltaklab, armatura bilan urib boshini yorishdi [13, 13-14-b.] (u 1993 yilda Ozbekistonni tark etdi va Yevropa mamlakatlarning birida siyosiy boshpana olib yashamoqda).
Mana shunday ogir sharoitlarda ommaviy repressiyalar boshlanishi arafasida Ozbekiston demokratlari birlashish chora-tadbirlarini kora boshladilar. OzR Oliy Kengashining deputati, jurnalist Jahongir Mamatov 1992 yil fevralida Ozbekiston Demokratik kuchlari Forumi (ODKF) tuzishni taklif etdi. (J.Mamatovning muallifga 2005 yil 5 dekabr kuni elektron pochta orqali yuborgan malumotiga kora, u ODKF goyasini ilk bor Ozbekiston Demokratik islohotlar harakati raisi (bu Harakat 1992 yil fevralida OzR Adliya vazirligida royxatga olingandi), falsafa fanlari doktori, professor Fayzulla Isoqovga aytgan va ODKF tasis yigilishida Demokratik islohotlar harakati nomzodi sifatida J.Mamatov va F.Isoqov royxatga olinganlar.)
1992 yil 28 mart kuni Erk demokratik partiyasi idorasining majlislar zalida Ozbekiston Demokratik kuchlar Forumi (ODKF)ning tasis majlisi boldi. Unda Ozbekiston xalq deputatlari Jahongir Mamatov, Muhammad Solih, Shukrullo Mirsaidov (sobiq OzR vice-prezidenti), Toyiba Tolaganova (1997 yilda vafot etdi), Samandar Qoqonov (1994 yilda 22 (!) yilga qamalgan va bugungi kunda hali ham qamoqxonada), Imom Fayzi (bugungi kunda Erk demokratik partiyasining Buxoro viloyat, Peshku tuman tashkilotining kotibi), Nasrullo Said (EDP Buxoro viloyat tashkilotining kotibi, u qamalish xavfi bolganligi sababli 2005 yil 19 noyabrda Ozbekistonni tark etdi va Qirgizistonga jonab ketdi) ham ishtirok etishdi. Majlisda shuningdek shoir va hofiz Dadaxon Xasan, shoira va jurnalist Gulchehra Nurullayeva, tarix fanlari doktori, professor Boriboy Axmedov [12.08.1924 - ], iqtisod fanlari doktori, professor Ahmadyor Shokirov, 1982 yildan beri SSSR Xalq artisti, professor Zohid Haqnazarov va boshqalar qatnashdilar. Yiginda ODKF tasis majlisining Bayonoti qabul qilindi va unga Erk demokratik partiyasi nomidan M.Solih, Birlik xalq harakati nomidan raisdosh, akademik B.Toshmuhammedov, Ozbekiston yosh olimlari va mutaxassislari uyushmasi nomidan Noosfera instituti direktori, iqtisod fanlari nomzodi Z.Isroilov, Demokratik islohotlar harakati nomidan F.Isoqov imzo chekdi. [22]
Takidlash lozimki, ODKF tashkilotchilari tomonidan jiddiy kamchilikka yol qoyilgandi: demokratik tashkilotlar rahbarlarining bunday muhim yiginiga Ozod Dehqonlar partiyasining rahbarlari akademik M.Muhammadjonov, prof. O.Karimov va ODP kotibi X.Hudoyberdiyev taklif qilinmadilar. Bu haqda O.Karimov Oliy sudda 1993 yil 6 iyulda aytdi. ODKF tashkilorchilarining yana bitta xatosini J.Mamatov 2005 yil 5 dekabrda elektron pochta orqali kaminaga yuborgan xatida yozgan: tashkilotchilar mezbon sifatida bunday muhim yigilishga atab taklifnomalar tayyorlashmagan. Shu sababli bazi tashkilot rahbarlari, masalan Birlik XH raisdoshlari A.Polatov va Sh.Ismatullayev taklifnoma berilmaganligi tufayli Biz bexabarmiz, deb yigilishda ishtirok etishmagan.
6.2. MILLIY MAJLIS TASHABBUS GURUHINING TUZILISH VA FAOLIYAT TAFSILOTLARI
Endi Milliy Majlis tashkiloti Tashabbus guruhining tuzilish va faoliyati tarixini bayon qilaylik. Ozbekiston Birlik xalq harakati Markaziy Kengashi azosi, uning Toshkent viloyat tashkilotining raisi va Ozod Dehqonlar partiyasining kotibi Hazratqul Xudoyberdiyev ozining [23] maqolasida takidlashicha, u 1992 yil mart oyida Mustaqil haftalik gazetasida Milliy Kengash tuzish zarur degan maqola chop ettirgan. U Milliy Majlis haqida [23] maqolada jumladan quyidagicha yozgan.
Bir oy otgach (1992 yil aprelida) Birlik xalq harakati Markaziy Kengashining majlisi bolayotgan edi. Unda MKning 54 azosi qatnashayotgandi va bu majlisni Harakatning raisdoshlari Abduraxim Polatov va Shuhrat Ismatullayev olib borayotgandi. Hazratqul Xudoyberdiyev majlis prezidiumidan soz berilishini bir necha marta soradi, ammo A.Polatov ojarlik bilan unga soz bermadi va tadbir boshqaruviga xalaqit bermaslikni iltimos qildi. Majlis oxirrogida H.Xudoyberdi Prezidiumga teskari ogirilib, zalga MK azolariga murojaat etdi va yigilganlar bir ovozdan unga soz berishga qaror qilishdi. Mana shunda u jamiyatni boshqaruvchi yangi organ jamoat parlamentini tuzish zarurati borligi togrisidagi dastlabki murojaat bilan chiqdi. Avvaldan Milliy Kengash nomi taklif etilgandi. Maruzachi ishlab chiqilgan yangi tashkilot Ustavini oqib berdi. Majlis qarori bilan MK bu loyihani muhokama etish uchun barcha siyosiy va davlat tashkilotlariga murojaat qildi. Harakat raisdoshi Shuhrat Ismatullayev qarorni majlis bayonnomasiga yozib qoydi.
Tafsilotlar: Milliy Majlis loyihasini bazi bir tuzatishlar bilan Birlik xalq harakati, Erk demokratik partiyasi, Islom uygonish partiyasi, Ozbekiston Kasaba uyushmalarining Mustaqil tashkiloti, Turkiston xalq harakati, Erkin yoshlar ozod yoshlar uyushmasi, Ozod fermerlar associaciyasi, Ozod Dehqonlar partiyasi, Tumaris xotin-qizlar uyushmasi qollab-quvvatladi
Shunday qilib, tez orada 6 kishidan iborat Milliy Majlis tashkiliy qomitasi tuzildi (kishilarning familiyasi va ismi bu goyaga jalb qilish tartibida keltirilmoqda): Hazratqul Xudoyberdi (goya tashabbuskori, Orta Osiyo irrigaciya instituti (OOII SANIIRI) katta ilmiy xodimi), Salavat Umurzoqov (Toshkent Irrigaciya (va qishloq xojalik, A.Sh.) instituti oqituvchisi), Abdulaziz Maxmudov (respublikada taniqli kinooperator), Olim Karimov (professor), Bobir Shokirov (sobiq dissident, mustaqil siyosatchi, biznesmen), Atanazar Arifov (fizika-matematika fanlari doktori, Ozbekiston Konstituciyasi dastlabki loyihasining muallifi) va Timur Salimov (respublikada dastlabki tadbirkorlar mustaqil kasaba uyushmasining raisi). Tashkiliy qomitaning birinchi yigilishidas Bobir Shokirov mustaqil siyosatchi sifatida rais etib saylandi. Tashkiliy qomitaning qizgin faoliyati boshlandi va u 3 oy davomida uning azolari va yigilish ishtirokchilari qamoqqa olina boshlaganiga qadar ishladi. [23]
Milliy Majlis tashkiliy qomitasining topshirigi bilan Salavat Umurzoqov Tataristonga yuborildi. U u yerda Tatariston muxtor respublikasi Oliy Kengashi bilan baravariga (parallel) ish tutayotgan va faoliyati jamoatchilik asosiga (xarakteriga) ega bolgan Tatariston Milliy Majlisi materiallari (malumotlari) bilan tanishdi. Bundan song u Ozarbayjonga bordi va u yerda Ozarbayjon Xalq frontining Ustavini oldi (S.Umurzoqov 2005 yil 14 dekabrda muallif bilan otkazgan suhbatida aytishicha, u osha kunlarda faqat Ozarbayjonga borib kelgan, A.Sh.). Shundan keyin tashkiliy qomita H.Xudoyberdiyevga ushbu barcha materiallarni organib, oz faoliyatida yanada kengroq miqyosda qamrab oluvchi Ozbekiston Milliy Majlis Ustavi va Dasturini ishlab chiqishni topshirdi. Lekin shunda tashkiliy qomitada fikrlar bolindi. Goya muallifi H.Xudoyberdi Milliy Majlis faoliyatining jamoatchilik asosida bolishini qattiq turib talab qildi. Yani u barcha shahar va qishloqlardagi har xil jamoatchilik uyushmalari va birlashmalari orqali aholining keng qatlamlarini qamrab olishi kerak edi.
B.Shokirov rahbarligidagi guruh yangi goyada mavjud bir partiyalik kommunistik Oliy Kengash orniga qonun chiqaruvchi hokimiyatning yangi tuzilmasini (strukturasini) korar edilar. Biroq kopchilik H.Xudoyberdi tomonida edi, chunki yaqin orada (vaqtlarda) mavjud parlament yangicha mazmundagisiga almashtirilishi imkonsiz edi. Jamoatchilik Parlamenti esa demokratikroq bolib, osongina amalga oshirsa boladiganga oxshab korinardi. [23]
Endi 1993 yil 1 iyuldan 6 avgustgacha OzR Oliy sudida korilgan Milliy Majlis ishi boyicha qatnashganlarning korsatmalari va ulardan bazilari bilan muallif shaxsan suhbatlashib aniqlashtirgan faktlar asosida Milliy Majlis (MM) tashkilotini tashkil etish voqealarini tiklashga harakat qilamiz (MM ishtirokchilarining bazilari haqidagi shaxsiy malumotlar 8-bandda keltirilgan).
1992 yil may oyi oxirida Hazratqul Xudoyberdiyev va Salavat Umurzoqov ozaro kelishgan holda Sayilgoh (sobiq Karl Marks) kochasidagi choyxonada uchrashdi. Ular bir piyola choy ustida yaqinda tuzilgan Ozbekiston Demokratik kuchlarining Forumi (ODKF) va mamlakatimizdagi har xil demokratik partiyalar va harakatlarni birlashtiruvchi alohida tashkilot tuzishni muhokama qildilar. Shunda bu tashkilotni kim boshqarishi mumkin, degan savol tugildi. S.Umurzoqov birorta muxolif tashkilotlarga azo bolmagan Bobir Shokirov nomzodini taklif etdi. Suhbat oxirida 6 iyunda shu choyxonada yana uchrashishga, bunga turli tashkilotlardan bir necha faol demokratlarni taklif etishga va bu masalalarni yana bir marta muhokama etishga kelishishdi.
Milliy Majlis tashkilotining birinchi norasmiy yigilishi 1992 yil 6 iyunda (shanba kuni) Sayilgoh kochasidagi choyxonada bolgan. Yiginda X.Hudoyberdiyev, S.Umurzoqov, professor Shodi Karimov (u osha paytlari Erk demokratik partiyasi Toshkent shahar tashkilotining 1-kotibi edi, u 2001 yil 10 sentyabrda infark oqibatida vafot etdi), kinooperator Abdulaziz Maxmudov, tadbirkor Timur Salimov va yana bir ayol (1993 yil iyul oyida Oliy sudda ayblanuvchi bolib ishtirok etgan kishilar uning ismi sharifini eslay olishmadi (eslashni xohlashmadi)) qatnashgan. Ular stol atrofida davra qurib bir piyola choy ustida Ozbekistondagi ijtimoiy-siyosiy ahvol, siyosiy partiyalar va harakatlarning faoliyatini muhokama qildilar. T.Salimov iqtisodiy muammolar haqida, shuningdek deyarli bitta partiya Xalq demokratik partiyasi azolaridan iborat mavjud Oliy Kengash haqida gapirgan (Oliy Kengashda osha vaqtlar EDPdan, Vatan Taraqqiyoti partiyasidan ham oz bolsada deputatlar bor edi). Ular shuningdek parlamentni koppartoyaviylik asosida tashkil etish va uni Milliy Majlis deb atash kerakligi haqida suhbatlashishgan. Ular Tataristonda 1992 yil 2 fevralda Milliy Majlis togrisida qonun qabul qilinganligini, Ozarbayjonda esa parlament Milliy Majlis deb atalishini eslashdi. Ular tajribasi va qarorlarini organishga ahd qilishdi. Suhbat oxirida bir haftadan keyin uchrashishga kelishishdi.
1992 yil 8 iyunda Ozbekiston davlat rahbarlari Qoqon shahri markaziy istirohat bogida tosh ochish marosimini otkazdi. Toshga Bu joyda Ozbekiston ozodligi va mustaqilligi uchun kurashganlar xotirasiga haykal ornatiladi degan mazmunda yozuv bor edi. Shu toshni ochilish marosimida ishtirok etish uchun Qoqonga B.Shokirov, X.Hudoyberdiyev, S.Umurzoqov, A.Maxmudov avtomobilda Toshkentdan jonab ketishdi. Avtomashina rulini B.Shokirov amakisining ogli Alisher Shokirov boshqardi (u 1957 yilda tugilgan). Takidlash lozimki, ushbu haykal bugunga qadar qoyilgan emas (muallif Ozbekiston Respublikachilar partiyasining boshlangich tashkilotlarini tuzish maqsadida 1994 yilda Qoqon shahriga ham borgan edi, u oshanda markaziy istirohat bogida ornatilgan osha katta toshni korgan edi). Qoqondagi haykal voqeasi ham xalqqa kommunistchasiga yolgon vadalar berib laqillatishga organgan hozirgi davlatimiz rahbarlarining navbatdagi aldovi edi.
Milliy Majlis tashabbuskorlarining ikkinchi norasmiy uchrashuvi Bobir Shokirov xonadonida bolib otdi. Hafta ortasida 9 va 11 iyun oraligida B.Shokirov xonadoniga X.Hudoyberdiyev, S.Umurzoqov, prof. Shodi Karimov, T.Salimov va yana bir ayol kelishdi. Davrada Bobirning akasi Uvays Shokirov (1945 yilda tugilgan) ham bor edi. Muhokama davomida tuzilajak tashkilotni Milliy Majlis deb atashga qaror qilishdi. Tashkilotning bosh maqsadlaridan biri deb qonun loyihalarini tayyorlab, avvaliga siyosiy partiyalarda muhokama etish va songra OzR parlamentiga berish, deb kelishishdi. Yigilish oxirida 13 iyun kuni T.Salimov idorasida Tadbirkor gazetasi muharririyati binosida uchrashishga qaror qilishdi. Birinch va ikkinchi yigilish davomida bayonnoma yozilmagan va barcha muhokamalar ogzaki bolgan.
1992 yil 9 va 11 iyun orasida S.Umurzoqov prof. O.Karimov xonadoniga kelib, uni Milliy Majlisning navbatdagi 13 iyun kungi yigilishiga taklif etgan. 13 iyunga qadar X.Hudoyberdiyev, S.Umurzoqov va B.Shokirov Milliy Majlis qanday bolishi kerak? degan savolga javob beradigan hujjat loyihasini yozishga harakat qilishgan.
Milliy Majlisning uchinchi yigilishi 1992 yil 13 iyunda (shanba kuni) T.Salimov ishxonasida Tadbirkor gazetasi muharririyatining binosida (Toshkent, Movoraunnahr kochasi, -uyda) bolib otdi. Unda 20 ga yaqin kishi ishtirok etdi: X.Hudoyberdiyev, S.Umurzoqov, A.Maxmudov, B.Shokirov, T.Salimov, Sh.Karimov, prof. O.Karimov, Ahmad Azam (Erk dempartiyasining Bosh kotibi), Shuhrat Ismatullayev (Birlik xalq harakati raisdoshi), Qahramon Gulomov (Muloqot klubining rahbari), Abdulla Otayev ((Ozbekiston Islom uygonish partiyasining amiri (raisi)), Bahrom Goyib (Turkiston xalq harakati raisi), Marat Zohidov (osha paytda Ozbekiston Inson huquqlari jamiyatining azosi, Ozod Dehqonlar partiyasining kotibi edi), Uvays Shokirov va boshqalar. Yigilishga prof. O.Karimov sal kechikib kelgan. Bu paytda B.Shokirov sozlab turgan edi. O.Karimovga tordan joy berishgan va yigilishni olib borishni iltimos qilishgan. Yigilish davomida bayonnoma yozilmagan va yigilish raisi saylanmagan.
Yigilishda A.Azam ham sozlagan: Yaqinda Shukrullo Mirsaidov rahbarligida Ozbekiston Demokratik kuchlar Forumi tuzildi. Bu muammolar bilan Forum shugullanmoqda. Yana bitta shunday tashkilot tuzishning nima keragi bor?. Shuhrat Ismatullayev: Avvalo bu Milliy Majlisning ozi nima? Qrim-tatar Milliy Majlisi bor, Tatariston Milliy Majlisi bor, Hindistonda Milliy Kongress partiyasi bor. Sizlarning Milliy Majlislaringiz shulardan qaysi biriga oxshaydi va nimasi bilan farq qiladi? degan. Yigilish davomida prof. O.Karimov tuzilayotgan MMga Sh.Ismatullayev nomzodini raislikka tavsiya etgan. Shunda Sh.Ismatullayev: Men Mmga rais ham, azo ham bolmayman. Bu yerda qatnashayotganlar Birlik XH nomidan qatnashishga huquqlari yoq. Xususan Hazratqul ham, boshqalar ham faqat oz nomidan qatnashishlari mumkin deb javob bergan (bu haqda Sh.Ismatullayev muallifga 2005 yil 7 dekabr kungi suhbatda aytdi).
Yigilishda kopchilik MMni tuzish goyasini qollab-quvvatlashdi. Qaysi yoldan boramiz? degan masala muhokama etilayotganda har xil fikrlar aytildi. Davlatga qarshi hech qanday fikrlar bolmadi. Uch soatlik muhokamalardan song tashkilotni Milliy Majlis deb atashga kelishildi. MM Tashabbus guruhining raisi etib B.Shokirov saylandi. B.Shokirov Tashabbus guruhi azoligiga nomzod etib X.Hudoyberdiyev, S.Umurzoqov va A.Maxmudovni korsatdi. X.Hudoyberdiyev, S.Umurzoqov va B.Shokirov tomonidan tayyorlangan MM haqidagi hujjat loyihasi 3-yigilish qatnashchilari tomonidan rad qilindi va Tashabbus guruhiga MM togrisida yangidan hujjat loyihasini tayyorlash topshirildi. MM hujjatini Tuzuk deb atashga kelishishdi (bu soz 14-asrda yozilgan mashhur Temur tuzuklaridan olingan edi).
1992 yil 15 iyunda Fargonada Birlik XH va Erk DP faollarining yigilishi boldi. Unda B.Shokirov va A.Maxmudov qatnashdi. Yigilishda B.Shokirov Milliy Majlis togrisida degan mavzuda gapirdi. U paytda MMga doir birorta hujjat tayyor emas edi.
3-yigindan keyin Tashabbus guruhi MM Tuzugi (dasturi)ning loyihasini tayyorlashdi va har bir muxolif partiyada alohida muhokama etishga qaror qilishdi. Muhokama davomida beriladigan takliflar va qoshimchalar asosida MM Tuzugining yangi loyihasini tayyorlash va 1992 yil 19 iyunda boladigan 4-yigilishga tavsiya etishni rejalashtirishdi. Milliy Majlis togrisida Tuzukning 2-loyiohasini tayyorlashgach, tort safdosh B.Shokirov, prof. O.Karimov, X.Hudoyberdiyev, S.Umurzoqov Erk DP idorasiga kelishdi va EDP raisi Muhammad Solih kabinetiga kirishdi (EDP idorasining osha paytdagi manzili: Toshkent, Hamza kochasi, 58-uy; hozir bu bino yonidagi OzR Bosh prokuraturasi binosiga qoshib, bitta yaxlit binoga aylantirilgan).
M.Solih Tuzuk loyihasini oqib chiqib, shunday degan: Axir bu parlament loyihasiku. Buni amalga oshirish uchun katta potencial (lotincha potentia imkoniyat, quvvat) kerak. Prof. O.Karimov: Iltimos, bu taklifni korib chiqsalaringiz va bu hujjat loyihasini tahrir etishda bizga yordam bersangiz degan. Suhbat davomida kabinetga Ahmad Azam kirgan va shunday degan: Bu Milliy Majlis Forumga aynan oxshaydi, ular sonini kopaytirishning nima keragi bor?. M.Solih bunga javoban: Bular atayin kelishibdi. Keling, loyiha bilan tanishaylik deb javob bergan. Natijada MM Tashabbus guruhi Tuzuk loyihasining bitta nusxasini EDPda organilishi uchun qoldirishgan. M.Solih ushbu nusxani EDP MK azosi va MK kotibi, texnika fanlari doktori Atanazar Arifovga bergan.
1992 yil 15 va 18 iyun oraligida Ozbekiston Yozuvchilar uyushmasi xonalaridan birida bir guruh ziyolilar Milliy Majlis va boshqa muammolar togrisida muhokama qilishgan. Muhokamaning katta qismi yer muammosi atrofida bolgan. Kopchilik yozuvchilar, shuningdek Birlik XH raisdoshlari Sh.Ismatullayev va A.Polatov Milliy Majlis borasida A.Maxmudovga kopgina salbiy fikrlar aytishgan. Shu sababli A.Maxmudov MMning 1992 yil 19 iyundagi 4-yigilishga bormagan (bu haqda A.Maxmudov kaminaga 2005 yil 1 iyulda aytdi). Kop vaqt otmay MMdan T.Salimov ham uzoqlashdi.
MM Tashabbus guruhining 4-yigilishi 1992 yil 19 iyunda (juma kuni) Tadbirkor gazetasi muharririyati binosida bolib otdi. Unda texnika fanlari doktori Atanazar Arifov birinchi marta ishtirok etdi. Yigilishda A.Arifov, O.Karimov, B.Shokirov, H.Xudoyberdiyev, S.Umurzoqov, Sh.Karimov, Turkiston xalq harakati rais orinbosari, fizika-matematika fanlari nomzodi, OzR FA Yadro fizikasi instituti xodimi Izatilla Nuriddinov va FA Geologiya va geofizika instituti xodimi Seitbay Baydullayev qatnashgan. (I.Nuriddinov 1994 yilda doktorlik dissertaciyasini yoqlagan va 1997 yilda professorlik unvonini olgan, u hozir 2005 yil dekabrida ham FA Yadro fizikasi institutida ishlamoqda. Uning aytishicha, S.Baydullayev hozir Qozogistonga kochib ketgan.)
Yigilishda I.Nuriddinov: Milliy Majlisni tuzishdan maqsad nima? deb soragan. Bobir Shokirov buni tushuntirishga harakat qilgan. Shunda I.Nuriddinov: Bu tashkilotning legitimligi (lotincha legitimus qonuniy, qonunlashtirilgan, A.Sh.) yoq. Bu notogri goyadir. Bu qamoqqa tiqib qoyislariga bahona boladi degan.
4-yigilish davomida majlis bayonini S.Umurzoqov yozgan. H.Xudoyberdiyev: Biz I.Karimov nomiga xat tayyorladik degan va xatni oqib bergan. Keyin H.Xudoyberdiyev ozi tayyorlagan Milly Majlis nomidan Bayonot loyihasini oqib bergan. I.Nuriddinovning muallifga 2005 yil 10 dekabrda aytganiga kora, yigilishda Xat va Bayonotning muhokamasi bolmagan, barcha hujjat loyihalari tahrir etish uchun A.Arifovga topshirilgan.
A.Arifov yigilishdan keyin EDP idorasiga qaytib, MM Bayonoti va Tuzuk (dastur) loyihalarini tahrir eta boshlagan. Shunda A.Arifov xonasiga S.Umurzoqov kirib kelgan. A.Arifov unga: Yana bitta hujjat Bitim loyihasini yozishimiz, unda turli partiyalar va tashkilotlarning Milliy Majlis doirasida ishtirok etish shartlari yozilmogi kerak degan. Uchta hujjat Tuzuk, Bayonot va Bitim kerakligi haqida A.Arifov kichik qogozchaga yozib, S.Umurzoqovga bergan. Bu qogozcha keyinchalik Milliy Majlis ishi nomli sud ishiga tikilgandi. Shundan song A.Arifov Bitim loyihasini yoza boshlaganlar. U Bayonotning kirish qismini yozdi va uning boshqa qismlariga tuzatishlar kiritdi. U shuningdek MM Tuzugini ham tahrir etdi. Bu uchala hujjat loyihalarini ish stolida qoldirib, ish kuni tugagach uyga qaytgan.
Navbatdagi ish kunida 1992 yil 22 iyun (dushanba) kuni A.Aripov ozining EDP idorasidagi ishlab otirganida xonaga B.Shokirov kirib kelgan va soragan: Hujjatlar tayyor boldimi? A.Arifov uchala hujjat Tuzuk, Bayonot va Bitim loyihalarini B.Shokirovga bergan. U ularni shu qavatda joylashgan EDPning kompyuter xonasiga olib borgan. Bu xonada Erk gazetasi va EDPning har xil hujjarlari kompyuterda terilardi. Bu ishlarga EDP raisi Muhammad Solihning ukasi Muhammad Bekjon jurnalist va Erk gazetasi xodimi sifatida rahbarlik qilardi. (Muallif 1991-1992 yillarda M.Bekjon bilan bir necha bor uchrashgan. U kamtarin kishi edi va ozbek xalqining baxt-saodati va ravnaqi uchun sidqi dildan mehnat qilardi. 1999 yil 17 fevralda Toshkentda portlashlar uyushtirilgach, Ozbekiston va Ukraina davlatlari ortasida tuzilgan Terrorizmga qarshi kurash bitimiga asosan Muhammad Bekjon va yana tort nafar Erk gazetasi xodimlarini Ozbekiston maxsus xizmat organi xodimlari Kiyev shahridan tutib Toshkentga olib kelishdi. Songra OzR Oliy sudida ularni ayblab kop yillarga qamab yuborishdi. M.Bekjon hozirga qadar 2005 yil dekabrida ham qamoqxonadadir.)
Shunday qilib, B.Shokirov MMning uchala hujjat loyihalarini kompyuterda terishni va on nusxadan kopaytirib berishni M.Bekjondan iltimos qildi. Ikki soatlardan keyin hujjatlar tayyor bolgan va B.Shokirovga torshirilgan. U M.Bekjonga bu mehnati uchun 50 rubl bergan. Songra B.Shokirov uchala hujjat loyihalarining kompyuterda tayyorlangan nusxalardan birini A.Arifovga bergan. U boshqa nusxalarini MM Tashabbus guruhi azolariga, jumladan H.Xudoyberdiyevga ham bergan. Aftidan, MM bosh tashabbuskori bolmish H.Xudoyberdiyev uchala hujjat loyihalarini pochta orqali buyurtmali xat korinishida OzR prezidenti I.Karimovga jonatib yuborgan.
Tez kunlarda kuchishlatar organ xodimlari tomonidan MM qatnashchilariga nisbatan tazyiqlar oshdi va shu sababli MMning 1992 yil 27 iyun (shanba) kungi yigilish otkazilmadi.
1992 yil 29 iyun kunduzi Toshkent shahar Ichki ishlar bosh boshqarmasi binosi (Sodiq Azimov kochasi, 87-uy) oldida Birlik XH raisdoshi Abduraxim Polatov qandaydir kimsalar tomonidan armaturalar bilan kaltaklandi va uning boshini urib yorishdi. Uni ogir ahvolda OzR Sogliqni saqlash vazirligiga qarashli Neyroxirurgiya kasalxonasining reanimaciya (lotincha reanimatio jonlantirish, tiriltirish) bolimiga yotqizishdi.
Malumki, 1992 yil 2-3 iyul kunlari 12-chaqiriq OzR Oliy Kengashining 10-sessiyasi bolib otdi. Shu sessiyada deputat Muhammad Solih soz soradi. Unga soz berishmagach deputatlikdan istefo berganini elon qilib, deputatlik mandatini Oliy Kengash prezidiumi stoli ustiga tashlab chiqib ketdi. Bu voqea qanday bolganligi va uning sababini M.Solih (Salay Madaminov)ning yozgan kitobidan keltirib otaylik.
Sessiya boshlanib, Oliy Kengash raisining nasihatlari bitgandan keyin, men soz soradim. Mening stolimdagi mikrafon hali ochirilmagan edi, Kengash raisi eshitdi, ammo eshitmaganga oldi. Men sorovni takrorladim. Rais Shoshmay turing, dedi va yonida otirgan Islom Karimov bilan shivirlashdi. Televideniye majlisdan togri translyaciya qilinayotgandi, yanglishmasam (haqiqatan, osha kuni sessiya togridan-togri translyaciya qilinayotgandi va kamina ham oz uyida televizor orqali Oliy Kengashda bolayotgan voqealarni korib otirgan edi, mashhur ozbek teatr va kino artisti, rahmatli Sohib Xojayev Maftuningman filmida aytganidek Eng qiziq joyida halaqit berishdi, yani Sh.Yoldoshev tanaffus elon gilgach translyaciya tuxtatildi. A.Sh.). Shu boismi, ochiq janjal chiqishidan qorqib, avvaliga yumshoq harakat qilishdi. Ammo ular toqnashuv muqarrar ekanini bilishardi. Sessiya oldidan meni izoliyaciya qilish tashabbuslari bekorga ketgandi. Lekin menga soz bermaslik uchun ular ham qasamyod qilgandilar. Bu deputatlarning orinlarini almashtirish hodisasidan korinib turardi.
Men ham agar soz berishmasa, deputatlik mandatini bu toralarning oldiga uloqtirishga qaror qildim. Bu radikal qaror edi, ammo kundan-kunga kuchaymoqda bolgan zulmga qattiq bir uslubda toxta, deyish zarur edi. Oyladim-ki, agar hozir soz berishmasa, bundan keyin hech qachon soz berishmaydi. Uch yil deputatlik davrida soz olish istagimni biror marta rad qilishga jurat qilolmagandilar, endi bu juratni topdilar. Agar ularga boyin egsam, men ham yonimda otirgan sassiz kommunistlardan biriga aylanaman, bundan Xudo saqlasin, deb oylardim. Bu mutelikni hech bir siyosiy maqsad, hatto partiya raisligi masuliyati ham menga qabul qildiraolmasdi.
Men uchinchi marta mikrafonga egildim, ammo ovozim u tarafda eshitilmasdi, mikrafonni ochirishgandi. Ornimdan turdim va Oliy Kengash raisiga ortoq Yoldoshev, men sizdan soz sorayapman, eshitayapsizmi? dedim baland ovoz bilan.
- Ortoq Madaminov otiring, otiring deyapman, sizga!, - deya hayqirdi Kengash raisi va ornidan turdi.
- Agar soz bermasanglar, men uni olaman, - dedim va qatorning ortasidan turib, yolakka tomon yonaldim.
- Madaminov, otiring, otiring deyapman, sizga soz beraman!, - deya hayqirishda davom etdi Oliy Kengash Raisi Yoldoshev.
Men deputatlarning hayron boqishlari oralab turtina-surtina nihoyat yolakka chiqdim va tez odimlar bilan minbarga qarab yurdim.
- Ortoq deputatlar, tanaffus!, - deya baqirdi birdan Kengash raisi, - tanaffus elon qilamiz, ortoq deputatlar!
Tanaffusga hali 40 daqiqa bolishiga qaramasdan, Prezident Islom Karimov bu elonga birinchi quloq solganlardan boldi, tez ornidan turib, parda orqasiga qocha boshladi. Mubolaga qilmayapman, Kengash raisi ham xuddi bir falokatdan yashirinayotganday sahnadagi kulis orqasiga chopqilab qocha boshladi.
Men minbarga chiqqanimda prezidiumda hech kim qolmagandi, shu qadar tez goyib bolishgandi. Mikrafonni chertib kordim, albatta, ochirilgandi. Televizion kameralarning obektivlari ham uyatdan yerga qaragan odam kabi pastga qarab turishardi.
Kengash raisining hayajonli qilgan chaqirigiga 20-30 kishi boysunib, ornidan turishgan va majburiy tanaffusga hozirlanayotgandi. Qolganlari nima bolganiga aqli yetmay, hangu-mang otirishardi.
- Hurmatli deputatlar, korib turibsiz, Ozbekistonda diktatura tola ornatildi, hatto millatvakillari ham sozlash huquqidan mahrum qilinmoqda, men bunga norozilik sifatida deputatlikdan istefo qilganimni elon qilaman
Va shunga oxshagan bir necha kalima soyladim minbardan. Keyin orqamga ogirilib hayatning bom-bosh stoliga, Ozbekiston prezidenti otiradigan joyga deputatlik mandatini uloqtirdim.
Keyin gala-govur orasida zaldan chiqdim. [26, 296-298-b.]
A.Arifov 1992 yil iyun oxirida oz yurti Xorazm viloyatiga jonab ketdi va avgust boshlarida Toshkentga qaytib keldi. Bir necha kundan keyin uning xonasiga Ichki ishlar vazirligi (IIV)ning xodimi, polkovnik Yaxshimorod (uning familiyasini 2005 yil 3 dekabr kungi suhbatda A.Arifov eslay olmadi) fuqarolik kiyimida kelgan. U A.Arifovga va jurnalist Muhammad Bekjonga IIV rahbariyati chaqirtirayotganini aytgan. Ular birgalikda IIVga mashinada borishgan va ularni polkovnik Aleksandr Taxtin (u keyinchalik general unvonini ham oldi) soroq qilgan. U A.Arifov bilan Milliy Majlis haqida sohbatlashib bolgach, unga ketishga ruxsat bergan. A.Arifov yolakda kutib turgan. Bir payt M.Bekjon A.Taxtin kabinetidan chiqib, A.Arifov oldiga kelgan va shunday degan: Sizda 50 som bormi? Menga Bobir Shokirov Milliy Majlis hujjatlari loyihalarini kompyuterda terib kopaytirib berganim uchun 50 som bergandi. Keling, shu pulni Taxtinga qaytarib beray. A.Arifov 50 somni unga bergan. M.Bekjon A.Taxtin kabinetiga kirib, 50 somni topshirgan. Tabiiyki, A.Taxtin bu pulni olishdan oldin uni tilxat yozdirib rasmiylashtirgan. Bu tilxat keyinchalik Milliy Majlis ishi deb atalmish sud ishiga tikib qoyilgan. Muhammad Bekjonning soddadillik bilan qilgan bu ishi haqida A.Arifov muallifga 2005 yil 3 dekabr kuni kulib gapirib berdi.
1992 yil 15 avgust kuni Milliy Majlis Tashabbus guruhining raisi Bobir Shokirov qamoqqa olindi. Shundan song MM tashabbuskorlaridan bazilari qamoqqa olina boshladilar, bazilarini esa IIV idoralariga chaqirtirib soroq qila boshladilar.