Шухратжон АХМАДЖОНОВ

(Продолжение статьи 17, 8-15 марта 2006 года) «ОЗОДЛИК»КА ДОИР: ОТНОШЕНИЕ К ВЫСТУПЛЕНИЮ РАХМАТЖОНА КУЛДАШЕВА

4. «ОЗОДЛИК» ПО ПОВОДУ РЕФЕРЕНДУМА ПО ВОПРОСУ ВВЕДЕНИЯ ЧАСТНОЙ ССОБСТВЕННОСТИ НА ЗЕМЛЮ В УЗБЕКИСТАНЕ И КАК ЭТИ ИНТЕРВЬЮ НЕ БЫЛИ ОТПРАВЛЕНЫ В ПРАЖСКИЙ ОФИС «ОЗОДЛИК»

Автор 1 сентября 2003 года написал «Обращение демократам Отечества, интеллигентам и активным дехканам нашего народа». Один экземпляр он принес в Ташкентский бюро «Озодлик» и попросил объявить по радио о такой важной инициативе, который затрагивает интересы большинство людей Узбекистана. Но этой информации не было уделено должное внимание руководством Ташкентского бюро и она не прозвучала по радио.

10 сентября 2003 года в Ташкентском представительстве Freedom House (Дом свободы) состоялся первое заседание Инициативной группы по проведению референдума, в ходе которого было принято Обращение. Учитывая, что текст этого Обращения нигде не был опубликован и с целью, чтобы читатель сам определил степень важности, ниже приводим его (автор выше отмечал, что он в то время не умел отправлять статьи в Интернет-сайты и поэтому Обращение в тот год не был опубликовано).

«Степень развития земледелия в стране зависит не от ее плодородия, а от ее свободы. [9, с. 123]

ШАРЛЬ ЛУИ МОНТЕСКЬЕ (1689-1755)

О Б Р А Щ Е Н И Е
ДЕМОКРАТАМ ОТЕЧЕСТВА, ИНТЕЛЛИГЕНТАМ И АКТИВНЫМ ДЕХКАНАМ

Никому не секрет, что сельское хозяйство и дехкане нашей страны в трудном положении. Первая причина этого – в независимом Узбекистане, как и в Советском Союзе, продолжает сохраняться колхозно-совхозная система под названием «ширкатное хозяйство» (ширкат – аредное). А вторая причина – и во времена СССР, и в настоящее время в нашей стране дехканин лишен право свободной продажи выращенного своим трудом хлопка и зерна!

В результате в независимом Узбекистане к нескольким негативным явлениям, существовавшим в период Советской Империи, прибавились новые и новые недостатки. Как и во времена СССР ученики школ в областях в широком масштабе принудительно вовлечены весной к прополке хлопчатника и осенью – к сбору хлопка-сырца. Дети нашего народа учатся в школах вместо 9 месяцев лишь 6-6,5 месяцев. Поэтому наноситься ущерб их здоровью и уровню знаний.
Один из новых недостатков - из-за неполучения достаточной заработной платы и доходов крестьянин уезжая в города и далее в другие страны работают чернорабочими.

Самым прискорбным является то, что и узбекские женщины были вынуждены выйти на рынок чернорабочих! В результате и среди женщин работающих в нашей стране, и среди женщин работающих зарубежом, продолжает возрастать число женщин промышляющих проституцией. Как утверждала корреспондентка Узбекского отделения радио «Свобода» Ситора в радиопередаче от 30 июня 2003 года, только в тюрьмах Объединенных Арабских Эмиратов содержаться 350 самаркандских женщин за проституцию. Если обратить внимание на нашу историю, и в период гражданской войны 1920-годов, и в годы голода и репрессий 1930-годов, и во времена Великой Отечественной войны 1941-1945 годов ни одна узбекская женщина не выходила на рынок чернорабочих! А в период правления Президента И.Каримова...

На сегодняшний день во многих ширкатных хозяйствах Узбекистана чиновники сперва погружают хозяйство по уши в долг, доводят до уровня экономического банкротства, а затем по соглашению с вышестоящим чиновником и на основе его приказа под прикрытием организации фермерских хозяйств стараются распределить и прибрать к рукам землю. (Если кто-то хочет узнать, каким образом это осуществляется просим прочитать статью корреспондента С. Бобоева «Как ширкат приватизировали или Почему буксуют сельские реформы в отдельно взятом хозяйстве?», опубликованная в газете «Правда Востока» 11 января 2003 года) Этим путем до 2003 года вместо 160 ширкатных хозяйств организовали 9000 фермерских хозяйств. В соответствии со специальным Постановлением Кабинета Министров Республики Узбекистан от 22 января 2003 года в прошлом году еще 177 ширкатных хозяйств были преобразованы в фермерские хозяйства.

Пока землю фермерским хозяйствам передают сроком от 10 до 50 лет. Еще пройдет 5-6 лет и в Ташкенте - на самом высоком уровне, например, по Постановлению Кабинета Министров РУз эти земли могут отдать тем фермерам на пожизненное пользование. И становиться очевидно, что миллионы наших дехкан останутся жить владея своими маленькими приусадебными участками. В результате в ближайшие годы число обнищавших дехкан еще увеличиться. А это приведет наше общество к неустойчивости, в том числе увеличению чернорабочих, проституток и преступников...

Продолжение такого обнищания наших дехкан будет ударом и против демократического развития нашей Родины. Для того, чтобы граждан свободно мыслили и вели практическую деятельность, они прежде всего в той или иной степени должны обладать экономической независимости.

Само собой возникает вопрос: что надо делать чтобы выйти из этого тяжелого положения? Во-первых, земля должна принадлежать дехканам (пусть, в течение определенных лет без предоставления право продажи земли). Во-вторых, дехканин должен иметь права свободной продажи в биржах и других местах выращенные собственным трудом все земледельческие культуры, в том числе хлопок и зерно. А государству нужно платить только соответствующие налоги.

Значит, вся проблема в том, как мирным путем передать землю дехканам на вечное пользование при существующей авторитарной политической системе Узбекистана, опирающейся на силовые органы. По нашему мнению, данная проблема для нашего народа является вопросом чести и совести, жизни и смерти, и её можно и нужно решить только путем вынесения на всенародное обсуждение, то есть на референдум!

Один пример. Более 90 процентов территории Республики Кыргызстан занимают горы, то есть пахотные земли составляет всего 7 процентов территории. Республика Кыргызстан достигла независимости 31 августа 1991 года и его руководство одним из первых в Центральной Азии ликвидировало колхозы-совхозы. Их земли были распределены свыше 700 тысяч гражданам, каждому из которых был выдано свидетельство о праве пользования землей на 99 лет. По предложению Президента Республики Кыргызстан Аскара Акаева 17 октября 1998 года среди народа республики был проведено всенародное голосование (референдум), дехканам еще более расширили право обладание землей и землю им отдали полностью в частное владение. Кыргызский дехканин на собственной земле сажает ту культуру, которую желает, собирает урожай и имеет право реализовывать кому и куда захочет, а государству платить только соответствующие налоги.

Известно, что парламентом РУз 18 ноября 1991 года был принять закон «О референдуме Республики Узбекистан». В 11-статье данного закона написано следующее.

«Статья 11. Реализация права требования референдума гражданами Республики Узбекистан

Граждане Республики Узбекистан реализуют право инициативы проведения референдума, если под требованием о референдуме собрано не менее четырехсот тысяч подписей граждан, обладающих правом участвовать в референдуме. В случае, если подписи граждан собраны без нарушений настоящего Закона, Олий Мажлис Республики Узбекистан обязан принять решение о назначении референдума.»

Итак, чтобы добиться проведение референдума в Узбекистане по поводу передачи земли дехканам в частную собственность демократы нашей страны совместно с интеллигентами и активными дехканами в течение двух месяцев должны собрать не менее 400 тысяч подписей граждан РУз. Если учесть, что в Узбекистане 120 городов и 180 районов, в том числе 162 сельских и 18 городских районов, то собрав в каждом из них в среднем с 1500 граждан, общее число подписей составит 450 тысяч. То есть, всё дело в организованном проведение сбора подписей по референдуме несмотря на сопротивления на местах!

Чтобы массовое мероприятие по референдуму осуществить быстро, хорошо и слаженно за короткое время, как это требует закон «О референдуме РУз», демократы различного направления и взглядов хотя бы на время должны отодвинуть свои более узкие интересы, амбиции и действовать совместно и сообща с интеллигентами и активными дехканами.

Вообще говоря, практические действия по данному референдуме продемонстрирует также истинный уровень демократов Узбекистана в политико-организационных делах.

Поддерживающий свободу, независимость и демократию в мире международная некоммерческая, независимая организация Freedom Ноusе (Дом свободы) в Ташкенте имеет свое отделение. В этом отделение 10 сентября 2003 года состоялся первое собрание Инициативной группы по проведению референдума, в ходе которого был принять данное Обращение. (Адрес Ташкентского отделения Freedom House: г. Ташкент, ул Исохор Окилова, дом 29А. Тел. 152 64 30, 152 67 77)
Чтобы добиться передачи сельскохозяйственных земель дехканам Узбекистана в частную собственность предлагаем соотечественникам по месту своего проживания создавать инициативные группы из представителей демократических организаций, интеллигенции и активных дехкан, а также граждан неравнодушных к экономическим трудностям земляков. Учитывая, что на местах некоторые сотрудники органов силовых структур и чиновники могут противодействовать таким собраниям, предлагаем заседания инициативной группы организовывать каждую 1-2 неделю в виде гап-гаштак (вечеринка устраиваемая обычно раз в 1-2 неделю по очереди одним из участников компании), который является 4-5 тысячелетней уникальной духовной ценностью тюркских и персидских народов. Просим вас установить контакт с главной Ташкентской Инициативной группой, а также оперативно получать дополнительную информацию и сведения о проводимых мероприятиях по референдуме.

После создания инициативных групп во всех 180 районах и 120 городах Узбекистана, на основе 12-статьи закона «О референдуме РУз», в городе Ташкенте состоится собрание с участием не менее 300 человек, прибывшими из различных мест нашей Родины.

Чтобы добиться быстрого, хорошего и слаженного проведения референдума просим всех соотечественников к активному участию»

Учитывая, что инициатива проведения референдума принадлежит гражданам РУЗ, ОЛИЙ Мажлису РУЗ, Президенту РУз, был написан отдельное Обращение на имя Президента РУз И.Каримову, Председателю Олий Мажлиса РУз Э.Халилову и некоторым депутатам Олий Мажлиса РУз. Первое десять абзацев второго Обращения полностью совпадают с вышеприведенным Обращением. Поэтому второе Обращение приводим с 11-абзаца.

«Президенту Республики Узбекистан
И.Каримову
Председателю Олий Мажлиса Республики Узбекистан
Э.Халилову
Председателю Жукорги Кенгеса Республики Каракалпакстан
Депутату Олий Мажлиса РУз
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Господин Президент! Вы в своих докладах много раз говорили что земля должна принадлежать дехканам. Например, Вы в книге «Узбекистан на пути углубления экономических реформ» пишите следующее.

«Развитие рыночных отношений на селе, возрождение у дехканина чувства хозяина происходит путем предоставления земли в пожизненное пользование с правом наследования. Главное состояло в создании такого механизма хозяйствования на селе, который давал бы возможность каждому дехканину свободно, заинтересованно трудиться, самостоятельно распоряжаться результатами своего труда. Мы однозначно сделали для себя вывод: дехканин тогда по настоящему ощутит себя подлинным владельцем земли, когда увидит, что плоды его труда, отдача земли принадлежит ему, что он истинный хозяин выращенной продукции.» [10, т. 3, с. 204]

В таких ситуациях вспоминаются следующие пословицы нашего мудрого народа: «Пустой разговор ухо режет», «Сколько не говори пер-пер, но персик в рот не попадет», «Чем сто раз говорить пер-пер, лучше один раз сказать персик».

Мы просим на основании статьи 9 Конституции Республики Узбекистан и статьи 10 «О референдуме Республики Узбекистан» войти с предложением о проведении всенародного референдума о передаче земли на вечное пользование дехканам в парламент Узбекистана.

В противном случае, мы - группа интеллигенции Узбекистана не будем сторонними наблюдателями вышеотмеченных недостатков и позорных явлений, и на основании статьи 11 закона «О референдуме Республики Узбекистан» в установленном законом порядке приступим к сбору подписей более 400 тысяч граждан нашей республики.

Члены и сторонники Инициативной группы по проведению референдума:
1. Ахмаджонов Шухрат, председатель Инициативной группы негосударственной некоммерческой организации «Демократлар давраси» («Круг демократов»), инженер-конструктор, инициатор по проведению референдума.
2. Бойматов Абдужалил, член ОПЧУ (Организация прав человека Узбекистана).
3. Урлаева Елена, член ОПЧУ.
4. Утаев Илхом, фермер.
5. Алимов Асрор Одилович, член ОПЧУ, член клуба «Истиклол».
6. Кунгуров Николай Федорович, председатель инициативной группы Общественной организации Демократия и права (ООДиП).
7. Олим Карим Иминжон Карвон угли, доктор технических наук, профессор. 14.09.2003 г.
8. Холиков Талъат Рахимович, кандидат медицинских наук. 16.09.2003 г.
9. Тиллаев Фахриддин, Сурхандарьинская область, г. Термез. 16.09.2003 г.
10. Сагдуллаев Баходир-Чигатай. (тел. 40-25-45, 137-08-85, 170-85-90)
11. Абдуллаев Рахматулло, член ИГНПУ (Инициативная группа независимых правозащитников Узбекистана). 16.09.2003 г.
12. Саидалиев Саидакрам, город Шахрисабз. 16.09.2003 г.
13. Шукуров Ташканжон,учитель, Шахрисабзский район. 16.09.2003 г.
14. Исхакова Дилором, журналист, г. Ташкент. 16.09.2003 г.
15. Джуманиязов Нуриддин, инженер-конструктор. 16.09.2003 г.
16. Рахмонкулов Абдугани, фотограф. 16.09.2003 г.
17. Шаймарданов Ахтам, эколог-правозащитник, Ташкентская обл., Бостанлыкский район, село Азадбаш. 16.09.2003 г.
18. Саримсаков Аликул, председатель фермерского хозяйства «Улуг-кун», Джизакская обл, Зааминский район. 17.09.2003 г.
19. Шайманов Эгамназар, Джизакская обл., Дустликский район, член ОПЧУ. 17.09.2003 г.
20. Курбонов Мухиддин, Джизакская обл, Зарбдарский район, пос Бустон. 17.09.2003 г.
21. Толиб Ёкубов, Председатель Общества прав человека Узбекистана (ОПЧУ), кандидат физико-математических наук, доцент, г. Ташкент. 17.09.2003.
22. Дадажонов Исмоил Мансурович, сопредседатель Форума демократических сил Узбекистана, инженер-технолог, г. Коканд, ул. Тургенева, дом 10. Тел 2-30-47, 6-61-63. E-mail: ismoil@dinosoft.uz
23. Иномжон Турсунов, драматург, в 1977 году окончил Ташкентский Театральный институт, Председатель Ферганской областной организации Демократической партии «Эрк» и председатель Ферганской областной организации НОПЧУ (Независимой организации прав человека Узбекистана), бывший политический узник.
24. Самад Мурод (Маллаев Абсалом), Кашкадарьинская обл, Нишанский район, политолог. 25.09.2003 г.
25. Махмудов Акрам, фермер, Кашкадарьинская обл, Китабский район. 25.09.2003 г.
26. Камбаров Баходир, студент Бизнес-школы, г. Чирчик, ул. Навруз, дом 24, тел 5-01-69.
27. Абдуллаев Бобомурод, журналист, Директор организации «Озод-овоз», г. Ташкент. 25.09.2003 г.
28. Солиев Хасан бобо, пенсионер, Кашкадарьинская обл, Камашинский район, ширкатное хозяйство Камтай. 29.09.2003 г.
29. Синдоров Мурод, фермер, Ташкентская обл, Букинский район, ширкатное хозяйство «Туркистон». 29.09.2003 г.
30. Тошпулатова Г.Н., г. Ташкент, ул. Джахан Абидова, дом 127, кв. 19. 29.09.2003 г.
31. Собиров Ражаббой Идиевич, Ташкентская обл, Кибрайский район, пос. Кибрай, махалла Шодлик, ул Марата, 130-дом. 30.09.2003 г.
32. Ибрагимов Юсуф Жураевич, предприниматель, инженер-конструктор, Ташкентская обл., г. Бука, ул.Беруний, 7-тупик, дом 7. 03.10.2003 г.
33. Тилавов Эсанил Амонович, г. Ташкент, Сергелийский район, паспорт серия СА номер 0853588. 03.10.2003 г.
34. Икромов Сайфулло, начальник отделения Использование земель союза дехканско-фермерскими хозяйствами РУз.
35. Намозов Баходир, экономист, компьютерщик, г. Ташкент, тел. 65-13-13.»

11 сентября 2003 года автор пришел в радио «Озодлик», сказал о собрание Инициативной группы и передал текст двух Обращений, а также экземпляр протокола корреспонденту «Озодлик». Затем дал интервью (к сожалению, не помню кто из журналистов записал этот интервью). И это сообщение не прозвучало по радио «Озодлик».

Как выше отмечал, под оба Обращение автор начал собирать подписи граждан. С 11 сентября по 3 октября 2003 года автором был собран подписи 35 сограждан Узбекистана. В конце 2-Обращения приводим фамилии и данные об этих 35 граждан, чтобы читатель смог представить данную инициативу поддержали люди самых разных профессий и политических взглядов.

2 октября (четверг) 2003 года состоялся второе собрание Инициативной группы по проведению референдума. По предложению автора было решено продолжить распространение первого Обращения среди населения и отправить второе Обращение руководителям РУз. На этом собрание приняла участие независимая журналистка Надежда Степанова. Она 3 октября 2003 года опубликовала в Интернете на сайте www.zamon.info статью [11]. Эта статья была опубликована и в портале www.centrasia.ru 3 октября 2003 года [11].

Письмо с просьбой войти с предложением о проведение всенародного референдума о передачи земли на вечное пользование дехканам в парламент Узбекистана, автор 16 октября 2003 года с подписями 35 граждан РУз отправил по почте на имя Президента РУз И.Каримову, Председателю Олий Мажлиса РУз Э.Халилову и председателю Жукорги Кенгесу Республики Каракалпакстан, а также тогдашним депутатам Олий Мажлиса РУз Эркин Вахидову, Уткир Хошимову, Юлдуз Усмоновой, Иброхим Гафурову, Дилбар Гуломовой и Акмал Саидову.

После отправки Обращения на следующий день – 17 октября (пятница) 2003 года автор зашел в Ташкентское бюро «Озодлик», сказал о проделанной работе журналистам и передал один экземпляр Обращения с 35 подписями граждан. Тут же корреспондент «Озодлика» Садриддин Ашуров (журналистский псевдоним Садриддин) попросил дат интервью по данному вопросу. Автор рассказал о причинах, цели данного Обращения и об отправки ее через почту на имя Президента РУз И.Каримову и другим руководителям Узбекистана, а также некоторым депутатам Олий Мажлиса РУз.

Автор, возвратившись домой, вечером 17 октября и утром 18 октября послушал радио «Озодлик» в надежде услышать свой интервью. Интервью не прозвучал не тот день и не последующие дни. Автор где-то через три дня пришел в Ташкентский бюро «Озодлик», встретился с корреспондентом С.Ашуровым и спросил причину. Он сказал, что запись он передал руководству и сделал все, что от него зависит. Автор попросил встречу с Рахматжон Кулдашевым – тогдашнем руководителем Ташкентского бюро «Озодлик». Когда он спустился на первый этаж, напомнил ему, что автор осенью 2002 – весной 2003 годов ему три раза обращался про женщин-мусульманок и о трех интервью сентября-октября 2003 года по поводу Обращения о референдуме по земельному вопросу. Все эти предложения и интервью оставлен без внимания, не пропустили в эфир. Автор сказал так: «Вы не пропустили и озвучили такое важнейшее предложение для нашего народа, касающиеся земельного вопроса. Поэтому в дальнейшем я прекращаю свою сотрудничество с вами и теперь сюда буду приходить редко».

Автор уважал и уважает многих корреспондентов Ташкентского бюро «Озодлик», в том числе Садриддин Ашурова, делающих свою работу честно, профессионально и самоотверженно. Имея именно их ввиду, он не порвал окончательно связь с Ташкентским бюро «Озодлик».

Следует сказать, что оригинал выступления Рахматжон Кулдашева на узбекском языке (смотрите [12]) составляет 10 страниц при шрифте 12, а тот же текст на русском языке – всего 4 страниц. То есть русский текст составляет лишь 40 процентов от узбекского варианта. Поэтому многие фразы в русскоязычном варианте текста отсутствует. Поэтому следующее предложения приводим с 8-страницы узбекского текста (с узбекского на русский язык перевел автор).

«Я проработал девять лет в Ташкентском бюро радио «Озодлик». Сперва был ведущим журналистом, затем стал руководителем бюро. Создал дружный и сильный коллектив. В годы моего руководства авторитет радио очень вырос среди слушателей. Я девять лет служил честно миссию. Не разу не поступал против миссию» [12]

На основе вышеизложенного, пусть читатель сам делает выводы, какую миссию выполнял бывший руководитель Ташкентского бюро радио «Озодлик» Рахматжон Кулдашев.

5. О ЖУРНАЛИСТЕ БОБОМУРОД АБДУЛЛАЕВЕ

Р.Кулдашев пишет: «Здесь уместно отметить, что в то же время, благодаря таким же «политическим играм», был безосновательно уволен с работы и журналист радио «Свобода» Бобомурод Абдуллаев. В то время, когда Ташкентским бюро руководил Азиз Джураев, среди журналистов разгорелись взаимные стычки, неприязнь. Он начал увольнять их один за другим» [3]

Эту же информацию Р.Кулдашев в своем выступление о Б.Абдуллаеве на узбекском языке написал в следующем виде.

«В то время самым ведущим и профессиональным журналистом Ташкентского бюро был Бобомурод Абдуллаев. Это признавали и мы журналисты, и слушатели. Азиз Жураев (доктор филологических наук, руководитель Ташкентского бюро «Озодлик» в 1999-2001 годы, А.Ш.) именно против Бобомурод Абдуллаева начал провокации. Он любым способом старался его уволить с работы. Он наговаривая на Б. Абдуллаева написал письма тогдашнему руководителю Узбекской службы Карлсону. Не понимающий, что происходить в сущности, бедняга, пожилой Карлсон подписал приказ об увольнение Б.Абдуллаева. Замира Эшанова и Адолат Нажимова (бывший руководитель Узбекской службы радио «Озодлик» в Праге до 2006 года, которую сменила на этом руководящем посту в 2006 году Сожида Джафарова, А.Ш.) хорошо знали, что Б.Абдуллаев самый талантливый журналист радио. Если они руководителям радио сказали бы словечко, что «Бобомурод самый хороший журналист радио, Азиз Жураев против него устраивает провокацию», то Б.Абдуллаев не был бы уволен с работы. Мы – журналисты Ташкентского бюро защищали. Мы довели до сведения руководителей радио о том, что Азиз Жураев устраивает провокации против Бобомурода. Они проверили истинное положение дел. И освободили от занимаемой должности А.Жураева. Но до того Азиз Жураев успел выгнать с работы Бобомурод Абдуллаева» [12]

Автор с начала 1990-годов регулярно слушает узбекские передачи «Озодлик», а с 1998 года записывает в больших рабочих тетрадях интересную информацию, переданные по радио и телевидению. Честно говоря, не одно сообщение, интервью Бобомурод Абдуллаева не осталось в памяти автора, видимо материалы его были малоинтересными.

Знакомство автора с Б.Абдуллаевым произошло так. Весной 2002 года автор пришел в Ташкентское бюро «Озодлик». Он встретился и поговорил с журналисткой (и поэтессой) «Озодлик» Гулчехра Нуриллаевой, ей рассказал о ходе ознакомления своим судебным делом 36-дневного заключения с 30 октября по 4 декабря 2001 года (об этом писали выше). Затем попрощался и вышел во двор. До железных ворот где-то 25 метров. Тут кто-то окликнул: «Шухрат ака». Автор остановился, повернулся и к нему подошел мужчина где-то 25 лет, рост 165 сантиметров. Он представился, как журналист радио «Озодлик» Бобомурод Абдуллаев. Он сказал, что готовит передачи на экономические темы и спросил, есть ли у автора информация на эту тему. Автор ответил, что сейчас расследует свое судебное дело и очень занять. Б.Абдуллаев сказал, что у него конфликт с руководством «Озодлик» и приходиться ему увольняться с работы. Он также попросил книжку [4]. Автор ответил, что у него книжки нет, но пообещал.

Прошло несколько месяцев. Летом 2002 года на рынке Чорсу автор случайно встретился с Б.Абдуллаевым. Он сказал, что в данное время работает в Ташкентском бюро Института Изучения Войны и Мира (ИИВМ) (Institute for War and Peace Reporting (IWPR), Великобритания). Он также спросил о книжке. Автор записал его рабочий телефон и пообещал ему скопировать один экземпляр. Через несколько дней автор позвонил ему на работу и встретился возле станции метро Ойбек. Автор поздоровавшись, отдал ему книжку [4] и взял деньги, затраченные на ксерокс. Он пригласил в офис ИИВМ, который был расположен по адресу: г. Ташкент, ул. Ойбек, дом 14, кв. 2 (тел. (998 71) 152 85 45). Там в офисе работали пожилой мужчина-иностранец (видимо руководитель) и молодая русская женщина (видимо переводчица). Поздоровавшись с ними, автор немного времени побеседовал с Б.Абдуллаевым и затем ушел.

Прошло еще несколько месяцев. Как-то автор позвонил в офис ИИВМ, а там сказали, что Б.Абдуллаев здесь не работает. Интересно было бы узнать от руководства ИИВМ (IWPR) причины его ухода или увольнения, пусть этим поинтересуются другие журналисты.

Для сравнения: в этом Институте – ИИВМ в 2004-2005 годы работала директором проекта известная журналистка Галима Бухарбаева. Автор с ней познакомился во время пикета 6 августа 2003 года возле Российского посольства в Ташкенте. Там мы – пикетчики выразили свое недовольство по поводу ареста в Москве правозащитника, нашего земляка Бахром Хамроева 20 июля 2003 года и требовали немедленного освобождения [13]. Автор дал интервью журналистам, в том числе ей. Она дала свою визитку.

Галима – стройная, молодая женщина небольшого роста, но у нее столько отваги и мужества! Она по мере возможности старалась правдиво освещать события в Узбекистане. Так было и в ходе освещения трагедии в Андижане в мае 2005 года. Она была среди митингующих, освещала ход событий, видела расстрел мирных людей на площади города Андижана 13 мая 2005 года и чудом осталась жива. Об этом она написала и передала интервью по радио и СМИ. Позже – 29 июня 2005 года выступила в Вашингтоне в качестве свидетеля Андижанской бойни перед Хельсинской комиссии по правам человека при Конгрессе США (там также выступил в качестве свидетеля швейцарский журналист Мариус Бенсбен) [14]. Г.Бухарбаевой в 2005 году вручили престижную Международную премию в области журналистики. Она действительно достойна такой международной премии! Она в настоящее время – в марте 2006 года живет в США.

Известно, что ресурсный центр Ташкентского представительство Freedom House (Дом свободы) был открыть в мае 2003 года. Автор там начал набирать на компьютере свою третью книжку [15], набор которого закончил 15 августа 2003 года. В мае 2003 года Бобомурод Абдуллаев в Интернете открыл сайт Озод-овоз (Свободный голос) – www.ozodovoz.org и стал директором этого сайта. Он об этом сообщил автору в те майские дни 2003 года и спросил, есть ли материалы для публикации. Автор ему ответил, что сейчас набирает книжку и готов передать ему. Где-то 15 августа автор передал ему файл – запись на дискете с текстом книжки [15].

11 ноября 2003 года исполнялся 15 лет со дня создания Народного движения Узбекистана «Бирлик» («Единство»). Автор надеялся, что книжка будет опубликована до этой даты и станет своеобразным подарком многочисленным участникам демократического народного движения «Бирлик». Но Б.Абдуллаев сказал, что сайт открыл с помощью некоторых людей в Азербайджане и они публикуют статьи и книги на сайте «Озод-овоз».

В итоге книжка автора [15] была установлена в сайт www.ozodovoz.org только в конце декабря 2003 года. Причем не нашлось место для полного написания фамилии автора, то есть был написан «Шухрат А.». Далее: каждый 3-4 абзаца были объединены и в таком скученном виде был напечатан на сайте. Дальше – больше: 11-12 февраля 2004 года автор решил прочитать некоторые места книжки [15] и открыл сайт www.ozodovoz.org Но своего книжки там не нашел. Автор позвонил Б.Абдуллаеву и попросил помочь найти книжку в сайте. 12 февраля 2004 года Бобомурод пришел в Freedom House и по просьбе автора открыл сайт и поискал книжку. Там его не было! Просто книжка была удалена из сайта! После этого автор полностью прекратил сотрудничество с Б.Абдуллаевым.

Следует добавить, 6 марта 2006 года автор на сайте www.ozodovoz.org открыл страницу «Книги». Но там не было ни одной книги, в том числе книга автора.

По инициативе бывшего депутата Верховного Совета СССР (он был избран от комсомольской организации Узбекистана в 1989 году), сопредседателя Народного движения Узбекистана «Бирлик» Пулат Охунова (родился 13.03.1962 г.) 10-12 ноября 2003 года в актовом зале гостиницы «Саёхат» («Путешествие») состоялся конференция демократов Узбекистана на тему: «Узбекистан вчера, сегодня и завтра». На этой конференции автор 11 ноября выступил и кратко сказал о проблемах земельной реформе в Узбекистане, о негативных явлениях из-за бедности дехкан, напомнил сидящим в зале о двух Обращениях, один из которых был отправлен руководству Узбекистана (см. 4-параграф) и предложил совместно организовать сбор необходимого количества – более 400 тысяч подписей граждан для проведения референдума по земельному вопросу. В большом зале сидели где-то сто демократов и большинство одобрительно отнеслись к предложению автора. Но только Бобомурод Абдуллаев выступил против некоторых фактов и слов автора, хотя он этот же текст Обращения подписывал 25 сентября 2003 года и тогда не возразил.

Данная статья не о Б.Абдуллаеве. Поэтому здесь нет возможности анализировать его те критические слова и другие поступки. На основе вышеизложенного автор, как один из постоянных радиослушателей радио «Озодлик» и знающего Б.Абдуллаева с 2002 года, совершенно не согласен с такими эпитетами Р.Кулдашева о нем: «Самый ведущий и профессиональный журналист … Это признавали и мы журналисты, и слушатели» [12]. Бобомурод Абдуллаев просто посредственный журналист, придерживающийся линию далекой от истинной и открытой демократии, служащий не к объединению, а к разъединению демократов Узбекистана . . .

ПРОДОЛЖЕНИЕ СЛЕДУЕТ

Шухратжон АХМАДЖОНОВ

(Статья 17, 8-15 марта 2006 года) «ОЗОДЛИК»КА ДОИР: ОТНОШЕНИЕ К ВЫСТУПЛЕНИЮ РАХМАТЖОНА КУЛДАШЕВА

Ложь, к которой наполовину примешивается правда, есть худшая ложь (Ярмига ёлғон қўшилган ҳақиқат – энг ёмон ёлғондир”. [1, с. 249]
С.МАЙЛС

Истина даже самая нищая и нагая, прекраснее и возвышенней разряженной и блистательной лжи. [1, с. 219]
И. НЬЕВО

СОДЕРЖАНИЕ

1. О журналисте Пражского бюро радио «Озодлик» Октамбек Каримове (Сарвар Усмоне).

2. О журналисте Пражского бюро радио «Озодлик» Замира Эшановой (Зебунисо).

3. О протестных выступлениях женщин-мусулманок в Ташкентском рынке Чорсу осенью 2002 – весной 2003 годов, избиение журналистов Х.Кутбиддинова и Ю. Расулова 7 марта 2003 года на рынке Чорсу и о трех обращениях автора по этому поводу Р.Кулдашеву.

4. О трех интервью автора осенью 2003 года в Ташкентский бюро «Озодлик» по поводу проведения референдума по вопросу введения частной собственности на землю в Узбекистане и как эти интервью не были отправлены в Пражский офис «Озодлик».

5. О журналисте Бобомурод Абдуллаеве.

6. О журналисте радио «Озодлик» в Ферганской долине РУз Носир Зокире.

7. О болезни Рахматжона Кулдашева.

8. Некоторые выводы.
Литература.

Известно, что бывший руководитель Ташкентского бюро радио «Озодлик» («Свобода») Рахматжон Кулдашев (работал под псевдонимом Жамшид Шомуродов) 9 февраля 2006 года выступил на пресс-конференции в Ташкенте [2]. Скажу откровенно: он льёт грязь на хороших и честных журналистов Пражского офиса Узбекской редакции радио «Озодлик».

Автор данной статьи с середины 1970 годов часто слушал передачи русской редакции «Свобода», наряду с «Голос Америки» и редко передачи на узбекском языке. Регулярно начал слушать узбекскую редакцию радио «Озодлик» с начала 1990-годов. Автор с многими журналистами радио «Озодлик» встречался неоднократно и беседовал, а также им давал много раз интервью. Поэтому он в этой статье излагает и анализирует некоторые события на основе конкретных примеров и личных контактов с Р.Кулдашевым, а также с журналистами, о которых пишет Р.Кулдашев.

1. О ЖУРНАЛИСТЕ ПРАЖСКОГО ОФИСА «ОЗОДЛИК» ОКТАМБЕК КАРИМОВЕ (САРВАР УСМОНЕ)

Насколько известно автору, Октамбек Каримов с середине 1990-годов работал корреспондентом радио «Озодлик» в Ошской области Республики Кыргызстан (на узбекском это имя пишется Уктамбек, но у него на адресе электронной почте написан Каримов Октамбек karimovo@rferl.org , видимо у него в паспорте написан Октамбек). У него журналистский псевдоним Сарвар Усмон. Он обычно готовил материалы очень интересно, просто, излагая суть. Причем он умел затрагивать и темы грубой работы спецслужб Кыргызстана, и жизнь простых людей. Уместно привести один подробный пример, которую он передал через «Озодлик» 9-10 декабря 2000 года.

Шавкат Сотволдиев живет в городе Ош Республики Кыргызстан. Он родился в 1945 году, пенсионер, инвалид 2-группы. 9 сентября 2000 года на улице Мажнунтол город Ош его остановили двое мужчин в гражданской одежде и начали его обыскивать. Шавкат удивившись спросил: «Кто вы?». Один из них показал документ, что он сотрудник Службы национальной безопасности Кыргызстана. А второй сунув свою руку в карман Шавката, оттуда «вытаскивает» маленький блестящий пакетик. Его сопровождают в отделение милиции. Приглашают со двора двоих свидетелей. Старший лейтенант милиции составляет протокол о том, что в его кармане найден пакетик, и двое свидетелей расписались. Ш.Сотволдиев отказался подписывать этот протокол. Когда старший лейтенант милиции и свидетели вышли из комнаты, туда вошли несколько сотрудников, в том числе полковник милиции. Они объясняя ему, какие наказания ждут человека, попавший с наркотиком, его начали пугать. Этот допрос продолжался до 23 часа ночи. Затем его сопроводили в камеру и заперли снаружи.

На следующий день – 10 сентября его до 12 часов не выпускали из камеры и ему не давали пищу. В 12 часов пришли сотрудники и Ш.Сотволдиеву сказали: «В вашей махалле (квартале) есть люди, занимающиеся купля - продажей наркотиков. Вы войдете в их доверие и будете нам сообщать». После стольких мучений Шавкат поневоле сказал «Хорошо!» и дал согласие. Он написал текст под диктовку сотрудников, озаглавленный «О сотрудничестве». Они написали все данные о его братьях. Только после этого – вечером 10 сентября 2000 года ему разрешили уйти домой.

Вернувшись домой, его начал мучить совесть: «Почему я должен стать доносчиком, стукачом?» Он посоветовался с некоторыми друзьями и родственниками. Они ему посоветовали так: «Ты не шути с чиновниками, с ними не спор». После долгого размышления, он через две недели письменно сообщил о случившемся руководству Ошской областной организации Службы национальной безопасности (СНБ) Республики Кыргызстан (РК), депутатам Жукорге Кенгеса (парламента) РК, радио «Озодлик» и еще нескольким организациям. Тем самым он начал борьбу за восстановление своего доброго имени.

Прошли дни. И вот в один из дней к нему домой пришли те двое сотрудников СНБ РК. Они обратились к нему просьбой: «Что за человек вы? Вы написали письма многим организациям. Нам различные начальства не дают покоя. Теперь напишите пожалуйста встречное заявление и тем самым заберите свое заявление «О сотрудничестве». После стольких мучений совести, Ш.Сотволдиев отказался писать такое встречное заявление. Они то утром, то вечером приходя к нему домой по несколько раз, просили его написать эту коротенькую записку. Затем к решению данной проблемы включился их начальник и попросил: «Джигиты ошиблись по молодости, простите их». Только после этого он написал записку такого содержания: «Прошу приостановить принятие мер». В конце радиопередачи Шавкат Сотволдиев сказал: «Я пришел к выводу, что в нашем Кыргызстане можно бороться за правду!»

Какое прекрасное, чистосердечное, человеческое изложение одного события, происшедший в жизни простого гражданина, инвалида второй группы Шавката Сотволдиева. Оказывается можно не быть ябедником, доносчиком, стукачом, и жить честно, чистой совестью, жить не по лжи!

Автором этого прекрасного рассказа, переданный 9-10 декабря 2000 года по радио «Озодлик» является Сарвар Усмон, то есть Октамбек Каримов.

Также помню его интересный материал о простом арбакеше, о его проблемах, о том, как некоторые чиновники отобрали у него тележку и после вмешательства журналиста Сарвара Усмона, возвратили его орудие труда и средство заработки денег для обеспечение семьи. Таких интересных передач он за эти годы подготовил и передал в эфир сотни.

Еще один пример. Он на протяжение нескольких лет встречался с одним и тем же учителем, который получил несколько гектаров земли после земельной реформы в Кыргызстане. Учитель рассказывал о своих годичных расходах и доходах. Это было достаточно интересным на примере конкретной семьи, живущий в сельской местности. Автор не помнить другого журналиста, кто вот таким образом на протяжение нескольких лет анализировал фермерство, предпринимательство, семейный бюджет конкретного гражданина.

Где-то в сентябре 1999 года автор этой статьи даже планировал поехать из Ташкента в город Ош, чтобы лично встретиться Октамбек Каримовым, поблагодарить его за искренние и хорошие материалы, прозвучавшие по радио «Озодлик», а также побеседовать с ним. Но из-за некоторых обстоятельств тогда не удалось съездить в город Ош, к нему домой.

Если автор не ошибается, О.Каримов в 2002 году был приглашен на работу в Пражский офис «Озодлик». Он с того времени до сих пор продолжает там работать. Он действительно достоин работать в Пражском офисе радио «Озодлик».

И вот о таком журналисте, как Октамбек Каримове (Сарвар Усмоне), журналист Рахматжон Кулдашев пишет следующее: «Журналист Пражского офиса Уктам Каримов также не уставал отмечать: «Журналисты Ташкентского офиса – наши солдаты, вы будете готовить материалы в такой форме, как скажем мы». И что же делать нам, готовить материалы, как укажет узбекская служба или соблюдать радио миссию?» [3] Какую миссию придерживался Р.Кулдашев, напишем ниже – в ходе изложение статьи.

Здесь уместно рассказать одну историю, касающиеся автора, Октамбек Каримова и Рахматжон Кулдашева. Автор в 2000 году написал книжку [4]. Он набрал ее на компьютере в доме известного демократа Узбекистана (по его просьбе не привожу здесь его фамилию) и копируя, начал распространять среди друзей, знакомых и знаменитых людей. Он с конца 2000 года начал писать книгу «Гап-гаштакдан – Жадидчилик харакатига» («От посиделок – к движению Джадидизма» (джадид – арабское новое). В этой книге излагался пути развития третьего института демократии – негосударственных некоммерческих организации (ННО) на основе гап-гаштак (посиделок), который имеет 4-5 тысячелетнюю историю и в настоящее время широко распространено среди тюркских и персидских народов, в том числе узбеков.

После террористических актов в США 11 сентября 2001 года и начала военных операции против талибан в Афганистане, узбекские силовики решили воспользоваться ситуацией и провести очередной виток репрессии против демократов, а также заставить к сотрудничеству со спецслужбами полицейского режима Узбекистана. Автор был арестован 30 октября 2001 года и 20 дней держали в спецприемнике (тюрьме) Ташкентского гор. ГУВД. Затем 19 ноября 2001 года судили в Хамзинском райсуде по уголовным делам обвинив по статье 184 («распространение материалов, направленных на создание паники среди населения») Кодекса административной ответственности и дали 15 суток. К тому времени автор написал большую часть данной книги в рукописном виде. После 36-дневного заточения автору никто не предоставил компьютер для набора этой книги. Поэтому он первую часть книги объемом 210 страниц напечатал на своем пишущей машинке с января 2002 по январь 2003 года, затем сброшюровал.

Но при существующем в Узбекистане полицейском режиме нет никаких гарантий, что в один прекрасный день весь труд, проделанный вами денно и нощно, не будет конфискован и уничтожен. Очевидным примером является арест известной правозащитницы, журналиста, руководителя правозащитной организации «Утюраклар» («Пламенные сердца») Муътабар Таджибаевой. Ее арестовали вечером 7 октября 2005 года в доме (адрес: г. Маргилан, улица Зухро, дом 31, квартира 31) и без предъявления санкции прокурора, без составления протокола забрали ее 6-летний журналистский материал, то есть дела, статьи, видеокассеты, аудиокассеты, компьютер вплоть до мобильного телефона [5]. Суд над ней начался 30 января и 6 марта 2006 года Куйи Чирчикский районный суд по уголовным делам Ташкентской области РУз (в городе Дустобод, в 70 километрах от Ташкента) приговорил ее к восьми годам лишения свободы.

Автор оберегая свой труд от такой участи, запланировал один экземпляр первой части книги «Гап-гаштакдан – Жадидчилик харакатига» объемом 210 страниц передать кому-нибудь из знакомых, живущий в зарубежной стране. В те 2001-2002 годы автор часто заходил в Ташкентский бюро радио «Озодлик» и давал интервью, комментировал некоторые события. Он знал, что журналисты «Озодлика» часто выезжают в Прагу, и оттуда приезжали журналисты в командировку в Ташкент. Поэтому автор решил один экземпляр книги с сопроводительным письмом передать именно журналисту Октамбек Каримову. С этой целью он в январе 2003 года пришел и встретился тогдашним руководителем Ташкентского бюро «Озодлик» Рахматжон Кулдашевым. Автор кратко изложил ситуацию и попросил передать письмо с книгой Сарвар Усмону (он тогда не знал его фамилию) через кого-нибудь из журналистов, кто поедет в Прагу или приедет сотрудник оттуда. Рахматжон принял книгу и письмо на имя Сарвар Усмона (О.Каримова). (К сожалению, в то время автор не умел пользоваться Интернетом. Этот навык начал приобретать с весны 2003 года, когда открылся ресурсный центр Ташкентского бюро Freedom House (Дом свободы). Первую статью на Интернет-сайт www.centrasia.ru автор самостоятельно научился и отправил 25 августа 2004 года, которая была напечатана (см. [6].)

В дальнейшем автор ждал отправку книги и несколько раз спрашивал Р.Кулдашева. И каждый раз он говорил, что книга и письмо находиться здесь – в бюро. Где-то через два месяца автор понял, что Рахматжон не собирается выполнить свой обещание – отправить книгу в Прагу. Поэтому автор еще раз пришел в Ташкентское бюро «Озодлик» и забрал свой письмо и книгу без лишних слов.

Возникает вопрос: если он не собирался отправить книгу автора, то зачем взял ее и обещал? Видимо, он решил сам ознакомиться и кое-кого … ознакомить новой книгой, где были изложены интересные, нестандартные, критические идеи, факты и решения некоторых проблем. Автор сомневается, что он хотя бы сообщил о письме и книге самому Октамбеку, хотя он почти ежедневно связывался с Пражским бюро «Озодлик» и по телефону, и через Интернет. Порядочность Рахматжон Кулдашева вот на таком уровне …

2. О ЖУРНАЛИСТЕ ПРАЖСКОГО БЮРО РАДИО «ОЗОДЛИК» ЗАМИРА ЭШАНОВОЙ (ЗЕБУНИСО)

Р.Кулдашев пишет следующее: «Радио «Свобода» неоднократно теряло своих слушателей. Я в течение около 10 лет в Ташкентском бюро дважды преодолел кризис, нанесший урон радио. Первый кризис возник в связи с назначением на должность директора Якуба Турона. Выходец из Афганистана Якуб Турон был человеком мягким по природе, доверчивым и сентиментальным. Деятельность радио оказалось целиком в руках Замиры Эшановой и тогдашнего руководителя Ташкентского бюро Ф.Яквалходжаева.

Они же привели радио к кризису. А именно, они взяли стрингерами двоих корреспондентов из местного радио. Те же в свою очередь выдавали в эфир устаревшие материалы, переданные через местные радио. В результате такой практики у слушателей сложилось отрицательное мнение о радио»

Вот здесь Р.Кулдашев излагает полуправду. Во время руководства Ташкентского бюро Фуркат Яквалхужаева, радио «Озодлик» терял своих слушателей, так как он не допускал многих интересных сообщений представителей оппозиции, в том числе автора этой статьи. Это во-первых. Во-вторых, действительно Фуркат взял в качестве стрингера корреспондента из местного радио, автор одного из них знает. Он с виду был симпатичным молодым человеком где-то 30 лет, но малоинтересным и малознающим в области демократии и оппозиции. Поэтому автор его фамилию в свой блокнот не записал и не запомнил. После увольнения Ф.Яквалхужаева и перехода на другую работу Якуб Турона, этот корреспондент местного радио был уволен из радио «Озодлик». Насколько известно автору, он до сих пор продолжает работать в местном радио. Все вышеизложенное является правдой.

Возникает вопрос: если в Пражском офисе Узбекским отделением радио «Озодлик» («Свобода») руководить Якуб Турон, а в Ташкентском бюро руководить Ф.Яквалхужаев, и они решают кадровые вопросы, то причем тут обвинения в адрес корреспондента Пражского офиса Замира Эшановой? Вот именно в этом случае Р.Кулдашев излагает полуложь.

Расскажем об одной встречи автора с Замира Эшановой и о его результатах. Насколько помнить автор, в 1998 году в Ташкент из Праги приехала журналист З.Эшанова. Состоялся встреча президента РУз И.Каримова и несколько журналистов, в том числе с Замира Эшановой. Данную встречу показывали по узбекскому телевидению. В то время автор часто заходил в Ташкентское бюро «Озодлик», который находился по адресу: г. Ташкент, Юнусабадский район, ул. Муртазаева, дом 6, квартира 89 (тогда руководителем этого бюро был Фуркат Яквалхужаев). Здесь – в бюро на следующий день состоялся беседа автора с журналистом З.Эшановой. В ходе беседы она интересовалась мнением автора о ситуации в Узбекистане.

Автор изложил следующее видение ситуации: есть многим известные три политические силы – номенклатура, то есть бывшие коммунисты, находящиеся у власти, также силы религиозного направления и разрозненная и слабая демократическая оппозиция. Но есть еще скрытая политическая сила, состоящая из силовиков, во главе которого стоит лично сам президент И.Каримов. Поэтому многие трудности и трагические события в Узбекистане происходят по ведению или из-за преступного халатного отношения к своим должностным обязанностям этой скрытой силы. Вот так приблизительно и осторожно автор постарался объяснить свою точку зрения по поводу ситуации и происходящих событий в Узбекистане.

В конце беседы автор затронул вопрос о передачах радио «Озодлик». Автор попросил организовать передачу о знаменитом узбекском хофизе (хофиз араб. искусный певец) Шерали Жураеве (сведения о нем приведены в статье [7]). Автор является поклонником таланта Ш.Жураева с 1970 года. Он также сказал, что Ш.Жураев автор более одной тысячи песен и что такие люди рождаются раз в столетия. Но авторитарный политический режим Узбекистана ему не разрешает выступить в концертных залах нашей страны. Его последний многодневный концерт в концертном зале в Ташкенте состоялся в конце 1991 года.

Прошло несколько дней и по радио «Озодлик» начали передавать где-то 10 минутные передачи с участием хофиза Ш.Жураева. Общее количество таких передач был где-то 5-6. Эти записи бесед был сделан З.Эшановой в доме Ш.Жураева. Если учесть, что в Узбекистане и в соседних Центральноазиатских республиках живут миллионы поклонники таланта и песен Шерали Жураева, то не удивительно, что благодаря именно этой передачи З.Эшановой рейтинг, степень популярности радио «Озодлик» в 1998 году увеличился в несколько раз!

Где-то в 2002 году один из руководителей Узбекской службы «Озодлик» в Праге Азизуллах Аррал также провел длительную беседу с хофизом Шерали Жураевым. Они тоже были переданы через радио эфир цикл радиопередач. Автор в 1998 и 2002 году записал беседу и песни Ш.Жураева в с помощью магнитолы на аудиокассету. Автор вчера-сегодня прослушал аудиозаписи тех радиопередач. Они ничуть не устарели. Хорошо было бы, если руководство радио «Озодлик» повторно поставили бы этих цикл передач в эфир о хофизе Ш.Жураеве, подготовленные талантливыми журналистами Замира Эшановой и Азизуллах Аррал. Лучший вариант организации такой передачи: еще раз встретиться с Ш.Жураевым, записать теперь беседу с ним 2006 года. И перед тем, как включить передачу с Ш.Жураевым 2006 года, передать цикл передач с ним 1998 и 2002 годов.

У некоторых читателей может возникнет сомнения относительно автора, который пишет о многих корреспондентах и руководителях Пражского и Ташкентского бюро радио «Озодлик». Поэтому здесь уместно привести одно фото. История его таково. В октябре 1998 года – перед уходом на другую работу, в Ташкент приехал тогдашний руководитель Узбекской службы «Озодлик» Якуб Турон. По инициативе автора совместно с Кахрамон Гулямовым (он по радио «Озодлик» выступает под псевдонимом Камрон Алиев) 29 октября организовали плов в чайхане вблизи Ташкентской телебашни и пригласили Якуб Турона, Ф.Яквалхужаева и около десяти демократов. (Эту чайхану жители Ташкента называли почему-то «Боксерский». В 1999-2000 годы на левом берегу речки установили памятник и построили музей репрессированных. В ходе реконструкции был разрушен и Боксерская чайхана, которая находилась на правом берегу на достаточном расстояние от речки.) Профессор Шоди Каримов приготовил очень вкусный плов, как говориться пальчики оближешь.

В ходе где-то двухчасовой беседы автор задал один вопрос-предложение Якуб Турону: «Радио «Озодлик» делает доброе дело информируя наш народ правдивой информацией. Но один час передачи – это очень мало. Нельзя ли продлить продолжительность радиопередачи на узбекском языке хотя бы еще на час?». Я.Турон ответил: «Для этого необходимо увеличить эфирное время, количество журналистов-узбеков и все это вместе требует выделение определенных финансовых средств. То есть это зависит не от нас, а от нашего руководства».

После трагедии в Нью-Йорке 11 сентября 2001 года и начала антитеррористических боевых действий в Афганистане, было разрешено увеличить радиопередачи на узбекском языке в два раза, то есть добавили еще час. Соответственно был увеличен штат сотрудников и объявлен конкурс для набора в Ташкентский бюро радио «Озодлик».

В тот день – 29 октября 1998 года в соседней комнате чайханы собрались группа писателей, поэтов и литераторов. Автор, как фотограф, предложил совместно сфотографироваться на память. Ниже приводим эту фотографию.

Фото 1. Группа писателей, поэтов, литераторов и демократов Узбекистана. На первом ряду (слева направо): Шариф Ишимов (один из основателей совместно с автором Республиканской партии Узбекистана в 1994 году, участник Великой Отечественной войны [1924-2000]), профессор Шоди Каримов (основатель партии Истиклол йули («Путь независимости»), [1933-10.09.2001]), бывший руководитель Узбекской редакции радио «Озодлик» в Праге Якуб Турон, знаменитый литератор Озод Шарафитдинов [1.03.1929-4.10.2005], профессор Олимжон Каримов (основатель партии Озод Дехконлар («Свободные Земледельцы» [6.06.1926-8.02.2006]), поэт Мирпулат Мирзо (автор стихотворения одного из вариантов гимна Республики Узбекистан). На втором ряду (слева направо): Шухратжон Ахмаджонов (автор статьи), Сайфиддин … (был приглашен К.Гуломовым, как член клуба «Народной дипломатии»), бывший руководитель Ташкентского бюро «Озодлик» Фуркат Яквалхужаев, знаменитый поэт Рауф Парфи [27.09.1943 -28.03.2005], кандидат медицинских наук Хайитбой Абдуллаев (1945), кандидат физико-математических наук Кахрамон Гуломов (руководитель клуба «Народной дипломатии», псевдоним Камрон Алиев), …

3. О ПРОТЕСТНЫХ ВЫСТУПЛЕНИЯХ ЖЕНЩИН-МУСУЛМАНОК В ТАШКЕНТСКОМ РЫНКЕ ЧОРСУ ОСЕНЬЮ 2002 – ВЕСНОЙ 2003 ГОДОВ, ИЗБИЕНИЕ ЖУРНАЛИСТОВ ХУСНИДДИНА КУТБИДДИНОВА И ЮСУФ РАСУЛОВА 7 МАРТА 2003 ГОДА НА РЫНКЕ ЧОРСУ И О ТРЕХ ОБРАЩЕНИЯХ АВТОРА ПО ЭТОМУ ПОВОДУ РАХМАТЖОНУ КУЛДАШЕВУ

Известно, что в Узбекистане на протяжение более десяти лет ежегодно необоснованно осуждались и осуждаются сотни и тысячи мусульман под предлогом борьбы с религиозным экстремизмом, терроризмом, обвиняя их в членстве в религиозной партии «Хизбут-тахрир», надуманного религиозного течения «Акромия» и так далее.

Где-то после 2000 года в Ташкенте и в областях женщины-мусульманки ездили друг другу в гости, вместе совершали намаз (совершаемый пять раз в день обязательные молитвы у мусульман), изучали некоторые религиозные книги, изданные в Ташкенте, в том числе изучали Коран, а также обсуждали свои семейные проблемы. Часть из этих женщин были женами осужденных и их мужья отбывали многолетнее тюремное наказание за свои религиозные убеждения. Профессиональные стукачи, доносчики, надзиратели в махаллях и их руководство не знали как с этим бороться, как внедрить в эти многочисленные женские кампании своих осведомителей.

Автор с осени 1997 года по осень 2005 года работал фотографом и часто ездил по городу Ташкента. Он неоднократно наблюдал такую ситуацию. В автобус входят 2-3 женщин-мусульманок в хиджабе (хиджаб араб. вуаль, покрывало). За ними входить мужчина средних или старших лет, пузатый или полулысый. Эти женщины стоя или сидя, вполголоса ведут беседу (вообще-то мусульманки, кто читает намаз, достаточно спокойные и редко когда поднимают тон голоса). Тот мужчина начинает вести себя нервозно. Действительно, что он напишет в донесение своему начальству …

Чтобы этим посиделкам женщин-мусульманок нанести удар и запретить такие сборы, силовикам нужно было спровоцировать какую-то акцию со стороны этих женщин. Им кто-то посоветовал выразить свое коллективное недовольство в центре Ташкента – на рынке Чорсу. И вот где-то осенью 2002 года группа мусульманок пришли в Чорсу, встали в одном из самых людных мест и раскрыв плакаты, начали свою акцию. Конечно, сотрудники милиции и спецслужб применяя против них сил, затаскивали их в автобусы и увозили в ближайшее райуправление внутренних дел (РУВД). Об этих событиях на рынке Чорсу журналисты рассказали в тот же день по радио «Озодлик» и «Би-би-си».

Когда такая акция повторился дважды, автор пришел в бюро радио «Озодлик» и сказал, что эти женщины-мусульманки должны подать заявление в Ташкентский городской хокимият на проведение собрание в помещение (в открытых местах собрания, митинги в Узбекистане были запрещены с 21 октября 1989 года и до сегодняшнего дня этот запрет остается в силе). Если хокимият даст разрешение на проведение такого собрания, то в тот зал можно пригласить представителей хокимията, корреспондентов узбекских и зарубежных средств массовой информации и рассказать о всех своих проблемах и происходящих беззакониях. Если хокимият откажет и запретить проведение такого собрания, тогда вина останется на стороне хокимията. В этом случае можно выступить с обвинением в нарушение прав человека со стороны государственных структур, в том числе хокимията. Причем пикет надо было проводить не на рынке, а перед зданием хокимията или государственных учреждений.

Наши простые узбечки-мусульманки плохо знали законодательство. Большинство из них слушали радио «Озодлик», так как хотели услышать результаты выступления в Чорсу.

Такие акции женщин-мусульманок прошло более пяти раз. Автор трижды обращался лично Р.Кулдашеву с просьбой разрешить обратиться по радио этим женщинам, чтобы они подали письменное заявление в Ташкентский городской хокимият на проведение собрание. Но Р.Кулдашев не разу не разрешил автору выступить по радио «Озодлик» по этому вопросу.

В результате силовики применяя силу, арестовывали этих женщин и составляли протокол о нарушение статьи 184 «Изготовление или распространение материалов, содержащих угрозу общественному порядку и безопасности граждан» Кодекса РУз об административной ответственности. И на первый раз им налагали штраф, а материалы направляли в махаллю с требованием принятие мер против них. С помощью участковых инспекторов и руководства махаллинских комитетов еще более изощренно травили их личную жизнь и их детей.

Во время мероприятий на рынке Чорсу силовики арестовывали не только протестующих женщин, но еще совершенно других женщин в хиджабе, пришедших на рынок за продуктами и товарами. Выяснив их личные данные, заносили в свои черные списки и сообщали махаллинским комитетам и участковым инспекторам по месту жительства этих безвинных женщин.

В дальнейшем прошли ряд судов, в результате которых некоторым женщинам-мусульманкам подвергли к большим штрафам или дали несколько лет тюремного заключения условно, а некоторых из них осудили и отправили в тюрьмы.

7 марта 2003 года в 11.00 часов дня где-то 40 женщин-мусульманок организовали очередной пикет на рынке Чорсу. Известно, что президент РУз И.Каримов перед 8 декабря 2002 года – в честь 10-летия принятия Конституции РУз объявил амнистию. Эти женщины требовали применение амнистии своим мужьям, находящихся в тюрьмах, иначе «Пусть президент И.Каримов и правительство уйдет в отставку». Сотрудники милиции сильно избили женщин, их хотели насильно вогнать во внутрь автобуса, женщины сопротивлялись, лилась кровь. По рассказам очевидцев и журналистов радио «Озодлик» Хусниддин Кутбиддинова (псевдоним Шайбон) и Узбекской редакции «Америка овози» («Голос Америки») Юсуф Расулова (псевдоним Бехруз) руки сотрудников милиции были в крови. Из 40 женщин восьмерым удалось избежать ареста и некоторые из них дали интервью журналистам Х.Кутбиддинову и Ю.Расулову.

После записи интервью оба журналиста стали уходить от того места. Тут за ними догнали 8-10 женщин солидного телосложения. Они обвинили обоих журналистов в попытке агрессивности, применение силы молодой девушке. Пока журналисты отвечали женщинам, что этого вообще не было, прибегают несколько мужчин и начинают избивать обоих. Затем мужчины отошли и обоих теперь начали избивать эти 8-10 женщин. Во время избиения женщины старались вырвать сумку журналистов, где находились журналистская аппаратура, блокноты, ручки и так далее. Как они вырвали оба сумки, так и женщины, кроме одной, и мужчины тут же ушли. Многочисленные сотрудники милиции молча смотрели над происходящим. Когда журналисты встали на ноги, они спросили причину избиения у женщины-участницы, которая пока была здесь. Она ответила так: «Вы оказывается взяли интервью одной женщины-мусульманки».

Через несколько дней, где-то 10 марта 2003 года, автор пришел в бюро радио «Озодлик» (адрес: г. Ташкент, Мирза Улугбекский район, улица Кори Ниёзий, 1-тупик, дом 4А) и обоих журналистов сфотографировал во дворе. Здесь уместно привести это фото.


Фото 2. Слева направо: журналист радио «Озодлик» Хусниддин Кутбиддинов (псевдоним Шайбон) и журналист радио «Америка овози» («Голос Америки») Юсуф Расулов (псевдоним Бехруз). 10 марта 2003 года.

Если Р.Кулдашев, выполняя миссию радио «Озодлик», дал бы возможность автору выступить по радио с предложением женщинам-мусульманкам о необходимости подачи заявления в Ташкентский городской хокимият на проведение собрания, то могли бы спасти многих честных, добросовестных, мужественных женщин от преследований и осуждений со стороны полицейского режима Узбекистана. Может быть дело не дошло бы до выступления и кровавой расправы над женщинами на рынке Чорсу, а также не были бы избиты и ограблены журналисты Х.Кутбиддинов и Ю.Расулов 7 марта 2003 года. Слёзы этих невинных женщин и их детей в первую очередь лежит на совести правителей существующего полицейского режима Узбекистана, а также на бывшем руководителе Ташкентского бюро радио «Озодлик» Рахматжона Кулдашева!

ПРОДОЛЖЕНИЕ СЛЕДУЕТ

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (ДАВОМИ 7)

4.6. АНВАР КАРИМОВ ТОБУТИ ВА 1990 ЙИЛ 28 АПРЕЛ ВОҚЕАЛАРИ

1990 йил 25-26 апрель воқеаларидан сўнг ҳам Ўзбекистонга келтирилаётган аскар тобутларининг сони камаймади. 1990 йил 28 апрель куни Тошкент аэропортига ўзбек аскарларининг жасади солинган яна учта темир тобут олиб келинди. Шу куни бўлиб ўтган воқеалар ҳақида «Бирлик» газетасининг 1990 йил май ойида чиққан 16-сонидаги «Тазйиқлар тўхтатилсин» мақоласида қуйидагича ёзилган.

«28 апрель куни Тошкент аэропортига яна учта темир тобут олиб келинди. Улардан бирида Марғилон шаҳридан хизматга чақирилган Анвар Каримов мурдаси ҳам бор эди. Ғам-аламдан ғазабга келган А.Каримовнинг қариндош-уруғлари аэропортдан тобутни тўғри Ўзбекистон Президенти қароргоҳининг эшиги олдига олиб келиб қўйишган ва унинг чиқишини талаб қилишган. Воқеадан хабар топган «Бирлик» ва «Тумарис» вакиллари ҳам зудлик билан бу ерга етиб келишган. Оддий милиционерлар ўз бошлиқларининг келганларни ҳайдаш ва тобутни бу ердан олиб кетиш тўғрисидаги буйруқларини бажаришдан воз кечишган. Тарихда биринчи марта милиционерлар ўз фикри билан иш қилишган. Шундан кейингина жумҳурият Президенти темир тобут олдига тушишга мажбур бўлган. Йиғилган одамлар унга ўз талабларини очиқ-ойдин айтишган. И.Каримов бутун кучини ишга солиб бу аҳволни тузатишга ваъда беришини баён этган. Бу ваъдалар қандай бажарилишини яқин келажак кўрсатади.»

Ҳозир келтирилган матндан кўринадики, мақола муаллифи ушбу воқеаларда бевосита иштирок этмаган. Аслида 28 апрель куни эсда қоларли воқеалар кўп бўлган эди. Ўзбекистон Мустақилликка эришиш арафасида бўлиб ўтган ушбу воқеалар Ўзбекистон тарихи билан боғлиқлигини ҳисобга олиб, уларнинг бевосита иштирокчиси ва ташкилотчиларидан бири сифатида бу ҳақда батафсилроқ ёзишим ўринлидир.

Мен ўша пайтлар Бирлик халқ ҳаракати Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг биринчи ўринбосари ва Мирза Улуғбек туман ташкилотининг раиси эдим. Бирлик халқ ҳаракатининг маркази ҳисобланмиш Дархон даҳасидаги Пишпек кўчаси 21-уйга ҳар куни келиб, у ердаги бошқа бирликчилар билан биргаликда ташкилий ишлар олиб борардик.

28 апрель эрталаб соат 9-ларда Бирлик халқ ҳаракати Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг хотин-қизлар масалалари бўйича ўринбосари, «Тумарис» Хотин-қизлар уюшмасининг энг фаол аъзоларидан бири Маҳбуба Қосимова қўқонлик Муяссар деган қиз билан Бирлик марказига борган. У ерда котиблик вазифасини бажараётган шоир Ёдгор Обид билан бироз гаплашиб ўтиришган. Шунда эшикдан марғилонлик Бирликчи Абдуҳалил бир киши билан бирга кириб келишган. У: «Ёрдамларинг керак. Бир биродаримиз ўғлининг ўлигини армиядан бугун олиб келишади», деган. Унинг ёнидаги киши армияда ўлдирилган аскар Анварнинг тоғаси эканлигини билгач Маҳбуба Қосимова унга таъзия билдирган ва шундай деган: «Анваржон ўзидан бошқа ўзбекистонлик йигитларга хизматини давом эттирсачи». Шунда тоғаси: «Қандай қилиб?» деб сўраган. Абдуҳалил бу саволга жавоб тариқасида: «Президент олдига олиб чиқсакчи?», деган. Маҳбуба Қосимова: «Агар иложини қилолсак яхши бўларди!» деб, сўнгра Ёдгор Обидга қараб: «Таваккал қилсакчи», деган.

Шу қисқа суҳбат асосида Бирлик марказидаги тўрт киши Анваржон ётган тобутни бошқа Бирликчилар билан биргаликда Президент олдига олиб боришга келишишган. Шундан сўнг Абдуҳалил билан аскарнинг тоғаси аэропортга жўнаб кетган.

Маҳбуба Қосимова: «Ёдгорака, мен Муяссар билан аэропортга кетаяпман. Штабга келган Бирликчиларни Гагарин паркига жўнатайверасиз», деган. Бирлик марказининг эшигидан чиқаётганларида рўпарадан Қўчқор Ахмедов ва Абдуфаттоҳ Маннопов кириб кела бошлаган. Улар билан салом-алик қилгач Маҳбуба Қосимова: «Биз аэропортга кетаяпмиз. Яна уч-тўрт бирликчиларни олиб аэропортга етиб боринглар», деб айтган.

Маҳбуба Қосимова аэропортда аскар Анваржоннинг отасини ҳам учратган ва унга далда бериб: «Ака, фарзандингиз бевақт нобуд бўлибди. Бандаликда энди. Битта маслаҳатимиз бор, агар Сиз хўп десангиз. Анваржонни Президент олдига олиб борсак. Агар шу иш амалга ошса, бизлар ҳарбий қисмлардаги фарзандларимизни бевақт ўлимдан сақлаб қолган бўламиз», деган. Анваржоннинг отаси: «Менинг фарзандим нобуд бўлди. Агар яхши натижа берса, мен розиман», деб жавоб берган.

Охирги тўрт абзац маълумотларни Маҳбуба Қосимова 2003 йил 11 август куни ушбу китобнинг биринчи нашрини ўқиб чиққач гапириб берди ва мен китобнинг кейинги нашрларида ёздим.

4.7. БИРЛИКЧИЛАР ТОШКЕНТ АЭРОПОРТИДА

Мен 28 апрель куни эрталаб соат 9.30 ларда Бирлик марказига кириб борганимдан шоир Ёдгор Обид: «Шуҳратжон, Тошкент аэропортига яна учта аскар тобутини олиб келишибди. Тобутни Президент қароргоҳига олиб бориш режалаштирилди. Бир гуруҳ Бирликчилар аэропортга кетишди. Аскар тобутларини суратга олиш учун битта фотоаппарат керак. Иложи борми?», деб сўради. «Менда фотоаппарат бор, уйимдан олиб аэропортга бораман», деб жавоб бердим. Сўнгра шу ерда турган Бирликнинг Ҳамза туман ташкилоти раиси Салават Умурзоқовга қараб: «Салават, мен аэропортга кетаяпман. Биз у ердан аскар тобутини олиб тўғри Президент қароргоҳига борамиз. Сиз эса ҳозир шу ерга келадиган бирликчиларни олиб Президент қароргоҳи олдида кутиб туринглар. Уларга фақат Президент билан учрашишга борамиз, деб айтинг, токи аскар тобутини олиб бораётганимизни баъзи бир орган одамлари билмаганлари маъқул», дедим.

Мен 1964 йилдан бери фотография билан шуғулланганлигим сабабли Бирлик халқ ҳаракатида ҳам баъзи бир воқеаларни ва бирликчиларни суратга олиб юрадиган «Зенит-Е» фотоаппаратим бор эди. Мен зудлик билан Ховос номли кўчадаги ижарадаги уйимга бориб фотоаппаратимни олдим ва Тошкент аэропортига етиб бордим. У ерда бирликчилардан 12-15 киши тўпланишганди.

Аскар тобутларини аэропортдан олиб чиқиб беришларини икки соатлар кутдик. Аэропортдаги бирликчилар орасида Бирлик халқ ҳаракати жумҳурият ташкилотининг раисдоши, Тошкент Консерваториясининг профессори Зоҳид Ҳақназаров ҳам бор эди. Тобут аэропортдан олиб чиқилавермагач, Зоҳид ака мени сал четга чақириб: «Шуҳратжон, мени оркестр кутиб турибди. Ҳозир етиб бормасам бўлмайди. Энди аскар тобутини Президент олдига олиб бориш ишларига ўзингиз раҳбарлик қиласиз», деди. Мен: «Майли, Сиз бораверинг. Биз шунча бирликчилар билан бу ишни амалга оширишга ҳаракат қиламиз», дедим.

Аскар Анвар Каримовнинг отаси ўз ўғлининг темир тобутини Марғилонга олиб кетиш учун «Тез ёрдам» белгили машинада келган экан. Темир тобутни кузатиб келган рус зобити ва аскарни енгил автомашинага ўтқазиб, Марғилонга жўнатиб юбордик. Анвар Каримов жасади солинган темир тобутни Марғилондан келган ўша «Тез ёрдам» машинасига бирликчилар олиб кириб жойлаштиришди.

Мен 1985 йилдан бери Совет Қуролли кучларининг заҳирадаги капитан унвонига эга бўлганлигимга қарамай аскар жасади солинган темир тобутни биринчи марта кўриб турардим. Темир тобут катта ва бесўнақай бўлиб, уни ушласангиз аъзои баданингизга совуқлик таъсир этиб, этингиз аллақандай жимирлаб кетар эди…

Маҳбуба Қосимова: «Шуҳратжон, Сиз Президент қароргоҳига борадиган йўлни яхши биласиз. Шунинг учун «Тез ёрдам» машинасига чиқиб, йўл кўрсатиб борсангиз», деди. Рози бўлдим ва «Тез ёрдам» машинасининг темир тобут жойлаштирилган бўлимига кирдим. Ҳайдовчи ёнидаги олдинги ўриндиққа марҳумнинг яқин қариндоши, менимча тоғаси ўтирди. Машинанинг темир тобут қўйилган бўлимига яна бирликчилардан Қўчқор Ахмедов, Абдуфаттоҳ Маннопов ва Пардахўжа (фамилиясини билмайман, у ўзини истъефодаги милиция капитани деб таништирди) киришди. Қолган бирликчилар енгил машиналарга ўтиришди ва машиналарда олдинма-кетин бўлиб Президент қароргоҳига жўнаб кетдик.

4.8. ПРЕЗИДЕНТ ҚАРОРГОҲИГА ТОБУТНИ ОЛИБ БОРИЛИШИ ВА ФОТОСУРАТГА ТУШИРИЛИШИ

Бирликчилар халқ манфаатини ҳимоя қилганлиги сабабли ҳар сафар Совет империясининг Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ) ва милициянинг қаршилигига дуч келишарди. Аскар тобутини Президент қароргоҳига олиб бориб, Президент билан учрашишга эришиш учун ДХҚ ходимлари кутмаган усулда ҳаракат қилиш керак эди. Кутилмаган усулда ҳаракат қилишни одатда «от юриш» деб ҳам айтилади. «От юриш» ибораси шахматдан олинган бўлиб, шахмат тахтасидаги пиёдалар ва сипоҳлар ичида фақат отгагина ўзининг ва рақибининг шахмат доналари устидан хоҳлаган томонга сакраб ўтиш ҳуқуқи берилган. Мен биринчи тоифали шахматчи бўлганлигимдан фойдаланиб, амалга ошираётган сиёсий ишимизда ДХҚ ва милиция ходимлари кутмаган «от юриш» усулини қўллашни лозим топдим.

Президент қароргоҳигача 200 метр масофа қолганида ҳайдовчига ва машинамиз ичидаги бирликчиларга: «Биз машинамизни йўл четида тўхтатиб кутиб турайлик. Бошқа машинада келаётган бирликчилар Президент қароргоҳига бориб, у ердаги шароитни билиб келишсин ва бизга айтишсин», дедим. Улар рози бўлишди ва машинани тўхтатишди. Орқамиздан келиб тўхтаган енгил машинадаги бирликчиларга шу гапимни тушунтирдим. Улар рози бўлиб жўнаб кетишди. Биз эса машинадан пастга тушиб, йўл четидаги ўтзорга ўтирдик.

Бу пайтда Бирликнинг Тошкент шаҳар ташкилотининг раиси, Улуғ Ватан уруши қатнашчиси Абдусалом Абдуҳолиқов, шоир Ёдгор Обид ва Салават Умурзоқов раҳбарлигидаги 15-20 нафар фаолларимиз Президент қароргоҳи қаршисидаги Гагарин номли паркда кутиб туришарди.

Маҳбуба Қосимова раҳбарлигидаги бирликчилар енгил машиналарда етиб боришгач, улар биргалашиб Президент қароргоҳи томонидаги дарахтзорга ўтишди. Бирликчиларнинг ҳатти-ҳаракатларини 15-20 чоғлик милиционерлар кузатиб туришарди.

Биз етти-саккиз дақиқалар кутдик. Лекин енгил машинадаги бирликчилардан бирортаси қайтиб келмади. Шундан сўнг бораверишга қарор қилдик. Машинада Президент қароргоҳи бўлмиш бино рўпарасидан кириб борганимизда бино олдида бирликчилар ҳам, милиционерлар ҳам йўқ эди. Мен ҳайдовчимизга машинани бинонинг нариги бурчагигача ҳайдаб борайлик, дедим. Боргач машинадан тушиб, қўлим билан силкидим ва бирликчиларни чақирдим. Бирликчилар мени таниб, биз томонга кела бошлашди.

Мен ҳайдовчига машинани буриб, Президент биносининг эшиги рўпарасигача ҳайдашни илтимос қилдим. Етиб боргач, «Тез ёрдам» машинасининг орқа эшигини очдим. Бу пайт бирликчилар етиб кела бошлашди. Ўрта эшикдан машина ичига кирдим ва Пардахўжа билан биргаликда темир тобутни кўтариб ерга тушира бошладик. Шунда тобутнинг нариги тарафидан кўтараётганлар сафида бўлган Ёдгор Обид: «Шуҳратжон, фотоаппаратингиз билан суратга туширинг», деди. Кўтариб турган тобут бурчагини бошқа бирликчига бериб, ичкаридан тушдим. Улар темир тобутни «Тез ёрдам» машинасидан кўтариб тушаётган вазиятни уч-тўрт марта суратга туширдим.

Бирликчилар тобутни зинапоядан кўтариб бориб, Президент биносига кираверишда эшик яқинидаги зинапоя ўртасидаги текис ерга қўйишди. Бирликчилар темир тобутни кўтариб боришаётган ва ерга қўйиш пайтини беш-олди марта қайта-қайта суратга туширдим. Бу вақтда бир неча милиция ходимлари етиб келишиб, юқорида қатор туриша бошлашди, қолганлари эса юқори тарафдан ва пастдан, яъни бирликчилар юриб келган йўлдан келишарди.

Президент қароргоҳи олдида аскар жасади солинган темир тобутни суратга туширганимни милиционерлар ҳам, бинонинг ичидаги ДХҚ ходимлари ҳам яққол кўришди. Бундай тарихий суратлар туширилган фотоплёнкани милиционерлар мендан тортиб олиши мумкинлигини тушуниб, яна битта «от юриш» усулини қўлладим. Фотоаппаратдаги плёнка янги ва охиригача туширилмаган бўлишига қарамай тезда қайтадан ўрадим. Мен фотоаппаратдан кассетани чиқардим ва ўзим ишонадиган Тўйтепа шаҳридан келган фаол бирликчи Адҳамжон Кенжабоевга бериб, яшириб қўйишни илтимос қилдим.

4.9. БИРЛИКЧИЛАР ВА МИЛИЦИЯ ХОДИМЛАРИ

Бу вақт зинапоянинг энг юқори қисмида, яъни Президент қароргоҳига кираверишдаги эшик яқинида 15-20 чоғлик милиционерлар, пастроқда эса, яъни аскар тобути ёнида ва тобут орқасидаги зиналарда 30-40 «бирлик»чилар қарама-қарши ҳолда турар эдилар. Шунда рус миллатига мансуб милиция подполковниги қўлидаги мегафон орқали: «Расходитесь!» («Тарқалинглар!”), деб буйруқ берди. Бирорта бирликчи орқага қайтмади. Билъакс улар аскар тобутини ҳимоя қилиш мақсадида тобут олдига ўта бошлашди.

Шунда Салават Умурзоқов биринчи бўлиб милиционерлар яқинига борди ва улар билан юзма-юз турган ҳолда ўзбек тилида: «Ўртоқлар, бундай темир тобутда сизнинг акангиз ёки укангиз бўлиши мумкин. Биз тинчгина келдик. Биз фақат Президент билан учрашмоқчимиз!», деб гапира бошлади. Бошқа бирликчилар ҳам ўзбек тилида аскар тобутини олиб келишдан мақсад тўполон қилиш эмаслиги, фақат Президент билан тинч учрашув ўтказиш ниятида эканликларини ҳис-ҳаяжон билан гапира бошлашди.

Бу гаплар гапирилаётган бир пайтда милиция подполковниги милиционерларга қарата мегафон орқали: «Разогнать толпу! Убрать гроб!» («Оломонни тарқатинглар! Тобутни олиб ташланглар!»), деб навбатдаги буйруқни берди. Қаршимизда турган милиционерларнинг кўпчилиги рус тилида сўзлашувчилар бўлиб, улар ўзбек тилига деярли тушунмаётганликлари кўриниб турарди. Шу сабабли мен уларга қараб рус тилида ҳис-ҳаяжон билан гапира бошладим: «Наших братьев и сыновей в армии убивают. Каждый день в Узбекистан привозять вот такие солдатские гробы. В этом железном гробу лежит 18 летний парень. У вас тоже есть братья и дети. Вы представьте, что завтра в таком же гробу может оказаться ваш брат или сын. Сколько же это будет продолжаться? Мы хотим этот вопрос задать нашему Президенту. Пусть он выйдеть и скажеть: сколько же еще таких гробов привезут в Узбекистан?» («Армияда бизнинг ака-укаларимизни ва ўғилларимизни ўлдиришмоқда. Ўзбекистонга ҳар куни ана шундай аскар тобутларини келтиришмоқда. Мана шу темир тобутда 18 ёшли йигит жасади ётибди. Сизларнинг ҳам ака-укаларингиз ва фарзандларингиз бор. Тасаввур қилинг, эртага мана шундай темир тобутда ака-укангиз ёки ўғлингизнинг жасади бўлиши мумкин. Бу яна қанча давом этади? Биз бу саволни Президентимизга бермоқчимиз. У бизнинг олдимизга чиқсин ва айтсин: Ўзбекистонга бундай тобутлар яна қанча келтирилади?»)

Ўзбекистонлик аскар тобутлари ҳақида эшитавериб ва кўравериб шунчалик туғёнга келган эдикки, агар ўшанда милиционерлар тобутни кўчиришга ҳаракат қилишганда, биз – бирликчилар ҳар нарсага, ҳатто милиционерлар билан кучимиз етганча ёқалашишга ҳам тайёр эдик.

Бирликчиларнинг юракдан айтган гаплари таъсир этдими ёки бизнинг важоҳатимиздан чўчишдими, ҳар ҳолда шу гапларимиздан сўнг милиционерлар ўз бошлиғининг буйруғини бажаришмади ва жойларидан қимирламай бизга қараб туришарди. Орамиздаги 68 ёшли Абдусалом Абдуҳолиқовдек мўйсафидлар тинчланишга ва зинапоянинг икки четидаги мармар устига ўтиришга даъват этишди.

Мен рус тилидаги гапимни бошқа бирликчилардан кечроқ бошлаганлигим сабабли, нутқимни ҳам кечроқ тугатдим. Бошқа бирликчилар зинапоя четидаги мармарга қатор бўлиб ўтириб бўлишгач, мен ҳам бўш қолган пастроқдаги жойга бориб ўтирдим. Шундай қилиб, биз зинапоянинг икки четига ўтириб, Президент жанобларининг чиқишини кута бошладик.

4.10. ҲАМИДОВ, ЗИЁМОВ ВА КАРИМОВНИНГ ПРЕЗИДЕНТ ҚАРОРГОҲИДАН ЧИҚИБ КЕЛИШИ

Бирликчилар аскар тобутини ҳимоя қилиб ҳис-ҳаяжон билан гапирганларини ичкаридаги раҳбарлар ойнадан кўриб турганликлари ва агар ҳозир олди олинмаса, Президент қароргоҳи олдида милиционерлар ва бирликчилар ўртасида тўқнашув чиқиб, қон тўкилиши мумкинлигини тушуниб етишди шекилли, Президент биносидан фуқаро кийимидаги киши чиқиб, милиция подполковнигига ниманидир буюрди. Подполковник милиционерларга: «Строиться!» («Сафланинг!») деди ва барча милиционерларга бош бўлиб бинонинг нариги бурчаги томонга кетишди.

Бир оз вақт ўтгач ичкаридан Ўзбекистон Компартияси Марказий қўмитасининг котиби Жаҳонгир Ҳамидов ва Мафкура бўлими мудири Шаҳобиддин Зиёмов чиқиб келишди. Улар зинапоянинг ўнг томонидаги бирликчилар томонига юришди. Бирликчилар ҳам улар томонга бора бошлашди ва савол-жавоб бошланди. Шунда Маҳбуба Қосимова дангалига: «Бизлар сизлар билан гаплашмаймиз. Биз ўзбекистонлик аскарлар тақдирини фақат Президент билан муҳокама қилмоқчимиз», деди.

Шу гаплар бўлиб турган бир пайтда, яъни Жаҳонгир Ҳамидов ва Шаҳобиддин Зиёмов бирликчилар олдига чиққандан икки-уч дақиқа ўтгач, ичкаридан оч шоколад рангли костюмда Президентимиз Ислом Каримов чиқиб келди.

Ислом Каримов Ўзбекистон Компартияси Марказий қўмитасининг биринчи котиби этиб 1989 йил июнида, Ўзбекистон Президенти этиб эса 1990 йил 24 март куни сайланганди. Шу сабабли баъзи бир бирликчилар Президентимизни яхши танимас эди. Оқибатда ўша 28 апрель куни яна битта қизиқарли воқеа бўлиб ўтди. Ислом Каримов эшикдан чиқиб келганида баъзи бирликчилар Жаҳонгир Ҳамидов ва Шаҳобиддин Зиёмовни ўраб олиб гаплашаётган, баъзи бирликчилар эса ўша томонга юра бошлашган эди. Президент ёлғиз ўзи чиқиб келиши мумкинлигини кўплари кутмаганлигиданми, унга деярли ҳеч ким эътибор бермади. Шунда Ислом Каримов ўзига яқинроқ турган бирликчиларимиздан бири – штанга кўтариш натижасида кенг елкали, бақувват бўлган, 40 ёшлардаги Олимжоннинг тирсагидан ушлаб мурожаат қилган. Шунда соддадил Олимжон бундай чиройли костюм кийган киши ДХҚ ходими деган хаёлга бориб: «Мени қаерга тортаяпсиз? Қўлимни қўйиб юборинг! Биз Президент билан учрашишга келдик», деган. Ислом Абдуғаниевич ҳам унга содда қилиб: «Мен Каримов бўламан», деган. Шу вақт бошқа бирликчилар Ислом Каримовни таниб, Президентимизни ўраб олишди ва савол-жавоб бошланди.

Мен Президентимиз гаплашаётган даврага энди яқинлашганимда, орқадан келиб Салават Умурзоқов қўлимдан тортди ва рус тилида шундай деди: «Шуҳрат, Туркистон ҳарбий округининг қўмондони генерал келди. Гаплашамиз деяпти. Гаплашасизми?». Бурилиб қарасам, ёнимизда кенг қизил ҳошияли шим кийган рус генерали турар эди. Бу Туркистон ҳарбий округининг қўмондони генерал-полковник Иван Фуженко ёки унинг биринчи ўринбосари, генерал-лейтенант Георгий Кондратьев эди (ўша тиғиз пайтда унинг погонидаги белгиларига яхши эътибор бермабман). Генерал менинг тирсагимдан ушлаб: «Давайте отойдем в стороночку и обсудим ваши требования» («Келинг, четга чиқайлик ва сизларнинг талабларингизни муҳокама қилайлик»), деди. Мен унга жавобан: «Мы сейчас это обсудим с нашим Президентом, а с вами это обсудим потом» («Биз ҳозир буни ўзимизнинг Президентимиз билан муҳокама қиламиз, Сиз билан эса муҳокамани кейин қиламиз»), деб жавоб бердим.

Шу орада Президент Ислом Каримов биз билан гаплашишга рози эканликларини айтиб: «Зинапояда туриб гаплашмайлик. Ораларингиздан 15 кишини ажратинглар, ичкарига кириб гаплашайлик», деди. Бирликчилар рози бўлишди ва зинапоядан кўтарилиб, эшик томонга юра бошлашди. Шунда Ислом ака: «Суҳбатлашишга келишдик. Энди темир тобутни машинага ортинглар. Бу ерда турмасин», деди. Бизлар бу гапга ҳам рози бўлдик ва тўрт-беш бирликчи темир тобутни қайтадан ўша «Тез ёрдам» машинасига ортишди. Ортиб бўлишгач, мен уларни ҳам ичкарига киришни таклиф этдим. Улар тобутни қўриқлаб, шу ерда чекиб туришмоқчи эканликларини айтишди. Ушбу тўрт-беш бирликчи орасида мен фотоплёнка берган Адҳамжон Кенжабоев ҳам бор эди. Шундан сўнг мен эшикдан кириб бораётган охирги бирликчиларга қўшилиб ичкарига кирдим.

4.11. КЕНЖАБОЕВГА БЕРИЛГАН ФОТОПЛЁНКА ХУСУСИДА

Ташқарида қолган ўша тўрт-беш бирликчи билан бўлиб ўтган воқеа ҳақида. 1990 йил 28 апрел шанба куни эди. Тошкент шаҳар милициясининг раҳбарлари қандайдир ишлар билан банд бўлганлигиданми ёки бирор жойда дам олиб юрганликлариданми, ҳар ҳолда улар ушбу воқеалар бўлаётган Президент қароргоҳи олдига биз ичкарига кириб кетгачгина етиб келишган. Албатта, милиция ходимлари ўз раҳбарига Президент қароргоҳи олдида бўлиб ўтган воқеалар, шу жумладан фотоаппарат ёрдамида темир тобут суратга олинганлиги ва фотоплёнка бошқа бирликчига берилганлиги ҳақида гапириб берган. Ҳатто фотоплёнкани олган Адҳамжон Кенжабоевни улар таниб, у «Тез ёрдам» машинаси ёнида турганлигини ҳам айтишган, деб тахмин қилиш мумкин. Шу сабабли милиция раҳбари ЛАЗ («Лвов автозаводи») маркали автобус чақиртириб, ўша тўрт-беш бирликчини, шу жумладан Адҳамжон Кенжабоевни автобусга чиқишга буйруқ берган ва уларни милицияхонага олиб кетишган.

Фотоплёнкани милиционерлар олиб қўйиши мумкинлигини тушунган Адҳамжон кассетани ўзи ўтирган ўриндиқ атрофига яширган. Милицияхонада бирликчиларнинг чўнтагидаги бор нарсани стол устига чиқартириб, сўнгра уларни пайпаслаб ҳам кўришган. Адҳамжоннинг фикрича, милиция ходимлари бирликчилар ёнидан фотоплёнкани тополмагач, автобусда ахтаришган ва кассетани топиб олишган.

Милицияхонада бирликчилар ҳақида тегишли қоғозларни тўлдиришгач, бир неча соатдан сўнг уларга жавоб бериб юборишган. Адҳамжон автобуснинг рақамини эслаб қолганлиги сабабли ўша автобуснинг ичидан кассетани қидирган, лекин топаолмаган…

Аслида фотоплёнка билан боғлиқ «от юриш»ни охиригача етказишимиз керак бўлган. Яъни кассетани Адҳамжон Кенжабоев мендан олган заҳотиёқ Президент қароргоҳи олдидан жўнаб кетиши маъқул иш бўлар эди. Фақат шу йўл билангина фотоплёнкадаги тарихий суратларни асраб қолган бўлардик. Афсуски, ўша тиғиз пайтда Адҳамжонни жўнатиб юбориш кераклиги менинг хаёлимга келмаган, Адҳамжоннинг ўзи эса тушуниб етмаган.

4.12. БИРЛИКЧИЛАР ВА ИСЛОМ КАРИМОВ УЧРАШУВИ

Биз – 30-35 бирликчи Президент қароргоҳининг биринчи қаватида жойлашган катта залга кирдик. Президент Ислом Каримов узун қилиб тўртбурчак шаклида қўйилган столнинг ичкари томонига ўтиб, ўртасидаги стулга ўтирди. Унинг қаршисидаги стулларда Бирликнинг Тошкент шаҳар ташкилоти раиси Абдусалом Абдуҳолиқов ва раис ўринбосарларидан бири Маҳбуба Қосимова ўтирди. Уларнинг икки тарафидаги стулларга барча бирликчилар жойлашишди. Залнинг тўридаги стол ортида Жаҳонгир Ҳамидов, девор яқинидаги стулларга эса Президентнинг ёрдамчилари ўтиришди. Шундан сўнг Президент билан юзма-юз мулоқотимиз бошланди.

Мулоқотни Абдусалом Абдуҳолиқов (1922-2005) бошлади. У ўзбекистонлик аскар тобутлари масаласида Бирлик халқ ҳаракатининг асосий талаблари: Совет армиясида хизмат қилаётган фарзандларимизнинг жасадлари солинган темир тобутлар кетма-кет келаётганлиги, ўзбек халқи ўғлонларига нисбатан геноцид бўлаётганлиги, ўғиллари ўлиб келаётган ота-оналарнинг фарёди натижасида кундан-кунга халқ нафрати ошиб бораётганлиги ва бу нафрат аянчли оқибатларга олиб келиши мумкинлиги, шунингдек ўз жонларини сақлаш мақсадида кўплаб ўзбек аскарлари армиядан қочиб келаётганлиги ва уларни «дезертир» деган ном билан суд қилинишидан сақлаб қолиш кераклиги, шу шароитда ўзбек аскарлари фақат Ўзбекистонда хизмат қилиш масаласини Ўзбекистон Президенти сифатида Москвадаги раҳбарлар билан ҳал этиш кераклиги ҳақида гапирди.

ИЗОҲ. Абдусалом Абдухолиқов 1922 йил 9 январда туғилганди. У Иккинчи Жаҳон ууши қатнашчиси бўлиб, урушдан кейинги йилларда Тошкентга яқин колхозлардан бирининг раиси бўлиб ишлаган. Ўзбекистон Мустақилликка эришгач Маккаю Мадинага ҳаж сафарига бориб келиб ҳожи бўлганди. У 2005 йил 23 сентябр куни Тошкентда вафот қилди. Аллоҳ унинг жойини жаннатда қилсин. Абдусалом аканинг фарзандлари тижорат билан шуғулланишмоқда. Тошкентда Чилонзор буюм (Ипподром) бозорининг марказий дарвозаси қаршисида, катта йўлнинг бу тарафида, ер ости йўли (туннел) олдида “Абдусалом ҳожи” номли чойхона бор. Унинг ичига кирганингизда деворга илиб қўйилган Абдусалом Абдуҳолиқовнинг бўйи бараварида ишланган катта суратини кўришингиз мумкин.

Президент Ислом Каримов: «Ўзбекистонлик солдатлар армияда ўлдирилишининг асосий сабаблари нимада деб ўйлайсизлар?», деб сўради.

Бу саволга Маҳбуба Қоисмова жавоб берди: «1989 йил ёзидаги Фарғона фожиаларидан сўнг Россия матбуотида ўзбек халқига нисбатан бўҳтон бўлган кўп мақолалар ёзилди, радио ва телевидениеда гапирилди ва кўрсатувлар кўрсатилди. Лекин Ўзбекистон раҳбарияти бундай бўҳтон кампаниясига вақтида ва асосли қилиб жавоб беролмади. Бунинг натижасида Совет армияси сафларидаги ўзбек аскарларига нисбатан таҳқирлашлар ва калтакланишлар, ҳатто аскар жонига суиқасдлар кескин ошди. Мен ўзбекистонлик оналардан бири сифатида ўз аскарларимизни Ўзбекистонга қайтарилишини қатъий талаб қиламан!».

Стол атрофида ўтирган 30-35 бирликчиларнинг нигоҳи Президент Ислом Каримовга қаратилганди. Ислом ака бошларини бир оз эгиб, жиддий тарзда бирликчиларимиз айтган гапларига қўлоқ соларди ва чуқур мулоҳаза қилаётганликлари кўриниб турарди. Шу сабабли унинг сочи бир оз ён томонга осилган, ўзи эса озроқ ҳорғин кўринар эди.

Бирликчиларнинг юқоридаги гапларидан сўнг Ислом Абдуғаниевич бир оз хўрсиндида, юракдан чиққан бир изтироб билан ўртача оҳангда шундай деди: «Хабарингиз бор, армиядаги ўзбекистонлик солдатлар масаласини Ўзбекистон ССР Олий Совети сессиясида ҳам муҳокама қилдик ва тегишли қарор қабул қилдик. Шу масалада сизлар билан ўтиргандек, шахсан Горбачев билан икки марта юзма-юз ўтириб гаплашдим. Лекин натижа ўзгармаяпти. Биз имкониятимиз доирасида барча чораларни кўрамиз, Горбачев билан яна бир марта учрашиб гаплашишга ҳаракат қиламан. (Горбачев Михаил Сергеевич – Совет Иттифоқи Президенти, Ш.А.)»

Ислом ака озроқ тин олиб, сўнгра сўрадилар: «Ораларингизда солдатнинг қариндошларидан борми?». Бирликчилар «Бор» дейишди ва аскар Анвар Каримовнинг отасини кўрсатишди. Анварнинг отаси ўрнидан турди. Ислом ака: «Ўғлингизнинг ўлими муносабати билан таъзия билдираман. Сизнинг бизга қандай талабларингиз бор?», деб сўради.

Анварнинг отаси: «Ислом ака, мен ўзим Марғилонданман. Бу ишларнинг ҳаммаси Аллоҳнинг измидаги ишлардир, деб ўйлайман. Ўғлимни қайтариш иложи йўқ. Менинг сизга битта илтимосим бор. Ўғлим армияга кетмасидан олдин маҳалламизда мачит қура бошлаган эдик. Шу мачитни қуриб бўлиш учун стройматериал (стройматериал (русча) – қурилиш материали, Ш.А.) тополмай қийналаяпмиз. Стройматериалдан ёрдам берсангиз. Шу мачитни ўғлимдан қолган ёдгорлик бўлар эди», деди.

Президент ўз ёрдамчиларига қараб: «Бу акамизга мачитни қуриб бўлиши учун қанча стройматериал керак бўлса, топиб беринглар», деди.

Аскар отаси гапириб бўлгач, бирликчилардан бири, адашмасам Маҳбуба Қосимова: «Аскарнинг хизмат жойида ёзилган суд-медэкспертиза хулосасига ишонмаймиз. Анварнинг ўлими ҳақиқий сабабларини билиш учун қайтадан суд-медэкспертиза қилиниши керак», деди.

Президент Соғлиқни сақлаш вазири Баҳромовни чақиртиришни буюрди. Ёрдамчилари уни чақириб келишгач, унга қараб: «Солдат қайтадан суд-медэкспертиза қилинсин, натижасини менга хабар қилинглар. Солдат тобутини Марғилонга кузатиб боринглар, қариндошларини ҳам енгил машинада олиб бориб қўйинглар», деди.

Президент ёрдамчилари Соғлиқни сақлаш вазири Саиджалол Баҳромовни чақириб келишга кетган пайтда Ислом ака бирликчиларга қараб: «Яна саволлар борми?», деб сўради.

Шунда Салават Умурзоқов Президентга навбатдаги саволни берди: «Сиз яқинда Ўзбекистон Президенти этиб сайландингиз. Сиз Ўзбекистон компартиясига эмас, Ўзбекистон халқига хизмат қилишингиз керак. Шу сабабли Сиз қачон Ўзбекистон компартияси сафидан чиқасиз?».

Президент: «Бунинг учун маълум бир муддат ўтиши керак. Ҳозир компартиянинг таъсири катта бўлганлиги сабабли уни таъсир доирамизда ушлаб турмоғимиз лозим. Вақти келганда бу масалани ижобий ҳал қиламиз», деди.

ИЗОҲ. Совет Иттифоқи даврида СССР Давлат Хавфсизлиги Қўмитаси (ДХҚ-КГБ – Комитет Государственной Безопасности)нинг Ўзбекистонда жумҳурият, ҳар бир вилоят ва катта шаҳарлардагина бўлимлари бор эди. 1991 йил 1 сентябрида Ўзбекистон Мустақилликка эришгач СССР даврида бевосита Москвадаги Кремл раҳбариятига бўйсундирилган Давлат Хавфсизлиги Қўмитасини тугатиш ва Ўзбекистон Республикаси Президентига бевосита бўйсундирилган Миллий Хавфсизлик Хизмати (МХХ)ни ташкил этиш тўғрисидаги Президент Ислом Каримовнинг фармони 1991 йил 26 сентябр куни эълон қилинди. Шу фармонга асосан Ўзбекистондаги барча 168 та туман ва шаҳарда МХХнинг бўлимлари тузилди. Натижада Ватанимиздаги барча ташкилотлар, шу жумладан Ўзбекистон компартиясининг меросхўри бўлган Халқ демократик партияси фаолияти назорат остига олинди. Шундан сўнггина Ислом Каримов Халқ демократик партияси раислигидан 1996 йил июнида истъефо берди («Ўзбекистон овози» газетаси, 75-сони, 1996 йил 18 июн).

Шундан сўнг биз Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов билан хайрлашиб, залдан битта-битта чиқа бошладик. Президент биносининг нариги бурчагига яқин жойда милиционерлар турар, улар ёнида Бирлик халқ ҳаракатининг раисдошлари Абдурахим Пўлатов ва Шуҳрат Исматуллаев, кинооператор, Бирлик Марказий Кенгашининг аъзоси Абдулазиз Махмудов ва РСФСР халқ депутатларидан уч киши бор эди. Улар Бирликнинг Тошкент шаҳар ташкилоти фаоллари амалга оширган тадбирни ва Президент билан бўлиб ўтган учрашувдаги муваффақиятни эшитиб беҳад хурсанд бўлишди. Шу ерда Москвадаги Останкино телестудиясининг Тошкентдаги мухбири Мухтор Ғаниевга Абдулазиз Махмудов саволлар бериб, унинг жавобини видеокамерада тасвирга оларди.

Биз Президент биносидан чиқиб, йўлак бўйлаб бораётганимизда милиционерлар ёнида турган ва Ўзбекистон ДХҚсининг ходими бўлган бегона кинооператор бирликчиларни видеотасмага тасвирга олиш билан овора эди. Бундай ташкилий ишлар пайтида Давлат Хавфсизлиги Қўмитаси (ДХҚ) кинооператори Бирлик фаолларини видеога тасвирга туширишларига ўрганиб кетганимиз сабабли биз бунга деярли эътибор бермас эдик.

ИЗОҲ. Биз 1990 йил 28 апрел куни кетгач, кўп вақт ўтмай Президент биноси олдига 3,5 метр баландликдаги қоп-қора панжаралар ўрнатилди. Мен бу ва Тошкентдаги бошқа қоп-қора панжаралар ҳақида китобимнинг учинчи иловасида ёздим.

Ўша 1990 йил 28 апрел куни Президент қароргоҳида Ислом Каримов билан бўлиб ўтган мулоқотда шахсан менда унинг ҳақида ижобий фикр ва таассуротлар қолди. Шунингдек ўзбекистонлик аскарлар ва уларнинг тобутлари масаласи у ёки бу даражада ижобий ҳал бўлишига ишонч ҳосил бўлган эди.

Менинг ушбу рисолада ёзилган фаол бирликчилар ҳақидаги илиқ фикрларим Ўзбекистоннинг ҳозирги баъзи бир амалдорларига ёқмаслиги мумкин. Шунингдек Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ислом Абдуғаниевич Каримов ҳақидаги ижобий фикрларим баъзи бир бирликчилар ва демократларга маъқул келмаслиги мумкин. Шундай фикрдаги юртдошларимга халқимизнинг битта ҳикматли гапини эслатишим ўринлидир: Ўзаман деган эл бир-бирини ботир, дейди, тўзаман деган эл бир-бирини қўтир, дейди.

Халқимизнинг кўпминг йиллик тарихи давомида ота-боболаримиз 120 та давлат, шу жумладан 16 буюк давлат барпо этишган [84, 42-б.]. Мен тарихда ўтган давлатлар раҳбарлари ҳақида ҳам, бугунги кунда жаҳондаги давлатлар раҳбарлари ҳақида ҳам, жумладан диктатор Президент Ислом Каримов ҳақида ҳам ўйлаганимда халқимизнинг истеъдодли шоири Анвар Обиджон 1981 йилда ёзган ажойиб уччаноқ шеърлари ёдимга келади. Мана улардан бири.

Тарихчилар эртага
Судраб уни ўртага
Кимлигини айтишар. [85]

4.13. ШУҲРАТ ИСМАТУЛЛАЕВ ЎЗБЕКИСТОН ОЛИЙ СОВЕТИ ПРЕЗИДИУМИ ЙИҒИЛИШИДА

1990 йил 28 апрелда «бирлик»чилар билан бўлиб ўтган учрашувдан сўнг, Президент Ислом Каримов ўзбекистонлик аскарларнинг тақдири масаласи билан жиддийроқ шуғулланди. Бирлик халқ ҳаракатининг раисдоши Шуҳрат Исматуллаевнинг айтишича, Ислом Каримов ва Шуҳрат Исматуллаев ўртасида 1990 йил 30 апрель куни уч соатлик, 2 май куни эса 1,5 соатлик яккама-якка мулоқот бўлган. Шу суҳбат давомида аскарлар масаласи ҳам атрофлича муҳокама қилинган. Шунингдек, Президент 2 май кунги учрашув пайтида ёрдамчиларини чақиртириб, 5 май куни бўладиган Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг мажлисига Шуҳрат Исматуллаевни ҳам чақиртиришни буюрган.

Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг 1990 йил 5 май куни бўлиб ўтган мажлисида Бирлик халқ ҳаракатининг раисдоши Шуҳрат Исматуллаевга ҳам сўз берилган. У аскарларимиз ҳарбий хизматни Ўзбекистонда ўташи зарурлигини асослаб, жуда яхши нутқ сўзлаган ва бу масалани қонуний ҳал этиш учун Ўзбекистон Олий Советининг фавқулоддаги сессиясини чақиришни талаб қилган. Президиум аъзоларидан ва таклиф қилинганлардан академик Пулат Ҳабибуллаев, Ҳ.М.Усмонова, академик Аҳмадали Асқаров, журналист Карим Баҳриев ва бошқалар Шуҳрат Исматуллаевнинг таклифларини қўллаб-қувватлаб гапира бошлаган.

Мажлиснинг бундай тус олишини кутмаган Ўзбекистон компартиясининг иккинчи котиби Анатолий Ефимов ва Ўзбекистон Олий Советининг раиси Мирзаолим Иброҳимовнинг капалаги учган, бирорта чора-тадбир ўйлаб кўриш учун беш дақиқалик танаффус эълон қилишган.

Танаффус 45 дақиқа давом этган. Улар 45 дақиқа давомида ким билан ва нима ҳақида гаплашганлари бизга қоронғи. Шундан сўнг қайтиб келган Мирзаолим Иброҳимов ва Анатолий Ефимов мажлисни бор-йўғи беш дақиқа давом эттириб, юмалоқ-ёстиқ қилиб мажлиснинг тугаганлигини эълон қилишган.

4.14. АСКАРЛАР ҲАЁТ ҲУҚУҚИ УЧУН БИРЛИКЧИЛАР КУРАШИ НАТИЖАЛАРИ

Баъзи бир кишиларда савол туғилиши мумкин: «Хўш, Бирлик халқ ҳаракатининг ўзбекистонлик аскар тобутлари масаласида олиб борган кураши қандай натижалар берди?».

Аввало шуни айтишим лозимки, Бирлик халқ ҳаракати фаолларининг китобимда тилга олиб ўтилган фидойи ишлари туфайли 1990 йил 31 март куни Ўзбекистон ССР Олий Советининг сессиясида ушбу масала кўрилди ва тегишли қарор қабул қилинди. Бу қарорнинг бажарилиши ҳақида «Тошкент ҳақиқати» газетасининг 1990 йил 8 май сонида «Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумида» деган ахборотда қуйидагича ёзилган.

«5 май (1990 йил) куни Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг мажлиси бўлди. Унда республика Олий Советининг «Умумий ҳарбий мажбурият тўғрисида»ги СССР қонунига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон ССР Олий Советининг таклифлари тўғрисида» 1990 йил 31 мартда қабул қилган қарори қандай бажарилаётганлиги муҳокама қилинди. Олий Совет раиси М.И.Иброҳимов бошқарган мажлисда мазкур қарорнинг бажарилишини назорат қилиш депутатлар ишчи гуруҳининг вакиллари, Ўзбекистон ССР халқ депутатлари А.Н.Носиров, К. (Карим) Х.Баҳриев ахборот бердилар…

Ўзбекистон ССР Олий Советининг раиси М.И.Иброҳимовга, унинг ўринбосари Б.И.Бугровга, Олий Советнинг қонунчилик, қонунийлик ва ҳуқуқ тартибот масалалари комиссиясининг раиси Э. (Эркин) Ҳ.Ҳалиловга, ёшлар ишлари комиссиясининг раиси А.А.Аъзамхўжаевга, соғлиқни сақлаш, хотин-қизлар ишлари, оналик ва болаликни муҳофаза қилиш комиссиясининг раиси Ҳ.М.Усмоновага, ошкоралик масалалари комиссияси раиси Э. (Эркин) Воҳидовга гражданларнинг Совет Армиясида хизмат қилиш масалаларига доир барча хатлари ва мурожаатларини қисқа муддат ичида кўриб чиқиш, республикадан чақирилган ҳарбий хизматчиларнинг ҳалокати билан боғлиқ барча фактларни пухта текшириш топширилди.

Ўзбекистондан чақирилган ва 1990 йилда ҳалок бўлган ҳарбий хизматчилар тўғрисидаги материаллар СССР Ҳарбий прокуратурасига юборилди…

…Мажлисга таклиф этилган Ўзбекистон ССР Соғлиқни сақлаш министри С.М.Баҳромов, республика ҳарбий комиссарининг ўринбосари У.Ҳ.Хасанов, жамоатчилик вакиллари Ш. (Шуҳрат) А.Исматуллаев, А.Зоҳидов ҳам сўзга чиқдилар.» [86]

«Тошкент ҳақиқати» газетасининг 1990 йил 18 май сонидаги «Ўзбекистон ССР Министрлар Советида» деган ахборотида қуйидагича ёзилган.

«Ўзбекистон ССР Министрлар Совети «Гражданларнинг ҳақиқий ҳарбий хизматга чақирилиши тўғрисида» қарор қабул қилди…

СССР Мудофаа Министрлигининг қарори билан 1990 йил баҳорги чақириқни ўтказиш чоғида Ўзбекистон ССРдан жанговар қисмларга чақириш наряди кўпайтирилганлиги эътиборга олинди. СССР Мудофаа Министрлигининг ҳарбий қурилиш отрядларига чақириш учун наряд шунга мувофиқ камайтирилди. Республикадан чақирилган ҳарбий қурувчилар хизматни Қизил байроқли Туркистон ҳарбий округида ўтказадилар…» [87]

Ўзбекистонлик аскарлар тобутларининг кўпчилиги СССР Мудофаа Министрлигига қарашли ҳарбий қурилиш баталионларидан келар эди. Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг олиб борган жиддий кураши ва шахсан Президентимизнинг, шунингдек Ўзбекистон ССР Олий Совети ва Министрлар Советининг қўллаб-қувватлаши натижасида жумҳуриятимиздан чақирилган ҳарбий қурувчилар хизматни Туркистон ҳарбий округида ўтказадиган бўлди. Натижада 1990 йилнинг иккинчи ярмидан бошлаб Ўзбекистонга келтирилаётган аскар тобутлари сони кескин камайди.

1990 йил 24 март куни Совет Иттифоқи жумҳуриятлари орасида биринчи маротаба Ўзбекистон ССР Президентининг сайланиши, Бирлик халқ ҳаракатининг кураши натижасида Ўзбекистондан чақирилган ҳарбий қурувчилар хизматни Туркистон ҳарбий округида ўтказилишига эришиши, 1990 йил 20 июн куни Ўзбекистон ССР Олий Кенгашининг иккинчи сессиясида «Ўзбекистон Республикасининг суверенитети тўғрисида декларация»нинг қабул қилиниши ва шунга ўхшаш амалий ишлар Совет империяси таркибида бўлган Ўзбекистоннинг иқтисодий ва сиёсий мустақиллиги сари қўйилган муҳим қадамлар эди.

ИЗОҲ. Ўзбекистон Мустақиллик декларациясининг дастлабки лойиҳаси – «Ўзбекистон Совет Социалистик жумҳуриятининг мустақиллиги (суверенитети) ҳақидаги Декларация» “Бирлик” газетининг 1989 йил октябрь ойидаги еттинчи сонида босилган эди. Ушбу лойиҳага Бирлик халқ ҳаракати номидан Анвар Мадумаров, Дилшод Шамс, Аҳмад Аъзам, Мирза Кенжабоев, Фахриддин Худойқулов, Муҳаммад Солиҳ, Олимжон Каримов, Зоҳир Аълам, Усмон Азимов имзо қўйишган.

«Мустақиллик декларацияси»нинг навбатдаги лойиҳасини Ўзбекистон «Эрк» демократик партияси котиби, техника фанлари доктори Атаназар Арифов 1990 йил май ойида ёзган ва ушбу ҳужжат ЭДПнинг 1990 йил 11 май куни ўтган Ҳайъатида тасдиқланган. Лойиҳа «Эрк» газетининг 1990 йил июн ойидаги еттинчи сонида чоп этилиб, 16 июн куни ушбу газета сони Ўзбекистон Олий Кенгаши депутатларига тарқатилди. Атаназар Арифов Мустақиллик декларациясининг иккинчи лойиҳасини ёзиб, 1990 йил 17 июнь (якшанба) куни ЭДП раиси, шоир Муҳаммад Солиҳ билан биргаликда Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси биносида йиғилган 15 нафар депутатлар муҳокамасига тақдим этишди.

Ўзбекистон Олий Кенгаши депутатлари гуруҳи тайёрлаган лойиҳага Ўзбекистон Олий Кенгашининг 130 нафар депутати имзо қўйиб, 1990 йил 18-20 июн кунлари бўлиб ўтган парламентнинг иккинчи сессияси кун тартибига киритишни талаб этишган. Депутат Дадахон Ёқубов 130 депутат қўл қўйган Декларация лойиҳасини кўтариб Президент Ислом Каримов олдига борган ва уни муҳокама қилишган. Президент Ислом Каримовнинг таклифи билан депутатлардан иборат Комиссия тузилган. Комиссия Ўзбекистон Мустақиллик декларацияси лойиҳасини яна бир бор муҳокама этиб, баъзи бир тузатишлар киритган. Шундан сўнггина 1990 йил 20 июнь куни Ўзбекистон Олий Кенгаши «Ўзбекистон Республикасининг суверенитети тўғрисида декларация»ни қабул қилди. Ўзбекистон Мустақиллик декларациясининг учта матни менинг [9]- ва [88]-мақоламда келтирилган.

Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатига ўхшаш Совет Иттифоқининг қолган 14 иттифоқдош жумҳуриятидаги халқ ҳаракатлари ва сиёсий партияларининг фаоллари 1988-1991 йилларда ўз ватанларининг ҳақиқий мустақиллиги ва демократия йўлида олиб борган фидокорона ишлари натижасида Совет империяси нурай бошлади. Совет Иттифоқидаги 15 республика орасида дастлаб 1990 йил 11 мартда, 30 мартда, 4 майда ва 8 майда Латвия Республикаси, Литва Республикаси ҳамда Эстония Республикаси Олий Кенгашари (парламентлари) ўз давлатчилигини тўлиқ тиклаганлиги ҳақида қарорлар қабул қилишди [89]. Грузия парламенти Грузия Республикасининг Мустақиллигини 1991 йил 9 апрелда эълон қилди [90]. СССРдаги 15 жумҳурият орасида президентлик лавозимини биринчи бўлиб 1990 йил 24 мартда жорий этган Ўзбекистон раҳбарияти эса Мустақилликни эълон қилишни хаёлига ҳам келтирмаётган эди.

Совет империясини ҳарбий куч билан сақлаб қолмоқчи бўлган Москвадаги бир гуруҳ ҳарбий ва сиёсий раҳбарлар 1991 йил 19-21 август кунлари давлат тўнтариши ўтказишга ҳаракат қилишди ва ГКЧП (Государственный комитет по черезвычайному положению – Фавқулодда ҳолат бўйича давлат қўмитаси)ни тузишди. Лекин Совет Иттифоқидаги демократик кучлар, энг аввало Россия Президенти Борис Николаевич Елцин бошчилигидаги Россия демократик кучлари ҳарбий хунта режаларини барбод қилишди.

ГКЧПнинг Москвадаги мағлубияти Иттифоқдош жумҳуриятларнинг сиёсий мустақилликка эришишини тезлаштирди. Натижада бирин-кетин Совет Иттифоқидаги жумҳуриятлар парламентларида ҳар бир жумҳурият ўз мустақиллигини эълон қилди. Масалан, Эстония Республикаси 1991 йил 20 августда [90, 590-б.], Латвия 21 августда [89, 290-б.], Украина ва Россия 24 августда [89, 532- ва 422-б.], Молдова 27 августда [90, 350-б.], Озорбайжон 30 августда [90, 14-б.], Қирғизистон 31 августда [90, 285-б.] ўз Мустақиллигини эълон қилди.

Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов Ўзбекистон жумҳурияти Олий Кенгашининг 1990 йил 31 августдаги мажлисида Ўзбекистон Мустақиллигини эълон қилди [89, 527-б.]. Совет Иттифоқининг қолган жумҳуриятлари ҳам, яъни Тожикистон 9 сентябрда [89, 494-б.], Белоруссия 19 сентябрда [90, 1-ж., 692-б.], Арманистон 24 сентябрда [90, 1-ж., 415-б.], Туркманистон 27 октябрда [89, 517-б.], Қозоғистон 16 декабрда [89, 236-б.] ўз Мустақилликларини эълон этишди.

Одатда Президент ёки бирорта депутат парламентда (масалан, Олий Кенгашда) таклиф киритса, у муҳокама этилади ва сўнгра овозга қўйилади. Агар депутатларнинг кўпчилиги овоз бериб, таклиф бўйича ижобий қарор қабул қилинса ва у шу мамлакат учун тарихий аҳамиятга эга бўлса, депутатлар туриб қарсаклар чалишади ва бир-бирларини табриклашади.

Президент Ислом Каримов 1991 йил 31 августда Ўзбекистон Мустақиллигини эълон қилганидан сўнг, ҳуқуқий тилда айтганда таклиф киритгандан кейин, депутатлар бу таклиф муҳокама этилишини ва сўнгра овозга қўйилишини кутиб туришганди. Шунда Ислом Каримов депутатларга қараб: «Нима, мустақилликдан чўчияпсизларми, нега қарсак чалмайсизлар?» [91, 52-б.] деди. Депутатлар бир оз иккиланиб қарсак чала бошлашди ва бирин-кетин ўрниларидан туриб қарсак чалишни давом эттиришди.

ИЗОҲ. Эслатиб ўтаман: халқаро ҳуқуқшуносликда қабул қилинган тамойилларга асосан битта шахс, ҳатто у президент бўлсада, айтган гапи, таклифи ёки имзоси шартнома ёки ҳужжатни кучга киритиш даражасидаги юридик ҳуқуққа эга бўлавермайди. Бошқача айтганда, ҳар қандай давлат бошлиғи, жумладан Ўзбекистон Президенти ҳам кўплаб халқаро ҳужжатларга, шартномаларга имзо қўяди. Лекин бу ҳужжатлар ўша мамлакат парламентида, жумладан Ўзбекистон Олий Мажлисида депутатларнинг кўпчилиги ёқлаб овоз бергачгина кучга киради. Акс ҳолда президент имзо қўйган ҳужжат кучга кирмайди.

Ўзбекистон Мустақиллиги эълон қилинган кун биз – бирликчилар учун йиллар давомида курашиб эришилган ва орзиқиб кутилган кун эди. Ушбу китобда ёзилган ўзбекистонлик аскар тобутлари масаласида Бирлик халқ ҳаракати олиб борган кураш Ўзбекистон Мустақиллиги ва демократия йўлида Бирликнинг 1989-1990 йилларда амалга оширган ишларидан фақат биттасидир.

Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг 1989-1990 йиллар давомида Ўзбекистон Мустақиллиги ва демократия йўлида олиб борган амалий ишлари Мустақил Ўзбекистон тарихида зарҳал харфлар билан ёзилган ва тарихимиздаги бу сатрларни ҳеч ким ва ҳеч қачон ўчираолмайди!

4.15. ҚЎШИМЧА МАЪЛУМОТЛАР

4.15.1. Ушбу китобим тўртинчи қисмини дастлаб мақола кўринишида 1998 йилда ёзиб, деярли олти йил ўтгач – 2004 йилда китоб ҳолида эълон этишим сабаблари, шунингдек айрим бирликчилар ва шахсларнинг мақоламга бўлган муносабатлари ҳақида 2004 йилда ёзган бандларни ҳам келтирай. Мақола 1998 йил 10 ноябрида ёзиб тугалланган бўлиб, унинг битта нусхасини «Озодлик» радиосининг ўша пайтдаги раҳбари Фурқат Яквалхўжаевга бердим. Ўша кунлари Бирликнинг ўн йиллиги нишонланаётган бўлсада, Фурқат Яквалхўжаев “Озодлик” радиоси орқали бирорта маълумот беришга йўл қўймади.

4.15.2. Китобимда баён этилган воқеаларнинг тўғри ёзилганлигини бевосита иштирокчиларидан Салават Умурзоқов, Талъат Холиқов ва Маҳбуба Қосимова қуйидаги ёзма фикр ҳамда имзо билан тасдиқлашган.

1). Умурзоқов Салават имзо 1999.14.05.

2). «Ўзбекистонлик йигитларни Совет армиясида мажруҳ қилиш ва унга қарши курашиш ШКК (Шахар клиник касалхонаси)дан олинган материаллар аниқлигини тасдиқлайман.»
Тиббиёт фанлари номзоди имзо Холиқов Т. 1999.15.05.

3). «Шуҳрат укажон Бирлик халқ ҳаракатида амалга оширилган ишларнинг мингдан бирини ёритибсиз, раҳмат.»
Қосимова Махбуба имзо 2003.20.08.

4) Ўша йилларда Бирлик халқ ҳаракати таркибидаги «Тумарис» хотин-қизлар уюшмасининг матбуот органи бўлмиш «Тумарис» газетасининг муҳаррири бўлиб ишлаган шоира, журналист Гулчеҳра Нуруллаева фикри қуйидагичадир.

«Шуҳратжон! Бирлик фаолиятидан бир чимдимини ёзиб, жуда савобли иш қилибсиз. Омон бўлинг.»
Гулчеҳра Нуруллаева имзо 2001.15.08.

Шунингдек уни 1998 йилдаёқ Шуҳрат Исматуллаев ва Абдусалом Абдуҳолиқов ҳам ўқиб чиқиб маъқул фикр билдиришди. Лекин айрим сабабларга кўра мақола остига имзо қўя олмасликларини айтишди.

4.15.3. Ушбу китобда ёзилган воқеаларни мақола кўринишида Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг нашри бўлган ва Вашингтон шаҳрида чоп этилаётган «Ҳаракат» журналида босиш учун мен журналнинг таҳририят аъзоси Толиб Ёқубовга 1998 йил декабрида бердим. Лекин Толиб Ёқубов мақоламни Интернет орқали Вашингтонга жўнатишни амалга оширмади.

Таъкидлашим лозимки, мен 2000 йил май ойида ёзган «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобимнинг иккинчи нашри бўлмиш 72-бетлик вариантини Толиб Ёқубов 2000 йил ёзида Интернет ёрдамида Вашингтонга жўнатганди ва у «Ҳаракат» журналининг 2000 йил бешинчи ҳамда олтинчи сонларида чоп этилди ([92]). «Ҳаракат» журналида китобимнинг босилишида берган ёрдами учун Толиб Ёқубовга ва журналнинг таҳририят аъзоларига мен ўз миннатдорчилигимни билдираман.

4.15.4. Мен мақоламни 1999 йилда Бирлик халқ ҳаракатининг Марказий Кенгаши аъзоси, филология фанлари доктори Ботир Норбоев эътиборига ҳавола қилдим ва ўз фикрини ёзиб беришини илтимос қилдим. У ўз фикрини ёзиб бериш у ёқда турсин, бир ойлар ўтгач 21 бет қилиб машинкада печатланган мақоламнинг барча бетлари устидан ёғ тўкиб, жиққа ёғли кўринишда қайтариб берди. Унинг айтишича, мақолани автомашинанинг бардачогига (майда-чуйда юк хоначасига) солганида унинг устига ёғ тўкилиб кетибди эмиш…

4.15.5. «Ҳаракат» журналида чиқариш ниятида мақолани 2002 йил ёзида журнал таҳририятининг яна бир аъзоси бўлмиш Васила Иноятовага бердим. У ҳам мақолага нисбатан ўз фикрини ёзиб бермади, уни Интернет ёки факс орқали Вашингтонга – журнал таҳририятига жўнатмади. Мен ўз мақоламни икки ойлардан сўнг, Васила Иноятованинг уйига тўрт марта овораи сарсон бўлиб бориб қайтариб олдим.

4.15.6. Мен китобимни компютерда териб чоп этишга ҳам ҳаракат қилиб кўрдим. Лекин уни териш учун Тошкентда бирор киши ўз компютеридан фойдаланишимга рухсат бермади.

4.15.7. Жаҳонда озодлик, мустақиллик ва демократияни қўллаб-қувватловчи халқаро нодавлат нотижорат ташкилоти бўлмиш ва маркази Вашингтонда жойлашган Freedom House (Озодлик уйи)нинг Тошкентдаги бўлими 2002 йил октябрида очилди. Унинг компютерлари ўрнатилган Ресурс маркази 2003 йил май ойидан бошлаб фаолият олиб борди. Мен шу Ресурс марказида китобимни мақола кўринишида компютерда теришни 2003 йил 15 августда тугатдим.

4.15.8. 2003 йил май ойида журналист Бобомурод Абдуллаев раҳбарлигида Интернетда «Озод овоз» сайти очилди. Унинг Интернетдаги манзили - www.ozodovoz.org. Мен мақола кўринишида матнни дискетга ёзиб, Бобомурод Абдуллаевга топширдим ва уни «Озод овоз» сайтида жойлаштиришни илтимос қилдим.

Ушбу мақолам ёзилганидан беш йил ўтиб, яъни Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати тузилганлигининг 15 йиллиги (2003 йил 11 ноябр) арафасида «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» мақолам Интернетда – «Озод овоз» сайтида чоп этилади, деб умид қилган эдим. Афсуски, мақолам 2003 йил декабрь ойи охирларидагина «Озод овоз»га жойлаштирилди. Лекин мақола сарлавҳасида менинг фамилиямга жой топилмабди, яъни муаллифнинг фақат исми ёзилганди. Шунингдек, китобдаги уч-тўрттадан абзацлар қўшиб ёзилганди. Бу эса мақолани ўқишни қийинлаштирарди.

2004 йил 10-11 февраль кунлари мен шу мақолани «Озод овоз» сайтидан очиб ўқишга ҳаракат қилиб кўрдим. Ҳар хил йўллар билан сайтдаги мақоламни очишга ҳаракат қилдим, жумладан ўша мақоланинг бевосита кодини ҳам тердим. Аммо, лекин, бироқ мақолам «Озод овоз»да топилмади. Шундан сўнг мен Бобомурод Абдуллаев уйига телефон қилиб, «Озод овоз» сайтидаги ўз мақоламни топишга ёрдам беришни илтимос қилдим. Бобомурод 2004 йил 12 февраль куни Freedom House нинг Ресурс марказига келиб, мақоламни «Озод овоз» сайтида топаолмади.

Агар «Бирликчилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» мақола муаллифи бўлмиш мен ҳам, «Озод овоз» сайтининг директори Бобомурод Абдуллаев ҳам мақоламни сайтда топаолмаса, у ҳолда жаҳондаги, жумладан Ўзбекистондаги фуқаролар уни сайтдан очиб ўқишлари амри маҳол эканлиги аниқ бўлади.

4.15.9. Пўлатжон Охуновнинг ташаббуси билан 2003 йил 10-12 ноябрь кунлари Тошкентдаги «Саёҳат» меҳмонхонасининг мажлислар залида Ватанимиз мухолифат кучлари фаолларининг «Ўзбекистон: кеча, бугун ва эрта» деб номланган уч кунлик анжуман бўлиб ўтди. Мен бу ҳақда «Озодлик» радиоси эшиттириши орқали хабар топиб, анжуманнинг 11-12 ноябрь кунларидаги мажлисида иштирок этдим.

Пўлатжон Охунов Бирлик халқ ҳаракатининг 1995 йилдан буён нашр этилаётган икки ойлик илмий, сиёсий ва иқтисодий нашри бўлмиш «Ҳаракат» журналининг яна бир таҳририят аъзосидир. Буни эътиборга олиб мен «Бирликчилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» мақоламни компютер дискида ёзилган ҳолда ва принтерда чоп этилган мақола кўринишида унга бердим. Ва ушбу мақолани «Ҳаракат» журналида босишни илтимос қилдим. Афсуски, мақола журналда босилмади ва Пўлатжон Охуновдан менга ҳеч қандай жавоб келмади.

ИЗОҲ. Пўлатжон Охунов 1962 йил 13 март куни Андижон вилоятининг Шаҳрихон шаҳрида туғилган. Маълумоти: олий, педагог. 1989 йилда СССР Олий Советининг депутати этиб сайланди. 1991 йил декабридан Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати Андижон вилоят ташкилотининг раиси, 1992 йил июнидан Бирлик халқ ҳаракатининг раисдоши этиб сайланган.

1992 йил 16 декабрда Андижон вилоят суди Пўлатжон Охуновни Ўзбекистон Жиноят кодексининг 91-моддаси 2-банди бўйича (Зокир Аҳмадалиев деган кишини урганликда) айблаб 1,5 йилга қамаш ҳақида суд ҳукмини чиқарган эди. Бу етмагандек, уни қамоқхона шароитида Ўзбекистон Жиноят кодексининг 216-моддаси (наркотик моддалар сақлаганликда) ва 194-моддаси (мансабдор шахсга нисбатан куч ишлатганликда, яъни қамоқхона назоратчиси Шоҳрух Хасинбоевни калтаклаганликда) айблаб, Андижон шаҳар суди 3,5 йил муддатга жазони кучайтирилган тартибли колонияда ўташ ҳақида ҳукм чиқарди.

У Ўзбекистон Мустақиллигининг уч йиллиги муносабати билан Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов 1994 йил 1 ноябрида «Афв этиш ҳақида»ги фармонига асосан қамоқдан озод этилди. (Бу фармонга кўра жами беш нафар фуқаро, жумладан Атаназар Арифов, Салавот Умурзоқов 1994 йил 1 ноябрда қамоқдан озод этилганди, Ш.А.) [93, 21-26 б.]

Пўлатжон Охунов 1995 йил май ойида ўз оиласи билан Ўзбекистондан кетишга мажбур бўлди. Швеция ҳукумати сиёсий бошпана берди ва у ҳозир – 2022 йил августида Швециянинг Хельсингборг шаҳрида яшамоқда, бир неча марта Ўзбекистонга бориб келган.

4.15.10. Инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, бу ҳақда ошкора мақолалар ва китоблар ёзиб сайтларда чоп қилиш давомида Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати ва Ички ишлар вазирлиги ходимлари менга қарши кузатувлар, провокациялар, тазйиқлар, тутишлар уюштиришди. «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобим учун уюштирилган тазйиқлар ҳақида ушбу китобимнинг биринчи иловасида, «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китобим учун уюштирилган қаршиликлар ва босқинчиликлар ҳақида ушбу китобимнинг иккинчи иловасида ёздим.

Энди 1990 йилда уюштирилган Ўш-Узган қирғини ва Узган шаҳри яқинида қочқинлар лагеридаги 1500 дан ортиқ қочқинлар ҳуқуқини ҳимоя қилишга қаратилган бирликчилар, жумладан менинг фаолиятим тафсилотларига ўтай.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (ДАВОМИ 6)

Азиз биродарлар!
Бирлик аъзолари ва хайрихоҳлари бўлган, юрт қайғуси билан ёнган ака-укалар, опа-сингиллар. Сизларга мурожаат қилиб икки оғиз сўз айтмоқчиман.
Она Ватан истиқболини ўйлаб, халқнинг тили, маданияти, эзгу урф-одатлари, табиати, тарихи, илмий иқтисодий тараққиёти тўғрисида қайғуриб қилинган ҳар қандай ҳаракат қўллаб-қувватлашга лойиқ, табаррук бир ишдир. Бирликнинг мақсади олижаноб, йўли тўғри. Аминманки, эзгу йўлда қўйилган қадам хайрли ишларга олиб боради. [76, 34-б.]
ЭРКИН ВОҲИДОВ, 1989 йил 8 апрел

ИЗОҲ. 2000-2001 йилларда Эркин Воҳидовнинг тўрт жилдли танланган асарларининг учта жилди сотувга чиқарилди. Унинг «Кўнгил нидоси» деб аталувчи тўртинчи жилди турли йилларда ёзилган рисолалар, бадиий лавҳалар, таҳлилларни ўз ичига олиши керак эди. Лекин унинг [76]-даги каби ҳаққоний ва оташин мақолалари бўлганлиги сабабли шу кунгача, яъни 2022 йил 24 сентябргача Эркин ака танланган асарларининг тўртинчи жилдини сотувга чиқаришмади. Эслатиб ўтаман: Эркин Воҳидов (1936-2016) Ўзбекистон Қаҳрамони, Ўзбекистон халқ шоири, сенатор эди.

4-ҚИСМ. АСКАРЛАРНИНГ ҲАЁТ ҲУҚУҚИ УЧУН КУРАШ

4.1. 1989: ГУЛЧЕҲРА НУРУЛЛАЕВА. ОНАЛАР ФАРЁДИ. ШЕЪР.


Фото 20. Гулчеҳра Нуруллаева (1938-2021). [77]

Халқимизнинг мард шоираси Гулчеҳра Нуруллаева ўзининг “Оналар фарёди” шеърини урушсиз кунларда ҳарбийдан фарзандининг ўлиги келган оналар фарёди сифатида 1989 йил 23 октябр куни ёзган ва мухолифат газеталари бўлмиш “Бирлик” ёки “Тумарис” газетасида чоп қилдирган. Гулчеҳра опа ўзбек аскарларининг яшаш ҳуқуқи учун курашганларнинг энг фаолларидан бири эди.

Раҳматли кинорежиссер Абдулазиз Махмудов 1990 йил 26 апрел куни суратга олган “200 рақамли юк” номли 59 дақиқалик [78]-видеода Гулчеҳра Нуруллаева “Оналар фарёди” шеърини ўқиб берган. Жуда таъсирли чиққан.

Гулчеҳра НУРУЛЛАЕВА (1938-2021)

ОНАЛАР ФАРЁДИ

Шу урушсиз кунларда ҳарбийдан фарзандининг
ўлиги келган оналар фарёди

Қашшоқман, демасдим, сен ганжим эдинг,
Қуруқ нон чайнасам, юпанчим эдинг,
Орқамда қолгувчи лапарчим эдинг,
Кетсам бўлмасмиди мен сендан олдин,
Орқамда қолгил, деб, орқангда қолдим.

Зор бўлиб, зорингда йиғловдим, болам,
Топгач, кенг оламга сиғмовдим, болам,
Мен сени ўлимга туғмовдим, болам,
Оҳ, энди заққумлар ичиб турибман,
Михланган тобутинг қучиб турибман.

Билдим разолатнинг зимданлигини,
Кўрдим диёнатнинг гумдонлигини,
Англадим фириблар кимданлигини,
Ишонганинг жаллод чиқса, нетайин?
Энди бошим олиб, қайга кетайин?!

Дўст, дединг… Дўст сени бегона билди,
Боринг еб, ўзингни девона билди,
Фарғона оҳини Фарғона билди,
Қўқоннинг қонлари каммиди, болам?!
Умринг бир ёнишлик шаммиди, болам?!

Кўзларинг очмоққа бўлсайдим қодир,
Дердим: «Ёлғонларга ўт қўйгил, ёндир!
Сенинг асл юртинг туркий Турондир!»
Ёт эллар ўғлони бўлган болам-а,
Тобути олисдан келган болам-а!

Нетарди, шу тобут меники бўлса,
Кафандаги вужуд меники бўлса,
Белин қийиқ билан боғлаб, олдинда
«Онам»лаган йигит меники бўлса…
… Мен энди жонимсиз қандоқ яшарман?!
Жону жаҳонимсиз қандоқ яшарман?! [79]
23.10.1989

Раҳматли Гулчеҳра Нуруллаева ҳақида [80]-мақоладан қисқача маълумот.

“Гулчеҳра Нуруллаева 1938 йилда Тошкент вилоятининг Тошкентқишлоқ тумани Чоштепа қишлоғида туғилган.

Ўрта мактабни 1956 йили олтин медал билан битирган.

Унинг илк шеърлари даврий нашрларда 1957 йилда эълон қилинган.

1961 йили Тошкент Давлат университетининг филология факультети журналистика бўлимини имтиёзли дипломи билан якунлаган.

Шоиранинг илк шеърий тўплами - "Қуёш табассуми" 1965 йилда нашр этилган.

1966 йилда Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзолигига қабул қилинган.

1967-1969 йилларда Москвадаги Олий адабиёт курсида ўқиган.

1988 йилда Гулчеҳра Нуруллаева норасмий "Бирлик" Халқ ҳаракатига аъзо бўлиб кирган.

Шоира СССР даврида олган мукофотларидан воз кечган.

"Ўзбекистоннинг мустамлака, ўзимнинг қул бўлиб яшаганимни узоқ йиллар билмаган эканман. Биз ташқи дунёдан, ўтмишимиздан бутунлай узилгандик, империя мафкураси онгимизга ҳар томонлама сингдирилганди. Шу туфайли ҳамма қатори пионер, комсомол, комфирқа аъзоси бўлганман. Халқимиз Паркентда Комфирқа бошчилигида отилганининг эртасигаёқ партия билетини ташладим.

Ёзувчиларнинг 1991 йил октябр ойида бўлган қурултойида менга берилган Ленин комсомоли мукофоти лауреати ва "Ҳурмат белгиси" орденидан воз кечиб, уни қайтариб бердим", деб ёзган Гулчеҳра Нуруллаева ўзининг таржимаи ҳолида.

2005 йилда Андижон воеқалари муносабати билан Гулчеҳра Нуруллаева Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзолигидан воз кечди.

"Ўз ҳақ-ҳуқуқини талаб қилиб чиққан халқни шўрванинг устидаги кўпикка ўхшатадиган ёзувчилар бўлган сафда бўлишни истамайман, деб ихтиёрий равишда уюшмадан чиқдим", дейди шоира.

Гулчеҳра Нуруллаева "Америка овози" радиосининг Ўзбекистондаги мухбири сифатида фаолият юритган (2004-2005 йилларда, А.Ш.).

Шоиранинг ўзбек, рус, қорақалпоқ тилларидаги ўн бешга яқин шеърий тўпламлари нашр этилган.

Гулчеҳра Нуруллаева икки фарзанднинг онаси.» [80]

Гулчеҳра опанинг охирги шеърий китоби 1988 йилда чоп қилинган. У 2018 йилда шундай деганди.

«Мен мана шу 27 йил давомида қаршингизда турган «Сийратнинг сурати» деган тўпламни тайёрладим. Шу шеърларни Каримов даврида бошлаб, Каримовнинг ўлими билан тугалланди. Ўзимнинг дардимни енгишни ўзим биламан. Лекин халқ дарди бўлса уни енгиш жуда қийин. Шеърлар тўпламимда мен фақат халқ дардини гапирдим. Мен бир аёл сифатида уйимда тинч ўтирдим. Болаларим бағримда. Юртимдаман. Лекигин халқ аҳволи қалай? Ман учун мана шу катта савол бўлди. Жавоблар ахтариб мана шу китобни тайёрладим. Энди умид қиламанки, манинг қўлёзмам ҳолида қолиб кетмаса керак. Вақти келиб нашр этилса керак. Қисқаси манинг қалбим мана шу ерда ифодаланган.» [80]

Гулчеҳра Нуруллаева 2021 йил 16 январ куни 83 ёшида Тошкентда вафот қилди. Гулчеҳра опа соддадил, ўз халқини яхши кўрадиган ва имконияти доирасида куйиб ёнган ажойиб инсон эди. Аллоҳ Гулчеҳра Нуруллаевани жойларини жаннатдан қилсин. Омин!

Мендаги маълумотларга кўра, Гулчеҳра опанинг «Сийратнинг сурати» номли охирги шеърий тўплами бугунги кун – 2022 йил 25 сентябргача чоп қилинган эмас. Гулчеҳра опанинг ёрқин хотираси олдида шу муҳим ишни ташкил қилиш ўзбек зиёлилари, жумладан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси раҳбари Сирожиддин Саййид олдидаги муҳим вазифалардан биридир.

4.2. 1989-1990: АСКАРЛАРНИНГ КАЛТАКЛАНИБ ЎЛДИРИЛИШИ

Совет Иттифоқида ҳарбий хизмат мажбурий эди. Шу сабабли ота-она 18 йил давомида авайлаб-асраб ўстирган фарзандини Совет армияси сафига хизматга юборишга мажбур эди. Лекин у ердаги тартибсизликлар ва бошбошдоқликлар сабабли аскарларнинг баъзилари майиб-мажруҳ ҳолда, баъзиларининг эса жасадлари темир тобутларда қайтарди.

Ўзбекистонга аскар тобутлари ҳар йили келтирилар эди. Айниқса 1989-1990 йилларда темир тобутлар Ўзбекистонга кўплаб келтирила бошланди. Фақат 1989 йил давомида Совет Иттифоқи Қуролли кучлари сафида хизмат қилган ўзбекистонлик 430 аскарнинг жасади темир тобутларда келтирилди.

Ўзбек аскарларининг ҳарбий хизмат пайтида ўлдирилаётганлиги тўғрисида дастлаб Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати 1989 йилнинг ёз ойларидан бошлаб айтди ва Ҳаракатнинг «Бирлик», «Тумарис», «Эркин сўз» газеталарида ёзди. Масалан, Ўзбекистон оммавий ахборот воситаларининг вакиллари «Муносабат» деб аталувчи кенгашга бирлашиб, 1989 йил 10 августда Совет Иттифоқи Президенти Михаил Горбачевга телеграмма жўнатишди. Ушбу телеграмма матни «Бирлик» газетининг 1989 йил октябрь ойидаги бешинчи сонида босилди.

«Москва. Кремль. КПСС МКнинг бош котиби, СССР Олий Советининг раиси
Михаил Сергеевич Горбачевга

Ҳурматли МИХАИЛ СЕРГЕЕВИЧ!

Кейинги пайтларда «Правда», «Известия», «Труд», «Советская Россия», «Красная Звезда» сингари марказий газеталарда, «Собеседник», «Семья» каби ҳафталикларда ва «Огонёк» журналида ўзбек халқининг номус ва ғурурини таҳқирловчи бир қатор мақолалар пайдо бўлганига диққатингизни тортмоқчимиз. Журналистлар В.Ардаев, В.Астафьев, К.Белих, К.Михайлов, В.Яков, А.Головков ҳамда ички ишлар министрлиги ходимлари Э.Дидоренко, Ю.Шаталин, Панкин, Е.Нечаевларнинг куч-ғайратлари билан Фарғона вилоятида рўй берган ҳодисаларнинг моҳиятини бузиб кўрсатувчи, туҳмат ва бўҳтондан иборат хабарлар тўқиб чиқарилди. Натижада турли миллатлар ўртасида кескинлик зўрайди: жумҳуриятимизда яшайдиган бошқа миллат вакилларининг орасида ҳам ваҳима қўзғатилди. Айни чоғда, ўзбекча чиқадиган матбуот мухбирларига фожианинг дастлабки кунлари Фарғонага боришга йўл берилмади, ўзбек ёзувчиларининг йўлига ҳар хил тўсиқлар қўйилди. Жумҳурият шаънига тавқи-лаънат бўлиб янграган «ўзбеклар иши» деган гап минг марта такрорланди. Ҳатто, СССР халқ депутатлари съездининг ва СССР Олий Совети сессиясининг баланд минбаридан ҳам айтилди – бу ҳол халқимизнинг ғазаби ва нафратини қўзғатиши табиий.

Ўзбекистон оммавий ахборот воситалари вакилларининг 10 августда ўтказган рухсат этилган митингида шу ҳақда гап бўлди. Митинг қарори КПСС МКига, СССР Олий Советига ҳамда СССР журналистлар уюшмасига юборилди. Бироқ, масаланинг жумҳуриятда миллатлараро муносабат соҳасида ўта хавфли вазият туғилишига олиб кела оладиган даражадаги нозиклигини ҳисобга олиб, биз митинг ўтказиш ташкилий қўмитаси аъзолари, шахсан Сизга мурожаат қилиб:
- бу масалани СССР Олий Советининг 2-сессиясида депутатлар муҳокамасига қўйишингизни;
- туҳматдан иборат хабарлар оқимини, ўзбек халқини матбуотда таъқиб этиш ва бадном қилишга уринишларни зудлик билан тўхтатишга кўмак беришингизни;
- ўзбек халқи шаънига қўпол бўҳтонлар ёғдирган «Огонёк» журнали, мухбир А.Головков матбуот орқали узр сўрашини;
- вилоятда комендантлик соати зудлик билан бекор қилинишини;
- ҳали чўғлари ўчиб улгурмаган жойга яна месхетиялик туркларни қайтариб келишдан олдин бунинг бўлғуси оқибатлари тўғрисида чуқур ўйлаб кўришни қатъий талаб қиламиз.

Вазиятни тушунарсиз ва бизни қўлларсиз деб умид қиламиз. Акс ҳолда, биз бошқача тинч сиёсий йўллардан фойдаланишга мажбур бўламиз.

Эҳтиром билан Ҳолида Анорбоева, Икром Отамуродов, Қулмон Очил, Хуршид Дўстмуҳаммад, Усмон Қўчқор, Эргаш Муҳаммад, Нурулло Отахонов, Мирзакарим Пирматов, Рауф Субҳон, Муҳтарама Улуғова, Турсунпўлат Холмуҳаммадов, Ёқубжон Хўжамбердиев, Дилшод Шамсиев,
«Муносабат» кенгашининг аъзолари.»

Шу мавзуда «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 1989 йил 29 сентябрь сонида газета мухбири Карим Баҳриевнинг «Ой бориб омон қайтмаган болам» [81] деган катта мақоласи босилди. Ўзбекистоннинг турли туманларидан ушбу мақолага жавобан келган хатлар асосида шу газетанинг 1990 йил 9 март сонида «Ой бориб омон қайтмаган болам…» [81] деган қўшимча мақола босилди. Бирлик халқ ҳаракатининг «Бирлик», «Тумарис», «Эркин сўз» газеталарида ва «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасида ёзилган мақолалар қўлма-қўл қилиб ўқилар эди.

4.3. БИРЛИКЧИ ШИФОКОРЛАР ЖАСОРАТИ

Қаттиқ таҳқирлар ва калтакланишлар натижасида аскар ўғлонларимиз ўз жонларини сақлаш учун хизмат жойларини оммавий равишда тарк этиб, Ўзбекистонга қайтиб кела бошлади. Рус тилини ва СССР қонунларини деярли билмайдиган ўша 18-19 ёшли аскар укаларимизни қонуний ҳимоя қилиш масаласи билан Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг фаоллари шуғулланишар эди. Шундай фидойи фаоллардан бири Тошкент шаҳар биринчи клиник касалхонасининг шифокори, тиббиёт фанлари номзоди, доцент Талъат Холиқов эди (у 1940 йилда туғилган). Талъат Холиқов Бирлик халқ ҳаракатига аъзо бўлган дастлабки шифокорлардан биридир.

Совет армиясида мажруҳ бўлган ва соғлигини йўқотган аскарлар нажот излаб «Бирлик»ка келар эдилар. Биринчи клиник касалхонада хизмат қилаётган Талъат Холиқов бошчилигидаги «Бирлик»чи шифокорлар тазйиқларга қарамай, йигитларнинг соғлигини ҳар томонлама текшириб касалхонага ётқизишга муваффақ бўларди. Бундан ташқари шифокорлар касалланган ва майиб-мажруҳ бўлган аскарларнинг ҳар бирини Республика ҳарбий комиссариатининг адлия бўлимига ва ҳарбий госпиталнинг шифокорлар комиссиясига олиб боришиб, уларнинг ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилар эди. Тажовузкор госпитал шифокорларидан иборат комиссия ҳам, ҳарбий комиссариат вакиллари ҳам ҳар қанча ҳаракат қилсаларда Тошкент шаҳар биринчи клиник касалхонаси шифокорлари ёзган тиббий хулосаларнинг ҳеч бирини инкор этолмади. Натижада тиббий хулосалар тасдиқланиб, барча аскарларимиз оқланар эди.

Касалманд аскарларимизни ҳимоя қилиш ишлари бу билан тугамасди. Талъат Холиқов «Бирлик»нинг бошқа раҳбарлари билан биргаликда Ўзбекистон ССР Олий Советидаги масъул ходимлари билан учрашувларда аскарлар ҳақ-ҳуқуқларини имкон қадар ҳимоя қиларди ва тегишли чоралар кўрилишини талаб этарди.

1989 йилнинг куз кунларининг бирида таҳқирланишлар ва калтакланишлардан сўнг ўзбекистонлик 20 дан ортиқ аскарлар Грузиядаги хизмат жойини ташлаб Тошкентга қайтиб келишди. Бирликчи шифокорлар 1-касалхонанинг битта бўлимини бўшатиб, уларни тиббий текширишдан ўтказиш учун ўша бўлимга ётқизишди. Бирликчиларнинг саъй-ҳаракатини йўққа чиқариш ва адабини бериб қўйиш учун амалдорлар Москвадан СССР Мудофаа вазирлигидан келган генерал бошчилигида Тошкентда тиббиёт соҳасида ишлаётган профессорлар ва доцентлардан иборат 27 кишилик тиббиёт комиссиясини туздирдилар. Ушбу комиссия 1-касалхонада даволанаётган барча аскарларни ҳар томонлама тиббий кўрикдан ўтказди. Шундай нуфузли комиссия ҳам 1-касалхонанинг Талъат Ҳолиқов ва бошқа фидойи шифокорлари ҳақ эканлигини, аскарлар ҳақиқатан касаллигини ва ҳарбий хизмат пайтида кўплари турли жароҳатлар олганлигини тан олишга мажбур бўлди. Шу сабабли аскар йигитларимиз Ўзбекистон ҳудудида қолдирилди ва даволанишга юборилди, айримлари эса «ҳарбий хизматга лаёқатсиз» деб топилиб ҳарбий хизматдан озод этилди.

Ушбу 27 кишилик тиббиёт комиссия воқеасидан сўнг 1-касалхонада ишлаётган Бирликчи шифокорларга нисбатан тазйиқлар ҳар томонлама кучайтирилди. 1-касалхонанинг бир неча бўлим мудирларини, шу жумладан Талъат Холиқовни ҳам ўз вазифасидан озод қилишди. Бирликчи шифокорлардан баъзиларини вақтинча «Тез ёрдам» тиббий хизматига ўтказишди, баъзиларини эса шаҳардаги шифохоналарга оддий шифокор қилиб жўнатишди…

Талъат Холиқовнинг фидокорона олиб борган ишларига мен ҳам гувоҳман. 1990 йилнинг баҳор кунларининг бирида Совет Иттифоқининг турли бурчакларидан қочиб келган навбатдаги 22 аскар укаларимизни эргаштириб, Талъат Холиқов билан биргаликда Тошкент шаҳар ҳарбий комиссариатига бордик. У ерда рус зобитлари ҳар бир аскарнинг исми шарифи, хизмат қилган шаҳри ва ҳарбий қисм рақами, ҳарбий қисмни тарк этиш сабаби ва куни каби маълумотларни тегишли қоғозларга ёзиб олишди. Бу маълумотлар асосида ҳарбий комиссариат аскар хизмат қилган қисмга ушбу аскар Тошкентга келганлиги ҳақидаги хабарни жўнатар эди. Шундан сўнг аскар укаларимиз билан биргаликда Тошкент шаҳридаги ҳарбий госпиталга бордик. Талъат Холиқов госпитал шифокорлари билан муҳокама қилиб, ҳар бир аскарнинг жароҳатларига қараб госпиталнинг тегишли бўлимларига жойлаштирди. Талъат Холиқов билан биргаликда ҳарбий госпиталдан кеч бўлгандагина қайтдик.

Аскар ўғлонларимизни «дезертир» деган тавқи-лаънат ном билан ҳарбий суд қилинишидан сақлаб қолган ва уларни даволаш чораларини кўрган шифокор Талъат Холиқовнинг бундай фидойилиги қандай баҳоланди, деб баъзилар савол бериши мумкин. Марҳамат, саволингизга жавоб.

1991 йил 17 декабрь кечқурун Талъат Холиқов яшаётган Тошкент шаҳридаги Каттабоғ маҳалласида маҳалла аҳли билан «Бирлик»чиларнинг учрашуви белгиланган эди. Талъат Холиқов кечки пайт Каттабоғ маҳалла чойхонаси олдида «Бирлик»чилар ва маҳалладошларнинг келишини кутиб турган пайтда «номаълум шахслар» деб аталмиш «қора кучлар» унинг бошига арматура билан уришди ва бошини ёришди.

Талъат Холиқовнинг жонига суиқасд қилган жиноятчилар, табиийки, фош этилмади. Натижада худди шундай усулда «қора кучлар» Бирликчи журналист Абдурашид Шариповни 1992 йил 23 январ куни Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси биноси (Пушкин кўчаси, 1-уй) олдида [82], Бирлик халқ ҳаракати раисдоши Абдурахим Пўлатовни 1992 йил 29 июнда Тошкент шаҳар Ички ишлар бош бошқармаси биноси (Содиқ Азимов кўчаси, 87-уй) олдида [83], Бирликнинг яна бир раисдоши Шуҳрат Исматуллаевни 1993 йил 5 май куни Тошкент шаҳар 16-касалхонаси яқинида калтаклашиб, арматура билан уриб бошини ёришди...

ИЗОҲ. Журналист Абдурашид Шарипов 1992 йилда Ўзбекистонни тарк этишга ва Швецияда сиёсий бошпана олишга мажбур бўлган эди. У 2006 йил ноябрида Швециянинг Лулео шаҳрида вафот қилди («Ҳаракат» журнали, 2006 йил 6(63)-сон).

Талъат Холиқов аввал ўн кундан ортиқроқ касалхонада, сўнгра бир ойдан ортиқроқ уйда ётиб даволанди. Аллоҳ ёрдам бериб у шифо топди. Талъат Холиқов Тошкент шаҳар 1-клиник касалхонасининг ўпка касалликлари бўлимида шифокор бўлиб ишлади (2007 йилда) ва ватандошларимиз соғлигини тиклашда 1962 йилдан бери олиб бораётган фидокорона фаолиятини давом эттирди. Уни 2002 йилда фавқулодда вазиятлар вазирлигига ишга таклиф қилишди. У ердан 2007 йилда у ўз аризасига кўра ишдан бўшади. Унинг уч нафар фарзанди ва бир нафар невараси бор (2007).

Маълумки, 1991 йил 31 августда Ўзбекистон Мустақиллиги эълон этилгач, Олий Мажлис томонидан ўттиздан ортиқ орден ва медаллар таъсис этилди. Кўплаб юртдошларимиз ва чет эллик фуқаролар ушбу орден ва медаллар билан тақдирланди.

Мен ушбу китобнинг 2004 йилдаги нашрини қуйидаги сўзлар билан тугатгандим: «Ўзбекистонлик аскар ўғлонларимизни асоссиз тазйиқлардан асраб қолишда катта хизмат қилган ва бу йўлда шунча азият чеккан, 1962 йилдан бери ватандошларимизни даволаган халқимизнинг Талъат Холиқовдек камтарин ва фидойи фарзандини Мустақил Ўзбекистонимизнинг ақалли битта ордени билан мукофотлаш ўринли бўлар эди». 2016 йил сентябригача Ўзбекистонда ҳукм сурган полициявий режим раҳбарияти кўплаб амалдорларга йилига икки марта - 14 январь ва 1 сентябрь арафасида орден-медаллар берган бўлсада, Талъат Холиқовни медал ёки орден билан тақдирламади.

4.4. БИРЛИК РАҲБАРИЯТИНИНГ КАРИМОВГА МУРОЖААТНОМАСИ ВА ГОРБАЧЕВГА ТЕЛЕГРАММАСИ

Юқорида таъкидлаганимдек, 1989-1990 йилларда Ўзбекистонга кўплаб аскар тобутлари келтирила бошланди. Бу ҳақда Ўзбекистон компартияси Марказий комитетининг биринчи котиби Ислом Каримов дастлаб 1990 йил 24 февралда Тошкентдаги «Халқлар дўстлиги» номли санъат саройида бўлиб ўтган йиғилишда нутқ сўзлаб, Ўзбекистонга 1989 йилда 430 аскар тобути келтирилганини айтди. Совет Империяси шароитида ҳатто Республиканинг биринчи раҳбари нуфузли йиғинда айтган гаплари ҳам матбуотда баъзан қисқартириб берилиши натижасида Ислом Каримовнинг нутқи ёзилган газеталарда ушбу факт ёзилмаган. Бу факт «Тошкент ҳақиқати» газетасининг 1990 йил 25 апрел сонида чиққан журналист М.Қосимованинг «Яна 200-рақамли юк…» мақоласида қуйидагича ёзилган.

«Жумҳуриятимизда биргина 1989 йилнинг ўзида ҳарбий хизматни ўтайман, деб нобуд бўлган 430 нафар навқирон йигитга аза очилганлигининг ўзиёқ шундан далолат бериб турибди. Бу рақам 1990 йил яна бир неча нафарга кўпайди. Куни кеча пойтахтнинг А.Икромов туманига яна бир 200-рақамли юк келди. Унга 5-Гулистон кўчаси 35-уйда истиқомат қилувчи Мирвоҳид Каримовнинг эндигина 19 ёшни қоралаган ўғли Бахтиёр Каримовнинг жасади солинганди.»

1990 йил 24 апрель куни Бирлик халқ ҳаракати Марказий кенгаш ҳайъати мажлисида Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов номига мурожаатнома қабул қилинди. Ушбу мурожаатнома матнини «Бирлик» газетасининг 1990 йил май ойидаги 16-сонидан келтириб ўтаман.

«ЎЗБЕКИСТОН ССР ПРЕЗИДЕНТИ И.А.КАРИМОВГА

ҲУРМАТЛИ ИСЛОМ АБДУҒАНИЕВИЧ!

Ўта бардошли ўзбек халқининг Совет Армиясида хизмат қилаётган фарзандларининг жасадлари солинган темир тобутлар кети узилмай келаётгани Сизга сир эмас. Фарзандлари ўлиб келаётган оналарнинг фарёди Ўзбекистонни тутмоқда. Сизнинг ёки сафдошларингизнинг бошига бундай мудҳиш кун тушмаганлигидан, балки Сизларда халқ болаларига нисбатан қалб изтироби пайдо бўлмаётгандир. Аммо оддий халқнинг фарёдига қулоқ солмасликка жумҳурият раҳбарининг ҳеч қандай маънавий ҳаққи йўқ.

Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати салкам бир йилдан бери ўзбек халқига нисбатан бўлаётган ана шу даҳшатли геноцидга Ўзбекистон раҳбариятининг диққатини жалб қилмоқда. Фақат 24 февральга келиб биринчи бор Сиз ўз нутқингизда армиядан ўзбек аскарларининг жасади келаётганини тан олдингиз.

Аммо шундан кейин ҳам Ўзбекистон раҳбарияти ўзбек халқи фарзандларига нисбатан қилинаётган таҳқирлашни тўхтатиш учун ҳеч бир сезиларли иш қилаётгани йўқ. Билъакс, Сизнинг ўша тарихий нутқингиздан сўнг ўзбек аскарлари жасадларининг оқими сезиларли даражада ошди.

Сиз Ўзбекистон Президентлигига сайлангач: «Мен Ўзбекистон халқлари манфаати учун хизмат қиламан, ҳар бир гражданнинг ҳақ-ҳуқуқини таъминлаш учун кафолат бераман» - деб қасамёд этганингиз ҳали ёдингиздан кўтарилмаган бўлса керак! 2,5 миллионга яқин аҳолига эга бўлган «митти» Латвия ҳам, гарчи унинг фарзандлари ўзбекларча таҳқирланмаётган бўлсада, ўз ўғлонларини Латвия ҳудудида хизмат қилиши кафолатига эришди.

Ўзбекистон раҳбарияти, чамаси, масъулиятни сезмаётир, у тобора халқ нафрати йиғилиб бораётганини ва вақти келиб бу нафрат кутилмаган оқибатларга олиб келишини англамаётир.

Бирлик халқ ҳаракати зудлик билан Ўзбекистон Олий Кенгашининг навбатдан ташқари сессиясини чақириб, унда ўзбек аскарлари фақат Ўзбекистонда хизмат қилиши масалаларини ҳал этишни талаб этади.

Кейинги пайтларда жон сақлаш мақсадида кўплаб ўзбек аскарлари армия сафларини тарк этмоқдалар. Уларни «Дезертир» деган тавқу-лаънат ном билан атаб судга берилмоқда. Биз бу аскарлар устидан олиб борилаётган судларни дарҳол тўхтатилишини ҳамда улар хизматини Ўзбекистонда тугатишларини таъминлашни талаб қиламиз!

ЎЗБЕКИСТОН БИРЛИК ХАЛҚ ҲАРАКАТИ
МАРКАЗИЙ КЕНГАШИНИНГ РАИСДОШИ Ш. ИСМАТУЛЛАЕВ
24.04.1990.»

Шунингдек 1990 йил 24 апрелида Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати раисдошлари профессор Зоҳид Ҳақназаров ва доцент Шуҳрат Исматуллаев имзо қўйган телеграмма СССР Президенти Михаил Горбачев номига ҳам юборилди. Ушбу телеграмма матни «Тумарис» газетининг 1990 йил 8-сонида босилган.

«МОСКВА. КРЕМЛЬ.
СССР ПРЕЗИДЕНТИ М. С. ГОРБАЧЕВГА

Ҳурматли Михаил Сергеевич!

СССР Қуролли Кучларида юзлаб ўзбек аскарларининг ўлими туфайли чидаб бўлмас вазият вужудга келди. 1989 йил ичида 430 аскар қурбон бўлди. Бу йил темир тобутлар оқими кескин ошди. Юзлаб гуноҳсиз аскарларнинг зўравонлик билан ўлдирилиши геноцидга айланган, ўзбекларга қарши уюштирилаётган кампаниянинг натижасидир.

Ўғлонларимизга нисбатан бўлаётган муттасил таҳқирлар натижасида улар ўз жонларини сақлаш учун хизмат жойларини оммавий равишда тарк этмоқдалар. Буларнинг барчаси жумҳуриятда кескин ва хавфли вазиятни юзага келтирди.

Жумҳурият раҳбарияти ва Ўзбекистон Олий Кенгаши болаларимизнинг ҳаётини ҳимоя қила олмас экан, Сиздан ўзбек аскарларининг оммавий ўлдирилишига чек қўйиш учун фавқулодда чоралар кўришингизни сўраймиз. Бунга уларни кечиктирмасдан жумҳурияимиз ҳудудига кўчириш йўли билангина эришиш мумкин.

Бундай вазиятда оналарнинг ўз ўғилларини таҳқирловчи ва ўлимга айланаётган хизматга беришдан оммавий равишда бош тортишини табиий ҳол деб ҳисоблаймиз. Вужудга келган вазиятда айбдор бўлган ҳарбий қўмондонликнинг қаттиқ жавобгарликка тортилишини талаб қиламиз.

Ҳарбий хизматда бўлган ўзбек ёшларининг ҳаёти, саломатлиги ва иззат-нафсини сақлаш учун адолатли чоралар кўришнинг бундан буён кечиктирилиши кутилмаган ва тузатиб бўлмас оқибатларга олиб келиши мумкин.

ЎЗБЕКИСТОН БИРЛИК ХАЛҚ
ҲАРАКАТИНИНГ РАИСЛАРИ: З.ҲАҚНАЗАРОВ, Ш.ИСМАТУЛЛАЕВ
Тошкент, 24.04.1990.»

4.5. ҲУСНИТДИН МУХАМЕДОВ ТОБУТИ ВА 1990 ЙИЛ 26 АПРЕЛ НАМОЙИШИ

Ўша пайтлар Ўзбекистонга тобутлар деярли ҳар куни келтирилар эди. 1990 йил апрелида, Рамазон ҳайити арафасида, Тошкент шаҳрининг Олмазор маҳалласи, Пенков тор кўчаси 12-уйида яшаган Ҳуснитдин Мухамедовнинг жасади темир тобутда келтирилди. У Улан-Удэ шаҳридаги 92480К рақамли ҳарбий қисмда ўн ой хизмат қилганди.

Ҳуснитдин Мухамедов чақалоқлик вақтидаёқ онаси ўлиб кетган бўлиб, 1988 йилда отаси ҳам вафот қилганди. Баъзи бир маҳаллий раҳбарларнинг қаршилигига қарамай Бирликчиларнинг талаби ва Талъат Холиқовнинг фидокорона меҳнати билан Ҳуснитдин Мухамедовнинг жасади 1990 йил 25 апрелдан 26 апрелга ўтар кечаси суд-тиббиёт экспертизаси қилинди. Экспертиза натижасида аскар танасининг уч жойига найзасимон ўткир қурол билан жароҳат етказилганлиги, тўққизта қовурғаси синганлиги, оёқлари эзилганлиги ва шунга ўхшаш кўп жароҳатлар ёрдамида ваҳшийларча ўлдирилганлиги исботланди.

Рамазон ҳайитининг наҳорида, яъни 1990 йил 26 апрел эрталаб Ҳуснитдин Муҳамедов тобути Олмазор мачитига жаноза ўқиш учун келтирилди. Жаноза ўқилгач, жанозага йиғилган кишилар тобутни елкага кўтариб, Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов билан учрашиш мақсадида Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг биноси томон юришди. Тошкентдаги Ўзбекистон кўчаси бўйлаб бораётганимизда, Президент биноси яқинида уч қатор юк машиналарини кўндаланг қўйган ҳолда йўлни тўсиб, милиция ва Миллий хавфсизлик хизмати ходимлари саф тортиб бизни кутиб туришган экан.

Ўша юришда мен ҳам қатнашдим. Ўшанда йўлимизни уч қатор қилиб кўндаланг қўйилган юк машиналари ва юзлаб милиция ходимлари тўсиб турар эди. Биз – бирликчилар милиция сафларина ёриб, тобутни икки қатор юк машиналари устидан ҳам шовқин-сурон билан олиб ўтдик. Иккала ҳолатда ҳам машина тепасига чиққанлар орасида мен ҳам бор эдим. Тобутни машинанинг бир томонидан кўтариб олиб иккинчи томонга тушираётганда мен ҳам ёрдам бердим ва бир неча марта «Астароқ-астароқ, майитни эҳтиёт қилинглар» дедим.

Юк машинаси тепасида тобутни кўтар-кўтар қилаётганимизда менинг кўзим ногаҳон Абдулазиз Махмудовга тушди: у шиддатли воқеани тўлиқроқ видеога олиш мақсадида йўл четидаги бетон устун (столба)нинг 40-45 сантиметр баландликдаги супачага оёғи билан чиқиб, чап қўли билан устунни қучоқлаб, ўнг қўли ёрдамида елкасига қўйилган япон видеокамераси билан тасвирга олаётганди. Ушбу «200 рақамли юк” номли 59 дақиқа 12 сониялик видео бугунги кунда – 2022 йил 19 сентябр куни www.youtube.com сайтида бор ([78]-га қаранг). Унинг дастлабки видеосини кўрганимда тобутни иккала юк машинаси устидан олиб ўтганимизга доир лавҳа ҳам бор эди. Видеони бугун ҳам кўрдим. Лекин видеодан иккинчи машина усотидан олиб ўтаётган лавҳа кесиб олиб ташланибди. Чунки ушбу лавҳада машина устидагилар сафида мен ҳам бор эдим ва лавҳада кўрингандим.

Биз – бирликчилар милиция сафларина ёриб, тобутни икки қатор юк машиналари устидан ҳам шовқин-сурон билан олиб ўтдик. Марказқўм яқинида учинчи қатор юк машиналари ва кўплаб милиционерлар туришар эди. Машиналар олдида тўхтаб (бу Президент девонидан 40 қадамча берироқда эди), шу ерда ўз норозиликларимизни айтдик. Бирлик халқ ҳаракати раиси Абдурахим Пўлатов қисқача нутқ сўзлади. Якшанба куни бўлганлигидан Президент девонида Ислом Каримов бу пайтда йўқлиги маълум эди. Шу сабабларга кўра ва беҳуда қон тўкилиши олдини олиш мақсадида аскар тобутини олиб Чарх Камолон қабристонига олиб бордик. Қабристонда мотам митинги бўлди ва Ҳуснитдин Мухамедовнинг жасади қабрга қўйилди.

Раҳматли кинорежиссер Абдулазиз Махмудов 1990 йил 26 апрел куни суратга олган “200 рақамли юк” номли 59 дақиқалик [78]-видеода ҳаққоний тасвир қилинган.

Бирликчилар ҳозир айтиб ўтилган ишлар билан чекланишмади. Ота-онасидан етим қолган бўлсада халқимиз фарзанди бўлган Ҳуснитдин Мухамедовнинг ўлими тафсилотларини жойида ўрганиш учун Бирлик халқ ҳаракати Марказий кенгаш ҳайъатининг аъзоси, техника фанлари доктори, профессор Олимжон Каримов ва Бирлик фаоли, шоира Васила Иноятова 1990 йил май ойида Бурятия автоном республикасининг маркази бўлмиш Улан-Удэ шаҳрига, яъни Ҳуснитдин хизмат қилган 92480К ҳарбий қисмга бориб келишди.

Юқорида Ҳуснитдин Мухамедов ҳақида ёзилган воқеалар Ўзбекистон хотин-қизлар уюшмасининг хабарномаси бўлган «Тумарис» газетининг 1990 йил май ойида чиққан 8-сонидаги М.Усмонованинг «Халқ мотами» мақоласида батафсил ёзилган.

1990 йил 25-26 апрелда бўлиб ўтган воқеалар ҳақида «Тошкент ҳақиқати» газетасининг 1990 йил 28 апрелида муаллифи ёзилмаган «Фалокат рўй берди. У нопок кишилар учун сиёсий чайқовчиликка баҳона бўлди» деган мақоласида ҳам ёзилган. Мақолада ўша воқеалар хусусида Совет Империяси тарафдорларининг фикри яққол тасвирланганлиги сабабли мақолани келтириб ўтаман.

«Мурда солинган тобут Улан-Удэдан самолётда подполковник – қурилиш қисми вакили билан марҳумнинг икки қариндоши ҳамроҳлигида олиб келинди. Суд-медицина экспертизаси ҳужжатида шундай дейилган: Ҳуснитдин Башарович Мухамедов, 1971 йилда туғилган, хизматга чақирилгунга қадар Тошкент шаҳрининг Олмазор кўчасидаги Пенков тупигининг 12-уйида яшаган, бетон қорувчи қурилма олдида ишлаётган вақтида содир бўлган бахтсиз ҳодиса натижасида 21 апрель куни ҳалок бўлди.

Оиланинг бошига мусибат тушди. Солдатнинг қисмга чақирилган қариндошлари ўша жойнинг ўзида воқеанинг барча тафсилотлари билан танишиб, ҳақиқатан ҳам бахтсиз ҳодиса содир бўлганлигига тўла ишонч ҳосил қилиш имкониятига эга бўлдилар.

Тошкент шаҳар ижроия комитети ички ишлар бошқармаси тақдим этган хабардан маълум бўлишича, 25 апрель куни соат 12 да марҳумнинг ота-онаси яшайдиган ҳовлида қирққа яқин киши – қариндош-уруғлар, қўшнилар… ва яна «Бирлик» тарафдорларидан тахминан ўттиз киши тўпланишган. Улар одамларни митингга чақирганлар.

Ҳаммаси жирканч иғвогарлик билан тугади. Марҳумнинг жасадини мусулмон одати ва умуминсоний қонунларга биноан ҳурмат-эҳтиром билан дафн этиш ўрнига, уни уйда қолдирдилар. Эртасига – 26 апрель куни эса соат тахминан 6 дан 35 минут ўтганда марҳумнинг уйида юзга яқин киши тўпланди, улар тобутни кўтариб шаҳар марказига, митинг ўтказилиши мўлжалланган ерга олиб бордилар.

Партия, совет ва ҳукуматни муҳофаза қилиш органларининг вакиллари, диндорларнинг огоҳлантиришларига қарамай, «Бирлик» фаоллари бошқараётган мотам маросими ўз йўлида давом этаверди. Уни анҳор бўйига боргандагина тўхтатиб қолишга муваффақ бўлишди.

Одамлар бу ерда ўтказилган суҳбатдан сўнг орқаларига қайтишди, қисман тарқалиб кетишди. Чарх Камолон қабристонида дафн маросими ўтказилди.

Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг «Жамоат тартиби ва гражданлар хавфсизлигига қарши ҳаракатлар учун жавобгарликни кучайтириш тўғрисида»ги фармоннинг бир қанча қоидаларини онгли равишда бузган ана шу нохуш ҳаракат ташкилотчиларига қарши жиноий иш қўзғатилди. Ана шу ишни кўриб чиқиш натижалари тўғрисида газетхонларга хабар берилади.»

1990 йил 25-26 апрель кунлари Тошкентда бўлиб ўтган қайғули ва тарихий воқеалар СССР Киномотографиячилар уюшмасининг аъзоси, Бирлик халқ ҳаракатининг таниқли фаоли Абдулазиз Махмудов томонидан видеотасмага тасвирга туширилган. Ишонаманки, Ўзбекистон Мустақилликка эришиш арафасида бўлиб ўтган воқеалар, шу жумладан юқорида ёзилган аскар укамиз Ҳуснитдин Мухамедовнинг кўмиш маросимлари тасвири туширилган видеотасма йиллар ўтгач Ўзбекистон телевидениеси орқали ҳам кўрсатилади ва халқимиз Бирликчиларимиз фидойилигини муносиб баҳолайди.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (ДАВОМИ 5)

3-ҚИСМ. БИРЛИК РАҲБАРИЯТИНИНГ КАТТА ХАТОСИ ВА УНИНГ БОШ АЙБДОРИ

3.1. БИРЛИК РАИСИ ҚАНДАЙ САЙЛАНГАНДИ?

Ушбу китоб ёшларимизга мўлжаллаб ёзилаётганлиги сабабли Бирлик халқ ҳаракати раҳбариятида 1988 йилда йўл қўйилган битта катта хато ҳақида ҳам ёзай. Бу хато Бирликка раҳбарни сайлаш масаласи билан боғлиқдир.

Шоир Муҳаммад Солиҳ ўзининг «Йўлнома» китобида шундай ёзган.

«Ниҳоят, ноябр ойининг ўн биринчи куни биз, бир гуруҳ ёзувчи ва олим, режалаганимиз ташкилотни таъсис этиш учун қўшиқчи шоир Дадахон Ҳасаннинг уйида тўпландик. Янглишмасам, 15-17 тача киши бор эди.

Қисқа муҳокамадан кейин «Бирлик» номи остида Ўзбекистоннинг маънавий ва моддий қадриятларини асраш ҳаракати таъсис этилди, деб қарор қилдик. Менга ҳаракатни бошқариш таклиф этилди, мен рад қилдим. Ҳаракат ҳайъатида бўлиш мен учун етарли, Ёзувчилар Уюшмаси котиблиги юки ҳам бор, лекин ҳаракатни бирга юритаверамиз, дедим. Академик Тошмуҳамедов ҳам раҳбарликни истамади. Шунда фан доктори Абдураҳим Пўлатов бошқарсин қурултойгача, деди кимдир. Кўпчилик «бу одамни яхши танимаймиз», деган баҳонада қарши чиқди. Мен Пўлатов номзодини қўлладим ва қарши чиққан дўстлардан унга овоз беришни илтимос қилдим.

Илтимос қилдим-у, уни ўзим ҳам унча яхши танимасдим. Уни илмий институтларда олимлар билан ўтказган суҳбатларимда бир-икки марта кўриб, эсимда қолганди. Эсимда қолганди, чунки кўп савол берарди. Кейин уни, янглишмасам, Дадахон Ҳасаннинг уйига шоир Рауф Парфи ва Бегжон Тошмуҳаммедов олиб келишганди. Мен бу одамларга ишонардим. Бундан ташқари, биз, ёзувчилар, ташкилотни тузиб, оёққа қўйиб, уни бизга кўра прагматик, закий олимларга топшириш керак, деган қатъий фикрда эдим. Қолаверса, Пўлатов, кибернетика олими, ўзи ҳақида жуда чаққон ва ишчан бир киши таасуротини қолдирарди. Шундай бир одам биз илтимос қилган нарсани дарров қабул қилганига хурсанд ҳам эдим. Ҳар ҳолда, ҳаракатнинг қурултойга қадар ташкилий ишларини юритишга ҳеч шубҳам йўқ эди.

Баъзи радикал ошнолар аввал ҳаракатга умуман коммунист олмаслик керак, деган фикрни олға суришганди. Ёзувчиларнинг кўпчилиги бу фикрни қўллади. Аммо Таъсис мажлисида дўстлардан бири «бу Пўлатов илмий институтнинг парткоми бўлган, қандай ишлайди биз билан», деб шипшиганда унга: «коммунистларни ҳаракатга олмайдиган бўлсак, ҳаракатни тузайлик деб юрган Зоҳир Аъламни ҳам, Дадахон Ҳасанни ҳам олмаслик керак эди. Бизга кейинроқ қўшилган Бегжон Тошмуҳаммад ҳам коммунистку», дедим.

Хуллас, Пўлатов Қурултойгача янги ташкилотнинг таъсис қўмитасига бошлиқ бўлиб сайланди.» [34, 120-121-б.]

Менинг фикримча, Бирлик халқ ҳаракати тарихида йўл қўйилган энг катта хато – Бирлик Ташаббус гуруҳига Абдурахим Пўлатовнинг раис этиб сайланганлигидир. Бунга бош айбдор Муҳаммад Солиҳдир, чунки у ўзи яхши танимаган ва билмаган, ўша вақтда Ўзбекистон Фанлар академияси Кибернетика институти коммунистик партия ташкилотининг котиби (партком секретари) бўлиб ишлаётган Абдураҳим Пўлатовдек кишини Бирликка раҳбар этиб сайлашни таклиф қилган. Ёзувчи Зоҳир Аълам таъкидлашича, 11 ноябрдаги тарихий йиғилишдан ўн кунлар ўтгач Муҳаммад Солиҳ Абдураҳим Пўлатов билан учрашган ва уни Ташаббус гуруҳига раҳбар бўлишни таклиф этган, яъни Бирликка раҳбарни тайинлаш масаласини якка тартибда Муҳаммад Солиҳ ҳал қилган. Шоир ва ёзувчилар Абдураҳим Пўлатовни раис этиб сайламаслик кераклиги ҳақида гапирганларида, Муҳаммад Солиҳ уларни ҳам кўндиришга ҳаракат қилган. Натижада 1988 йил 1 декабрдаги йиғилишда Абдураҳим Пўлатов Бирлик Ташаббус гуруҳига раис этиб сайланган.

Худди шундай ҳолат Бирлик халқ ҳаракатининг Таъсис қурултойида ҳам бўлган. Бу ҳақда Муҳаммад Солиҳ шундай ёзган.

«28 майда (1989 йил) ўтган Қурултой шундай кўтаринки руҳда ўтди. Ҳаракатга раҳбарлик қилишни таклиф этишди, рад қилдим. Уюшмадаги вазифам жорий босқич учун Ҳаракатдаги мақомдан муҳим эди. Ҳаракатдаги мақом Уюшманинг маневр майдонини торайтириб қўяр ва давлат идораларига босим ўтказиш қобилиятини заифлаштирган бўларди.

Мен раҳбарликка яна Абдураҳим Пўлатовни тавсия қилдим, номзоди қаршиликсиз қабул қилинди. Ҳаракатнинг Марказий Кенгаш аъзолари ва ҳоказолар тасдиқланди. Қурултой байрам кайфиятида якунланди.» [34, 159-б.]

Фикримча, авваламбор Бирликка раис этиб Муҳаммад Солиҳнинг ўзи сайланмоғи ўринли бўларди. Лекин ўша Совет Империяси шароитида у раисликни рад этиб тўғри иш қилган. У раисликка ўзи яхши билган сафдошларидан бирини, масалан, шоир Усмон Азимни (у 1992 йилда Ватан тараққиёти партиясига асос солди ва унинг раиси этиб сайланди) ёки Болтиқбўйидаги учта жумҳуриятда эллик кун бўлиб, Халқ ҳаракатларини ўрганиб келган ёзувчи Зоҳир Аъламни тавсия этиши керак эди. Ёки уч кишидан иборат раисдошлар сайлаш йўли ҳам ижобий ечим эди.

Ушбу параграфнинг 3.2 ва 3.3 бандларида Абдурахим Пўлатов ўз устози академик Восил Қобуловга қарши қилган пасткашлиги ҳақида ёзаман.

3.2. АКАДЕМИК ВОСИЛ ҚОБУЛОВ


Фото 19. Академик Восил Қобулов (1921-2010). [71]

Абдураҳим Пўлатовнинг ички дунёсини очиб беришда академик Восил Қобуловнинг ҳикояси муҳимдир. Менга ушбу воқеани тарих фанлари номзоди, доцент, бир неча тарихий китоблар муаллифи Тоҳир Каримов 2004 йилда гапириб берди. Мен ўшанда унинг ҳикоясини қизил блокнотимга батафсил ёзиб олдим. 2005 йил 13-14 май кунлари Андижон қирғини ва 2005 йил 30 май кунги пикетимдан кейин кучишлатар органлар зобитлари мени ижарадаги хонамдан ҳайдаб чиқаришди (Тошкент шаҳри, Миробод тумани, Норхўжаев кўчаси, 17-уй, 9-хонадон). Улар 2005 йил ёзида ўғирлик уюштиришди ва ўша хонадонимдан 14 банан қўтисидаги 600 тага яқин қимматбаҳо китобим, икки банан қўтисидаги 22 та папкадаги ёзув-чизув қилган мақолаларим, “Турон йигитига” номли китобим, қоғозларим ва бошқа нарсаларимни олиб кетишди. Шу ўғирланган нарсалар орасида менинг бир неча блокнотларим, жумладан ўша тарихий суҳбат ва бошқа муҳим маълумотлар билан деярли тўлдириб ёзилган 200 бетлик қизил блокнотим ҳам бор эди. Шу сабабли ушбу ҳикояни хотирамда қолганига асосан 2011 йилда ёзган русча [69]-мақоламдан ўзбекчага ўгириб келтираман.

Тошкент давлат иқтисодиёт университети Фалсафа кафедраси доценти, таниқли файласуф олим, фалсафа фанлари номзоди Тоҳир Каримов 2021 йил 17 август куни 75 ёшда вафот этди. Мен у билан охирги марта 2008 йил 27 август куни унинг уйида учрашиб суҳбатлашдим. Мен 2008 йил 12 октябрга ўтар кечаси Ўзбекистонни яширинча тарк қилишга мажбур бўлдим.

Маълумки, 1988 йил 11 ноябр куни 18 нафар ўзбек зиёлилари ҳофиз Дадахон Ҳасан уйида тўпланиб Ўзбекистонда демократиявий ҳаракатлар олиб бориш борасида суҳбатлашди ва Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати (БХҲ)ни ташкил қилиш бўйича 11 кишидан иборат Ташаббус гуруҳини тузишди. Ташкилий қўмита Ўзбекистонда таниқли зиёлилар билан шахсан учрашиш ёки телефон орқали суҳбатлашиш орқали БХҲ таркибига таклиф қилишни 1988 йил ноябр охиридан амалга ошира бошлади.

Профессор Олимжон Каримов (1926-2006) менга 2001 йилда айтганига кўра шу йўл билан Бирликга 155 нафар таниқли ўзбек зиёлилари аъзо бўлишди ва фаолият олиб бора бошлади.

Ўзбекистонда энг таниқли олимлардан бири, Ўзбекистон Фанлар Академиясининг академиги, Кибернетика илмий ишлаб чиқариш бирлашмаси (ИИЧБ) Бош директори Восил Қобулов эди. Шу ерда унинг қисқача таржимаи ҳолини келтирай.

“ҚОБУЛОВ Восил Қобулович (1921.5.9-2010 – 2021.21.01, Тошкент) — математик олим, Ўзбекистон Фанлар Академияси академиги (1966), физика-математика фанлари доктори (1961), профессор (1964). Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан ва техника арбоби (1977). Тошкент Темирйўл муҳандислари институтини тугатган (1949). Чоржўй-Қўнғирот темир йўли қурилишида ишлаган (1949-50). Ўзбекистон ФА Иншоотлар институтида аспирант, илмий ходим (1950-57). Ўзбекистон ФА Математика интитутининг ҳисоблаш техникаси бўлими мудири (1957—63). Ўзбекистон ФА Механика институти (ва иншоотларнинг сейсмик мустаҳкамлиги институтида) ҳисоблаш маркази директори (1963—66). Ўзбекистон ФА Кибернетика институти директори (1966—77), институт Ўзбекистон ФА нинг «Кибернетика» илмий ишлаб чиқариш бирлашмасига айлантирилгач, унинг бош директори (1978—92).

Илмий ишлари ҳисоблаш техникасини фан, техника ва халқ хўжалигининг турли соҳаларига жорий этиш билан боғлиқ. Беруний номидаги Ўзбекистон давлат мукофоти лауреати (1971). «Эл-юрт ҳурмати» ордени билан мукофотланган (1998).

Асарлари: Алгоритмизация в теории упругости и деформационной теории иластичности, Т.. 1966; Ақл мўъжизаси. Т,, 1974; Функциоиал анализ ва ҳисоблаш математикаси, Т., 1976; Алгоритмизация в механике сплошннх сред. Т, 1978. Адабиёт: Ўзбекистон кибернетиклари, Т.. 1996.» [48, Қ ҳарфи жилди, 188-б.]

Восил Қобулов 1941-1945 йилларда Иккинчи Дунё урушида пиёда аскар бўлиб қатнашган. Катта сержант унвонига эга бўлган. [71]

3.3. ВОСИЛ ҚОБУЛОВ ВА АБДУРАХИМ ПЎЛАТОВ

Бирлик халқ ҳаракати (БХҲ) Ташаббус гуруҳи фаоллари Ўзбекистонда таниқли зиёлилар билан шахсан учрашиш ёки телефон орқали суҳбатлашиш орқали БХҲ таркибига таклиф қилишни 1988 йил ноябр охиридан бошлашди. Ташаббус гуруҳи аъзоларидан бири бўлмиш доцент Тоҳир Каримов (1946-2021) ташкилий ишларда фаол қатнашди.

1989 йил январда академик Восил Қабуловга телефон қилишди ва учрашув вақтини белгилашди. Ушбу муҳим учрашувга Тоҳир Каримов ва Муҳаммад Солиҳ биргаликда боришни режалаштирди. Тоҳир ака белгиланган кун эрталаб Ёзувчилар уюшмаси биносига келди. Муҳаммад Солиҳ унга: “Мени Марказқумга чақиришди. Восил Қобулович билан ўзингиз суҳбатлашишингиз керак бўлади” деди.

Тоҳир ака Тошкент Кибернетика ИИЧБга ўзи борди. Белгиланган вақтда академик Восил Қобулов уни ўз кабинетига таклиф қилди. Салом-аликдан кейин Тоҳир ака мамлакатдаги аҳволга доир қисқача гапирди ва Тошкентда Бирлик халқ ҳаракати тузилганлиги ҳақида айтди. БХҲ Марказий Кенгаши Ўзбекистоннинг таниқли зиёлиларини БХҲ раҳбарияти таркибига таклиф қилишаётганини айтиб, Восил Қобуловичга сафга қўшилишни таклиф қилди.

Восил ака савол берди: Бирлик раҳбари ким?”
Тоҳир ака хурсанд бўлиб: “Шогирдингиз Абдураҳим Пўлатов”, деб жавоб берди.

Восил ака бироз ўйланиб: “Абдураҳим раис бўлар бўлса, мен бу ташкилотга қадамимни босмайман” – деди.

Тоҳир ака бундай жавобни кутмагани учун эътироз билдира олмади. Кабинетда ноқулай жимлик. Жимликни Восил ака сўзлари бўлди.

“Сиз менинг сўзларимга таажжубланманг. Абдурахим тиришқоқ йигит. У Москва Энергетика институтида ўқиди, номзодлик диссертациясини ҳимоя қилди. Мен уни лаборатория мудири этиб тайинладим. У Москвага докторантурага йўлланма сўради, мен ёрдам бердим. У докторлик диссертациясини муваффақиятли ҳимоя қилди (1984 йилда, А.Ш.).

Москвадан қайтгач унга иш бердим ва у Кибернетика ИИЧБ партия ташкилоти котиби бўлиб сайланди. У бошқа миллатдан бўлган бир неча ходимлар билан биргалашиб Москвага Коммунистик партия Марказий Қўмитасига шикоят ёзишди (бу миллатдагилар асосан Исроилда яшашади, А.Ш.) Шикоятда мени миллатчи, фақат ўзбекларни ҳимоя қилади, дея таъкидлашган ва ҳоказолар.

Шикоятни Москвадан Тошкентга Ўзбекистон компартияси Марказий Қўмитаси (МҚ)га жўнатишди. У ердан комиссия келди ва Кибернетика ИИЧБдаги аҳволни ўрганди. Комиссия айрим камчиликларни кўрсатди, жазо чораларисиз хулоса қилди ва жўнаб кетди.

Абдураҳим жавобдан қониқмай Москвага КПСС МҚсига иккинчи марта шикоят жўнатди. Энди шикоятни текшириш учун Москвадан комиссия келди. Улар Кибернетика ИИЧБни тити-питисини чиқариб текширишди, менга ҳисоб карточкамга ёзиш шарти билан қатъий ҳайфсан эълон қилишди.

Абдураҳим менинг ёрдамимга мана шундай “миннатдорчилик” билан жавоб берди.”

Восил Қобулов шу сўзларни айтаётганида унинг кўзлари ёшланди. Бу ҳақда менга Тоҳир Каримов 2004 йилда айтди.

Шу ерда академик Восил Қобулов билан танишишим тарихини қисқача баён қилай. У 1974 йилда “Ақл мўъжизаси” номли китоб ёзди [73]. Мен у вақти университетнинг тўртинчи босқичида таълим олаётгандим. Мен ушбу китобни ўқиб қибернетика ҳақида анчагина қўшимча маълумотларга эга бўлдим.

1975 йил июнда Самарқанд Давлат университетини тугатдим. Мени ЎзФА Кибернетика ИИЧБ қошидаги Автомат бошқариш ситемаларини махсус лойиҳалаштириш-конструкторлик бюросининг Самарқанд филиалига юборишди. Мен у ерда 1975-77 йилларда муҳандис-дастурловчи бўлиб ишладим. 1977-79 йилларда Тошкент Кибернетика институтида аспирант бўлдим. Шу сабабли мен академик Восил Қобуловни яхши биламан. У жуда ҳалол инсон ва олим эди. У ўзбек халқини ва Ватанимизни жуда яхши кўрарди, Совет Иттифоқидаги тоталитар тузум шароитида кўпроқ миллий кадрлар етиштиришга ҳаракат қиларди.

Академик Восил Қобулов мен учун умрим давомида ибрат бўлган шахс ва олим эди. Мен у билан бир неча марта учрашиб суҳбатлашганман, ҳатто бир марта 1977 йилда унинг уйига бориб суҳбатлашганман.

Кибернетика ИИЧБда ҳар хил миллат вакиллари ишларди. Ушбу шикоятни ёзган ва имзо қўйганларнинг кўпчилиги бошқа миллат вакиллари бўлгани ва улар Кибернетика ИИЧБ ходимлари эканлиги ҳам шуни кўрсатиб турибди.

Абдураҳим Пўлатов ўз устози бўлмиш академик Восил Қобуловга кутилмаган ва маккорлик билан ИККИ МАРТА зарба берди. Абдураҳим Пўлатовнинг ички дунёси мана шу даражада бўлган ва ҳозир ҳам шу даражада қолган.

Тоҳир Каримов Восил ака сўзларига эътироз билдира олмаган ва хайрлашиб жўнаб кетган. У Ёзувчилар уюшмасига қайтиб келиб ушбу ноҳуш воқеани Муҳаммад Солиҳга айтиб берган. Афсуски, Абдураҳимнинг бу қилмиши ҳақида Муҳаммад Солиҳ бирликчи сафдошларига гапириб бермади, қайсидир маънода яширди. Акс ҳолда Абдураҳим Пўлатов Бирлик халқ ҳаракати раислигига 1989 йил май ойидаги Таъсис қурултойида сайланмаган бўларди.

Академик Восил Қобулов 2010 йил 21 январ куни вафот қилди. Абдураҳим Пўлатов шундан тўрт кун ўтгач – 2010 йил 25 январ куни www.harakat.net сайтида «Абдураҳим Пўлат: Улуғ миллатчи ва Олийжаноб инсон Восил ака Қобул ўғлидан айрилдик» номли мақолани чоп этди.

“Ҳаётим бўйича фақат бир илмий даргоҳда ишладим – Фанлар академиясининг Кибернетика институтида. Институтнинг расмий ташкил қилиниши ҳақидаги ҳукумат қарори 1966 йил 26 апрелда, Тошкентда ер қимирлаган куни расман тасдиқланган. Бу рамзий воқеа, чунки, бу институтнинг пайдо бўлиши Ўзбекистоннинг илмий соҳасида ер қимирлашдан ҳам кучли ҳодиса бўлган.

Мен институтга 1968 йил 26 апрель куни (ер қимирлаш ва институт тузилишининг икки йиллиги куни) Москва Энергетика Институтининг СССРда биринчи бўлиб очилган компютерлар мутахассислиги бўйича кафедрасининг дипломи билан келдим. 1991 йилнинг июнь ойида ўзимни тўла сиёсатга бағишлаш мақсадида Москвадан телефон қилиб, ишдан кетишимни билдирдим. 21 йил ичида аввал фан номзоди, сўнгра фан доктори ва профессор бўлдим, 1975 йилдан бери лаборатория мудири эдим.

Бутун илмий умримни бир даргоҳда, бир раҳбарнинг қўли остида ўтказдим. Бу раҳбар - Улуғ миллатчи ва Олийжаноб инсон Восил Қобул эди.

Восила ака ҳақиқатдан Улуғ миллатчи ва Олийжаноб инсон эди. У кишининг мамлакатимизни мустақил кўриш, исмларимиздаги “ов” қўшимчаларидан қутилиш орзуси чексиз эканлигини мен жуда яхши билардим. “Ўзбек” сўзи ўрнига “қоракўз” деб гапиришни яхши кўрардилар. Табиий, ўзбекларнинг келажаги учун у вақтларда сиёсий фаолият олиб бориш хусусида гап ҳам бўлиши мумкин эмасди. Шу сабабли, Восил ака ўз соҳаларида буюк ишлар қилиш учун қаттиқ курашардилар. Мақсадлари “қоракўзлар” учун институтларни, Фанлар академиясини кенгайтириш, илм соҳасида кўплаб қоракўз-олимлар етиштириш эди. Ўша олимлар келажагимизни белгилашига ишонардилар.

Мен Москвада, айниқса, катталар олдида қуллиқ қилиш масаласида Ўзбекистонга нисбатан анча илғор савияда бўлган шаҳарда тарбия олганим учун, Кибернетика институтидаги муҳитни, очиқча айтаман, дарҳол ёқтирмадим. Бунинг устига, қоракўз-олимлар етиштириш масаласида сонга эмас, сифатга урғу бериш тарафдори эдим. Восил ака билан орамиздаги тафовут тезда ўртага чиқди.

Восил акадан бошқа ҳар қандай ўзбек, мавжуд шароитда, менинг бу институтда улғайишимга йўл бермаган бўларди. Аммо, эндигина фан номзоди бўлган вақтимда бир лабаратория мудири лавозими бўшади, кутилмаганда мени у ерга ўзлари таклиф қилдилар, миннатдорчилик билан бу лавозимни қабул қилдим.

Бир куни яккама-якка тортишиб қолдик. Мен фан номзоди, айниқса, фан докторларининг сифатига кўз юмиб, уларнинг сонини ошириш йўлидан кетиш хато эканлигини айтганимда, у киши “мен 10 қоракўз фан доктори етиштирсам, битта ҳақиқийси чиқади, шу ҳам яхши” дедилар. Мен эса бошқача фикрда эдим: “Қолган 9 чаласавод фан доктори, ўзларининг чаласаводлигини бекитиш учун, ўша ҳақиқий олимни бадном қилишади, чунки, ҳақиқий олимларнинг кўпчилиги ҳаётий масалаларда бўшроқ бўлишади. Ҳамма олимлар олдига юқори талаблар қўйсак, бироз кеч бўлса-да, 10 бўлмаса ҳам 5-6 нафар ҳақиқий фан докторига эга бўламиз”.

Орамиздаги муносабат шундай бўлишига қарамасдан, Восил ака менга қарши мансабларидан фойдаланиб ҳеч нарса қилмадилар. Ўша пайтда аввалги оилам билан жанжаллар чиқди. Ишхонага арз қилиб келишди. Институт раҳбари учун мендан қасд олишга айни вақт келган эди. Восил ака эса мени чақириб, олдимга лавозимимдан олинганим ҳақида имзоланган буйруқни қўйдилар ва шундай дедилар: “Бу буйруқ тўпалончиларни бироз хотиржам қилиш учун чиқарилди. Мен сенинг айбингни кўрмаяпман. Бу буйруқ Кадрлар бўлимида ётади, аммо ҳеч қачон кучга кирмайди”. Ва шундай бўлган ҳам.

Восил ака докторлик даражаси берадиган Илмий Кенгашнинг раиси, мен илмий котиби бўлган пайтимда бир неча марта Илмий Кенгаш ўз раисининг эмас, менинг таклифимга овоз беришига эришганман. Бу Ўзбекистонда умуман бўлиши мумкин бўлмаган воқеа, аммо бўлган.

Тез орада яна бир катта жанжал чиқди. 1988 йилнинг 11 ноябрида Бирликнинг Ташаббус гуруҳи тузилди, мен раис бўлдим. 1989 йилнинг бошида СССР Халқ депутатлари қурултойига сайлов бўлди. Мени Тошкент Университети жамоаси Олий Советнинг Иттифоқ Совети бўлимига номзод қилиб кўрсатди. Аммо, ҳукумат бутун кучини ташлаб, қонунларни бузиб, муфтий Муҳаммадсодиқ Муҳаммадюсуфни у ўринга ўтказди.

Кейин мени Кибернетика институти жамоаси номидан Миллатлар Кенгашига номзод қилишга киришдик. Номзод кўрсатиш мажлиси бошланаётган дақиқаларда залга кутилмаганда Восил ака кириб келдилар ва президиумдан жой олдилар. У кишининг бу мажлисга нимага келганини ҳамма тушунди. Йиғилиш бошланиши билан аввал у кишининг, сўнгра менинг номзодим кўрсатилди. Менинг тарафдорларим овоз бериш ёпиқ бўлишини талаб қилишди. Чунки, президиумда ўтирган директор қаршисида одамлар менга овоз беришини ҳаёл қилиб бўлмасди. Биз бу ерда ютқаздик.

Очиқ овоз бериладиган бўлди. Ана шу ерда менинг ўзим ҳам кутмаган ва ишонмаган воқеа рўй берди. Восил аканинг кўзи ўнгида кўпчилик менга овоз берди. Бу воқеанинг Восил аканинг жамоа олдидаги обрўси билан боғламаслик керак. У кишининг обрўси юксак эди. Ҳар кимнинг ақли етардики, у киши юқорининг топшириғини бажараётган эдилар. Айни замонда, биз Ўзбекистонга демократия шамоллари олиб кираётган эдик. Тўғри, ҳукумат барибир менинг номзодимни рўйхатга олдирмади, шоир Абдулла Ориф депутат қилинди.

Баъзилар ўйлаши мумкин, бундан кейин Восил аканинг менга бўлган муносабати яна ҳам ёмонлашди деб. Йўқ бўлмади. Бир йилча кейин бўлган воқеа бунинг исботидир.

Айтаётганим воқеа, 1990 йил 26 аперелда бошланди. Қаранг, яна 26 апрель. Ҳайит куни эканлиги аниқ эсимда. Сибириядаги бир ҳарбий қисмда ваҳшийларча ўлдирилган ўзбек аскарининг жанозаси Ҳайит намозидан кейин ўқилиши ва у Камалон қабристонида тупроққа берилиши керак эди. Бирликчилар Пахтакор стадиони орқасидаги маҳаллада яшовчи оиланинг уйига бориб гаплашишди. Йигитнинг отаси йўқ, онаси гаплашадиган ҳолда бўлмагани учун, буваси билан гаплашилган. Унга бундан дейилган: “Бундан буён бошқа ўзбек аскарларининг ўлимини олдини олиш учун, дафн маросимини “Ўзбеклар Ўзбекистонда ҳарбий хизматни ўтсин” шиори остидаги намойишга айлантирайлик. Бу миллат учун, ватан учун керак бўлган нарсадир”. Отахон рози бўлган ва ўзи бу маросим-намойишнинг олдида боришга ваъда қилган. Кейинчалик у отахон ҳақиқий бирликчига айланган, ҳатто Ўш воқеалари бўйича Москвада Қизил майдон олдида ўтказган пикетларимизда қатнашган. Ҳа, у замонда ўзбекнинг мардлари бор эди.

1990 йил 3 ёки 4 майда эса Ислом Карим Восил акани чақиртириб: “Наҳотки шу бир Пўлатовга кучингиз етмайди” дея мени ишдан ҳайдашга чақиради. Восил ака учун мен билан ҳисоб-китобни битириш учун энг яхши имконият туғилганди. Аммо у киши бундай ифлосликка қўл урмадилар. Менга шахсан ўзлари айтишларича, жавоблари қуйидагича бўлган: “Ҳа, Пўлатовга кучим етмайди, кучингиз етса, уни ўзларингиз эплаб олинг.”

Восил ака бу ерда фақат мени эмас, ўз орзулари бўлган ҳуррият курашини ҳимоя қилардилар. Восил аканинг буюклиги, олийжаноблигини кўсатувчи воқеа эди бу.

1991 йилда ишдан кетганимдан кейин Восил ака билан кўришолмадик. Лекин ўша йилларнинг воқеаларини тез-тез эслаб, шундай буюкларимиз борлиги билан мағрурланаман.

Ислом Карим раҳбарлигида эълон қилинган таъзияномага келсак. Ҳокимиятдагилар Восил аканинг ишларини сўзда улуғласалар ҳам, амалда у бошлаган ишнинг бошини едилар. Кибернетика институти аллақачон йўқ қилинган. Замонавий информацион технологиялар яратиш вазифаси бўлган илм даргоҳини 21 асрда бекитиш - миллий манфаатларимизга хоинлик бўлган. Ислом Каримнинг мақсади - мен ишлаган, унинг сўзига кирмаган Восил ака томонидан бошқарилган институтни бекитиш эди, бекитди. Шуни билатуриб таъзияномани имзолаш - оддий иккиюзламачиликдир.

Восил ака қилган ишлари билан миллатнинг хотирасида абадий қолади.

Оллоҳ ҳурматли домламизни раҳмат айласин.” [74]

Эътибор беринг: Абдурахим Пўлатов ушбу таъзияномасида ўз устози Восил Қобуловга қарши Москвага жўнатган иккита шикояти ҳақида ҳеч нарса ёзмаган. Энг муҳими у ўз устозига қарши қилган катта гуноҳи учун Восил ака руҳи олдида кечирим сўрамаган ва тавба қилмаган. Абдурахим Пўлатов мана шундай инсон ва у бугунги кунда – 2022 йил 20 августда ҳам шу аҳволда қолган ...

Демак, Бирлик халқ ҳаракати раҳбарияти йўл қўйган энг катта хато – 1988 йил ноябрь-декабрда Абдураҳим Пўлатовни Бирлик Ташаббус гуруҳига раис этиб сайлашганидир. Бирлик халқ ҳаракатидаги кейинги хатолар ва тортишувлар шу катта хатонинг давомидир, холос.

Буюк Шарқнинг машҳур шоирларидан бири Абдуқодир Бедил (1644-1721)нинг шундай байти бор.

Аввал ғиштин қийшиқ қўяркан меъмор,
Юлдузга етса ҳам қийшиқдир девор. [75, 62-б.]

3.4. БИРЛИКНИНГ ТАЪСИС ҚУРУЛТОЙИДАГИ СОХТАЛИКЛАР

1989 йил 29 май куни Ёзувчилар уюшмасининг (Тошкент шаҳри, Пушкин кўчаси, 1-уй) катта залида Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг Таъсис қурултойи бўлиб ўтди. Ушбу қурултой ҳақида Муҳаммад Солиҳ қуйидагича эслайди.

“Май ойининг охирида «Бирлик» ҳаракатининг биринчи қурултойини ўтказадиган бўлдик. Унинг низоми ва дастури лойиҳаларини тасдиқлаш, раҳбарлик тизимларини сайлаш қурултой кун тартибига қўйилганди. Анчагина нуфузли олим мутахассисларни янги қурилаётган ташкилотга жалб этгандик. Ниятимиз кучли интеллектуал ядрога эга бўлган, кенг платформали, турли ижтимоий гуруҳларни бирлаштирган бир халқ ҳаракати тузиш эди. Шундай ташкилот тузиш учун вақт ҳам, имконият ҳам, одам ҳам бор эди.

Қурултойни Ёзувчилар Уюшмаси залида ўтказадиган бўлдик. Марказқўмнинг биринчи котиби Рафиқ Нишонов қурултойга қаршилик қилмади. Албатта, Нишонов қайта қуриш тарафдори эмасди, аммо унинг душмани ҳам эмасди. Замон унга боқмаса, у замонга боқадиган дипломат киши эди. Замон «перестройка» (“қайта қуриш”) замони бўлиб, «Бирлик» каби ташкилотлар ҳар республикада битта-яримта пайдо бўла бошлаган эди.

29 майда ўтган Қурултой шундай кўтаринки руҳда ўтди. Ҳаракатга раҳбарлик қилишни таклиф этишди, рад қилдим. Уюшмадаги вазифам жорий босқич учун ҳаракатдаги мақомдан муҳим эди. Ҳаракатдаги мақом Уюшманинг маневр майдонини торайтириб қўяр ва давлат идораларига босим ўтказиш қобилиятини заифлаштирган бўларди.

Мен раҳбарликка яна Абдураҳим Пўлатовни тавсия қилдим, номзоди қаршиликсиз қабул қилинди. Ҳаракатнинг Марказий Кенгаши аъзолари ва ҳакозолар тасдиқланди. Қурултой байрам кайфиятида якунланди.” [34, 114-115-б.]

Мен 1988 йил ноябр охирида халқ ҳаракати тузилаётгани ҳақида маълумот олгач Ёзувчилар уюшмасига келиб шоир Рауф Парфи билан суҳбатлашиб кетдим. Ўша кунлардан бошлаб Тошкент шаҳар Мирза Улуғбек (у вақтлар Кубишев) туманида ташкилий ишларни олиб бордим. Кундалик янгиликлардан хабардор бўлиш учун Ёзувчилар уюшмасига тез-тез келиб суҳбатлашиб кетардим.

Муҳаммад Солиҳ раҳбарлигидаги қурултой ташкилотчилари Бирлик Таъсис қурултойини таниш-билишчилик руҳида ташкиллаштиришди. Бирликчилар келиб кетадиган хонага Қурултой ҳақида бирорта эълон илинмади ва оғзаки айтилмади. Шу сабабли мен ва мен каби анчагина фаоллар қурултойдан бехабар қолдик ва қурултойда қатнашаолмадик. Бирлик раҳбариятига асосан кабинетлардаги креслоларда ўтириб ишлайдиган мансабдорлар сайланди. Менга ўхшаган танқидий фикр билдирадиган ва амалий иш натижаларига қараб баҳо берадиган фаол Бирлик халқ ҳаракати раҳбариятига бўлган сайловларда қатнашиш имкони берилмади.

Муҳаммад Солиҳ қурултойда ҳам коммунистлар парткоми бўлиб ишлаётган Абдурахим Пўлатов номзодини қўллаб-қувватлади ва бошқаларни ҳам шу номзод учун овоз беришга даъват қилди.

Шу ва шунга ўхшаш қўпол хатолар ва таниш-билишчиликлар сабабли Бирлик раҳбариятида 1989 йил куз ойларида катта жанжал бошланди. 1989 йил 11 ноябр куни Бирлик халқ ҳаракатининг фавқулодда иккинчи қурултойи бўлди. У қурултойда мен ҳам, Тошкент шаҳридан қурултойга сайланган бирликчи фаоллар ҳам қатнашди. Ўшанда бир гуруҳ бирликчи ёзувчи-шоирлар Муҳаммад Солиҳ раҳбарлигида қурултойни ташлаб чиқиб кетишди. Улар 1990 йил март ойида Эрк халқ ҳаракатини, 1990 йил 30 апрелда Эрк демократик партиясининг таъсис қурултойларини ўтказишди.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (ДАВОМИ 4)

2.15. ХУРШИД ДАВРОН (1952.20.01)


Фото 14. Хуршид Даврон ([58])

Бугунги кундаги ўзбек зиёлиларидан мен ҳурмат қиладиган кам сонли зиёлилардан бири – бу Хуршид Даврондир.

“Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон 1952 йил 20 январь куни Самарқанд вилояти Самарқанд туманидаги Чордара қишлоғида туғилган.

1969 йили Тошкент Давлат университети журналистика факультетига ўқишга кирган.

1971-73 йилларда ҳарбий хизматни ўтайди, қайтиб таҳсилини давом эттиради.

1976 йили шеърлари Ўзбекистон халқ шоири Эркин Воҳидовнинг "оқ йўли" билан "Гулистон" журналида чоп этилади.

Дастлабки икки китоби - "Қадрдон қуёш" ва "Шаҳардаги олма дарахти" 1979 йилда нашрдан чиқади.

Хуршид Даврон узоқ йиллар турли нашриётларда фаолият юритган.

Ўзбекистон Миллий Телерадио компаниясининг "Ўзбекистон" канали директори лавозимида ишлаган.

Шоирнинг "Тунги боғлар", "Учиб бораман қушлар билан", "Тўмариснинг кўзлари", "Болаликнинг овози", "Қақнус", "Самарқанд хаёли", "Баҳордан бир кун олдин" китоблари нашр этилган.

Хуршид Даврон насрий жанрларда ҳам самарали ижод қилган.

Хуршид Даврон она томондан Нақшбандия тариқатининг атоқли вакили Маҳдуми Аъзам авлодидан эканини айтади.

Унинг сўфийлик, Самарқанд ва Туркистон тарихига қизиқиши шу билан боғлиқ.

Ўтмишда яшаган тарихий сиймолар ҳаёти ва фаолиятидан ҳикоя қилувчи "Самарқанд хаёли» қиссалар тўплами, "Соҳибқирон набираси"(1995), "Шаҳидлар шоҳи ёки Шайх Кубро тушлари" (1997) каби тарихий қиссалари, "Мирзо Улуғбек", "Бобур шоҳ", "Аврангзеб" каби тарихий мавзудаги драмаларини яратган.

У бир қанча видеофилмлар сценарийлари муаллифи.

Хуршид Даврон Шарқ ва Ғарб шоирларининг асарларидан иборат "Қирқ бир ошиқ" ва япон шоирлари шеърларидан таркиб топган "Денгиз япроқлари" тўпламларини ўзбек тилига таржима қилган.

Хуршид Даврон замонавий ўзбек ижодкорлари орасида Интернет имкониятларидан кенг фойдаланаётган адиблардандир.” [59]

“Хуршид Даврон: Мен фарзандларимни, энг аввало, китобхон бўлишини истаганман. Энди ижод аҳли бўлиши менинг истагим билан бўлмайди. Ўзида бўлса пайдо бўлади. Катта ўғлим тилга қизиқади. Ўндан ортиқ тилни билади. Европанинг энг асосий тилларида гапира олади. Халқаро ташкилотлардан бирида ишлайди. Оилада ҳозирча учта эркакмиз. Мен, ўғлим ва набирам. Набирам бир ҳафталик бўлди. Қолган аёллар, рафиқам ҳам, икки қизим ҳам, келиним ҳам шифокор. Шунинг учун ҳам ҳеч ким менга қарамайди. Энди набираларим, Худо хоҳласа, кўрамиз ким бўлишини. Ҳозир болаларимга етмаган вақтимни уларга ажратаман, тил ўргатаман. Менинг энг катта ҳавасим тил билган киши. Дунёни ўзбекча англаш тарафдориман.” [59]

“Тошкент, Дилмурод Яккабоғли: Шоир Муҳаммад Юсуф "Яхши" шеърини сизга атаган экан. Шу ҳақда, Муҳаммад Юсуфнинг ўзи ҳақида бироз гапириб берсангиз.

Хуршид Даврон: Муҳаммад Юсуфнинг бу шеъри менга бағишланганлиги оддий воқеа туфайли бўлган. Шеърнинг охирги икки сатрини мен таҳрир қилиб берганман. Ва шеър бутунлай ўзгариб кетганини шоирнинг ўзи сезгани учун миннатдорчилик маъносида менга бағишлаган.” [59]

Шу ерда раҳматли шоир Муҳаммад Юсуф (1954.26.04-2001.31.07) шоир Хуршид Давронга бағишлаб ёзган «Яхши» номли шеър ва қўшиқ матнини келтирай.

Эй дўстларим, дунёда
Ортда қолган из яхши.
Булбули йўқ баҳордан
Қумри тўла куз яхши.
Миннат тўла ҳалводан
Айвондаги муз яхши.
Ўпич кўрган паридан
Сепкил тошган юз яхши.
Ичмасанг ҳам қимиз зўр,
Қучмасанг ҳам қиз яхши.

Эй дўстларим, дунёда
Ортда қолган ёд яхши.
Тўқлигингда йўқлаган
Қариндошдан ёт яхши.
Ўнта номард дўстингдан
Битта чўлоқ от яхши.

Олисдаги олтиндан
Қучоқдаги гард яхши.
Вафоси йўқ хотиндан
Давоси йўқ дард яхши.
Ғаламис берган ғазнадан
Бурда арпа нон яхши.
Қирқта чала мулладан
Битта мусулмон яхши. [60, 79-б.]

“Бирликчилар” номли китобимнинг асосий мавзуси бўлмиш Бирлик халқ ҳаракати ташкил этилиши ва дастлабки йиғилиш тарихига қайтсам. Мен 2004 йил августда Хуршид Даврон ишхонасига телефон қилиб савол бердим. У ўшанда Ўзбекистон телевидениеси «Ёшлар» телеканалининг директори бўлиб ишларди. У Дадахон Ҳасан уйидаги Бирликчиларнинг 1988 йил 11 ноябридаги дастлабки йиғилишида иштирок этмаганлиги ва кейинги йиғилишларда қатнашганлигини айтди.

2.16. МИРАЗИЗ АЪЗАМ (1936.29.03)


Фото 15. Миразиз Аъзам (1936).

“Миразиз Аъзам 1936 йил 29 мартда Тошкент шаҳрида таваллуд топган. Тошкент Давлат университетини тамомлаган (1958). «Севаман» (1977), «Туйғулар» (1980), «Сабот» (1983), «Ҳақиқатнинг кўзлари» (1988), «Сайланма» (2007) каби шеърий тўпламлари нашр этилган. Болалар учун ҳам бир қанча асарлар ёзган («Ақлли болалар», 1969; «Сенга нима бўлди», 1970; «Ғалати туш», 1972; «Ер айланади», 1973; «Ерга довруғ соламиз», 1976; «Бир чўнтак ёнғоқ», 1990; «Қирқ болага қирқ савол», 2000; «Сайланма», 2005). «Имон» номли киноқиссаси ҳам бор (6 кисм, 2005). Н. Ҳикмат, Нажиб Ҳожи, Махмат Осиф, Али Оқбош, Ўрхон Канол каби турк адибларининг асарларини ўзбек тилига таржима қилган. Мурод Ўрознинг «Турк асотирлари» китобининг таржимаси учун халқаро Маҳмуд Кошғарий мукофотига сазовор бўлган” [61]

“Миразиз Аъзам 1936 йили Тошкентда таваллуд топган. Тошкент давлат университетини тугатган. Тошкент телестудиясида, «Ғунча» болалар журналида, «Ёш гвардия», Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётларида муҳаррир бўлиб ишлаган. Кўп йиллар Ўзбекистон Ёзувчилари уюшмасида маслаҳатчи, бошқарув котиби вазифасини бажарган.

Миразиз Аъзамнинг биринчи шеъри 1960 йилда «Металлург» номи билан чиққан. Биринчи шеърий тўплами эса 1964 йилда чоп бўлган. Шундан сўнг шоирнинг болалар учун «Ақлли болалар» (1969, достон), «Сенга нима бўлди» (1970), «Бир чўнтак ёнғоқ» (1990, сайланма) каби бир қатор шеърий тўпламлари босилиб чиқди. Уларда шоир болалар қалби ва туйғулари тасвири орқали оламни, одамни билишга, яхши-лик билан ёмонликни фарқлашга, ҳалол ва покиза меҳнатни улуғлашга интилади.

Адиб катталар учун ҳам бир қатор салмоқли шеърий гулдасталар яратган. Жумладан, «Севаман» (1977), «Туйғулар» (1980), «Сабот» (1983) каби тўпламларидаги кўпчилик шеърлар ўзининг ҳаётийлиги ва жозибалилиги билан ўқувчи қалбини забт этган. Шоир ана шу шеърий тўпламларидаги энг яхши шеърларини ва янги ёзилган асарлари сарасини ўзининг «Ҳақиқатнинг кўзлари» (1988) сайланмасига жамлаб, талабчан ўқувчисига ҳавола қилган.

Миразиз Аъзам ҳароратли, шижоатли публицист ҳамдир. Унинг маданий-адабий меросни кўз қорачиғидек асрашга даъват этувчи бир қатор мақолалари мавжуд. Унинг «Ўзбек тили ва адабиёти» журналида босилган Ҳамза ҳақидаги сўровларга жавоблари, «Шарқ юлдузи»да босилган «Амир бобомиз уфқлари»даги муаммоли мақолалари, «Сирли олам»да йил бўйи эълон қилинган Мурод Ўрознинг «Турк асотирлари» китобининг таржимаси каби ишлари халқаро Маҳмуд Кошғарий мукофотига сазовор бўлган.

Шунингдек, у Н. Ҳикмат, Нажиб Ҳожи, Маҳмат Осиф, Бадиуззамон Али Оқбош, Урфон Камол каби ўттиздан ортиқ турк адибларининг ҳикоя, шеър, роман, достон ва рисолаларини таржима қилган. У Туркия адабий жамоатчилиги эътирофига ҳам киради. 1993 йил декабрида Туркия ёзувчилари Бирлиги уни Ўзбекистондаги ўзининг тамсилчиси этиб тайинлади» [62]

“1959 йили “Ғунча” журналига ишга ўтдим. Журналнинг 1960 йилги биринчи сонида менинг шеърим илк бора матбуотда чиқди. “Чакки қилибман” номли бироз юморга йўғрилган бу оддий шеърим ҳақида бир қанча муаллифлар муҳарририятга келиб ижобий фикрлар айтишди. Шундан кейин бош муҳарриримиз мендан тез-тез шеър ёзиб беришни сўрайдиган бўлиб қолди.

Ўзим бу йилларда икки ўғиллик бўлиб, ҳам оилада, ҳам ишим туфайли мактаб ва боғчаларда болалар ичида бўлавериб, ўз-ўзидан болалар дунёсидан шеърлар битардим. Ғафур Ғулом, Шайхзода, Миртемир, Қуддус Муҳаммадийлар билан тез-тез кўришардим. Ёзувчилар Уюшмасида турли адабий анжуманларга қатновим фаоллашди. Республика бўйлаб турли шаҳар ва туманларга борардим. Шу тариқа халқ ҳаёти манзаралари кўз ўнгимда муҳрланиб қолар, ичимда фақат ҳаётни ёзиш фикри қатъийлашиб борарди.
Шеър, менимча, ўз ичига инсонни, ҳаётни олади, ялтиратмасдан, ўз ҳолида, яхши ва ёмон жиҳатлари билан бирга акс эттиради. Шоир, модомики, атрофига, инсонларга, инсонларнинг ҳаётига боғлиқ яшар экан, бошқача бўлиши мантиққа тўғри келмайди. Шеър инсоннинг қувончи, кўзёшлари, завқлари ва оғриқларини, озодлиги ва эрксизлиги, тирикчилик машаққатлари ва гўзал орзулари, умидларини куйлайди. Катта қайғуларга тасалли беради. Фақат шундай шоирларгина ҳурматга лойиқ, деб ўйлайман. Тўғри, “санъат ҳаётга таъсир кўрсатиш учун эмас, санъат учун” деган шиор остида ёки фақат ўзининг ички оламидаги ҳаракатларнигина тадқиқ этувчи шоирлар бор. Мен адабиётнинг халқ манфаатидан бошқа манфаати йўқ деб ҳисобловчилар сирасида тураман. Шоир ўз ичинигина тадқиқ қилиб шеър ёзса, доим муваффақиятли бўлмайди. Шоирнинг ичи жамият ҳаёти билан параллел келгандагина бу ўзини оқлайди. Шеър ҳаётдан орқада қолиши мумкин эмас. Агар шеър орқада қолса, умуман олдинга юриш бўлмаса керак, тахминимча.

Жадидлар адабиёти юрагимнинг тўрида яшайди. Улар битта халқ учун ёзиш ва миллат учун яшаш қандай бўлишини намуна қилиб қолдирганлар. Улку (идеал)ларига вафо қилмаслик ғайришоирликдан бошқа нарса эмас, деб ўйлайман.

…Менинг оиламга келсак, хотиним Қутлибека Раҳимбоева шоира, қаердаки шеърий туркуми босилган бўлса, ўша газета ва журналнинг йиллик мукофотига сазовор бўлган, ҳатто русча таржимаси чиққанда, “Молодость” журнали ҳам шундай мукофот берган, “Шуҳрат” медали совриндори, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими. Ҳозир драматургия ва насрда ҳам фаол ижод қилиб келмоқда. Тўрт ўғлим ва бир қизим бор. Бири бевақт вафот этди. Иккинчиси Мирвосил кичиклигидан яхши ҳикоялар ёзиб келади, ҳикоялари “Гулхан”, “Ёш куч”, “Гулистон” журналларида, айримлари баёзларда, “Маърифат” ва бошқа болалар газеталарида босилган. Америка ёзувчиси Рекс Стаутнинг бир романини таржима қилди ва у “Жаҳон адабиёти” журналида эълон қилинди. Учинчи ўғлим Мираҳмад ва кенжа ўғлим Нажот тижорат йўлидан кетишди. Қизимиз Орзу – Камолиддин Беҳзод номидаги Тасвирий санъат ва дизайн институтини битириб “Жаннат-макон” журналида муҳаррир бўлиб ишламоқда.

Режаларим: ёшим 75 га қараб кетди. Ёзганларим сочилиб ётибди, уларни жамлаб нашрга тайёрлаётирман. Бу йил, Худо хоҳласа, “Кузги япроқлар” номли девоним ва Фаридиддин Аттор, Низомий Ганжавий, Жалолиддин Румий ва Абдураҳмон Жомийдан қилган таржималарим бир китоб ҳолида Ғафур Ғулом номидаги Нашриёт-матбаа Ижодий Уйида чиқарилади.

Яна умрим давомида кўп мамлакатларда бўлганман: Россия, Озарбайжон, Молдова, Татаристон, Қибрис, Туркия, Македония ва Афғонистон… Ана шу сафарларим ҳақида “Йўллар ва эсдаликлар” номли сафарномамни ёзиб битказаётирман. Замондош устозлар, ўқитувчилар, сафдошлар ҳақида (Ғафур Ғулом, Ойбек, Шайхзода, Миркарим Осим, Озод Шарафиддинов, Маъруф Жалил, Рауф Парфи) хотираларим ҳам бир китоб бўлади.

Ундан ташқари “Дунё болалар адабиёти” деган антология ҳам тузганман ва ҳоказо… Худо берган умримни яшайверай-чи, балки, бир нарсаларга муяссар этар» [63]

Сабаб бўлиб Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида Миразиз Аъзам билан 1994 йилда учрашгандим ва эсда қоларли воқеа бўлганди. Шуни сўзлаб берай.

Мен 1991-1993 йилларда Эрк демократик партияси (ЭДП) Тошкент шаҳар ташкилотининг иккинчи котиби бўлиб ишлардим. 1993 йил 25 сентябр куни ЭДПнинг тўртинчи қурултойи Тошкентдаги Текстилчилар саройида бўлди. Қурултойда демократияга зид ҳолатларга йўл қўйилгани сабабли ЭДП Тошкент шаҳар ташкилоти раҳбариятининг катта қисми, жумладан мен ҳам, раҳматли профессор Шоди Каримов бошчилигида истеъфо бердик.

Ўзбекистондаги диктаторлик режими қурултойдан кейин ЭДПни ноқонуний равишда фаолиятини тўхтатиш ҳақида қарор чиқарди ва Тошкентнинг Қорасув мавзесидаги марказни ёпди.

Мен ҳам янги иш жойи қидира бошладим. ЭДП Тошкент шаҳар Акмал Икромов туман ташкилоти раҳбарларидан бири бўлмиш Мирза Анвар Ҳамидов айтишича, укаси Ҳамза туман ўқувчиларининг Ижод маркази (Центр творчества учащихся Хамзинского района)да директор ўринбосари бўлиб ишлаётгани ва уларга ўзбек ҳамда рус тилларини биладиган услубчи (методист) керак эканлигини айтди (манзили: Тошкент шаҳри, Авиасозлар 1-тор кўчаси, 78-уй). Бордим. Марказ раҳбари бўлмиш аёл киши (исми шарифи эсимда йўқ) Ижод марказида давлат тили бўлмиш ўзбек тилига ўтиш кераклиги ва шунга доир таржимон кераклигини айтди. Мен рози бўлдим.

Мен ва сафдошларим 1988-1989 йилларда Ўзбекистонда ўзбек тили давлат тили бўлиши учун митинглар ва намойишлар қилиб курашгандик. Энди Мустақилликни олгач бошқа миллатлар давлатимиз тили бўлмиш ўзбек тилига ўтишида ёрдам беришим керак, деб ҳисоблардим.

Ташкилотда асосан рус хотин-қизлар ишлаётгани сабабли ҳафтада бир-икки марта ўзбек тилидан дарс ўтдим, йиғилиш қарорларини ўзбек тилида ёздим, Ижод марказидаги ёзувларни ўзбек тилига таржима қилиб бердим, янги йил арча ўйинлари сценарийсини рус тилидан ўзбек тилига ўгириб бердим ва ҳоказо.

1994 йил бошларида Марказга 45 ёшлардаги ўзбек аёл 15 ёшлардаги ўсмир билан келди. Ижод маркази директори уларни менинг олдимга бошлаб келиб суҳбатлашиб муаммосини ҳал қилишга ёрдам беришимни сўради. Аёлнинг айтишича, ўсмирнинг ота-онаси ҳалок бўлган ва у ушбу қариндоши бўлмиш бу болани оиласи даврасида катта қилибди. Ўсмир шеърлар ёзаётгани ҳақида ҳам айтди. Аёл оиласи қийин аҳволда эканлиги сабабли ўсмир ёрдамга муҳтожлигини айтди ва ёрдам сўради. Ташқарида қиш бўлсада ўсмир битта курткада келганди. У ўз шеърларини битта умумий дафтарга ёзган экан. Улар билан бироз суҳбатлашиб дафтарини олиб қолдим ва икки кундан кейнн Ижод марказига келишини тавсия қилдим. Рози бўлишди.

Мен ишхонада ўсмир дафтарини варақлаб шеърларини ўқидим. Еттинчи синф ўқувчиси учун бу шеърлар яхши шеърлар эди. Унда шоирликка таланти борлиги кўриниб турарди. Мен уни Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасига олиб бориш ва у ерда шу талантли ўсмирга ёрдам беришларини илтимос қилишга қарор қилдим.

Икки кун ўтгач ўсмир Ижод марказига келди. У пайтлар Ўзбекистон халқ шоираси Ҳалима Ҳудойбердиева (1947.17.05-2018.17.08) “Саодат” журналининг бош муҳаррири бўлиб ишларди. Ўзига тўқ шоира ушбу етим шоир йигитчага ёрдам берар, унинг бир неча шеърларини “Саодат” журналида ёки бошқа газета ёки журналда чоп этишда ёрдам берар деган фикрим бор эди. Мен “Саодат” журналига қўнғироқ қилдим. Аввалига телефон гўшагини котибаси кўтарди. Мен ўзимни таништириб Ҳалима опа билан муҳим мавзуда гаплашмоқчи эканлигимни айтдим. Котиба қиз гўшакни Ҳалима опага берди.У “алло” дегач ўзимни таништириб шоир ўсмир ҳақида энди гап бошлагандим алоқа узилди. Мен яна бир марта телефон қилдим. Гўшакни Ҳалима опа кўтарди ва “Эшитаман” деди. Мен гапимни энди давом эттираётгандим у телефон гўшагини яна қўйиб қўйди.

У пайтлар Ўзбекистон халқ шоираси (1992) бўлиб, катта журналда бош муҳаррир бўлиб ишлаётгани, турмуш ўртоғи бўлмиш Мавлон Умурзоқов (1950) Президент Ислом Каримовнинг Давлат маслаҳатчиси бўлиб ишлаётгани сабабли Ҳалима Худойбердиева ўзини катта олар ва бу давру-даврон ўла-ўлгунча давом этади, деб ўйлаган бўлса керак. Ҳалима опа бир етимга бериши мумкин бўлган ёрдамни бермади ва ҳатто қўлоқ солмади. Тақдирни қарангки, Мавлон Умурзоқов 1994 йилда катта миқдорда порахўрлик ва мансабни суиистеъмол қилишда айбдор, деб топилди ва олти йилга озодликдан маҳрум этилди. У қамоқда 2,5 йил ўтириб, озодликка чиқди. Ҳалима опани ҳам раҳбарлик лавозимлардан олишди ...

Мен ёш шоир билан бирга Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси томон жўнаб кетдим. У пайтлар уюшмага Ўзбекистон халқ шоири Жамол Камол раҳбар эди. Жамол ака кабинетига кириб салом алик қилгач ўсмир ёш шоир эканлиги, лекин ота-онаси йўқлиги сабабли қийин моддий аҳволда эканлигини ва уюшма унга ёрдам берса яхши бўларди дедим. Жамол ака гапларимни эътибор билан қулоқ солди ва ўсмирнинг шеърлар ёзилган дафтарини сўраб олди. У дафтарни варақлаб кўрди ва бирорта шеърини ёд ўқиб беришни сўради. Ўсмир ўз шеърини ёд айтиб берди.

Жамол ака Ёзувчилар уюшмасида бундай ёш талантларга моддий ёрдам бериш иложи йўқлигини айтди ва бошқа ташкилот манзилини бериб “Уларга мурожаат қилиб кўрингларчи” деди. Кейин Жамол ака болалар шеърияти билан кўп йиллардан билан шуғулланаётган шоир Миразиз Аъзамни чақиртирди. У келгач Жамол ака ёш шоир ҳақида гапириб унинг дафтарини Миразиз Аъзамга берди ва суҳбатлашишни тавсия қилди. Биз миннатдорчилик билдириб Жамол ака кабинетидан чиқдик. Миразиз ака дафтардаги шеърлар билан танишиш учун икки кун кераклигини айтди ва икки кундан кейин хабар олишимизни тавсия қилди.

Шоир ўсмир билан Ёзувчилар уюшмасидан чиққач етимларга моддий ёрдам бериши мумкин бўлган Халқлар дўстлиги майдони яқинидаги кўпқаватли бинода жойлашган ўша ташкилотга бордик. У ерда ишлаётган рус аёл ходима бундай моддий ёрдам бериш имкони йўқлигини айтди.

Икки кундан кейин ўсмир шоир билан Ёзувчилар уюшмасига бордик. Жамол ака кабинетига киргач Жамол ака Миразиз акани чақиртирди. Миразиз ака кабинетга 35-40 тача шеърий китобчаларни икки қатор тахлаган ҳолда кўтариб кириб келди. У китобчаларни ўсмир шоирга бериб муваффақият тилади.

Миразиз ака бу китобчаларни ўз уйидан олиб келдими, ёки уюшмадаги шоир ва ёзувчиларга айтиб тўплашни уюштирдими, билмадим. Лекин 35-40 та шеърий китобчаларни етим шоир йигитчага берди. Йигитча хурсанд бўлди. Болалар шоири Миразиз Аъзам 1994 йилда мана шундай сахийликни уюштирганди.

Миразиз Аъзамнинг Бирлик халқ ҳаракатини ташкил этишдаги иштироки доир маълумот топиб бўлмади. Мен БХХнинг Тошкент шаҳар ташкилоти иккинчи котиби бўлиб ишлаб Миразиз Аъзам бирорта умумий тадбирларда жиддий иштирок этганини кўрмадим. Шу сабабли бу масала очиқ қолди.

Раҳматли Абдуманноб Пўлатов [42, 2-қисм]-интервюсида қуйидаги муҳим гапни айтганди.

“Мана шу мажлис иштирокчилари рўйхати ҳақида турли, бир-биридан фарқ қиладиган маьлумотлар келтирилишининг сабабларидан бири, назаримда қуйидагидан иборат.

(1988 йил, А.Ш.) 11-ноябрдан бир неча кун ўтгач, Ёзувчилар уюшмасида ташаббус гуруҳининг йиғилиши бўлган. Унда 11-ноябрда бўлмаган бир неча фаолларимиз қатнашган. Кимлардир мана шу икки йиғилишни – бунда ғараз мақсад йўқлигига ишонаман – адаштириб чалкаштираяпди, шекилли.

Мана шу иккинчи мажлисда (мен унда бўлмаганман) Абдураҳим акамларни ташаббус гуруҳи (Маркази) раиси этиб сайлашган” [42, 2-қисм]

Мана шу фактдан келиб чиқсак, Миразиз Аъзам Ёзувчилар уюшмасида бўлган иккинчи йиғилишда қатнашган бўлиш эҳтимоли катта. Яъни у 1988 йил 11 ноябр куни ҳофиз Дадахон Ҳасан уйида бўлган Бирликчиларнинг дастлабки йиғилишида қатнашмаган, дейишимга асос бор.

2.17. ПЎЛАТ ЗОҲИДОВ (1932)

Ҳофиз Дадахон Ҳасан 1988 йил 11 ноябр куни ўз уйида йиғилган Бирликчилар рўйхатини ушбу “Бирликчилар” номли китобимнинг 2.4-параграфида ҳам, унинг учинчи нашрида ҳам келтиргандим ([64, 2-қисм]). Шу номзодларни муҳокама қилишда давом этаман.

Архитектор Пўлат Зоҳидовнинг таржимаи ҳолини келтирай.

“(Пўлат Зоҳидов) Санъатшунослик номзоди ва архитектура фанлари доктори, Ўзбекистон меъморчилиги назарияси ва тарихи бўйича кўзга кўринган олим Пўлат Зоҳидов “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган меъмор” унвони соҳиби ва Халқаро архитектура академиясининг Шарқий мамлакатлар аъзоси.

Пўлат Зоҳидов 1932 йил Тошкентда туғилган. 1956 йил Ўрта Осиё Политехника институтини “Архитектура” йўналиши бўйича тугатиб, меҳнат фаолиятини меъморчилик ёдгорликларини тиклаш махсус илмий-ишлаб чиқариш устахонасида бошлаган. Сўнгра, санъатшунослик институтида катта илмий ходим, Тарихий ёдгорликлар ва тасвирий санъат Бош бошқармасида бошқарма бошлиғи, маданият ёдгорликлари илмий-тадқиқот ва лойиҳа институтида директор ўринбосари лавозимларида ишлаган.

Санъатшунослик номзоди ва архитектура фанлари доктори, меъморчилик назарияси ва тарихи бўйича атоқли олим, Пўлат Зоҳидов “Фарғона деворий суратлари”, “Ўзбекистон халқ меъморчилиги анъаналари”, “Самарқанд меъморчилиги мактаби”, “Ўзбек меъморчилиги усталари”, “Меъморчилик устаси”, “Асрларда яшайди”, “Меъморчилар санъати”, “Хива”, “Бухоро”, “Меъморий маржон”, “Зарафшон воҳасининг меъморий ёдгорликлари” каби 20 га яқин китоб ва рисолалар муаллифидир.

Пўлат Зоҳидов 1964 йил Москвада, 1977 йил Афинада антропология ва этнография фанлари бўйича бўлиб бўлган умумжаҳон анжуманда, 1980 йил тарихий ёдгорликларни тиклаш ва муҳофаза қилиш бўйича Флоренцияда ўтказилган симпозиумда маърузалари билан иштирок этган.

1976 йил Пўлат Зоҳидов “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган меъмор” унвони билан тақдирланди ва 1993 йил Халқаро архитектура академияси Шарқий мамлакатларининг ҳақиқий аъзолигига сайланди” [65]

Пўлат Зоҳидов Бирлик ташкил этилишида ва Дастур лойиҳасини тайёрлашда қай даражада қатнашгани ҳақида маълумотлар йўқ. Шу сабабли мен Пўлат ака ҳақидаги маълумотларни китобимнинг биринчи ва иккинчи нашрларида ёзмаганман.

2.18. АБДУҚОДИР ЭРГАШЕВ (1946-2018)


Фото 16. Профессор Абдуқодир Эргашев [66]

Аввал профессор Абдуқодир Эргашев ҳақида маълумот келтираман. Афсуски, у 2018 йил 12 апрел куни 72 ёшида вафот этди.

“Ўзбекистонда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ишига катта ҳисса қўшган биология фанлари доктори, профессор Абдуқодир Эргашев 72 ёшида вафот этди, деб ёзади «Газета.uz».

Абдуқодир Эргашев 1946 йилда Самарқанд (ҳозир Навоий) вилоятининг Хатирчи туманида туғилган. 1967 йилда Самарқанд давлат университетининг биология-кимё факултетини битирган. Сўнг Москвада СССР Фанлар академияси Умумий генетика институтида аспирантурада ўқиган. 1973 йилда фан номзоди диссертациясини ҳимоя қилган.

1989 йилда СССР ФА Экология ва эволюцион морфология институти докторантурасини тамомлаган. Докторлик диссертациясини генетик ва экологик хавфсизлик масалаларига бағишлаган.

1989—1993 йилларда Ўзбекистон Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси раисининг биринчи ўринбосари, 1994—1998 йилларда Ўзбекистондаги БМТ ваколатхонасида барқарор ривожланиш масалалари бўйича маслаҳатчи, 1998—2003 йилларда Самарқанд қишлоқ хўжалик институти ректори бўлиб ишлаган.

2005 йилдан ЮНЕСКО тавсияси билан БМТнинг Экологик хавфсизлик халқаро фанлар академияси академиги этиб сайланган.

Абдуқодир Эргашевнинг дафн маросими Тошкентда 2018 йил 13 апрель, жума куни бўлиб ўтади» [66]

Раҳматли Абдуқодир Эргашев Бирлик ташкил этилишида ва Дастур лойиҳасини тайёрлашда қай даражада қатнашгани ҳақида маълумотлар йўқ. Шу сабабли мен Абдуқодир ака ҳақидаги маълумотларни китобимнинг биринчи ва иккинчи нашрларида ёзмаганман. Бунга раҳматли Абдуманноб Пўлатовнинг [42, 2-қисм]-интервюсидаги қуйидаги гаплари ҳам асос бўла олади.

“АБДУМАННОБ ПЎЛАТОВ: Мендаги ёзувлар йўқолган, лекин бир неча марта бу йиғилиш иштирокчилари хақидаги хотираларимни текширишга интилганман. Жумладан, Дадахон акамиз "Бирлик"нинг бир йиллигидаги (Иккинчи Қурултойида, 1989-йил 11-12 ноябр) ўз рўйхатларини ўқиб берганларида мен ҳам ёзиб олган эдим. Хуршид Даврон, Абдуқодир Эргашев, Ғуломқодир Турсунов, Ҳусниддин Зуҳриддиновлар бу йиғинда бўлганини эслай олмайман” [42, 2-қисм]

Мана шу фактдан келиб чиқсак, Бирликчиларнинг 1988 йил 11 ноябр кунги дастлабки йиғилишида Абдуқодир Эргашев ҳам қатнашмаган. Мен БХХнинг Тошкент шаҳар ташкилоти иккинчи котиби бўлиб ишлаб Абдуқодир Эргашев бирорта умумий тадбирларда жиддий иштирок этганини кўрмадим. У балким экологияга доир таклифларни бергандур. Лекин буни тасдиқлайдиган маълумот йўқ.

2.19. ЗУҲРИДДИН ИСОМИДДИНОВ


Фото 17. Зуҳриддин Исомиддинов [67]

Филология фанлари номзоди, адабиётшунос олим, публицист Зуҳриддин Исомиддинов Ўзбекистон Республикаси Миллий китоб палатаси директори, Алишер Навоий номли Ўзбекистон Давлат кутубхонаси директори бўлиб бир неча йил ишлади. 2014 йилда Алишер Навоий номидаги миллий кутубхона нодир қўлёзмалар бўлими мудири бўлиб ишлаётган эди. У ҳозир ҳам Алишер Навоий кутубхонасида ишлаётган бўлса керак. Унинг миллий тарих, жаҳон ва ўзбек адабиёти, ўзбек адабий тили, жамият ва инсон муаммоларига бағишланган кўплаб публицистик мақолалари, бадиий эсселари эълон қилинган. Бир неча тўпламлар муаллифи.

Мен 2001 йилда Зуҳриддин аканинг кутубхонадаги кабинетига кириб қисқача суҳбатлашганман. Мен ўзим ёзган ва компютерда китобча қилиб тайёрлаган “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобчамдан икки нусха бердим ва кутубхонадаги китоблар фондига қўшиб қўйишни илтимос қилдим. У билан бироз суҳбатлашдим ва у китобчамнинг иккала нусхасини олиб қолди.

Зуҳриддин ака Бирликчиларнинг 1988 йил 11 ноябр кунги дастлабки йиғилишида қатнашган ёки қатнашмагани мен учун қоронғу. Лекин Зуҳриддин ака Бирликнинг кейинги фаолиятида жиддий қатнашмагани бор гап. Шу сабабли мен Зуҳриддин Исомиддинов ҳақидаги маълумотларни китобимнинг биринчи ва иккинчи нашрларида ёзмаганман. Бундай дейишимга раҳматли Абдуманноб Пўлатовнинг [42, 2-қисм]-интервюсидаги гапларини яна бир марта эслатишим мумкин.

“АБДУМАННОБ ПЎЛАТОВ: Мендаги ёзувлар йўқолган, лекин бир неча марта бу йиғилиш иштирокчилари хақидаги хотираларимни текширишга интилганман. Жумладан, Дадахон акамиз "Бирлик"нинг бир йиллигидаги (Иккинчи қурултойида, 1989-йил 11-12 ноябр) ўз рўйхатларини ўқиб берганларида мен ҳам ёзиб олган эдим. Хуршид Даврон, Абдуқодир Эргашев, Ғуломқодир Турсунов, Ҳусниддин Зуҳриддиновлар бу йиғинда бўлганини эслай олмайман” [42, 2-қисм]

2.20. БАХТИЁР КАРИМОВ

Раҳматли Абдуманноб Пўлатов ўзининг [42, иккинчи қисм] интервюсида Бахтиёр Каримов ҳақида қуйидагича ёзган.

“Дадахон акамизнинг рўйхатларига асосланиб Шуҳрат А. келтирган рўйхатда Бахтиёр (ака) Каримовнинг номи негадир йўқ. Эслашимча, бу киши мажлисда бўлган ва унда фаол қатнашган.

Қолаверса, 1988-89 йилларда Бахтиёр ака Каримов Муҳаммад Солиҳнинг энг яқин ва ишончли сафдошларидан бири, маслаҳатчиси ва бир қанча муҳим ҳужжатлар лойиҳасининг муаллифи эди. Мисол учун, Бахтиёр Каримов тайёрлаган қисқа мактуб "Бирлик" тузилишидан бир ҳафтача олдин, унинг ҳали шаклланмаган ташаббус гуруҳимиз номидан Москвага юборилган. Бу мактуб юборилганда уни Мухаммад Солиҳ менга кўрсатгани ёдимда” [42, 2-қисм]

Менимча, у шу кунларда – 2022 йил август ойида Бахтиёр Каримов Тошкентда нашр этилаётган қизиқарли янги “Адабиёт газетаси”нинг бош муҳаррири бўлиб ишламоқда.

Разведкада ва журналистикада бирор воқеа бир-бирига боғлиқ бўлмаган камида иккита манбадан тасдиқлангандагина ҳақиқатан рўй берган ҳисобланади ва бу ҳақдаги хабар кўпинча эфирга узатилади. Худди шунингдек судларда ҳам камида икки гувоҳнинг гувоҳлигина ҳақиқий деб топилиши мумкин, яъни бир кишининг гувоҳлиги етарли эмас. Бизда эса Бахтиёр Каримовнинг Дадахон ака уйидаги йиғилишда қатнашганлигига доир фақат раҳматли Абдуманноб Пўлатовнинг гувоҳлиги бор. Бу эса етарли эмас.

2.21. БЕКЖОН ТОШМУҲАММЕДОВ (1935-2020)


Фото 18. Академик Бекжон Тошмуҳамедов. 2008 йил [68]

“ТОШМУҲАМЕДОВ Бекжон Ойбекович (1935.27.1, Тошкент)— биологбиофизик олим. Ўзбекистон ФА академиги (1987). Биология фанлари доктори (1971), профессор (1973). Атоқли ёзувчи Ойбекнинг ўғли. Москва университетининг биология тупроқшунослик факултетини тугатган (1958), шу университетда аспирант (1958— 61), ТошДУнинг биология ва тупроқшунослик факултетида кичик илмий ходим (1962), биокимё ва биофизика кафедраси доценти (1963—65), Ўзбекистон ФА ядро физикаси (1965-67) ва Биокимё инти (1967—85) биофизика лаб. мудири. 1979—86 йилда ТошДУ биофизика ва атроф муҳит муҳофазаси кафедраси мудири. Ўзбекистон ФА Физиология институтида директор (1985— 92), бўлим бошлиғи (1998 йилдан). Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссияси раиси (1992—95). Ўзбекистон ФА Президиуми аъзоси (1995-97).

Асосий илмий ишлари биологик мембраналарнинг ҳосил бўлиши ва уларнинг бошқарувчанлик роли, токсинлар, гормонлар, пестицидлар, феромонлар, дефолиантлар ва бошқа биологик фаол моддаларнинг мембранага таъсир қилиш механизмини ўрганишга оид. ЮНЕСКО қошидаги «Инсон ва биосфера» миллий комитети раиси (1998 йилдан).

«Ўзбекистон биология журнали» бош муҳаррири (1996 йилдан). Беруний номидаги Ўзбекистон Давлат мукофоти лауреати (1989).

Ас: Активный транспорт ионов через биологические мембраны, Т., 1973;
Синтез, мембраноактивные свойства и биологические эффектў краунэфиров, Т., 1987;
Нейротоксины в исследованиях биологических мембран, М., 1991.

Адабиётлар: Б.А. Ташмухамедов (биобиблиография)., Т., 1995» [48, Т ҳарфи, 589-590-б.]

“Бекжон Тошмуҳамедов 1935 йилнинг 27 январида Тошкент шаҳрида, муҳтарам адибимиз Ойбек домланинг оиласида иккинчи фарзанд бўлиб дунёга келган. Оналари Зарифа опа ўзбек аёлларидан биринчи кимёгар, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби. Боболарининг бирлари оддий мехнаткаш боғбон, иккинчилари эса ўтган асрнинг бошларида шаклланган жадидчилик ҳаракатининг раҳнамоларидан Саидносир Миржалиловдир.

1958 йилда Бекжон Тошмуҳамедов М.Ломоносов номли Москва Давлат университети биология – тупроқшунослик факультетини муваффақиятли битириб, шу йили мазкур илмгоҳнинг Одам ва ҳайвонлар физиологияси кафедрасига аспирантурага қабул қилинди. У 1962 йили Москва давлат университетида фан номзоди,1971 йили эса Москва якинидаги биология фанининг маркази бўлган Пушчино шаҳридаги Биофизика илмий текшириш институтида фан докторлиги диссертациясини ёқлайди.

Меҳнат фаолиятини Тошкент Давлат университетининг (хозирги ЎзМУ) Биология – тупроқшунослик факультети қошидаги биокимё – биофизика кафедрасида ва бир вақтнинг ўзида Ўзбекистон Фанлар академиясига қарашли Биокимё илмий текшириш институтида ташкил қилинган биофизика лабораториясида мудирлик лавозимидан бошлади. 1980 йили Тошкент Давлат университетида биофизика кафедраси ташкил қилиниб,унга Б.Тошмуҳамедов раҳбарлик қила бошлади.

Билимгоҳларда Б.Тошмуҳамедовнинг илмий ва педагогик фаолияти ҳар томонлама кўзга ташлана бошлади. 1970 йиллардан бошлаб, Б.Тошмуҳамедов ўз атрофига илмда фидоий бўлган ёшларни тўплаб, ўзига хос илмий мактаб шакллантираётгани кўзга ташлана бошлаган эди.

Биология фанининг оқсоколи академик Ёлқин Тўрақулов бир суҳбатда Б.Тошмуҳамедовни “илмий ғоялар хазинаси”деб атаган эдилар. Шогирдга устоз томонидан бериладиган баҳо бундан ортиқ бўлмаса керак.

Бекжон Тошмуҳамедов 1985 йилда Ўзбекистон Фанлар академияси қошидаги Физиология ва биофизика институтига директор этиб тайинланди. 1979 йилда Ўзбекистон Фанлар академияси қошидаги Физиология ва биофизика институга директор этиб тайинланди.1979 йилда Ўзбекистон мухбир аъзоси этиб сайланди. 1985 йилда эса ҳақиқий аъзоси этиб сайланди. Ўзбекистоннинг илмий равнақига муносиб ҳисса қўшиб келаётган Б. Тошмуҳамедов Президентимиз Ислом Каримовни фармони билан 1992 йилда Республика Олий Аттестация Комиссиясига раис этиб тайинланди. Албатта, табиий ва ижтимоий фанларни пухта эгалланган, фанда ва ҳаётда ўзига хос “ўжарлиги” ҳисобга олиниб, Б.Тошмуҳамедовнинг шундай эътиборли даргоҳга раҳбар этиб тайинланиши мамлакатимизда илмий кадрларни танлашда хақиқат тантана қилаётганидан далолат беради.

Б. Тошмуҳамедов биофизика, ҳужайра физиологияси ва табиатни муҳофаза қилиш бўйича танилган йирик тадқиқотчидир. У собиқ Иттифоқда биринчилардан бўлиб, ҳужайра мембранасидан модда ва ионларнинг фаол ташилиши ҳақидаги янги илмий талқинларни кашф этди.

Бекжон Тошмуҳамедов 1985 йилда Ўрта Осиёдаги заҳарли ҳашаротларнинг таъсир қилиш механизмлари учун собиқ Иттифоқнинг Давлат мукофотига сазовор бўлди. У Ўрта Осиё илонларининг заҳарли таркибини тадқиқ қилиш бўйича олиб борган илмий изланишлари учун Беруний номидаги Республика Давлат мукофоти билан тақдирланди. Унинг 500 га яқин мақолалари, бир неча рисола ва монографиялари нашр этилди. Унинг раҳбарлигида 20 нафар фан доктори ва 60 дан ортиқ фан номзодлари етишиб чиқди» [69]

Бирлик халқ ҳаракати ташкил этилиши ва дастлабки йиғилиш тарихига доир мен академик Бекжон Тошмуҳамедовга савол бергандим. У Дадахон Ҳасан уйидаги Бирликчиларнинг 1988 йил 11 ноябридаги дастлабки йиғилишида иштирок этмаганлиги ва кейинги йиғилишларда қатнашганлигини айтди.

Дадахон Ҳасан уйидаги Бирликчиларнинг 1988 йил 11 ноябридаги дастлабки йиғилишида иштирокчиси доцент Тоҳир Каримовнинг қуйидаги гапларини ушбу китобимнинг 2.7-параграфида келтиргандим. Унинг Бекжон ака билан боғлиқ қисмини эслатиб ўтсам.

“1988 йил 16 ноябрь куни Бирлик халқ ҳаракати Ташаббус гуруҳи аъзоларидан беш-олти киши иштирокида Ёзувчилар уюшмасида саккиз бетлик Дастур лойиҳасининг муҳокамаси бўлган. Эътирозлар ҳамда таклифлар асосан оғзаки бўлган ва Тоҳир Каримов уларни қоғозга ёзиб олган. Фақат Ўзбекистон Фанлар Академиясининг академиги Бекжон Ойбекович Тошмуҳамедов Бирлик Дастур лойиҳасининг экологияга оид қисмини ёзма равишда тайёрлаган, уни йиғилганларга ўқиб берган ва Тоҳир Каримовга топширган. Тоҳир Каримов Бирлик Дастур лойиҳасини 1988 йил ноябрь охирида янада кенгайтирган. Ушбу учинчи лойиҳани ўзи ишлаётган институтда котибага илтимос қилиб, ёзув машинкасида 16 бетлик қилиб печатлаттирган.”

Академик Бекжон Тошмуҳамедовнинг шундай фаоллиги натижасида Бирлик алқ ҳаракати Дастурининг экология қисми жуда яхши ёзилган. Бу Дастур лойиҳасини китобимда иккинчи иловада келтирдим.

Академик Бекжон Тошмуҳамедов 2020 йил 25 июн куни 85 ёшида оламдан ўтди. Аллоҳ унинг жойини жаннатдан қилсин, омин!

2.22. ИСЛОМ ҲОЛБОЕВГА ДОИР

Мен ушбу китобимнинг иккинчи нашрида Ислом Ҳолбоев гапларига асосланиб у ҳақда ва у айтган анчагина маълумотларни ёзгандим. Журналист Фахриддин Худойқулов ўзининг [67]-мақоласида Ислом Холбоев ҳақида қуйидаги гапларни ёзган.

“1. ШУҲРАТ ЮСУФ АҲМАДЖОН ўғлининг “БИРЛИК”ЧИЛАР, АСКАРЛАР ТОБУТЛАРИ ВА ОРОЛ ДЕНГИЗИ МУАММОЛАРИ китобидан:

Журналист Ислом Холбоев 1988 йилда Тошкент Давлат университети журналистика факултетининг кечки бўлимини тугатган. Ислом Холбоевнинг айтишича, у Халқ ҳаракати уставини 1988 йил баҳоридан ёза бошлаган. У 1987-1988 йилларда «Гулхан» журналининг хатлар бўлимида, Фахриддин Худойқулов эса «Муштум» журналида журналист бўлиб ишлаган. Иккаласининг ишхонаси ўша пайтлар «Шарқ» Матбаа концернининг 11-12-қаватларида жойлашганди. Иккаласи биргаликда Ўзбекистонда тузилажак Халқ ҳаракати учун дастур ва низомнинг қоралама нусхасини яхлит кўринишда ёза бошлашган. Унга «Ўзбекистон табиати, маънавий ва моддий бойликларини муҳофаза этиш ҳаракати. Ҳаракатнинг шартли атамаси – Эътиқод» деб ном қўйишган. У дастлаб уч-тўрт бет бўлган. Фахриддин Худойқулов ўша уч-тўрт бетлик қоралама нусхасини ёзувчи Зоҳир Аъламга 1988 йил август охирида берган.

(Китобимнинг иккинчи нашридаги матн давоми: Ислом Холбоев айтишича, у 1988 йилда 1,5-2 ойга вилоятларга кетган ва у ерда Халқ ҳаракатини тузиш учун тарафдорлар тўплаш билан шуғулланган. Шу сабабли у 1988 йил 11 ноябрдаги йиғилишда қатнашаолмаган, А.Ш.)

Шухрат Ахмаджон (гарчи ўзини эслай олмаган бўлсам ҳам) воқеаларни тарихлаштириб қўйиш учун хайрли бир ишга қўл урган, аммо у киши мурожаат қилган манбалар нотўғри маълумот берган.

Хусусан, Ислом Холбоевнинг на Эътиқоднинг тузилишида на да Низомининг ёзилишида ҳеч бир иштироки, ҳатто хабари ҳам бўлган эмас. Исломни танирдим, бирга тушликка ҳам чиқардик, аммо, фақат Зоҳир Аъламнинг тавсияси билан, 1988 йил ёзида унга Эътиқоднинг борлигини айтганман…

Агар у ҳақиқатан ҳам муаллифга шу гапларни айтган бўлса, унга сўзимиз шулдир:

Исломбой, нима мамлакатда уят қолмадими?? Ёки биров сизга мени ўтиб кетди дедими? Бизга ёрдам берганингизни ёзгандик, тарих учун бу ҳам етарли…» [70]

Ислом Холбоев ҳақида Фахриддин ёзган маълумотлар тўғри. Мен шахсан Ислом Холбоевни танирдим. У Бирлик халқ ҳаракати ташкил этишда ва давом эттиришда қатнашиш даражаси жуда кам бўлган.

2.23. ЮРИЙ ЛАСКИНГА ДОИР

Ҳофиз Дадахон Ҳасан айтган 1988 йил 11 ноябр куни ўз уйида йиғилган Бирликчилар рўйхатини 2.4-параграфда келтиргандим. Ушбу рўйхат охирида Юрий Ласкин номи ҳам ёзилган.

Раҳматли Абдуманноб Пўлатов ўзининг [42, 2-қисм]-интервюсида Юрий Ласкин ҳақида қуйидагича ёзган.

“Лекин Юрий Ласкин деган одамни, назаримда, фикримча, ҳеч қачон кўрмаганман. Бу исмни ҳам Шухрат А.-нинг мақоласида биринчи марта эшитдим шекилли. Агар бу киши ўзбек тилини яхши билса ва ташқи кўриниши маҳаллий миллат вакилига ўхшаб кетса, бу ҳолда йиғилишнинг бу қатнашчисига эьтибор қилмаган бўлишим мумкин. Чунки бу куни фақат ўзбек тилида сўзлашганимиз аниқ ёдимда. Агар орамизда ўзбек тилини билмайдиган киши бўлса, табиийки суҳбатимизнинг камида бир қисми рус тилида бўларди. Ва мен буни, табиийки, эслаб қолган бўлардим. Ўша куни орамизда кўриниши маҳаллий бўлмаган одам аниқ йўқ эди” [42, 2-қисм]

Мен БХХнинг Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг биринчи ўринбосари бўлиб ишлаб Юрий Ласкинни бирор марта кўрган ва суҳбатлашган эмасман.

2.24. БИРЛИК ДАСТЛАБКИ ДАСТУР ЛОЙИҲАСИ ТАРИХИ

Мен 1988 йил ноябр ойи охирларида Тошкент Трактор заводи ётоқхонасида яшаётган талабалардан Халқ ҳаракатини тузиш тадбирлари бўлаётганини эшитиб Ёзувчилар уюшмасига бордим ва у ерда Рауф Парфи билан суҳбатлашиб қайтдим.

Мен 1988 йил декабр ўрталарида Ёзувчилар уюшмасига борганимда менга қайтариш шарти билан ёзув машинкасида печатланган Бирликнинг лойиҳа матнини беришди. Мен ижарадаги хонадонимга келиб ёзув машинкамда кўпайтирдим ва ўзимга битта нусха олдим. Бошқа нусхаларини вилоятларда яшаётган айрим курсдош дўстларимга почта орқали буюртма хат билан жўнатиб юбордим.

Ушбу лойиҳа 1989 йил 28 май (якшанба) куни Тошкентдаги Ёзувчилар уюшмаси (Пушкин кўчаси, 1-уй)да бўлиб ўтган Бирлик халқ ҳаракатининг таъсис қурултойида баъзи бир тузатишлар ва қўшимчалар билан қабул қилинди.

Бирлик халқ ҳаракатининг Дастур лойиҳасини ўқиб чиққач, Бирлик сафларида 1989 йилдаёқ Ўзбекистоннинг бир миллионга (!) яқин фуқароси, жумладан Ўзбекистоннинг таниқли ва машҳур зиёлиларидан 155 нафари иштирок этганлик сабаблари ўқувчимизга тушунарлироқ бўлади. 155 атоқли зиёлилар Бирликда иштирок этишга розилик билдиргани ҳақида менга Бирлик халқ ҳаракати Марказий Кенгаш ҳайъати аъзоси, техника фанлари доктори, раҳматли профессор Олимжон Каримов бир неча марта айтганди. Ушбу 155 нафар зиёлилардан баъзиларини эслатиб ўтишим мумкин. «Ёш ленинчи» газетасининг 1989 йил 30 сентябрь (№ 185) сонида Бирлик халқ ҳаракатининг Низоми чоп этилган. Унинг охирида қуйидаги ёзув ҳам бор.

«Ҳужжатга имзо чекканлар:
«Бирлик» Халқ Ҳаракатининг ҳайъат аъзолари: Аҳмад АЪЗАМ, Усмон АЗИМ, Зоҳир АЪЛАМ, Сафар БЕКЖОН, Эркин ВОҲИДОВ, Баҳодир ЖАЛОЛОВ, Дадахон НУРИЙ, Олим КАРИМОВ, Тоҳир КАРИМОВ, Сергей ОРЛОВ, Муҳаммад СОЛИҲ, Жума ТОШМАТОВ, Фахриддин ХУДОЙҚУЛОВ.»

Бирлик халқ ҳаракатининг 1988 йил декабридаги Дастур лойиҳасини китобимнинг учинчи иловасида келтирдим.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (ДАВОМИ 3)

2.9. АБДУРАХИМ ПЎЛАТОВ

Фото 9. Абдураҳим Пўлатов. [43]

Абдураҳим Пўлатовнинг таржимаи ҳолига доир маълумотларни 1995 йилда Анқарада нашр этилган «Абдурахим Пўлат озодликда» номли китобдан келтираман.

«Абдурахим Пўлат 1945 йил 7 ноябрь куни Тошкент вилоятининг Ғишткўприк қишлоғида туғилди. Отаси – Қаюм Пўлат ўғли (1992 йили вафот этган). Онаси – Сабура Фозил қизи (шу кунда Тошкент шаҳрида яшамоқда) (Абдурахим Пўлатнинг онаси – Сабура Фозил қизи, адашмасам, 1999 йилда Тошкентда вафот этди, Ш.А.).

Абдурахим Пўлат 1962 йили Ғишткўприкдаги ўрта мактабни, 1968 йили Москва Энергетика институтини тамомлаб, компютерлар инженери дипломини олди.

Шу вақтдан 1991 йилнинг июл ойигача Тошкентда Ўзбекистон Фанлар Академиясининг Кибернетика институтида ишлади. 1973 йилда кандидатлик, 1984 йилда докторлик диссертациясини ёқлади. 1977 йилдан лаборатория мудири, 1990 йилдан профессор.

Бошқариш назарияси, сунъий интеллект ва интеллектуал роботлар соҳасида юзга яқин илмий мақолалар, иккита китоб нашр қилди. «Адаптив ва интеллектуал роботлар» деб номланган яна бир китобининг чоп этилиши сиёсий фаолияти сабабли коммунистлар томонидан 1990 йилда тўхтатиб қўйилган. 1991 йилнинг июл ойида ўзини тўла сиёсий фаолиятга бағишлаш мақсадида Кибернетика институтидаги ишдан кетди.

1988 йил 11 ноябрьда бир гуруҳ ёзувчи ва олимлар билан Ўзбекистон «Бирлик» Халқ ҳаракатига асос солди. 1988 йил 1 декабрьда «Бирлик» Ташаббус гуруҳининг, 1989 йил 28 майда Ҳаракат Марказий кенгашининг раислигига сайланди. 1989 йилнинг 19 март куни биринчи марта сиёсий лидер сифатида Тошкентдаги кўп минг кишилик митингда халқ олдига чиқди.

1989 йил 16 октябрда антикоммунистик фаолияти учун 1980 йилдан бери аъзоси бўлган Ўзбекистон Коммунистик партиясидан (ҳозирги Халқ демократик партиясидан) ўчирилди.» [41, 60-б.]

ИЗОҲ. Абдурахим Пўлатов Ўзбекистон Фанлар Академияси Кибернетика институтида коммунистлар партияси ташкилотининг котиби бўлганлиги сабабли ушбу ташкилот коммунистлари уни партиядан ўчиришга қарши овоз беришди. Шундан сўнг 1989 йил 16 октябрь куни бу масалани компартиянинг Куйбишев (ҳозирги Мирза Улуғбек) туман партия қўмитаси муҳокама этди ва Абдурахим Пўлатовни компартиядан ўчириш ҳақида қарор чиқарди.

«1989 йил 11 ноябрда «Бирлик»нинг бўлинишини олдини олиш учун раисликдан истеъфо берди. 1990 йил 27 майдан бери «Бирлик»нинг раисдошларидан бири.

1990 йил 20 июнда номи кейинчалик «Бирлик» партияси деб ўзгартирилган Ўзбекистон демократик партиясининг таъсис қурултойида партиянинг раиси этиб сайланди. Ҳозир ҳам унинг раиси.

1990 йил 1-3 сентябр кунлари Ленинградда халқаро «Инсон ҳуқуқлари» конференциясида Фарғона ва Ўшдаги воқеаларнинг асл сабабчиси Москванинг мустамлакачилик ва «айир-буюр» сиёсати эканлигини кўрсатувчи доклад билан қатнашди.

1990 йил ноябр ойида «Ўзбекистон мустақил диктатура бўсағасида» мақоласини ёзди. Қозоғистон мухолифатининг «Азат» ва «Бирлик» партиясининг «Демократик Ўзбекистон» газеталарида эълон қилинган бу мақолада Ўзбекистон бу кундаги диктаторлик тузумга қараб кетаётгани аввалдан кўрсатиб берилганди.

1990 йил 7 декабрда Қирғизистон Президенти Асқар Ақаев билан учрашиб, Ўш-Ўзгандаги каби воқеаларнинг қайтарилмаслиги учун қилиниши керак бўлган ишларни маслаҳатлашди.

1991 йил 25 майда тузилган Ўрта Осиё ва Қозоғистон жумҳуриятлари демократик кучлари Форумининг асосчиларидан бўлди.

1991 йил 2-9 августда сафдоши Пўлат Охун билан илк дафъа Туркияда бўлди. Тўғри йўл партиясининг раиси Сулаймон Демирэл билан суҳбат ўтказилди.

«Бирлик» Халқ ҳаракати ва «Бирлик» партияси 1991 йил августдаги коммунистик фитнага қарши чиққани учун Абдураҳим Пўлат сафдошлари Шуҳрат Исматулла, Анвар Усмон, Миролим Одил ва бошқалар билан милиция томонидан тутиқланди.

1991 йил декабр ойида 60 минг кишининг имзоси билан Ўзбекистон Президентлигига номзод қилиб кўрсатилди. Лекин очиқ рақобатдан қўрққан Ислом Каримов уни номзод сифатида рўйхатдан ўтказтирмади.» [44, 60-61-б.]

ИЗОҲ. Ўзбекистон Олий Кенгаши 1991 йил 18 ноябрда «Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови ҳақида» қонунини қабул қилди. Ушбу қонуннинг 24-моддасига асосан президентликка бирор номзодни жамоа номидан кўрсатиш учун камида 60 минг Ўзбекистон фуқаросининг имзоси талаб этиларди.

Таъкидлаш лозимки, 60 минг фуқаро имзосини йиғиш учун жуда кам вақт берилди. Шундай бўлсада бирликчилар Бирлик халқ ҳаракати раисдоши Абдураҳим Пўлатов номзодини кўрсатиб, 60 минг имзо йиғишга киришди. Фуқаролар имзолари қўйилган қоғозлар ва ҳужжатлар сайлов комиссиясига топшириш керак бўлган охирги кунда ҳам имзо йиғиш давом этди. Ўша охирги куни – 1991 йил 3 ёки 4 декабрь кундузи Ёзувчилар уюшмасига Бирлик халқ ҳаракати раҳбарлари, жумладан Шуҳрат Исматуллаев, ва имзо йиғиш бўйича Ташаббус гуруҳи аъзолари келишди.

Мен раҳматли профессор Шоди Каримов илтимоси билан Эрк демократик партияси (ЭДП)га 1990 йил 1 август куни аъзо бўлдим ва ЭДПнинг иккинчи котиби сифатида Тошкент шаҳар ташкилотини ташкиллаштира бошладик. Ўзбекистон Адлия вазирлиги ЭДПни 1990 йил 3 сентябр куни расмий рўйхатга олди ва ЭДП раиси Муҳаммад Солиҳга ҳужжат топширди.

Йиғилган имзолар 60 мингга етмаётганлигини айтишгач, менинг таклифим билан уч-тўрт нафар эркчи ва бирликчи йигит-қизлар Ёзувчилар уюшмаси биносидаги мен ишлаётган хонадан иккита столни ташқарига олиб чиқишди. Сўнгра Амир Темур (у пайтлар Инқилоб хиёбони) номли метро бекатига кирувчи иккита томонига биттадан столни қўйиб, ўтган-кетган фуқароларнинг паспорт маълумотларини ёзиб, имзоларини йиға бошладик. Мен иккита плакатнинг орқа томонига «Демократияга ёрдам беринг!» ва «Помогите демократии!» деб ёзиб деворга илиб қўйдим. Шу алфозда қоронғи тушгунча фуқаролар имзоларини йиғдик, тўлдирилган жадвалларни Ёзувчилар уюшмасига жўнатиб турдик.

Бу вақтда корхоналарда, муассасаларда, институтларда йиғилган имзо қоғозлари ҳам Ёзувчилар уюшмасига кетма-кет келтириб турилди. Ташаббус гуруҳи аъзолари соат 17-ларда Сайлов комиссиясига телефон қилиб, соат нечагача олиб бориб бериш кераклигини сўрашди. У томондан: «Бемалол тўлдириб, сўнгра олиб келинглар, биз кутамиз, ҳали кетмаймиз», дейишган. Соат 18-ларда Ташаббус гуруҳи раҳбарлари йиғилган 60 мингдан зиёд имзо ва тегишли ҳужжатларни расмийлаштириб олиб боришганида Сайлов комиссияси аъзолари кетиб бўлган ва эшиклар қулф ҳолда эди…

«1992 йил 16 февралда Тошкентда АҚШ Давлат котиби Жеймс Бейкер билан учрашди.

1992 йил 4-7 июн кунлари Ню-Йоркда Америка Турк жамиятлари ассоциацияси уюштирган «Дунё турклари» конференциясида Ўзбекистондаги тузумнинг диктаторлик моҳиятини очиб берувчи доклад билан қатнашди.

1992 йил 29 июнда Абдураҳим Пўлатга Тошкентда суиқасд уюштирилди, бош суяги ёрилди. Тошкентда ўтказилган операциядан сўнг даволанишни Боку ва Истамбулда давом эттирди.

1992 йил 12 августда Бокуда Озарбайжон жумҳурияти Президенти Абулфайз Элчибей билан кўришди. Туркияга келгандан сўнг 1992 йил 25 августда Анқарада Она Ватан партиясининг раиси Маъсуд Йилмаз, 1992 йил 30 августда Истанбулда Миллиётчи Ҳаракат партияси раиси Алпарслон Туркиш билан учрашди.

1992 йил 7-9 ноябр кунлари Таиланднинг пойтахти Бангкокда «Осиё ва Тинч океани регионида озодлик ва демократия» лигасининг конференциясида қатнашди ва Ўзбекистондаги сиёсий вазият тўғрисида доклад қилди.

1992 йил 18 октябрда Тошкентда унга яна бир ҳужум уюштирилди. Ҳужумчиларнинг бири ушлаб милицияга келтирилганида, у КГБ хизматчиси эканлиги аниқланди (13-изоҳга қаранг, Ш.А.).

1992 йил 2-3 декабрда Озарбайжон халқ фронтининг 2-Фавқулодда Қурултойида меҳмон сифатида қатнашди.

1992 йил 18 декабр куни Ўзбекистонда мухолифатга қарши репрессиялар янада кучайгандан сўнг юртини тарк этишга мажбур бўлди.

1993 йил 21-23 мартда Анталяда Турк дунёси қурултойида қатнашди ва сўнгра Туркияда қолди.

1993 йил 15-18 апрел кунлари АҚШнинг Мэдисон шаҳридаги Висконсин Университетида ўтказилган «Ўрта Осиёда демократия» конференциясида «Ўзбеклар демократияга тайёрми?», деган мавзуда доклад билан қатнашди.

1993 йил 3-4 декабрда Америка Турк жамиятлари ассоциациясининг Вашингтонда ўтказилган қурултойида қатнашди. Турк дунёсининг келажаги тўғрисидаги фикр ва мулоҳазаларини ўртага қўйди.

Абдураҳим Пўлат оилали, бир ўғил ва бир қизи бор.» [44, 61-62-б.]

Абдураҳим Пўлатов 1998 йилда Туркиядан АҚШга кўчиб ўтди. У бугунги кунда – 2022 йил августида оила аъзолари билан бирга Колорада штати (АҚШ)да яшамоқда ва www.harakat.net сайтида мақолалар чоп этиб туради.

2.10. РАУФ ПАРФИ (1943-2005)


Фото 10. Рауф Парфи [45]

“Рауф Парфи (тахаллуси; асл исм-шарифи Турсунали Парфиев; 1943.27.9, Тошкент вилояти Шўралисой қишлоғи - 2005) - шоир ва таржимон. Ўзбекистон халқ шоири (1999).

ТошДУнинг филология факултетини тугатган (1960—65). Турли йилларда Кинематография давлат қўмитаси, «Ойдин» газетаси, Faфур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат ҳамда «Ёзувчи» нашриётларида муҳаррир бўлиб ишлаган.

Биринчи шеъри 1957 йилда эълон қилинган. «Карвон йўли» (1968), «Акс-садо» (1970), «Тасвир» (1973), «Хотирот» (1974), «Кўзлар» (1976), «Қайтиш» (1981), «Сабр дарахти» (1986), «Сукунат» (1991), «Тавба» (2001) шеърий тўпламлари бор.

Рауф Парфи лирик қаҳрамон руҳий оламининг нозик эврилишларини маҳорат билан тасвир этувчи шеърлари билан танилган. Шоир сўзнинг ранг ва оҳангларидан, шеърий тасвир воситаларидан ўзига хос услубда фойдаланади. Шеърлари бир неча хорижий тилларга таржима килинган.

Рауф Парфи Байроннинг «Манфред», Нозим Ҳикматнинг «Инсон манзаралари», Карло Каладзенинг «Денгиз хаёли» ва бошқа жаҳон шеърияти классикларининг шеърларини ўзбек тилига таржима қилган.” [46]

Рауф ака билан 1988 йил ноябр-декабрда учрашганим ҳақида 2.24-параграфда ёзаман.

Рауф Парфи 2003 йил сентябрда 60 ёшга тўди. Ўша кунлари Фридом Хаус (Озодлик Уйи) халқаро ташкилотининг Тошкентдаги ваколатхонасида Рауф ака билан учрашув ташкил этилди. Учрашувга ваколатхона ходимлари, ваколатхонага келиб-кетувчи инсон ҳуқуқи ҳимоячилари, Тошкент Давлат университети филология факултети талабалари, таклиф этилган меҳмонлар ва бошқа кишилар тўпланишди. Рауф ака учрашувга ўзининг тўнғич қизи билан келди.

Рауф ака йиғилганларга ўз шеърларидан айтиб берди. Учрашув қизиқарли савол-жавоб кўринишида ўтди. Мен рангли сурат оладиган сураткаш сифатида тирикчилик қилардим. Шу сабабли фотоапппаратимга учрашув пайти ва учрашув тугагач Рауф ака билан суратга тушушни истаганларни суратга олдим. Талабалар Рауф акани ўртага олиб бир неча марта суратга тушишди.


Фото 11. Рауф Парфи шеърият мухлислари билан. Тошкент, Freedom House (Озодлик Уйи) ваколатхонасида. 2003 йил кузи. Муаллиф фотоси.

Рауф Парфи умрининг охирги йилларида Тошкент четидаги қайсидир завод ётоқхонасида яшади. Дадахон Хасан ва Рауф Парфи курсдош дўстлар бўлишган. Шу сабабли Дадахон ака унинг манзилини биларди. Мен Дадахон акадан Рауф ака уй манзилини олиб ўша ётоқхонага уч-тўрт марта борганман ва Рауф ака билан суҳбат қурганмиз. Рауф ака иккинчи турмуш ўртоғи билан бирга яшарди. Иккинчи турмушидан фарзанди йўқ эди. Рауф акани ўша ётоқхонага прописка қилмагани боис уни милиция ходимлари таъқиб ҳам қилишарди. Рауф ака менга ўзининг шеърий тўпламини кўрсатиб китоб кўринишида чоп эттира олмаётганини айтди.

Мен Рауф акани қўллаб-қувватлаш ва доимий алоқада бўлиб туриш ниятида уни ҳамда унинг турмуш ўртоғини гап-гаштак кўринишида ўзим ташкил этаётган “Демократлар давраси” номли нодавлат-нотижорат ташкилотига таклиф қилдим. Улар иккаласи таклифимга рози бўлиб имзо ҳам қўйишди. Лекин “Демократлар давраси” йиғилиши бўладиган куни учрашувга келишган жойга келишмади. Бир неча кундан кейин учрашганимда сўрадим. Рауф ака айтишича, Янгийўлдаги таниши таклиф қилган ва у Янгийўлга маишат бор жойга кетган. Кўпчиликка маълумки, Рауф ака алкогол ичимлик ичишни хуш кўрарди. Худди шу сабабли биринчи турмуш ўртоғи бўлмиш Дилором Исхоқова билан ажрашиб кетишганди.

Рауф ака яна қўшимча равишда “Мен бирорта ташкилотга қўшилиш ниятим йўқ” деган маънода айтди. Шу сабабли мен бошқа ишларим билан, жумладан “Демократлар давраси”ни ташкил этиш ишлари билан банд бўлиб Рауф ака ётоқхонасига кам бордим.

Рауф Парфи 2005 йил 29 март куни Тошкент шаҳрида муҳтожликда вафот этди ...

Аллоҳ Рауф ака гуноҳларини маҳфират қилиб жойини жаннатдан қилсин, омин!

2.11. УСМОН АЗИМ (1950.13.08)


Фото 12. Усмон Азим. [47]

Усмон Азимнинг таржимаи ҳолини Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясидан келтираман.

“УСМОН АЗИМ (тахаллуси; асл исм-шарифи Азимов Усмон) (1950.13.8, Бойсун тумани) — Ўзбекистон халқ шоири (2000), драматург. Тошкент университетининг журналистика факултетини тугатган (1972). Республика радиосида муҳаррир, катта муҳаррир ва бош муҳаррир ўринбосари (1976—89), Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Тошкент вилоят бўлимида масъул котиб (1989— 90). Ўзбекистон Республикаси Президенти девонида сектор мудири, етакчи консультант, Президентнинг Давлат маслаҳатчиси (1991 —94). 2003 йилдан Ўзбек миллий академик драма театрида адабий эмакдош.

Илк китоби — «Инсонни тушуниш» (1979). Шундан сўнг шоирнинг «Ҳолат» (1979), «Оқибат» (1980), «Кўзгу» (1983), «Сурат парчалари» (1985), «Дарё» (1985), «Иккинчи апрель» (1987), «Бахшиёна» (1989), «Faройиб аждарҳо» (1990), «Уйғониш азоби» (1991), «Fycca» (1994), «Узун тун» (1994), «Бор эканда, йўқ
экан» (1995), «Сайланма» (1995), «Куз» (2001) каби шеърий ва «Жоду» (2003) насрий тўпламлари нашр этилган.

Усмон Азим ўзбек шеъриятининг уфқини кенгайтириб, насрий шеърлардан бармоқ вазнигача бўлган турли вазнларда ижод қилади. Дастлабки шеърларида инсоннинг давр ва жамият ҳаётидаги ўрнини тушунишга, даврнинг оғриқли масалаларига эътибор қаратди ва шу жараёнда минбар шеърияти унсурларидан фойдаланди. Кейинчалик, шоир ижодида воқеликни фалсафийистиоравий образлар орқали идрок ва тасвир этиш махорати кучайиб борди. 80-йиллар ижодида кўзга ташланган бахшиёна руҳ шеъриятда янги бир йўналиш яратилишига туртки бўлди.

90-йилларга келиб, унинг ижодида кескин ўзгариш юз берди ва шеърларида суфиёна кайфият акс этди. Усмон Азим «Бахтли бўлайлик», «Ҳужжатли фильм учун сюжет», «Баҳодир ва Малика» сингари радиопьесалар ёзган. У ана шу тажрибадан фойдаланиб, 90-йилларда драматургия билан жиддий шуғулланди ва «Бир кадам йўл», «Кундузсиз кечалар», «Бозор» (1997), «Алпомишнинг қайтиши» (1998), «Жазава» (2000), «Бахт қуши» (2002), «Ўтган замон ҳангомалари» (2003) пьесаларини ёзди. Бу пьесаларнинг аксари Ўзбек миллий академик драма театрида саҳналаштирилган. Усмон Азим бу пьесаларда саҳна қонуниятларини яхши ҳис этувчи, драматург сифатида намоён бўлди. Айни пайтда у ҳам тарихий, ҳам психологик драмалар, ҳам оғзаки ва ёзма адабиёт намуналари асосида замонавий саҳна асарларини ярата олиш истеъдодини намойиш этди. Усмон Азим, шунингдек, кинодраматургияда ҳам қалам тебратиб, «Алишер Навоий» киноқиссаси (1990), «Алпомиш» кинодостони (1997), «Севги» (1998, шу номли ҳикоя асосида) ва 2 серияли «Алпомиш» (2000) фильмларининг сценарийсига муаллифлик қилган.

Полл Элюар, В. Вациетис, Ҳ. Доғларжа, А. Вознесенский, Ю. Марцинкявичюс ва бошқа шоирларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган. Шеърлари инглиз, француз, немис, поляк, македон, турк,
рус, грузин, эстон, литва, тожик, қозоқ ва қирғиз тилларида нашр этилган. Кўплаб шеърларига мусиқа басталанган.

Усмон Азим халқлар дўстлиги ва ватанпарварлик ғоялари билан йўғрилган шеърлари учун Грузиянинг Маяковский номидаги Давлат мукофотига сазовор бўлган (1982). «Дўстлик» ордени (1998) билан мукофотланган» [48, У ҳарфи, 171-172-б.]

Усмон Азим яхши ташкилотчилик қобилиятига ҳам эга. Кўпчиликка маълумки, “Бирлик” Халқ ҳаракати (БХҲ) раҳбариятида 1989 йилда қаттиқ тортишув рўй берди. Шу сабабли 1989 йил 11 ноябр куни, яъни БХҲ тузилганига роппа-роса бир йил бўлган куни БХҲнинг фавқулодда иккинчи қурултойи Тошкентдаги Буюк Ипак йўлида жойлашган “Гулшан” клубида бўлди. Ушбу қурултойда БХҲнинг Тошкент шаҳар ташкилоти номидан делегатлар гуруҳи сафида мен ҳам қатнашдим. Қурултой тортишувлар ва ғала-ғовур билан ўтди. Шу қурултойда раислик қилган раҳбарлардан бири Усмон Азим эди. У қурултой раислигини яхши олиб борди. Қурултойда бўлиниш рўй берди. Муҳаммад Солиҳ раҳбарлигидаги 15 нафар атрофида шоир ва ёзувчилар қурултойни ташлаб чиқиб кетишди. Улар 1990 йил март ойида Эрк халқ ҳаракати қурултойини, 30 апрел куни Эрк демократик партияси (ЭДП)нинг таъсис қурултойини ўтказишди.

Усмон Азим 1992-1994 йиллар давомида Ўзбекистон Ватан тараққиёти партиясининг раиси бўлган. Мен бу ҳақда [49]-[50]-мақоламнинг иккинчи қисмида ёзганман.

Ўзбекистонда тижоратчилар ва бизнесменлар партиясини тузишга дастлабки уриниш 1992 йилда бўлди. 1992 йил бошида Президент Ислом Каримов йиғилишлардан бирида маърузаси давомида тижоратчилар сиёсий партияси ташкил этишни таклиф қилди. Бу таклифни шоир Усмон Азим қўллаб-қувватлади.

1992 йил 24 май куни Тошкентда Ватан тараққиёти партиясининг таъсис қурултойи бўлди, партиянинг Устави ва Дастури қабул қилинди. Партия раиси қилиб Усмон Азим сайланди. У бу вақтларда Президент Ислом Каримовнинг Ёшлар ишлари бўйича Давлат маслаҳатчиси бўлиб ишларди ([46], [47], 2-қисм). Ватан тараққиёти партиясини Ўзбекистон Адлия вазирлиги 1992 йил 10 июл куни рўйхатга олди ва партия раҳбариятига 224-сонли гувоҳнома берди. [8]

Усмон Азим раҳбарлигидаги раҳбарият саъй-ҳаракати билан Ватан тараққиёти партияси Ўзбекистондаги сиёсий ва ижтимоий воқеаларда ўз қарашлари ҳамда ўрнига эга бўла бошлади. 1993 йил март ойида Ватан тараққиёти партиясининг Жиззах вилоят ташкилотига Ўзбекистон Олий Мажлисининг 1989-1994 йиллардаги депутати, таниқли демократ Мели Қобилов (1943.20.05) сайланди ва воқеалар шиддат билан ривожлана бошлади.

1992 йил март ойида Мели Қобилов Ўзбекистон Инсон ҳуқуқи жамияти Жиззах вилоят ташкилотининг раиси этиб сайланди. У 1993 йил март ойидан Ватан тараққиёти партиясининг Жиззах вилоят ташкилоти раиси эди. Қобилов раислиги вақтида партия аъзолари сони 200 нафардан 5000 нафаргача ошди, яъни Олий Мажлисга 1994 йил декабрида бўладиган сайловлар арафасида партия Жиззах вилоятида аниқ сиёсий кучга айланди.

1994 йил 27 октябр куни Мели Қобиловни иш кабинетида махсус хизматлар наркотик моддалар ва ўқ-дорилар ташлаб қўйиб сохта айблар билан ҳибсга олишди. Суд 1995 йил 1 августдан 1996 йил 12 февралгача давом этди. Унга қарши тўққиз банддан иборат айблов эълон қилинди, суд беш банд бўйича айбловларни оқлади, чунки бу айбловларни судда исботлаб бериша олмади. Алал-оқибат Мели Қобиловни туҳмат билан ўн йилга қамашди.

Мели Қобилов раҳбарлигидаги Ватан тараққиёти партияси Жиззах вилоят ташкилотидаги воқеалар сабабли Миллий хавфсизлик хизмати раҳбарияти шу партия раҳбарларига қарши жиноий иш очиш режасини тузишди, деб ҳисоблайман. Шу йўл билан Ватан тараққиёти партияси раҳбарияти орқали Жиззах вилоят ташкилотига босим кўрсатиш ёки ҳеч бўлмаганда бетараф қилиш нияти бор эди. Бунинг учун партиянинг бош иқтисодий таъминловчиси бўлмиш "Рустамбанк" раҳбари Рустам Усмоновга қарши жиноий иш очишди. У Ватан тараққиёти партияси Марказий Кенгаши Президиумининг аъзоси эди. Ватан тараққиёти партияси раҳбарларига ҳам қарши тафтиш бошланди. Бироз вақт ўтиб Ватан тараққиёти партияси раиси Усмон Азим истеъфо берди. 1994 йил 29 октябр куни Ватан тараққиёти партияси раиси этиб Анвар Зиёевич Йўлдошев (1946) сайланди.

Ишончим комилки, шоир Усмон Азим бирорта жиноий иш қилган эмас ва у Ватан тараққиёти партиясини ҳалол бошқарган.

Ватан тараққиёти партиясининг иккинчи қурултойи 1994 йил 29 октябр куни бўлди. 2000 йил 14 апрел куни Тошкентда Ватан тараққиёти партияси ҳамда Фидокорлар халқ-демократик партиясининг бирлаштирувчи қурултойи бўлди [8, 3-китоб, 162-б.]. Раҳматли диктатор Ислом Каримов (1938-2016) Ўзбекистон президенти бўлган даврда Ватан тараққиёти партиясининг деярли саккиз йиллик тарихи мана шундай якун топди.

«Бирликчилар» номли китобим тарихига қайтсам. Мен 2001 ва 2004 йилда шоир ҳамда драматург Усмон Азим билан учрашиб, Бирлик халқ ҳаракати ташкил топишига доир суҳбатлашмоқчи бўлдим. Унга телефон қилганимда у 2004 йилда аввалига жуда банд эканлиги, кейин касал эканлигини айтди. Бир ой ўтгач Усмон Азимга яна телефон қилганимда, у учрашишга рози бўлмади, яъни рад қилди. Ватан тараққиёти партияси раҳбариятига қарши Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати (МХХ) олиб борган юқоридаги воқеалар ва тазйиқларни эътиборга олсак, Усмон аканинг 2004 йилдаги рад жавобини тушунсак бўлади.

Мен 2008 йилда Шерали Жўраев ҳақидаги китобимнинг учинчи нашри устида ишлаётгандим. Шерали аканинг машҳур қўшиқларидан бири бўлмиш «Карвон» қўшиғи шеърини Усмон Азим ёзгани маълум. Китобимда Усмон Азим шеърини ва шеър ёзилган асар ҳақидаги маълумотни тўлиқ келтириш мақсадида Усмон ака билан учрашишга қарор қилдим. Мен унинг уй манзилини Манзилларни аниқлаштириш бўлимидан олиб уйига бордим. У Тошкент Трактор заводи тарафига бораверишда ўнг томондаги кварталлардан бирида, адашмасам Аҳмад Югнаки даҳасида яшарди. Эшикни Усмон аканинг турмуш ўртоғи очди. Мақсадимни айтганимдан кейин у ичкарига кириб Усмон ака билан маслаҳатлашди ва қайтиб чиқиб «Эртага ишхонамга келинг. Китобчадан битта нусхасини сизга бераман» деди. Мен ишхона манзилини ёзиб олиб «Раҳмат» деб кетдим.

Эртаси куни Тошкентдаги Алишер Навоий кўчасидаги ёзувчи ва шоирлар ишлайдиган кўпқаватли бинода Усмон аканинг турмуш ўртоғи иш хонасии топиб бордим. У менга [48]-китобчадан бир нусха берди. Мен “Раҳмат” деб жўнаб кетдим.

Маълумки, 2016 йил 2 сентябр куни диктатор президент Ислом Каримов бу дунёни тарк этди. Янги президентимиз Шавкат Мирзиёев Ватанимизни ошкоралик ва тараққий эттириш йўлида яхши ишлар қилмоқда. Мана шу шароитда Усмон Азим ва бошқа бирликчи фаоллар Бирлик халқ ҳаракатига доир тарихий воқеаларни ёзиб сайтларда ва/ёки Фейсбук саҳифаларида чоп этишса яхши бўларди. Чунки ҳар бир фуқаро, жумладан Бирликчи фаоллар Ватанимизнинг қандайдир тарихий воқеалари гувоҳидир. Ҳар биримиз эртами, кеч вафот этгач шу тарих бўлагини ўзимиз билан нариги дунёга олиб кетмоқдамиз. Аслида муҳим тарихий маълумотларни шу дунёда халқимизга қолдиришимиз мумкин ва керак.

2.12. ҚАҲРАМОН ҒӮЛОМОВ

1988 йил 11 ноябр кунги Дадахон Ҳасан уйидаги йиғилишда қатнашганлардан яна бири - физика-математика фанлари номзоди Қаҳрамон Ғўломовдир. У Тошкент Политехника институти (ҳозирги Техника университети)да ишларди. У билан шу мавзуда 2000-йиллар бошида бир неча марта гаплашганман. У БХҲ тузилиш тадбирларида жуда кам қатнашган. У 1989 йилда Тошкентда Халқ дипломатияси клуби номли клубга асос солди ва унинг бошловчиси бўлди. Клуб ҳафтасига бир марта йиғилиш ўтказар, ушбу йиғилишга Бирликчилар ва турли даражадаги хайрихоҳлар, шунингдек Давлат хавфсизлик хизмати билан боғлиқ шахслар ва Тошкент шаҳар ҳокимияти вакили қатнашарди. Клубда бир киши маъруза қиларди ва кейин савол-жавоб ҳамда қатнашувчиларнинг айрим фикр-мулоҳазалар билдириларди, шунингдек ўша кунларда бўлиб ўтган сиёсий воқеа ва фожиаларни муҳокама қилардик. Бу анчагина қизиқарли ўтарди.

Қаҳрамон Ғўломов Тошкент шаҳар ҳокимияти ва кучишлатар органлар билан алоқада эди. Бир неча ой ўтгач улар клуб фаолиятига қаршилик кўрсатиб, унинг йиғилишларига имкон бермаслик чора-тадбирларини кўра бошлашди. Бу вақтда кўпинча бошловчиликни Қаҳрамон ака бошқа кишиларга топширарди. Клуб тўхталишлар билан 1,5-2 йилча фаолият олиб борди.

Қаҳрамон ака Халқ дипломатияси клуби тарихи ва фаолиятига доир мақола ёзса яхши бўларди.

Кейинчалик Қаҳрамон Ғўломов кучишлатар органлар билан алоқада бўлди ва БХҲ ҳамда «Эрк» Демократик партияси фаолиятида деярли қатнашмади.

Қаҳрамон Ғўломовнинг шахсини очиб берадиган битта муҳим воқеани гапириб берай. Бу провокация 2004 йил сентябрида раҳматли профессор Олимжон Каримовга (1926.06.06-2006.08.02) қарши уюштирилди.

Мен профессор Олимжон Каримов ва у амалга оширган ишлар ҳақида [9]- ва [52]-мақолаларда ёзганман. Проф. Олимжон Каримов ўзбеклар орасида биринчи бўлиб техника фанлари номзодлиги диссертациясини 1953 йилда Москвада ёқлаганди. У пахта териш машинаси бўйича докторлик диссертациясини 1963 йилда тайёрлаган бўлсада, унга диссертацияни ёқлаш учун рухсатни кўп курашлардан кейин – 1967 йил октябрида беришди. Докторлик дипломини эса 1970 йил ёзида беришди. 1974 йил июлида у профессорлик унвонига эга бўлди. У ўттизта ихтиро муаллифи эди.

Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати (БХҲ) Ташаббус гуруҳи 1988 йил 11 ноябрида тузилгач, профессор Олимжон Каримов 1988 йил ноябр охиридан БХҲ раҳбариятида фаолият олиб бориб, кўпгина эзгу ишларни амалга оширди. Унинг ташаббуси ва раҳбарлиги остида 1990 йил сентябрида Тошкентда Ўзбекистон Озод Деҳқонлар партияси (ОДП) таъсис қурултойи бўлиб ўтди. Яъни у ОДП асосчисидир.

Ўзбекистон кучишлатар органлари 1992 йил ёзида бир гуруҳ демократларга қарши “Миллий Мажлис” номли сохта жиноий иш очиб, проф. Олимжон Каримовни 1993 йил 21 январдан 23 февралгача, яъни 33 кун давомида Тошкент қамоқхонасига қамашди. Бу сохта суд иши Ўзбекистон Олий судида 1993 йил 1 июлидан 6 августгача кўрилди. Бошқа демократлар қаторида проф. Олимжон Каримовга Олий суд уч йил шартли қамоқ жазосига, яъни уй қамоғига ҳукм қилди. Ўша судда мен ҳам қатнашгандим. Суд тугагач 1993 йил 6 август куни судда қатнашганларни Олий суд биноси яқинида фотосуратга олдим (фото 1 га қаранг).

Қисқароқ қилиб айтганда, профессор Олимжон Каримов ўзининг деярли саксон йиллик умри давомида ўзбек халқи манфаатларини имкони борича ҳимоя қилган зиёлилардан бири эди. У менинг ташаббусим билан 2003 йил апрелида тузилган Демократлар давраси номли нодавлат нотижорат ташкилоти аъзоси ҳам эди.

Энди профессор Олимжон Каримовга қарши 2004 йил сентябрида уюштирилган миш-миш ҳақида ёзсам бўлади.

Гавҳар Орипова (1957 йилда туғилган, профессор Олимжон Каримовнинг кенжа қизи) менга 2005 йил май ойида қуйидаги воқеани гапириб берди. Қаҳрамон Ғуломов 2004 йил сентябрида Тошкент шаҳри ва вилоятидаги демократларга телефон қилиб, “Профессор Олимжон Каримов вафот қилди” деб айтган.

Бундай нохуш хабарни эшитган, Олимжон Каримовни кўп йиллардан бери биладиган кишилардан 15 нафари, жумладан Озод Деҳқонлар партияси асосчиларидан бири – Рисқали Зиёвиддинов (1938-2006.03.08) барча ишларини ташлаб, тездан унинг уйига жанозага етиб боришган (Рисқали ака ҳақида [50]-мақолада ёзганман). Қаҳрамон Ғуломов “ўлди” деган фуқаро – профессор Олимжон Каримовнинг ўзи дарвозани очиб келганларни кутиб олган!

Бу совуқ, туҳматдан иборат миш-миш ҳақида менга дастлаб Рисқали Зиёвиддинов гапириб берди. Бу гапнинг тўғрилигини Гавҳар Ориповадан 2005 йил май ойида аниқлаштирдим.

Мен ушбу миш-мишни тарқатган Қаҳрамон Ғуломов билан 2005 йил июл ойида гаплашдим. У: “Профессор Олимжон Каримов вафот этгани ҳақида менга Баҳодир-Чиғатой айтди. Мен бошқаларга телефон қилиб айтдим” деди.

2005 йил 19 июл куни Баҳодир-Чиғатой (Баҳодир Сағдуллаев)ни Тошкентдаги Freedom House (Озодлик уйи) ваколатхонасида учратдим. Мен ундан профессор Олимжон Каримов ҳақидаги миш-миш воқеасини гапириб беришни сўрадим. У бундай деди: “2004 йил сентябрида Тошкентдаги Чиғатой маҳалласида яшовчи Шуҳрат Қораевич Каримов вафот этганди. Ўша куни менинг уйимга Қаҳрамон Ғуломов ва Марат Зоҳидов меҳмон бўлиб келишмоқчи эди. Мен Шуҳрат Каримов ўлими муносабати билан уларни уйимда қабул қила олмаслигимни телефон орқали айтдим. Қаҳрамон Ғуломов эса “Профессор Олимжон Каримов вафот қилди, бу гапни Баҳодир-Чиғатой айтди” деб одамларга гап тарқатган”.

Раҳматли Баҳодир-Чиғатой – Баҳодир Сағдуллаев ҳақида қисқача маълумот. У 1952 йил 25 феврал куни Тошкент шаҳрида туғилган. У Тошкентдаги Чиғатой маҳалласида яшаб, катта бўлгани учун уни таниганлар Баҳодир-Чиғатой (чиғатойлик Баҳодир маъносида) деб аташарди. У 1975 йилда Тошкент Политехника институти (ҳозирги Техника университети) нефт-газ факултетини “тоғ муҳандиси” мутахассислиги бўйича тугатган.

Баҳодир Сағдуллаевни Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ) 1982 йилда ишга таклиф қилган. Унга катта лейтенант унвонини беришган. У 1982-1984 йилларда Москвадаги Ю.В.Андропов номидаги ДХҚ Академияси махсус факултетида “ДХҚ шахсий таркиби малакасини ошириш” икки йиллик курсида ўқиган. У 1983-1991 йилларда Тошкентда ДХҚнинг Ўзбекистон ташкилотида штат бўйича ходим (зобит) бўлиб, 1991-2001 йилларда контракт асосида ишлаган. У ДХҚ подполковниги унвонида заҳирага чиққан. Бу маълумотларни Баҳодир Сағдуллаев каминага 2005 йил 19 август куни гапириб берди.

Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати (БХҲ) Ташаббус гуруҳи 1988 йил 11 ноябрда тузилгач, Баҳодир Сағдуллаев 1989 йил бошларидан бери БХҲ марказига келиб, бирликчилар билан алоқа қиларди. Шу сабабли мен уни 1989 йил бошидан бери танийман. Унинг кимлигини суҳбатлардан билгач, 1989 йилдан бери ўзимни ундан сал нарироқ тутиб алоқа қилардим.

Мухолифат лидерларидан бири, Озод Деҳқонлар партияси раиси, профессор Олимжон Каримовнинг ўлими ҳақидаги ёлғон, туҳмат гапни 2004 йил сентябрида тарқатган икки киши – ДХҚнинг заҳирадаги подполковниги Баҳодир Сағдуллаев ва Қаҳрамон Ғуломов.

Таъкидлаш лозимки, демократлар, жумладан мухолифат вакилларининг уйида тўй ёки жаноза билан боғлиқ бирорта маърака бўлса, маърака эгаси Қаҳрамон Ғуломовга айтарди. У кўпчилик мухолифат вакилларига ушбу яхши ёки ёмон хабарни етказарди ва таклиф этарди. Шу сабабли Қаҳрамон Ғуломовда мухолифат вакиллари кўпчилигининг уй телефонлари, манзил маълумотлари бор эди. Шу жумладан профессор Олимжон Каримовнинг ҳам уй телефони ва уй манзили бор эди, деб ҳисоблаш мумкин. У бундай машъум хабарни эшитгач, Олимжон Каримов уйига телефон қилиши ёки ўз машинасида бориб келиши мумкин эди. Лекин у бундай қилмади. У Олимжон аканинг яқин, ҳурматли кишиларига қўнғироқ қилиб, унинг ўлгани ҳақидаги туҳмат гапни айтган. Натижада бу совуқ, туҳматдан иборат миш-миш қисқа вақт ичида тарқалган.

Бундай миш-мишни тарқатишдан мақсад – профессор Олимжон Каримовга навбатдаги маънавий зарба бериш, уни ўз ажалидан беш кун олдинроқ бўлсада вафот этишини тезлаштириш бўлган, деб ҳисоблайман.

Аввал Совет Иттифоқи тоталитар тузуми амалдорлари тазйиқлари, 1991 йил сентябридан кейин Ўзбекистондаги полициявий режим кучишлатар орган ходимлари профессор Олимжон Каримовни тазйиқ қилишлари, асоссиз равишда 1993 йилда 33 кун қамоқда тутишлари, турли миш-мишлар тарқатишлари натижасида у 2006 йил 8 феврал куни вафот қилди. Аллоҳ Олимжон акани жойини жаннатдан қилсин. Омин!

Қаҳрамон Ғуломов 1990-йиллар охиридан 2010 йилгача “Озодлик” ва “Би-би-си” радиоларига “Камрон Алиев” тахаллуси билан сиёсий шарҳловчи сифатида интервю бериб турарди.

2.13. АҲМАД АЪЗАМ (1949-2014)


Фото 13. Аҳмад Аъзам ([54])

Аҳмад Аъзам ҳақидаги маълумотларни [55]-мақоладан келтираман.

«Ёзувчи, мунаққид ва сиёсатчи Аҳмад Аъзам 28 июн 1949 йили Самарқанд вилояти, Жомбой туманидаги Ғазира қишлоғида туғилган.

1971 йили Самарқанд давлат университетини битирган.

"Гулистон" журнали, "Ўзбекистон адабиёти ва санъати" газетаси, "Совет Ўзбекистони санъати" журнали редакцияларида, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида ишлаган.

Сиёсий фаолиятини Бирлик халқ ҳаракатида бошлаган, Эрк демократик партияси бош котиби бўлган.

Олий Мажлис депутатлигига сайланган (1999-2004 йиллар, А.Ш.).

1995 йилдан Ўзбекистон телевидениесида бош муҳаррир, “Ўзбекистон" телеканали бош директори, "Ўзбектелефильм" студияси бош директори лавозимларида ишлаган. Бу даврда сценарист ва тележурналист сифатида ҳам ижод қилган.

Аҳмад Аъзамнинг "Ойнинг гардиши", "Бу куннинг давоми", "Асқартоғ томонларда", "Соясини йўқотган одам", "Ҳали ҳаёт бор" деган насрий асарлари,"Масъул сўз" деган адабий-танқидий мақолалар тўпламлари, "Ўзи уйланмаган совчи", "Рўё ёхуд Ғулистонга сафар" романлари чоп этилган” [55]

Би-би-си меҳмони Аҳмад Аъзам билан суҳбатдан айрим муҳим маълумотлар.

“Би-би-си: Эндиги савол сиёсий фаолиятингизга боғлиқ экан. Чимкентдан Ботир (профессор Ботир Норбоев, А.Ш.): Аҳмадбой, омонмисиз? Соғлиқлар яхшими? Пенсияга ҳам чиқиб олдингиз. Сиз бир пайтлар "Бирлик"нинг, сўнг "Эрк"нинг фаоли, ҳатто Бош котиби бўлдингиз. "Бирлик"дан чиққанингизнинг сабаби маълум. Аммо "Эрк"дан нега кетдингиз? "Эрк"дан кетганингизда Муҳаммад Солиҳ сиздан қай даражада хафа бўлди? "Эрк"дан кетишингизни бир хиллар сотқинлик деб баҳолашди. Ўзингиз нима деб ўйлайсиз?

Аҳмад Аъзам: Биринчидан саволнинг бошидаги гапни унча тушунмадим. Пенсияга ҳам чиқиб олдингиз, деб сўраляптида. Худди пенсияга чиқиш айбдай. Мен пенсияга 58 ёшимда чиқдим, соғлигим туфайли. Биринчи гуруҳ инвалиди бўлиб пенсияга чиқдим. Пенсиягача жуда яхши ишладим. Агар давлат менга ҳозир пенсия берадиган бўлса, шу пенсиямни оқлаганман. Иккинчидан, "Бирлик"дан мен кетганим йўқ. Мен "Бирлик"ни ҳамраиси бўлганман. "Бирлик" бўлинди. Мен "Эрк" партиясига ўтдим. Бу кетди, деган нарсани билдирмайди. "Эрк" партиясида мен "ҳатто бош котиб" бўлганим йўқ. Мен ҳақиқий бош котиб эдим. Мен "Бирлик"даям, "Эрк"даям ҳалол ишладим. Ҳозир ўзини етакчи, ташкилотчи ҳисоблайдиган одамларни бештасини, ўнтасини йиғсаям менчалик иш қилмаган бўлади. Энди Муҳаммад Солиҳ сиздан қай даражада хафа бўлди, деган савол. Бу ўртамиздаги гаплар. Кетишимнинг сабаблари бор. Уларга алоҳида қараш керак. Энди кетишимни сотқинлик, деб қарайдиганларга. Нимага нисбатан сотқинлик? Масалан, биз ўша пайтда кўтарган ғояларга, интилишларга нисбатан айтиладиган гап бўлса, мен ватандан чиқиб кетмай, ҳалиги грант умид қилмай, ўзимни жабрдийда кўрсатиб, қанақадир иқтисодий ёрдамлар олишга интилмай, ўша ишларни қилдим. Ўша сиёсий мақсадларни амалга оширдим. Халқнинг миллий ғурурини уйғотиш, ўзлигини танитиш бўйича телевидение соҳасида, олдин айтганимдай, битта "Ўзлик" кўрсатуви бўладиган бўлса, 180 та кўрсатувда камида 200 та жабрдийда одамнинг тақдирини кўрсатдим. Мен ҳалол ишладим деб ўйлайман. Буни сотқинликка ҳеч бир алоқаси йўқ. Мен бирорта одамни сотиш у ёқда турсин, бошқалардан фарқли равишда бирорта одамни ёмонлаганим ҳам йўқ. Матбуотни кўришингиз мумкин, бошқа нималарни кўриш мумкин. Энди яширин сотқинлик дейдиган бўлса, бир куни ҳамма ҳужжатлар кўтарилади. Кимнинг кимлиги барибир ошкор бўлади. Мен бу маънода ўзимни виждонимни ҳам тоза дейман, боя айтганимдай нонимни ҳалоллаб еганман.
Тошкентлик мухлис: муҳтарам Аҳмад Аъзам, дўстингиз ва сафдошингиз Муҳаммад Солиҳ ҳақидаги фикрларингизни билмоқчи эдим.
Аҳмад Аъзам: Энди инсоний нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак, биз Солиҳ билан 1975 йил танишган бўлсак, 1992 йилгача, 16-17 йил биз бирга бўлганмиз. Жуда қалин дўст бўлганмиз. Айтишиб, тортишиб турганмиз. Битта майизни бўлиб ейдиган яқин оғайни бўлганмиз. Кейин сиёсат турли нималарга ташлади. Бу энди алоҳида бир суҳбат мавзуи. Лекин мен барибир ёшликни, 70-80, 90-йилларнинг бошларидаги адабий жараёнда шу Муҳаммад Солиҳга ўхшаган шоирлар билан яқин дўст, ҳамкор бўлганимни ҳалиям соғинаман. Мен масалан, Солиҳ сиёсатчи бўлмаганида жуда катта шоир сифатида ўзбек халқининг маънавиятини кўтаришда катта хизмат қилган бўларди, деб ўйлайман. Мен ҳозир нима дейишим мумкин. Кўпдан бери у билан гаплашмайман. Гаплашишнинг иложиси ҳам йўқ. Лекин мен унга доим омонлик, соғлик тилайман” [55]

Ўзим гувоҳ бўлган Аҳмад Аъзам билан бўлиб ўтган битта воқеани гапириб берай. Маълумки, 1990 йил 30 апрел куни Ўзбекистон Эрк демократик партияси (ЭДП) таъсис қурултойи бўлди. Унда Муҳаммад Солиҳ ЭДП раиси, Аҳмад Аъзам ЭДП Бош котиби этиб сайланди. Кун тартибида ҳар бир вилоят, туман ва шаҳарларда ЭДП ташкилотларини тузиш вазифаси турарди. Тошкент шаҳар ва вилоят ташкилотини тузишни Муҳаммад Солиҳ раҳматли профессор Шоди Каримовга илтимос қилди ва уни ЭДПнинг Тошкент бўлими биринчи котиби вазифасига тайинлади. Шоди ака мени 1991 йил июл ойида кўриб қолиб ЭДПга ишга таклиф қилди ва “Халқимиз учун бирга ишлайлик” деди. Мен рози бўлдим ва 1991 йил 1 августдан ЭДП марказида юз рубл ойлик билан Шоди аканинг асосий ёрдамчиси ва сал кейинроқ ЭДП Тошкент бўлими (шаҳар ва вилоят ташкилоти) ташкил этилгач бўлимнинг иккинчи котиби вазифасида ишлай бошладим.

Таъкидлашим лозимки, ўша йиллар Совет Иттифоқида рубл ўз қадрини кундан кунга йўқотиб бораётган йиллар эди. Шу сабабли юз рубл пул бир ой давомида овқатланишим ва йўлкирамга зўр-базўр етарди, холос. Бирлик ва Эркдаги кўпгина фаоллар, жумладан мен ҳам халқимизнинг бугуни ва эртаси учун, Ватанимиз Мустақиллиги учун 10-12 соатлаб фидокорлик билан ўз имкониятларимиз доирасида меҳнат қилардик. Очиқ ёзишим ўринлики, жисмоний ҳалол меҳнат қилиб кундалик харажатлар ҳамда ижарадаги хонамга тўлаш учун қўшимча пул ишлаб топардим ва топган пулимнинг бир қисмини шу савоб йўлларда сарфлардим ...

ЭДП Ўзбекистон Адлия вазирлигида 1991 йил 3 сентябр куни рўйхатга олинди ва бу ҳақдаги гувоҳнома ЭДП раҳбари Муҳаммад Солиҳга ўша пайтдаги Адлия вазири Бобур Маликов (1948.02.09) тантанали топширди. Шу тантаналарда мен ҳам қатнашдим ва фотоаппаратим билан суратларга олдим.

1991 йил сентябрида ЭДПнинг фавқулодда иккинчи қурултойи чақирилиб, Муҳаммад Солиҳ номзоди Ўзбекистон президентлигига кўрсатилди. Адашмасам, ўша кунлар эди. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг биринчи қаватидаги ЭДП хонасида эрталаб бир неча раҳбарлар бор эди. Гап сайлов хусусида бўлгани учун мен “Тошкент шаҳар ҳокимлигига ҳам номзод кўрсатайлик” дедим. Шунда Аҳмад Аъзам: “Тошкент шаҳар ҳокимлигига номзодимиз йўқ” деди. Мен ҳайрон бўлиб “Сиёсий партия бўлиб Тошкент шаҳар ҳокими вазифасига битта номзод кўрсата олмаймизми? Профессор Шоди Каримов номзодини кўрсатсак бўладику” дедим. Аҳмад Аъзам: “Сиз бу ёққа юринг” деб мени ўз хонасига бошлаб кирди. “Сиз нега маҳмаданалик қилаяпсиз?” деб мендан зарда билан сўради. Мен: “Тошкент шаҳар ҳокими вазифасига номзод кўрсатсак яхши бўларди. Масалан, профессор Шоди Каримовни” дедим. У эса: “Партия раҳбарияти сайловларда Тошкент шаҳар ҳокими вазифасига номзод кўрсатмаслик ҳақида келишган. Сиз нега партиявий интизомни бузаяпсиз?” деди. “Агар ЭДП раҳбарияти номзод кўрсатмасликка келишган бўлса, майли. Мен бу келишувдан бехабар эдим” дедим. Аҳмад Аъзам: “Шундай. Боринг, ўз вазифангиз билан шуғулланинг” деди.

Менимча, ЭДП раҳбарияти 1991 йил 29 декабр кунги Президентлик ва Тошкент шаҳар ҳокимини сайлаш режаланган сайловларда ҳоким вазифасига номзод кўрсатмасликка Ўзбекистон Коммунистик партияси Тошкент шаҳар ташкилотининг биринчи котиби коммунист Адҳам Фозилбеков билан келишишган. Бунинг эвазига улар ЭДП раҳбариятини бир неча машина, бино ва шунга ўхшаш моддий бойликлар билан таъминлашган, менимча.

Профессор Шоди Каримов ва коммунист Адҳам Фозилбековнинг Тошкент шаҳар ҳокими бўлиб сайланиш эҳтимоли тахминан тенг эди. Чунки Михаил Горбачев қайта қуришни эълон қилган 1985 йилдан бери Совет Иттифоқи марказий матбуоти ва Ўзбекистон мухолифати коммунистларнинг партиявий номенклатурасини қаттиқ танқид қилишарди. Шу сабабли Тошкентда яшовчи русларнинг кўпчилиги ҳам партиявий номенклатурадан чарчаган ва унга қарши, яъни муқобил номзод бўлмиш Шоди Каримовга овоз беришлари кутилаётганди. Афсуски, Муҳаммад Солиҳ раҳбарлигидаги ЭДП раҳбарияти бу борада Тошкент шаҳар ташкилоти раҳбарияти билан бир оғиз муҳокама қилмай ўзларича келишиб кетаверишган.

Сайлов куни ҳам қизиқ бўлганди. Тошкент шаҳар ҳокими учун овоз бериш бланкалари ҳам ўзбек, ҳам рус тилларида қизил рангда чоп этилганди. Ҳар бир сайловчига, айниқса ўзбек тилини билмайдиган рус сайловчиларига иккитадан, яъни ҳам ўзбек, ҳам рус тилларидаги бланка беришди. Ҳар бир сайлов участкасида саноқ пайти Фозилбековга қарши овоз белгиланган сайлов бланкалари бир қисми йўқ қилиниб, ёқлаб овоз берган иккиланган бланкалар ҳисобланган. Президент номзодига бернилган овозлар сони билан Тошкент шаҳар ҳокимлигига берилган бланкалар сони мос туширишга икки тилли бланкалар борлиги ёрдам берган ва йўқотилган бланкалар ўрни билинмаган.

Бирлик халқ ҳаракати тузилиши тарихига доир ёзган китобимга қайтай. 2004 йил августда ёзувчи Аҳмад Аъзам Ўзтелефилмнинг Бош директори бўлиб ишларди. Мен унинг ишхонасига телефон қилиб, 1988 йил 11 ноябрда Дадахон Ҳасаннинг уйида бўлиб ўтган бирликчиларнинг дастлабки йиғилишига доир бир–иккита саволларим борлиги ва учрашмоқчи эканлигимни айтдим. Аҳмад Аъзам ҳозир кабинетида одамлар йиғилганлиги, келажак режалар билан шуғулланаётганлиги, ўтмиш билан шуғулланишга вақти йўқлиги ва шу сабабли мен билан учрашаолмаслигини айтди. У 2007 йилда пенсияга чиқди.

Аҳмад Аъзам 2014 йил 4 январ куни вафот этди. У Бирлик халқ ҳаракати ташкил этилишига доир билган маълумотларни ўзи билан қабрга олиб кетди ...

2.14. ҒӮЛОМҚОДИР ТУРСУНОВ

Ғўломқодир Турсунов билан бир неча марта суҳбатлашдим. У Бирлик халқ ҳаракати ташкил этилишига доир менга бирорта қўшимча маълумот айтолмади.

Ғўломқодир иқтисодчидир. Адашмасам, у Тошкент Халқ хўжалиги институти (ҳозирги Иқтисод университети)ни тугатган. 2018 йилда унинг интернет сайтларида иккитагина мақоласини топа олдим ([56]-[57]-га қаранг). У ўз мақолаларида ёзган муаммо – унинг иқтисодий таклифларини матбуот орқали беришга рухсат беришмагани ҳақида ёзган. Нега у бу муҳим материалларни сайтларда ошкора чоп эттирмади? Миллий хавфсизлик хизмати раҳбариятининг ғаши келишидан қўрқдими?..

Раҳматли Абдуманноб Пўлатовнинг Ғўломқодир Турсунов ҳақида айтган мана бу гапларига ҳам эътибор берайлик.

“Ю. Р. (Ш. А.): 4) Абдураҳим ака Дадахон аканинг уйига сизлар ўтирган хонага киргач "Арақ қани?" дегани тўғрими? (Дадахон аканинг таваллуд топган куни эди, бу гапни ўша даврада қатнашган Ғуломқодир Турсунов айтди).

А. П.: - Акамлар биз ўтирган хонага кириб келганларида мен ўша ерда эдим. У киши бироз кеч келдилар. Фақат одатий саломлашиш бўлган, ароқ ҳақида гап бўлмаган. Менимча, навбатдаги ёлғон бўлса керак. Қолаверса, менимча Ғуломқодир Т. га кўпам ишонавермаслик керак. У ишончли манба эмас» [42, 2-қисм]

Раҳматли Абдуманноб Пўлатовнинг мана бу гапи ҳам муҳим.

“... Буларнинг ҳар бири "Бирлик"нинг биринчи йиғилишида қатнашиб, унинг фаолиятида деярли иштирок этмаган баьзи (5-6) асосчилардан кўра "Бирлик"нинг биринчи йиллари ҳаракат учун МИНГ марта кўп жон куйдирган ва ишлаган миллатсевар кишилардир. Бу рўйхатга мен асосан “Бирлик”нинг биринчи йилги фаолиятида иштирок этган фидойиларни киритдим” [42, 2-қисм]

Менимча, Абдуманноб ака ўша беш-олти киши деганда Ғўломқодир Турсунов кабиларни назарда тутган ва бу гап жуда тўғридир.

Ғўломқодир Турсунов билан бўлган ғалати учрашувим ҳақида битта воқеани гапириб берай. Мен 1993 йил октябрида Эрк демократик партиясини тарк этган бир гуруҳ ҳамфикрлар билан Ўзбекистонда асосан ёшлардан иборат Республикачилар партияси (РП)ни ташкил этиш билан шуғулландим. Партиямизга аъзо бўлиш истагида ёзиб берилган аризалар беш юзга яқинлашгач РП Ташаббус гуруҳи йиғилиши қарори билан РП Таъсис қурултойини ўтказишга рухсат ва жой сўраб Тошкент шаҳар ҳокимиятига ёзма мурожаат қилдим. Шунда менга Ўзбекистон президенти маҳкамасида Жамоат ташкилотлари билан ишлаш қўмитаси раиси сиёсатшунослик фанлари доктори Муқимжон Қирғизбоев билан учрашиб суҳбатлашишим кераклигини айтишди.

Учрашув куни ва соати белгилангач Президент Маҳкамасига бордим. Муқимжон Қирғизбоев кабинети жойлашган иккинчими (учинчими) қаватдан бораётганимда, қарангки, Ғўломқодир Турсуновни учратдим. У салом аликдан кейин қандай сабаблар билан бу ерга келганлигимни сўради. Мен РПни ташкил этаётганлигимни айтмай қисқача жавоб бердим ва хайрлашиб йўлимда давом этдим. Ўз-ўзидан савол туғилади: Ғўломқодир Турсунов 1993 йил кузида Президент Маҳкамасида, яъни президент Ислом Каримов ишлайдиган бинода нима қилиб юрибди? У ерга тасодифан бориб қолиш ва ичкарига кириш ҳеч мумкин эмаску ...

Муқимжон Қирғизбоев мен билан бироз суҳбатлашгач ва айрим ҳужжатлар билан танишгач “Сиёсий партияни Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтказиш учун Ўзбекистондаги вилоятларнинг камида ярмида, шунингдек Тошкент шаҳрида РПнинг бошланғич ташкилотлари бўлиши керак” деди. Бу жуда муҳим таъкидлаш эди. Мен унга миннатдорлик билдириб жўнаб кетдим. 1994 йил баҳоридан Ўзбекистондаги ўнта вилоятга бориб РПнинг бошланғич ташкилотларини тузиб қарорлар ёзиб тайёрлаб келдик. Ва 1994 йил 12 ноябр куни Тошкент шаҳар ҳокимиятининг рухсати билан Буюк Ипак Йўлида жойлашган “Гулшан” клубида Ўзбекистон Республикачилар партиясининг Таъсис қурултойини ўтказдик. Бу қурултойда мени РПнинг раиси этиб сайлашди. РПни ташкил этишимиз, фаолияти ва кучишлатар органларнинг тазйиқлари ҳақида алоҳида мақолаларимда кейинроқ ёзарман, иншааллоҳ. Ҳозир эса Бирлик халқ ҳаракати ташкил қилиш тарихини баён этишда давом этсам.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (ДАВОМИ 2)
2.4. ДАДАХОН ХАСАН (1940.11.11)

Фото 5. Дадахон Ҳасан [30]

Шоир ва ҳофиз Дадахон Ҳасан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси билан кўп йиллардан бери яқин алоқада бўлган. Уни 1987 йил июн ойида ушбу уюшмага аъзоликка қабул қилишган. 1987-1988 йилларда Дадахон Ҳасан Ёзувчилар уюшмасининг аъзоси сифатида кўпгина ёзувчилар ва шоирлар билан учрашиб суҳбатлашарди ва улардан: «Қачон биз ҳам шундай Халқ фронтини тузамиз?» деб сўрарди. Шу таклифни шоир Муҳаммад Солиҳга айтганида у: «Бундай Халқ фронтини тузиш учун аввал низом ва дастур ёзишимиз керак» деган. Дадахон Ҳасаннинг таъкидлашича, у шоир Рауф Парфи билан биргаликда дастлабки йиғилишга таклиф этилувчилар рўйхатини 1987 йилдан туза бошлашган.

Дадахон Ҳасан айтишича, 1988 йил 7 ноябрь куни Муҳаммад Солиҳ: «Низом ва Дастур лойиҳаси тайёр бўлди, одамларингизни чақиринг», деган. 11 ноябрь Дадахон Ҳасаннинг туғилган кунидир. Шу сабабли Дадахон ака йиғилишни 1988 йил 11 ноябрь кечқурун соат 18.00 га ўз уйига - Тошкент шаҳар, Мирза Улуғбек тумани, Садаф кўчаси, 31-уйга белгилади. Чақирилувчилар рўйхати Рауф Парфида эди. Уларни телефон орқали чақиришни Дадахон Ҳасан айтган. Унинг уй манзилини билганлар тўғри хонадонга, билмаганлар эса аввал Ёзувчилар уюшмасининг биносида тўпланишган. Уларни у ердан Дадахон Ҳасан ўзининг «Газ-21» автомашинасида икки-уч марта қатнаб уйга олиб келган.

Дадахон Ҳасаннинг таъкидлашича, 1988 йил 11 ноябрь куни унинг уйига қуйидаги 18 киши йиғилган. Ўша куни йиғилишда қатнашганларнинг исми шарифи ва уй ёки иш телефонларини Дадахон Ҳасан ўз блокнотига ёзиб олган экан. Улар исму шарифларини блокнотда ёзилган тартибда келтирмоқдаман. Ушбу рўйхатни кўчириб олишга Дадахон ака менга 2005 йил 10 сентябрь куни рухсат берди.

1) Пўлатов Абдуманноп (уй телефони 46 54 47).
2) Ғўломов Қаҳрамон (уй телефони 46 11 27).
3) Рауф Парфи (иш телефони 33 66 32).
4) Каримов Тоҳир (уй телефони: 46 80 49).
5) Муҳаммад Солиҳ (уй телефони 67 86 22).
6) Аҳмад Аъзам.
7) Зоҳидов Пўлат (архитектор, уй телефони 41 38 23);
8) Миразиз Аъзам (уй телефони 67 84 67);
9) Худойқулов Фахриддин (уй телефони 32 56 93);
10) Эргашев Абдуқодир (уй телефони 62 96 31);
11) Зоҳир Аълам (уй телефони 65 16 72);
12) Пўлатов Абдурахим (уй телефони 62 71 65);
13) Турсунов Ғўломқодир;
14) Ҳасанов Дадахон (уй телефони 65 87 96);
15) Азимов Усмон.
16) Хуршид Даврон.
17) Зуҳриддин Исомиддинов.
18) Юрий Ласкин.

Дадахон Ҳасан айтишича, булардан қуйидаги ўн киши Ташаббус гуруҳига аъзо бўлишга розилик берган (Дадахон Ҳасан ўз блокнотида бу фамилиялар ёзилган жойида алоҳида белги қўйган):
1) Рауф Парфи;
2) Каримов Тоҳир;
3) Аҳмад Аъзам;
4) Худойқулов Фахриддин;
5) Зоҳир Аълам;
6) Пўлатов Абдурахим;
7) Турсунов Ғўломқодир;
8) Ҳасанов Дадахон;
9) Азимов Усмон;
10) Хуршид Даврон.

2.5. МУҲАММАД СОЛИҲ (1949.20.12)


Фото 6. Муҳаммад Солиҳ. 1985 йил [31]

Муҳаммад Солиҳ (Салой Мадаминов) ҳақидаги маълумотларни «Халқ сўзи» газетасининг 1991 йил 26 ноябр сонидан келтираман.

«Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловини ўтказувчи Марказий сайлов комиссиясининг қарори
Ўртоқ Муҳаммад Солиҳ (Салой Мадаминов)ни Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод этиб рўйхатга олиш тўғрисида
«Ўзбекистон Президенти сайлови тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 25-моддасига асосан Марказий сайлов комиссияси қарор қилади:
1. Ўзбекистон «Эрк» демократик партияси Марказий Кенгашининг қарори билан кўрсатилган ўртоқ Муҳаммад Солиҳ (Салой Мадаминов) Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод этиб рўйхатга олинсин.
2. Ўртоқ Муҳаммад Солиҳ (Салой Мадаминов)га Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод гувоҳномаси берилсин.

Марказий сайлов комиссиясининг раиси Қ. АҲМЕДОВ.
Марказий сайлов комиссиясининг котиби М. МАМАТАЗИЗОВ.
Тошкент шаҳри, 25 ноябрь 1991 й.» [32]

«Муҳаммад СОЛИҲ (Салой Мадаминов)нинг таржимаи ҳоли
Муҳаммад Солиҳ 1949 йил 20 декабрда Хоразм вилояти Янгибозор райони, Янгибозор қишлоғида туғилган.
Ўрта мактабни битириб, 1968 йилдан 1970 йилгача Совет Армияси сафида хизмат қилди.
1970-75 йиллари Тошкент дорилфунунининг журналистика факультетида таҳсил олди.
1977-1979 йилларда Москвада олий адабий курсларда таҳсил олди.
1988 йилдан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг котиби бўлиб ишлади. Муҳаммад Солиҳ 1966 йилдан буён шеърий ижод билан шуғулланади. Шу кунгача (1991 йил декабригача, Ш.Ю.А.) унинг 12 шеърий ва насрий китоблари чоп этилди. Унинг асарлари араб, турк, инглиз, француз, испан ва дунёнинг бошқа тилларига таржима қилинган.
1986 йилдан бошлаб ижтимоий-сиёсий ҳаётда фаол қатнаша бошлади. Унинг миллий масалалар, тил, маданият, демография, экология ва бошқа долзарб мавзуларда ёзган мақолалари жумҳуриятда каби Иттифоқ нашрларида ҳам чоп этилди ва кенг жамоатчиликнинг эътиборини тортди.
М.Солиҳ «Бирлик» халқ ҳаракатининг асосчиларидан биридир.
1990 йилнинг апрель ойидан бошлаб у «Эрк» демократик партиясининг раиси сифатида фаолият кўрсатмоқда.
М.Солиҳ – Ўзбекистон Республикаси халқ депутати.
Уйланган, беш боланинг отаси.» [33]

Муҳаммад Солиҳ 1988 йилда Зоҳир Аълам ва Фахриддин Худойқулов билан ўз кабинетида учрашганини таъкидлаб, ўзининг “Йўлнома” номли китобида қуйидагича эслайди.

«Дарвоқе, қурилиши керак бўлган ҳаракатнинг биринчи «лойиҳаси»ни Зоҳир Аълам билан келган Фахриддин исмли бир талаба таклиф қилганди. Менимча, номи «Эътиқод» ёки шунга ўхшаш сиёсий маъно ташимаган бир ном эди. Мен бу номнинг кулгили эканини айтдим. Аслида бирор сиёсий платформа билан ўртага чиқиш учун ҳаммамиз ҳам бир нави «талаба» эдик.

Ҳаракатга исм бериш шарафи менга насиб бўлди. Уни «Бирлик» деб атайдиган бўлдик. Бу ном билан 1910-йилларнинг иккинчи ярмида бизнинг Туркистон миллиятчилари (татар ва бошқирдлар билан) бир сиёсий ташкилотни тузишганди, аммо у халқ ҳаракатига айланаолмаганди. Мен «Бирлик» номининг тарихдан мерос эканини дўстларга айтмадим. «Бизни пантуркистлар деб аташади-ку», деб ўйлаб, ҳаракатга киришдан андиша қилмасликлари учун айтмадим.

Ҳаракатнинг дастур лойиҳасини қораларканман, иложи борича лўнда тезислар билан белгиланган бир чорчўп ясашга ҳаракат қилдим. Дастур тезисларини ҳам иложи борича «туманли»роқ, иложи борича умумийроқ ва иложи борича сиёсатдан кўра кўпроқ ижтимоий масалаларнинг ифодаси шаклида қоғозга туширдим. Бу гўё ҳар эҳтимолга қарши олган «тадбир»имиз эди.

Хуллас, мен қоралаган илк матн жуда ибтидоий эди, лекин бу ўша 1988 йилнинг июл ойи учун нормал эди.» [34, 113-114-б.]

Муҳаммад Солиҳ тазйиқлардан кейин Ўзбекистонни 1993 йилда тарк этишга мажбур бўлди. У аввал Туркияда, сўнгра Германияда, Норвегияда яшади. У бугунги кунда - 2022 йил октябрида фарзандлари билан Туркияда яшамоқда.

2.6. ЗОҲИР АЪЛАМ (1943-2005)


Фото 7. Зоҳир Аълам [35]

Зоҳир Аълам 1988 йил ёзида эстониялик шоира ва жамоат арбоби Сирье Руутсоо Кийн билан Эстония «Халқ фронти» тўғрисида суҳбатлашади. Бу ҳақдаги мақола «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасида 1988 йил 16 сентябр куни чоп этилади ([26]).

Совет Иттифоқи даврида жумҳурият Ёзувчилар уюшмасининг ҳар бир аъзосига йилда бир марта СССРдаги хоҳлаган жумҳуриятига ижодий сафарга боришга рухсат берилар эди. С.Кийн билан суҳбат сабаб Зоҳир Аълам 1988 йилдаги ижодий сафарини Болтиқбўйи жумҳуриятларида ўтказишга қарор қилади. Бу масалада Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг ўша пайтдаги раиси Одил Ёқубов билан гаплашади. Сўнгра Уюшманинг котиби Муҳаммад Солиҳга учрашганида у: «Болтиқбўйи республикаларида нотинчлик бўлганлиги сабабли командировкага рухсат бераолмайман. Москвага, кутубхонада ишлаш учун рухсат беришим мумкин» дейди. Зоҳир Аълам ноилож рози бўлган. Натижада Москвадан Болтиқбўйига бориш ва келиш харажатларини Зоҳир Аълам ўз ҳисобидан қилган.

Зоҳир Аълам Болтиқбўйи жумҳуриятларига 1988 йил 10 сентябрида жўнаб кетган ва у ерда эллик кун яшаган. У шу вақт мобайнида Эстония, Латвия ва Литвада бўлган. 1988 йил 1-3 октябрь кунлари Таллинда Эстония «Халқ фронти»нинг таъсис қурултойида қатнашган ва 3 октябрда нутқ сўзлаган.

Зоҳир Аълам 1988 йил октябрь охирида Тошкентга қайтиб келган ва “Бирлик”нинг 1988 йил 11 ноябр кунги йиғилишида қатнашган.

Зоҳир Аъламнинг таъкидлашича, ака-ука Абдурахим ва Абдуманноп Пўлатов йиғилишнинг иккинчи ярмига кириб боришган. Йиғилишга Зоҳир Аълам раислик қилган. Улар «Бирлик» Халқ ҳаракатини ташкил этиш бўйича Ташаббус гуруҳини тузишга қарор қилишган. Ташаббус гуруҳига аъзо бўлишга ўн киши розилик билдирган. Зоҳир Аъламнинг таъкидлашича, йиғилишда Ташаббус гуруҳига уч нафар раисдош сайланган: Зоҳир Аълам, Абдурахим Пўлатов ва Усмон Азим. Яна унинг айтишича, ўша тарихий йиғилишдан ўн кунлар ўтгач Муҳаммад Солиҳ Абдурахим Пўлатов билан учрашиб, унга Ташаббус гуруҳига раҳбарликни таклиф этган.

2.7. ТОҲИР КАРИМОВ (1946-2021)

Бирлик халқ ҳаракати дастлабки йииғилишининг яна бир фаол иштирокчиси - Ўзбекистон Миллий университетининг доценти, фалсафа фанлари номзоди ва ёзувчи Тоҳир Каримовдир. У қизиқарли “Муқаддас «Авесто» изидан” номли [36]-китоб муаллифидир.

Тоҳир Каримовнинг Бирликни тузишдаги хизматлари ҳақида [37]-мақоламда ҳам ёзганман.

Тоҳир Каримов 2004 йил 23 июлда менга айтганларига кўра, Дадахон Ҳасаннинг уйига саккиз-тўққиз киши йиғилган пайтда Муҳаммад Солиҳ ташкил этилаётган Халқ ҳаракатига «Эрк» ёки «Бирлик» номини таклиф этиб: «Биттасини танлайлик», деган. Шунда Тоҳир Каримов ўз таклифини қуйидагича асослаган: «Эрк – бу мақсад. Бирликдан мақсад Эрк бўлиши керак. Эркни қўлга киритиш учун бирлик керак. «Бирлик» атамаси ҳозирги ҳолатимизга кўпроқ мос келади».

Буни тасдиқлаб Муҳаммад Солиҳ: «Балки бизнинг ҳаракатимиз келажакда ривожланиб уюшган сиёсий кучга айланиши мумкин. Бу албатта сиёсий партияга айланиш эҳтимоли бор. Балки партиянинг номини «Эрк» қўярмиз», деган. Шундай қилиб, Тоҳир Каримовнинг таклифи ва Муҳаммад Солиҳ гапи даврада ўтирганларга маъқул келган. Бир овоздан тузилажак Халқ ҳаракатига «Бирлик» номини беришга келишишган.

Тоҳир Каримовнинг таъкидлашича, 1988 йил 11 ноябрдаги йиғилишда унга «Бирлик» Дастур лойиҳасини тайёрлаш топширилган. У 14 ноябрда «Бирлик» Дастур лойиҳасини тўрт бетлик қилиб ёзган. Уни Ёзувчилар уюшмасининг котибаси Гавҳар Норматова ёзув машинкасида печатлаб кўпайтириб берган ва уни Тоҳир Каримов Ташаббус гуруҳи аъзоларидан баъзиларига тарқатган. У 15 ноябрда уни саккиз бетлик қилиб кенгайтирган. Уни Гавҳар Норматова яна машинкада печатлаган ва нусхаларини гуруҳ аъзоларига тарқатиб беришган.

1988 йил 16 ноябр куни Бирлик халқ ҳаракати Ташаббус гуруҳи аъзоларидан беш-олти киши иштирокида Ёзувчилар уюшмасида саккиз бетлик Дастур лойиҳасининг муҳокамаси бўлган. Эътирозлар ҳамда таклифлар асосан оғзаки бўлган ва Тоҳир Каримов уларни қоғозга ёзиб олган. Фақат Ўзбекистон Фанлар Академиясининг академиги Бек Ойбекович Тошмуҳамедов Бирлик Дастур лойиҳасининг экологияга оид қисмини ёзма равишда тайёрлаган, уни йиғилганларга ўқиб берган ва Тоҳир Каримовга топширган. Тоҳир Каримов Бирлик Дастур лойиҳасини 1988 йил ноябр охирида янада кенгайтирган. Ушбу учинчи лойиҳани ўзи ишлаётган институтда котибага илтимос қилиб, ёзув машинкасида 16 бетлик қилиб печатлаттирган. Тоҳир Каримов уни Паркент шаҳрига олиб бориб, нашриётда ишлаётган танишига берган.

Натижада Бирлик халқ ҳаракати Дастур лойиҳаси 19 бетлик китобча кўринишида тайёр бўлган. 1988 йил 2 декабрь куни Паркентдан келган киши битта сўмкада 670 дона Бирлик Дастур лойиҳасини олиб келиб Тоҳир Каримовга ишхонада берган.

Тоҳир Каримов 1988 йил 8 декабр куни Паркентга дарс бергани борганида босмахонадан яна 700 дона Бирлик Дастур лойиҳасидан олган. Босмахона ходимига 200 рубл пул ҳам берган. Бу пул ҳақидаги гапни эшитган босмахона раҳбари Тоҳир акадан хафа бўлган. У бунга жавобан: «Майли, яна китобчадан чоп этиб беринг», деган. Шу сабабли 15 декабрь куни Паркентдан келган воситачи Тоҳир Каримов ишлайдиган институтга яна 1000 дона Дастур лойиҳасини олиб келиб берган.

Шундай қилиб, деярли 2500 нусхадаги Бирлик Дастур лойиҳаси китобча кўринишида тайёрланди ва 1988 йил декабридан бошлаб зиёлилар ҳамда меҳнаткашлар орасида тарқатила бошланди. Бирлик Дастур лойиҳасини ушбу китобимнинг учинчи иловасида келтирганман.

2.8. АБДУМАННОБ ПЎЛАТОВ (1951-2010)


Фото 8. Абдуманноб Пўлатов [38]

Абдуманноб аканинг қисқача таржимаи ҳолини [39]-[40]-мақолалардан келтираман. Унга доир қўшимча маълумотларни китобим давомида ёзаман.

“Тошкент яқинидаги Ғишткўприк (собиқ Черняевка, А.Ш.) қишлоғида туғилган ва катта бўлган, 9-10 синфни қўшни қишлоқда ўқиган ва у ердаги ўрта мактабни “олтин медал” билан тугатган.

Тошкент Давлат университети (физика факултети, 1974)ни тугатган, шунингдек Ленинград университети (физика факултети, 1969-1973)да ҳам ўқиган.

Москва Давлат университети аспиранти (1974 дан 1979 йилгача, Совет Армиясида хизмат: 1977-1978).

Физика-математика фанлари номзоди (МДУ, 1979).

Математика соҳасида Москва Давлат университети докторанти (1991 дан 1993 йилгача).

Тошкент Давлат университети (Математика факултети)нинг катта ўқитувчиси, доценти (1981 дан 1991 йилгача).

Ўзбекистон Фанлар академияси Математика Институтининг илмий ходими ва бир вақтнинг ўзида ТошДУ Амалий Математика ва Механика факултетида сабоқ берган (1979 дан 1981 йилгача).

1991 йил декабридан 2001 йил ёзигача Ўзбекистон Инсон Ҳуқуқлари Жамияти (ЎИҲЖ)нинг раиси.
Ўзбекистон «Бирлик» халқ ҳаракати асосчиларидан бири (1988 йил 11 ноябр). 1996 йилгача «Бирлик» ва унинг Марказий Кенгашининг энг фаол аъзоларидан бири бўлган.

1992-2001 йилларда Вашингтон ҳамда Москвада кичик идоралари ва Ўзбекистонда 3-8 нафар мухбирлари бўлган Марказий Осиёда Инсон Ҳуқуқлари бўйича Ахборот Марказини ташкил этган ва раҳбарлик қилган.

1992 йил декабрида, ўзининг биринчи марта сиёсий муҳожират (эммиграция)да бўлган даврида, Бишкек шаҳрида Марказий Осиёда инсон ҳуқуқлари бўйича йирик халқаро анжуманнинг асосий ташкилотчиси бўлган. Уни анжумандан кейин Тошкент шаҳар Ички ишлар Бош бошқармаси (ИИББ) ходимлари ўғрилаб олиб кетишган.

Ўзбекистон қамоқхоналарида деярли икки ой тутиб турилгач, «Ўзбекистон Президенти шаъни ва қадр-қимматини таҳқирлаганлик»да айбланиб уч йилга озодликдан маҳрум қилиш ҳақида Олий Суд ҳукми ўқилган, лекин Амнистия (Ўзбекистон Республикаси Мустақиллигининг бир йиллиги муносабати билан 1991 йил августида эълон қилинган Амнистия ҳақидаги Президент фармони, А.Ш.) га асосан Олий Суд залидан озод қилинган.

Президент Ислом Каримов таклифидан кейин 1996 дан 1998 йилгача Ўзбекистонга уч марта борган (ўшанда мамлакатда жами олти ойга яқин бўлган), лекин ўшандан бери Ўзбекистондаги ҳокимият унга виза беришни рад этмоқда.

1993 йилдан бери АҚШда (Виржиния штатидаги Спрингфилд шаҳарчасида, Вашингтон шаҳри яқинида, А.Ш.) яшамоқда ва Ўзбекистон ҳукуматига нисбатан марказий, конструктив, ўртамиёна мухолиф позициясидадир.

2001 йилда АҚШ фуқаролигини қабул қилди.

АҚШ Конгрессидаги тинглашларда (1993 йилда) маъруза қилган биринчи Ўзбекдир.

Ўзбекистондаги сиёсат ва инсон ҳуқуқлари ҳақида 75 та мақола ва эссе (жумладан китоблардаги учта боб) муаллифи. Улар асосан инглиз тилида АҚШдаги махсус нашрларда чоп этилган. Шунингдек математика соҳасидаги 35 та мақола ва монографиядаги битта боб муаллифидир.

Уйланган, уч нафар фарзанди (уч нафар невараси, А.Ш.) бор.

2010 йил 21 ноябр куни вафот қилди” [39]

Абдуманноб Пўлатов 2010 йил 21 ноябрда вафот этгач мен у ҳақда 2010 йил декабрда “Абдуманноб мухолифатнинг яхши лидери эди” номли [41]-катта мақолани ёзиб сайтларда чоп эттирдим. Раҳматли Абдуманноб аканинг “Бирлик” ҳақидаги хотиралари ёзилган мақолалардан иқтибослар келтираман.

«Ўша пайтларда Муҳаммад Солиҳ (бундан кейин, баъзан – М.С.) билан халқ жабҳаси тузиш масаласини 2-3 марта муҳокама қилганмиз. Ёзувчилар уюшмасида, унинг хонасида. М.С. фақат мен билан эмас, яна бошқа бир неча кишилар билан ҳам бу ҳақда фикр алмашаётганини мен билар эдим. Ҳаракатнинг биринчи дастур лойиҳасини ўша пайтда "Муштум" журналида ишловчи Фахриддин Худойқулов ва унинг бир неча дўстлари, ҳамфикрлари тайёрлаган.

М.С.нинг тавсияси билан мен бир неча маротаба Фахриддин билан учрашиб, дастур лойиҳасини муҳокама қилганмиз. Ноябрнинг бошларида М.С. менга "яқин орада йиғиламиз, Рауф ака Сизга хабар қилади" деган эди” [39, биринчи қисм]

“Мендаги ёзувлар йўқолган, лекин бир неча марта бу йиғилиш иштирокчилари хақидаги хотираларимни текширишга интилганман. Жумладан, Дадахон акамиз "Бирлик"нинг бир йиллигидаги (2-Қурултойида, 1989-йил 11-12 ноябр) ўз рўйхатларини ўқиб берганларида мен ҳам ёзиб олган эдим. Хуршид Даврон, Абдуқодир Эргашев, Ғуломқодир Турсунов, Ҳусниддин Зуҳриддиновлар бу йиғинда бўлганини эслай олмайман. Лекин Юрий Ласкин деган одамни, назаримда, фикримча, ҳеч қачон кўрмаганман. Бу исмни ҳам Шухрат А.-нинг мақоласида биринчи марта эшитдим шекилли. Агар бу киши ўзбек тилини яхши билса ва ташқи кўриниши маҳаллий миллат вакилига ўхшаб кетса, бу ҳолда йиғилишнинг бу қатнашчисига эьтибор қилмаган бўлишим мумкин. Чунки бу куни фақат ўзбек тилида сўзлашганимиз аниқ ёдимда. Агар орамизда ўзбек тилини билмайдиган киши бўлса, табиийки суҳбатимизнинг камида бир қисми рус тилида бўларди. Ва мен буни, табиийки, эслаб қолган бўлардим. Ўша куни орамизда кўриниши маҳаллий бўлмаган одам аниқ йўқ эди.

Дадахон акамизнинг рўйхатларига асосланиб Шуҳрат А. келтирган рўйхатда Бахтиёр (ака) Каримовнинг номи негадир йўқ. Эслашимча, бу киши мажлисда бўлган ва унда фаол қатнашган.

Қолаверса, 1988-89 йилларда Бахтиёр ака Каримов Муҳаммад Солиҳнинг (бундан кейин, баъзан - М.С.) энг яқин ва ишончли сафдошларидан бири, маслаҳатчиси ва бир қанча муҳим ҳужжатлар лойиҳасининг муаллифи эди. Мисол учун, Бахтиёр Каримов тайёрлаган қисқа мактуб "Бирлик" тузилишидан 1 ҳафтача олдин, унинг ҳали шаклланмаган ташаббус гуруҳимиз номидан Москвага юборилган. Бу мактуб юборилганда уни Мухаммад Солиҳ менга кўрсатгани ёдимда.

Яна бир муҳим гап: 1988-йил 11-ноябрдаги йиғилишимизда иштирок этмаган, лекин "Бирлик"нинг илк қадамларида жуда катта хизмат қилган, фаол бўлган кишиларнинг бир қисмини эслатиб ўтай (рўйхат тўлиқ эмас!):

- раҳматли Шовриқ Рўзимуродов, Ўзбекистон Халқ Депутати – у “Бирлик”да бироз кечроқ (1990-йилнинг бошидан) фаол бўлган.
- раҳматли Олим ака Каримов (1989-йил бошидан).
- Академик олим Бек ака Тошмуҳамедов - “Бирлик”нинг 1988-йил 11-ноябрдаги биринчи йиғилишида иштирок этмаган, лекин ундан олдин бу ғоя тарафдори бўлган ва унинг муҳокамасида иштирок этган.
- Зоҳид ака Ҳақназаров – 1989-йил баҳоридан.
- Шуҳрат ака Исматуллаев – “Бирлик”нинг 1988-йил 11-ноябрдаги биринчи йиғилишида иштирок этмаган, лекин ундан олдин бу ғоя тарафдори ва унинг муҳокамасида иштирокчи бўлган. 1988-93-йилларда “Бирлик”нинг энг муҳим раҳбарлари ва фаоллари, фидойиларидан.
- Гулчеҳра опа Нурулло қизи – 1989-йил бошлари ё баҳоридан.
- Васила Иноят қизи – 1989-йил баҳори ё ёзидан.
- Хурматли ёзувчимиз Шукрулло ака – 1988-йилнинг охири ё 1989-йил бошидан.
- Маъмура опа Усмонова – 1989-йил баҳоридан.
- Гавҳар Норматова – 1988-йил ноябридан, то “Бирлик” бўлинишигача.
- Абдулла ака Комилов – 1989-йил декабридан, 1992 йил охирларигача.
- Лутфи опа Йўлдошева – 1988-йил декабридан.
- Сафар Бекжон – 1989-йил баҳори ё ёзидан, “Бирлик” бўлинишигача.
- Жума Тошматов, Асқар Абдуллаев, Шавқиддин Жўраев, Қудрат Бобожон ва яна бир қанча (ўша вақтдаги) талаба ёшларнинг раҳбарлари ва фаоллари - улар “Бирлик”нинг 1988-йил 11-ноябрдаги биринчи йиғилишида иштирок этишмаган, лекин ундан олдин бу ғоя тарафдори бўлишган.
- Вилоятларда Иномжон Турсунов (Фарғона), Алибой ака Йўляхшиев ва Сулаймон ака Муродов (Самарқанд), Шуҳрат Бобожон (Хоразм), Лочинбек Турсунхўжаев ва Фазлиддин (Ёқубов, А.Ш., Андижон), Хайрулло Қосим (Наманган) ва яна бир қанча фаолларимиз - “Бирлик”нинг биринчи кунларидан ҳаракатнинг вилоят бўлимлари ва гуруҳларини ташкил этишда фидойилик қилишган.
- Ботир ака Норбоев, Толиб ака Ёқубов, раҳматли Мадамин ака Нарзиқулов, Абдулазиз ака Маҳмудов, Маҳмуд ака Иноқов, Сайёра опа Худойберганова, Зиёвиддин ака Зиёмов, Саидолим (фамилияси ҳозир ёдимга тушмади, узр), Темир ака Валиев, Анвар ака Усмонов, Абдурашид ака Шариф, Абдураҳмон ака Пирмуҳамедов, Мўътабар опа Аҳмедова, Исмоил ака Одилов, Миролим Одилов (1989-йил кузидан бошлаб), Дилором Исхоқова, Юсуф Жума, Мирзо Кенжабек, Ёдгор (ака) Обид, Норбой ака Худойберганов, Эркин Воҳидов (қисман), Исмат Хушев (қисқа вақтга), …

Агар 1990-йилдан кейинги даврни ҳам оладиган бўлсак, бу рўйхат янада кенгаяди.

Буларнинг ҳар бири "Бирлик"нинг биринчи йиғилишида қатнашиб, унинг фаолиятида деярли иштирок этмаган баьзи (5-6) асосчилардан кўра "Бирлик"нинг биринчи йиллари ҳаракат учун МИНГ марта кўп жон куйдирган ва ишлаган миллатсевар кишилардир. Бу рўйхатга мен асосан “Бирлик”нинг биринчи йилги фаолиятида иштирок этган фидойиларни киритдим.

Ю. Р.: "Бирлик" Ташаббус гуруҳига аъзо бўлишга фақат 10 киши рози бўлган: Дадахон Ҳасан, Рауф Парфи, Каримов Тоҳир, Аҳмад Аъзам, Худойқулов Фахриддин, Зоҳир Аълам, Пўлатов Абдураҳим, Турсунов Ғуломқодир, Азимов Усмон, Хуршид Даврон. Сиз Абдуманноб Пўлатов ҳам, Муҳаммад Солиҳ ҳам ташаббус гуруҳига аъзо бўлишга рози бўлмагансизлар! Йиғилганлар ўша 10 кишилик рўйхатга биринчи бўлиб Дадахон Ҳасан исму шарифини ёздиришган эди!"

А. П.: Ташаббус гуруҳига киришга "рози бўлиш ё бўлмаслик" деган гап умуман бўлмаган. Абдураҳим акамларнинг таклифларига биноан, Фахриддин Худойқулов раҳбарлигида тайёрланган низом-дастур лойиҳасини ҳозирча қабул қилмаслик , унинг ўрнига қисқароқ "Халққа мурожаат" тайёрлаш ҳақида келишилди – бунда лойиҳа анча "хом” эканлиги, ҳамда биринчи қадам сифатида бундай 8 варақлик “узун” дастур-низом эмас, 1-ярим варақлик мурожаат тарқатиш, унда ҳаракатнинг асосий мақсадларини баён этиш, ишхона ва маҳаллаларда “Бирлик”нинг таянч гуруҳларини тузиш ва ўзаро боғланишга чақириш ҳақида келишилди. Яъни, ушбу чақириқ “Бирлик”нинг асосий мақсадлари ва ҳаракатни тузишга қаратилган ташкилий қадамларини белгилаши керак эди. Мурожаатнинг асосий нуқталарини Абдураҳим акамлар таклиф этдилар, улар қисқа ва оғзаки муҳокама қилинди.

Кейин Муҳаммад Солиҳ ташаббус гуруҳи рўйхатини туза бошлади, шунда кимдир ака-ука (Пўлатов)лардан бирини ёзинг деди. Мен индамадим. "Ташаббус гуруҳи"га бирор киши "мен кирмайман" дегани йўқ, жумладан мен ҳам. Лекин негадир, Муҳаммад Солиҳ ўз номини ҳам киритмаган экан. Бу масала умуман муҳокама қилинмади.

Мана шу мажлис иштирокчилари рўйхати ҳақида турли, бир-биридан фарқ қиладиган маьлумотлар келтирилишининг сабабларидан бири, назаримда қуйидагидан иборат.

11-ноябрдан бир неча кун ўтгач, Ёзувчилар уюшмасида ташаббус гуруҳининг йиғилиши бўлган. Унда 11-ноябрда бўлмаган бир неча фаолларимиз қатнашган. Кимлардир мана шу икки йиғилишни – бунда ғараз мақсад йўқлигига ишонаман – адаштириб чалкаштираяпди, шекилли.

Мана шу иккинчи мажлисда (мен унда бўлмаганман) Абдураҳим акамларни ташаббус гуруҳи (Маркази) раиси этиб сайлашган.

12-ноябр куни (1988-йил) тушга яқин Абдураҳим акамлар бир кун олдинги ваьдаларига биноан, "Бирлик" халқ ҳаракати тузиш чақириғи билан ёзилган Мурожатни Муҳаммад Солиҳга олиб келганлар. М.С. зудлик билан менга телефон қилиб, тезда келишимни сўради.

Мен борганимда М.С. нинг котибаси мурожаатни “машинкалаётган” экан (у қўлёзма шаклида эди). Мен текстни ўқиб, бир неча кичик таклиф ва қўшимчалар айтдим. М.С., "қўшиламан, лекин қайтадан ёзиб, муҳокама қилиб, ишни чўзмайлик” деди. Мен рози бўлдим ва уни ўзбек тилига таржима қилиш учун уйимга олиб кетдим.

Тарихнинг ажабланарли қирраси: умумдемократик руҳда ва ўзбек тили давлат тили бўлиши, ўзбек маданияти, тарихига ҳурмат ва эътибор кучайишига чақирилган, Ўзбекистоннинг иқтисодий ва сиёсий ҳуқуқлари кенгайтирилиш (ва кейинги қадам сифатида мустақиллиги) талаби билан ёзилган мурожаат олдин рус тилида битилган эди.

Эртаси куни чақириқнинг ўзбек тилига таржимасини машинкаланган ҳолда М.С.га олиб келиб бердим ва мен ҳам, жуда кўп бошқа фаолларимиз ҳам, иккала тилда бу мурожаатни тарқата бошладик” [39, 2-қисм]

« Ю. Р.: 1988 йил 11 ноябрдаги йиғилиш ҳақида Сизга ва Абдураҳим акага ким ва қай йўсинда (телефон орқали ёки бошқача) хабар қилган эди?

А. П.: - Юқорида тилга олдим. Бу масалани бир неча марта муҳокама қилганимиздан кейин, М.С. "яқин орада йиғиламиз, Рауф ака Сизга хабар беради" деган деди. Ростдан ҳам, 11-ноябр кунги йиғилишимиз ҳақида менга ажойиб шоиримиз, раҳматли Рауф Парпи телефон қилган. У киши ўша пайтда Ёзувчилар уюшмасида ишлар эди (Шеърият комиссиясининг котибими, бошқа вазифадами, ёдимда эмас). Кўп йиғинлар ҳақида у киши телефонда хабар тарқатар эдилар. Абдурахим акамларга ким хабар берганини билмайман. Билишни истаганлар ўзларидан сўраши мумкин. Лекин бу саволнинг аҳамиятини мен иккинчи даражали деб биламан

Ю. Р.: 2) Соат нечиларда, кимлар билан ва қайси автомашинада Дадахон аканикига етиб келган эдингиз?

А. П.: - Соат 5-6 лар атрофида Ёзувчилар уюшмасига келдим - аниғи ёдимда йўқ. Бироз ўтиб қайсидир машина-аравада (балки М.С.нинг хизмат машинаси “Волга” - ГАЗ-24 миди, аниқ ёдимда эмас) Дадахон акамизнинг уйига кетдик - 4-5 киши бўлиб. Мен ўша пайтда Дадахон ака билан шахсан таниш эмас эдим, у кишининг уйи қаердалигини ҳам билмасдим.

Ю. Р.: 3) Сиз келганингизда, Дадахон аканинг уйида кимлар бор эди ва қолганлар қай тартибда етиб боришди?

А. П.: - Бундай, иккинчи даражали маьлумотлар ва "деталлар", табиийки, аниқ ёдимда эмас. Лекин биздан олдинроқ келган 3-4 киши бор эди шекилли, қолганлар биздан кейин келишди.

Ю. Р.: 4) Абдураҳим ака Дадахон аканинг уйига сизлар ўтирган хонага киргач "Арақ қани?" дегани тўғрими? (Дадахон аканинг таваллуд топган куни эди, бу гапни ўша даврада қатнашган Ғуломқодир Турсунов айтди).

А. П.: - Акамлар биз ўтирган хонага кириб келганларида мен ўша ерда эдим. У киши бироз кеч келдилар. Фақат одатий саломлашиш бўлган, ароқ ҳақида гап бўлмаган. Менимча, навбатдаги ёлғон бўлса керак. Қолаверса, менимча Ғуломқодир Т. га кўпам ишонавермаслик керак. У ишончли манба эмас.

Ю. Р.: 5) Суҳбат қандай давом этди, яна кимлар нималар деди?

А. П.: - Муҳим гапларни юқорида айтиб ўтдим. Бу гапларга қўшимча сифатида жуда қисқа ўзаро танишиш (йиғилганларнинг анча қисми бир-бирини танимас эди), кейин умумий гаплар-суҳбатни тилга олишим мумкин. Қайтараман: аҳамиятсиз, иккинчи даражали гапларнинг кўпи, табиийки, ёдимда қолган эмас.

Ю. Р.: 6) Охири йиғилиш вазифаларни қандай тақсимлади, яъни кимларга қандай вазифалар берилди?

А. П.: - Абдураҳим акамлар Мурожаат-чақириқ лойиҳасини тайёрлашни таклиф қилдилар ва бу ташаббусни амалга оширишни ўз зиммаларига олдилар. Бошқа ҳеч қандай вазифа тақсимлаш бўлмади” [42, 2-қисм]

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (ДАВОМИ 1)

МУАЛЛИФ ҲАҚИДА (2007)


Фото 3. Шуҳратжон Аҳмаджонов. Мустақил Ўзбекистон паспортини олиш учун тушган суратим. 1997 йил. Муаллиф фотоси.

Мен - Шуҳрат Юсуф Аҳмаджон ўғли (Шуҳратжон Аҳмаджонов) 1954 йил январда Жиззах вилоятининг Ғаллаорол туманида туғилганман. 1975 йилда Самарқанд давлат университетини тугатдим. 1979-1983 йилларда Москвадаги Николай Бауман номли Олий техника университетида ҳам ўқидим. 1980-1988 йилларда етакчи конс труктор лавозимигача ишлаб турли хил машиналарни лойиҳалаштиришда қатнашдим.

1980- ва 1981-йилларда курсдош дўстларимни Самарқандда ва Жиззахда тўплаб, Ўзбекистонда янги сиёсий партия тузиш масаласини муҳокама қилдик. 1988-1990 йилларда Бирлик халқ ҳаракати Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг биринчи ўринбосари, 1991-1993 йилларда Эрк демократик партияси Тошкент шаҳар ташкилотининг иккинчи котиби лавозимигача ишладим.

1993-1994 йилларда асосан ёшлардан иборат янги сиёсий партия тузиш учун фаолият олиб бориб, Тошкент шаҳар ҳокимиятининг рухсати билан 1994 йил 12 ноябр куни ўтказилган Ўзбекистон Республикачилар партияси (ЎРП)нинг Таъсис қурултойида шу партиянинг раиси этиб сайландим.

1993-1995 йилларда ЎРПга бир минг нафарга яқин фуқаро, улардан саксон фоизи ёшлар, аъзо бўлди. Лекин Ўзбекистон ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, айниқса Миллий хавфсизлик хизмати органларининг 1994 йил 31 октябридан олиб борган тазйиқлари оқибатида 1997 йилда ЎРП фаолиятини деярли тўхтатишга мажбур бўлдик.

Мен 1997 йилги тазйиқлардан сўнг Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизим асосан куч ишлатувчи органларга, айниқса Миллий хавфсизлик хизматига таянишини чуқур тушуниб етдим. Ушбу сиёсий тизимнинг асослари ва камчиликларини, ҳамда бундай тизимни демократлаштириш йўлларини таҳлил этишга бағишланган «Турон йигитига» номли китобимни 1998-1999 йилларда ёздим. Ушбу 400 бетли китобнинг деярли 200 бетини ёзув машинкасида печатлаб тайёрлагач, китобимдаги муҳим қизиқарли матнларни Миллий хавфсизлик хизмати зобитлари ўғирлаб Ислом Каримовнинг нутқ матнлари ва унинг номидан нашр этилаётган китобларга киритишаётганини билиб қолдим. Бунга доир мисолни сал кейинроқ мақолаларимдан бирида тегишли матнларни келтирган ҳолда ёзаман, иншааллоҳ. Шу сабабли «Турон йигитига» номли китобимни давом эттириб ёзишни тўхтатдим ва кичик китоблар ёзиб тарқатиш билан шуғуллана бошладим.

1998 йил 11 ноябрда Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати тузилганининг ўн йиллиги санаси нишонланишини эътиборга олиб, мен 1998 йил октябрь–ноябрь ойларида «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» номли катта мақолани ёздим. Ушбу мақолани сизга китобимнинг иккинчи қисмида ҳавола этмоқдаман. Бу мақоланинг 1998 йил ноябрдан кейинги тақдири, у қандай сабабларга кўра деярли олти йил ўтгачгина чоп этилганлиги ҳақида китобимнинг «Сўнгги сўз ўрнида» номли параграфида ёздим.

Мен 2000 йилда ёзган ва компютерда чоп этиб, халқ орасида тарқатган «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобим каби ушбу китоб ҳам авваламбор ёшларга мўлжалланган. У Ватанимиз, халқимизнинг яқин ўтмишига ва бугунги кунига бефарқ бўлмаган барча фуқароларимизга ҳам қизиқарли бўлар.

Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизимни демократик сиёсий тизимга, фуқаролик жамиятига айлантириш учун нима қилмоғимиз керак, деган саволга қисқача жавоб бериш мақсадида мен китобнинг бешинчи иловасида «Демократлар давраси» гап-гаштаги (нодавлат нотижорат ташкилоти)нинг уставини келтирдим, ўша бетда қисқача тушунтириш ҳам ёздим.

Алоҳида таъкидлашим лозимки, фаолиятимнинг бош йўналиши – инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва Ватанимизда демократик, фуқаролик жамиятини қуришдир.

--------------------------------------------------

1-ҚИСМ. ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИ

1.1. ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИНИ ҲУРМАТ ҚИЛИШ ТАРИХИ

Демократия ва адолат инсон ҳуқуқини ҳимоя қилишдан бошланади. Шу сабабли инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш ғояси инсоният тарихида қандай амалга оша борганига қисқача назар ташлайлик.

Маълумки инсонни улуғлаш ва инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш ғояси тўртта муқаддас китобларда, яъни пайғамбарлар Мусога юборилган Таврот (Таро)да, Исога юборилган Инжил (Библия)да, Довудга юборилган Забур (Псалтир)да ва Муҳаммадга юборилган Қуръони каримда, шунингдек Марказий Осиё халқларининг қадимий дини бўлмиш зардуштийликнинг муқаддас китоби – Авестода ўз ифодасини топган.

Инсон ҳуқуқлари тўғрисида бугунги кундаги халқаро ҳужжатларнинг шаклланишида 1689 йили Англияда ва 1789-1791 йилларда Америка Қўшма Штатларида қабул қилинган «Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги Билль (қонуни)», шунингдек 1789 йили Франциядаги «Инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқлари тўғрисида»ги миллий ҳужжатлар муҳим рол ўйнади.

Америка Қўшма Штатларининг учинчи президенти (1801-1809), АҚШ Мустақиллик декларацияси лойиҳасининг муаллифи Томас Жефферсон 1776 йилда шундай унутилмас сатрларни ёзган эди: «Барча инсонлар тенг қилиб яратилган, улар Яратувчи томонидан муайян дахлсиз ҳуқуқлар ва шулар жумласидан ҳаёт, озодлик ва бахтга интилиш билан таъминланганини биз асл ҳақиқат деб тан оламиз. Айнан шу ҳуқуқларни ҳимоялаш учун инсонлар орасида ҳукуматлар ташкил топган ва улар ўз қудратини ўзлари бошқараётганлар розилигидан олади.» [12, 8-б.]

Инсон ҳуқуқлари БМТнинг тўртта асосий ҳуқуқий ҳужжатларида – «Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларацияси» (1948 йил 10 декабр), «Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт» (1966 йил 16 декабр), «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт» (1966 йил 16 декабрь) ва «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактга Факултатив протокол» (1966 йил 16 декабрь)да белгиланган ва кафолат берилган. Ушбу халқаро ҳужжатлардан биринчисига қўшилиш ҳақида Ўзбекистон парламенти томонидан 1991 йил 30 сентябрда, қолган учала халқаро ҳужжатга қўшилиш ҳақида 1995 йил 31 августда қарор қабул қилинган эди [13].

Совет империяси даврида юқорида ёзилган тўртала халқаро ҳужжатдан фақат «Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларацияси» ҳақидагина Ўзбек Совет Энциклопедиясининг иккинчи жилд 263-бетида қисқача ёзилганди. Бирликчилар, жумладан мен ҳам ушбу ҳужжатлардан бехабар ҳолда ўзимизнинг ҳаёт тажрибаларимиз ва имкониятларимиздан келиб чиқиб инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулланганмиз. Шу сабабли қайсидир маънода Бирлик халқ ҳаракатини инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулланган Ўзбекистондаги дастлабки оммавий ташкилотлардан бири, деб ҳам қараш мумкин.

Таъкидлаш лозимки, Ўзбекистонда маҳаллий фуқаролар ташаббуси билан ташкил этилган ва инсон ҳуқуқини ҳимоя қилиш билан шуғулланган дастлабки нодавлат нотижорат ташкилоти – бу филология фанлари доктори, профессор Пирмат Шермуҳамедов раҳбарлигида 1986 йилда тузилган «Оролни асраш қўмитаси»дир.

Китобимнинг иккинчи нашрида учинчи қисм сифатида ушбу Қўмитанинг тузилиш тарихи, унинг Устави ва фаолияти ҳақида, шунингдек Орол денгизининг 2007 йилдаги муҳим муаммолари ҳақидаги маълумотларни ўқувчимиз эътиборига ҳавола этгандим. Қорақалпоғистон ва Орол денгизи минтақасининг 2022 йилдаги аҳволини таҳлил этиб ёзиш учун кўпгина вақт ва меҳнат талаб этади. Шу сабабли уни келгусида алоҳида китоб кўринишида ёзишни режалаштирганман, иншааллоҳ.

1.2. ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИНИ ҲИМОЯЛОВЧИ ТАШКИЛОТЛАР

Жаҳонда инсон ҳуқуқларини ҳимояловчи ўнлаб халқаро ташкилотлар бор. Мен ушбу параграфда Ўзбекистонда тузилган ва фаолият олиб борган инсон ҳуқуқларини ҳимояловчи ташкилотлар ҳақида маълумот келтираман.

Ўзбекистон Республикаси 1991 йил 1 сентябрда Мустақилликка эришгач 1991 йил 10 декабр куни Абдуманноб Пўлатов ташаббуси билан бир гуруҳ ўзбек зиёлилари Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида тўпланиб, Ватанимизда Инсон ҳуқуқларини ҳимояловчи ташкилот тузишучун Ташаббус гуруҳини тузишди. 1992 йил 2 февралда Абдуманноб Пўлатов раҳбарлигидаги Ўзбекистон Инсон ҳуқуқлари жамиятининг таъсис қурултойи бўлди. 1997 йилдан бошлаб 2006 йилгача бу жамиятга Толиб Ёқубов раҳбарлик қилди.

Марат Зоҳидов раҳбарлигидаги Шахс ҳуқуқларини ҳимояловчи қўмита 1996 йил апрелида тузилиб, 1996 йил 14 июнда Ўзбекистон Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтди.

Михаил Ардзинов раҳбарлигидаги Ўзбекистон Инсон ҳуқуқлари мустақил ташкилоти 1997 йил 2 августда тузилиб, 2002 йил 4 мартда Ўзбекистон Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтди: гувоҳнома рақами 510. У анча йилдан бери Россия Федерацияси, Шимолий Осетия Республикаси маркази бўлмиш Владикавказ шаҳрида яшамоқда ([14]).

Васила Иноятова раҳбарлигидаги Эзгулик номли инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилоти 2002 йил 17 февралда тузилиб, 2003 йил 19 март куни Ўзбекистон Адлия вазирлигида рўйхатга олинди.

2000 йил 17 январь куни Муътабар Тожибоева раҳбарлигида Марғилон шаҳрида «Ўтюраклар» номли, 2000 йил 15 октябрда Тамара Чикунова бошчилигида «Оналар ўлим жазоси ва қийноқларга қарши қўмитаси» номли, 2000 йил ноябрида Искандар Худойберганов раҳбарлигида «Демократик ташаббуслар маркази» номли, 2001 йил ноябрида Атаназар Арифов ташаббуси билан Аъзам Турғунов ижрочи директорлигида «Мазлум» номли, 2002 йил февралида Суръат Икромов раҳбарлигида «Мустақил инсон ҳуқуқлари ташаббус гуруҳи» номли, 2003 йил 28 апрелида Шуҳратжон Аҳмаджонов (китоб муаллифи) раҳбарлигида «Демократлар давраси» номли, 2003 йил 5 июлда Николай Кунгуров раҳбарлигида «Демократия ва ҳуқуқ» номли ва бошқа инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилотлари тузилди.

ИЗОҲ. «Оналар ўлим жазосига ва қийноқларга қарши қўмитаси»нинг амалий фаолияти халқаро ташкилот томонидан ижобий баҳоланди ва Тамара Чикуновага 2004 йил 1 июл куни Рим шаҳридаги Капитолий биносида халқаро «Олтин кабутар» мукофоти топширилди. У ўша ерда Ўзбекистон қамоқхонасининг ўлим камерасида ёзилган икки йигитнинг хатини ўқиб берди. Тамара Чекунова ҳақида, у олган халқаро мукофотлар тўғрисида батафсилроқ маълумот [15]-мақоламда ёзилган.

Шунингдек, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи давлат ташкилотлари ҳам тузилди. Дастлаб 1992 йил 12 февралда профессор Анвар Аъзамхўжаев раҳбарлигида Ўзбекистон Республикаси Инсон ҳуқуқлари бўйича Миллий комитети тузилди ва бу ташкилот тез кунларда Ўзбекистон Адлия вазирлигида рўйхатга олинди. Ўзбекистон Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) дастлаб 1995 йил 23 февралида сайланган эди. 1995 йил 29 августда «Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисидаги Низом», 1997 йил 24 апрелда «Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисида»ги қонуни қабул қилинди. Бу вазифага1995 йилда Сайёра Рашидова сайланди. Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг 1996 йил 31 октябрда «Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий Марказини тузиш тўғрисида»ги ПФ № 1611 фармонига асосан Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Миллий маркази тузилди ва ПФ № 1612 фармонига асосан унга директор этиб Акмал Саидов тайинланди.

Эътибор берсангиз, мен ушбу инсон ҳуқуқларини ҳимояловчи ташкилотларга аъзо бўлган эмасман. Биринчидан, айрим ташкилот раҳбарлари бошқа ташкилот раҳбарлари билан ўзаро жанжаллашгани менга ёқмасди. Иккинчидан, бундай тортишувлар ва жанжаллар грант (хайрия қилинган пул) олиш ва тақсимлаш билан боғлиқ бўларди. Менга ёқмайдиган ҳолатлардан яна бири пул учун тортишув ва жанжаллардир. Учинчидан, мен ушбу ташкилотлар фаолият бошлашидан анча йил ва ойлар олдин инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан фаол шуғулланганман (китобимнинг тўртинчи ва бешинчи қисмига қаранг).

1.3. 1848: ВИКТОР ГЮГО МАЪРУЗАСИ

Машҳур француз адиби, мутафаккири, демократи, сиёсатчиси Виктор Гюгонинг (1802-1885) 1848 йил 15 сентябр куни Парижда Франциянинг қонун чиқарувчи мажлиси (парламенти)да ўлим жазосини бекор қилиш ҳақида қилган маърузасини келтириб ўтай. Уни рус тилидан ўзбек тилига мен ўгирганман. Виктор Гюго маърузасидаги «Франция» сўзини «Ўзбекистон» сўзи билан, «феврал» сўзини «1 сентябр» сўзи билан фикран алмаштиринг. Шунда Виктор Гюгонинг ушбу маърузаси худди Ўзбекистон учун ёзилгандек, бугунги авлодимизга қарата айтилаётгандек бўлади.

«ЎЛИМ ЖАЗОСИ (1848 йил 15 сентябр)

Барча масалалар ичида балким энг муҳими бўлган ушбу масала муҳокамага деярли тўсатдан қўйилаётганлигидан ва нотиқлар бунга тайёрланмаган ҳолда дуч этилганлигидан мен афсус қиламан.

Менга келганда, лўнда қилиб айтаман, лекин менинг сўзларим азалдан шаклланган теран, қатъий ишончимга боғлиқ бўлган туйғуларимга асослангандир.

Жаноблар, конституция, ва айниқса Францияда ва Франция учун яратилаётган конституция, тараққиёт (цивилизация) йўлидаги албатта янги қадам бўлиши шарт. Агар у тараққиёт йўлидаги янги қадам бўлмаса – у пучдир (ҳеч нимадир). (Хитоблар: «Жуда соз! Жуда соз!») Шундай қилиб, ўйлаб кўринг – ўлим жазосининг ўзи нима? Ўлим жазоси ваҳшийликнинг фарқланувчи ва мангу белгисидир. (Залда ҳаракатланиш.) Ўлим жазоси авжига чиққан ҳамма жойда ваҳшийлик ҳукмрондир; ўлим жазоси бўлган барча жойда – тараққиёт ҳукмрон бўлиши камёб ҳодисадир. (Залда кучли тўлқинланиш.)

Жаноблар, бунинг ҳаммаси – рад қилиб бўлмайдиган фактлардир. Жазо чорасини енгиллаштириш – катта ва жиддий тараққиётдир. 18-аср қийноқни бекор қилди ва бу унинг шон-шуҳратининг бир қисмини ташкил этади; 19-аср ўлим жазосини бекор қилади! (Қизғин маъқуллаш. Хитоблар: «Ҳа, ҳа!»)

Эҳтимол, сиз ўлим жазосини бугун бекор қилмассиз, лекин, хотиржам бўлинг, сиз уни эртага бекор қиласиз, ёки уни сизларнинг ворисларингиз бекор қилишади. (Хитоблар: «Биз уни бекор қиламиз!» Залда тўлқинланиш.)

Сиз ўз конституциянгиз кириш қисмини: «Худо юзи олдида» деган сўзлар билан бошлагансиз ва шу заҳотиёқ фақат Худога тегишли бўлган ҳуқуқни – ҳаёт ва ўлимни ҳадя этиш ҳуқуқини Худодан тортиб олишни истамоқдасизлар. (Хитоблар: «Жуда соз! Жуда соз!».)

Жаноблар, инсон измида бўлмаган, фақат Худо измида бўлган учта нарса бор: қайтарилмайдиган, тузатиб бўлмайдиган, бекор қилинмайдиган. Агар инсон уларни ўз қонунларига киритса, ўша инсоннинг ҳолига вой! (Залда тўлқинланиш). Эртами ёки кечми жамият унинг юки остида букилади: улар урф-одат ва қонунлар ўртасидаги зарурий мувозанатни бузади; улар инсоннинг одил судловини номутаносиб этадилар; ва натижада қуйидаги юз беради – жаноблар, бу ҳақда ўйлаб кўринг, - виждон қонун олдида даҳшат билан чекинади. (Залда кучли тўлқинланиш).

Мен фақат битта сўз, лекин менинг нуқтаи назаримдан, ҳал қилувчи сўзни айтиш учун минбарга кўтарилдим. Мана у, ўша сўз. (Хитоблар: «Эшитинглар! Эшитинглар!»).

Февралдан сўнг халқда буюк фикр етилди: халқ тахтни ёққан куннинг эртасига, у дорни ҳам ёқиш истагида эди. (Овозлар: «Жуда яхши!». Бошқа овозлар: «Жуда ёмон!»).

Ўшанда унинг ақлига таъсир этувчилар, мен бу ҳақда жуда афсус қиламан, унинг олижаноб кўнгли даражасигача кўтарила олмадилар. Бу улуғ ғояни амалга оширишда унга халақит бердилар.

Мана шундай! Сизлар овоз бераётган конституциянинг биринчи моддасида халқнинг биринчи орзусини амалга оширдиларингиз – сизлар тахтни ағдардиларингиз. Унинг бошқа орзусини ҳам амалга оширинглар – дорни ағдаринглар. (Чапдан қарсаклар. Ўнгдан эътирозлар.)

Мен ўлим жазосини тўлиқсинча, сўзсиз ва қатъий бекор қилиш учун овозимни бераман.» [16]

ИЗОҲ. Мен Виктор Гюгонинг ушбу оташин маърузасини 1992 йил февралида ўқиб, ўшандаёқ Мустақил Ўзбекистонимизда ўлим жазоси бекор қилинмоғи керак, деган хулосага келгандим. Лекин 1992 йил 17 январда Тошкентдаги Талабалар шаҳарчасида бўлиб ўтган фожиалардан сўнг Ватанимиз демократларига, жумладан менга нисбатан тазйиқлар бошланиб кетди. Шу сабабли ўлим жазосини бекор қилиш масаласини кун тартибига қўйиш иложи бўлмади. Мен Виктор Гюго маърузасининг таржимасини ўзимнинг «Турон йигитига» номли китобимга киритишга 1998 йилда қарор қилдим. Ушбу икки абзац ва Виктор Гюго маърузасини 1998-1999 йилларда ёзган «Турон йигитига» номли китобимнинг 49-51-бетларидан 2007 йилда кўчириб босдим.

Эслатиб ўтаман: Ўзбекистонда ўлим жазосини бекор қилиш таклифи билан ёзма равишда расман Ўзбекистон Президентига Толиб Ёқубов 1999 йил январида мурожаат этди. Мен 2004 йил 26 август куни Ўзбекистон Олий Мажлисига мамлакатимизда ўлим жазоси бекор этилинишини талаб қилиб Очиқ хат билан мурожаат қилдим ва уни www.centrasia.ru сайтида 2004 йил 25 август куни чоп этдим ([17]).

1.4. ИНСОННИНГ ЯШАШ ҲУҚУҚИ

Ҳар бир инсонга Аллоҳ томонидан берилган энг олий қадрият – бу яшаш ҳуқуқидир. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакти»нинг олтинчи моддаси биринчи бандида қуйидагича ёзилган: «Яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг унинг ажралмас ҳуқуқидир. Бу ҳуқуқ қонун билан ҳимояланади. Ҳеч ким ўзбошимчалик билан инсонни яшашдан маҳрум қила олмайди» [13, 39-б.]

Инсоннинг энг дахлсиз ҳуқуқларидан бири – бу фақат Аллоҳ томонидан берилиб, фақат Аллоҳ томонидан қайтариб олиниши мумкин бўлган инсоннинг яшаш ҳуқуқидир. Лекин Аллоҳнинг бу буюк ҳуқуқига Ўзбекистондаги Ислом Каримов раҳбарлигидаги авторитар сиёсий тизим шерик бўлишга ҳаракат қилди, тизим ҳар йили кўплаб кишиларни ўлим жазосига ҳукм қилди ва ушбу ҳукмларни ижро этди. Масалан, 2004 йил 15 феврал куни Ўзбекистон Ҳарбий суди 26 ёшли Азизбек Каримовни ўлим жазосига ҳукм қилди [18], 2004 йил 10 августда эса Азизбек Каримов ва Юсуф Жумаев яширин отиб ташланди. Шу сабабли Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Инсон ҳуқуқлари бўйича қўмитаси 2004 йил 12 августда норозилик нотасини Ўзбекистон ҳукуматига жўнатди.

2001 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо бўлган 191 мамлакатдан 109 тасида ўлим жазоси бутунлай тўхтатилган эди [19]. Жумладан, Туркманистонда 1999 йилда ўлим жазоси бекор қилинди. Қирғизистон ва Қозоғистонда президент Асқар Ақаев ва Нурсултон Назарбоев фармонлари билан ўлим жазосига мораторий (лотинча moratorius – муддатини чўзмоқ) эълон қилинди. 2004 йил апрелида Тожикистон Республикаси Президенти Имомали Раҳмонов Тожикистонда ўлим жазосига мораторий киритишни таклиф этди. Тожикистон парламенти 2004 йил 2 июнда бу ҳақда қарор қабул қилди [20]. Шундай қилиб Марказий Осиёдаги беш жумҳурият орасида фақат Ўзбекистондагина ўлим жазоси 2008 йил 1 январга қадар сақланиб қолди.

Ўзбекистон президенти Ислом Каримов 2005 йил 1 август куни «Ўзбекистонда ўлим жазосини бекор қилиш ҳақида»ги фармонга имзо чекди. Ушбу фармонга асосан, Ўзбекистонда ўлим жазоси 2008 йил 1 январдан бекор қилинди ва у бир умрлик қамоқ жазоси билан алмаштирилди. Деярли 2,5 йилдан кейин кучга киритиладиган фармонга менинг танқидий муносабатимни 2005 йилда “Кто помрет раньше – ишак или падишах? Узбекские правозащитники комментируют последние указы (Қайсиси олдин ўлади – эшакми ёки подшоҳ? (Ўзбек инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари охирги фармонларни шарҳламоқдалар)” номли [21]-мақоламда ёзгандим.

Шундай қилиб, ўлим жазоси Ўзбекистонда 2008 йил 1 январдан бекор қилинди ва у бир умрлик қамоқ жазоси билан алмаштирилди.

Қисқача тушунтириш: жиноятчига нисбатан ўлим жазосини бекор қилиш енгил жазо билан алмаштириш, деган гап эмас. Жаҳондаги демократик мамлакатларда одатда жиноятчига ўлим жазоси ўрнига 20 йилдан тортиб (масалан, Мексикада) умрининг охиригача қамоқда сақлаш жазоси берилади. Ҳар бир мамлакатда, айниқса имонли, эътиқодли Ўзбекистонимизда оғир жиноятларни содир этувчи жиноятчилар сони унчалик кўп эмаслигини ҳисобга олсак, у ҳолда Ватанимизда ўлим жазосини бир умрлик қамоқ жазоси билан алмаштириш учун имконият бор. Бунинг учун давлат томонидан қўриқлаш чора-тадбирлари замонавий даражада таъминланган алоҳида битта ёки иккита қамоқхона қуриш ва унинг амалий фаолиятини йўлга қўйиш талаб этилади, холос. Токи халқи, Ватани ва Аллоҳ олдида даҳшатли жиноят содир этган кимсалар умрининг охирги дақиқасигача ушбу жинояти учун афсус-надоматлар чекишлари ва Аллоҳ олдида тавба-тазарру қилишлари шарт.

Эслатиб ўтай: 1975 йилда Испания диктатори Франко вафот қилгач, 1977 йилда у ерда демократик сайловлар бўлиб ўтди. Ўлим жазосини бекор қилиш масаласи жаҳонда биринчи бўлиб Испанияда 1978 йил 6 декабр куни бўлиб ўтган умумхалқ референдумида ҳал этилди. 1980 йилда Франсуа Миттеран Франция президенти бўлиб сайлангач, ўлим жазоси Францияда бекор қилинди [22].

2008 йил 1 январда Ўзбекистонда ўлим жазоси бекор қилингач мамлакатимиз жаҳонда ўлим жазоси бекор қилинган 122 мамлакат сафига қўшилди [23].

Ушбу китобимнинг тўртинчи қисмида 1980-йиллар охирида Совет армияси сафларига аскарлик хизматига чақирилиб, у ерда ўзбекистонлик аскарларнинг калтакланиб майиб-мажруҳ қилиниши ва ўлдирилиши, оқибатда уларнинг тобутлари юртимизга кетма-кет келтирилиши воқеалари, шунингдек Бирлик халқ ҳаракати фаоллари ўзбекистонлик аскар укаларимизнинг яшаш ҳуқуқини ҳимоя этиб олиб борган қизғин фаолияти ҳақида ёздим.

----------------------------------------

Тарихни муносиб тарзда ёзиш учун ўз эътиқодинг, ўз ватанинг, ўз партиянг ҳақида унутмоғинг керак. [24, 220-б.]
ПИЕР БУАСТ (1765-1824)

2-ҚИСМ. БИРЛИК ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ ТАРИХИ

Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг Ватанимиз Мустақилликка эришишида қўшган катта ҳиссасини ҳисобга олиб, унинг ташкил этилишига доир баъзи бир тарихий маълумотларни келтириб ўтай.

2.1. БИРЛИК ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ АРАФАСИДА СОВЕТ ИТТИФОҚИДАГИ ВАЗИЯТ

Маълумки, Совет Иттифоқи коммунистлар партияси (КПСС) Марказий қўмитасининг 1985 йил апрель пленумида КПСС Марказий Қўмитаси (МҚ)нинг Бош котиби Михаил Сергеевич Горбачев совет жамиятини тубдан қайта қуриш (русча «перестройка»)ни эълон қилди [8, 2-к., 627-б.]. КПСС МҚнинг 1987 йил январь пленумида жамиятни демократиялаштириш йўналиши қабул қилинди. Шундан сўнггина Совет Иттифоқида кўп йиллардан буён давом этиб келган фуқароларни сиёсий баҳоналар билан жиноий таъқиб қилиш тўхтатилди ва сиёсий маҳбуслар қамоқхоналардан озодликка чиқарилди. Озодликка чиққанлар орасида сиёсат, жамоат, дин арбоби, илк ўзбек маршали имом Алихонтўра Шокирхўжа ўғли (тахаллуси Соғуний (1885-1976))нинг невараси Бобир Алихонович Шокиров (1946) ҳам бор эди. Совет Иттифоқи раҳбари, Тинчлик соҳасидаги Нобел мукофоти совриндори Михаил Горбачев 1989 йил охирида ноҳақ судланган 186 нафар сиёсий маҳбусни афв этиш ва судланганликни олиб ташлаш ҳақидаги Фармонга имзо чекди. Бу рўйхатда ягона ўзбек Бобир Шокиров ҳам бор эди.

Шу сабабли 1986-1987 йиллардан бошлаб Совет Иттифоқининг кўпгина жойларида, айниқса йирик шаҳарларида ҳар хил клублар, уюшмалар, қўмиталар, жамғармалар, ҳаракатлар, кенгашлар, муҳарририятлар, жамиятлар, ассоциациялар ва ҳоказолар тузила бошланди. Шунингдек кам нусхада нашр этиладиган турли норасмий газеталар ва хабарномалар чоп этила бошланди.

Воқеалар шиддат билан ривожланиб борди. Ошкоралик ва қайта қуриш тарафдорлари билан мустабид Совет империясини ўзгартирмасдан сақлаб қолиш тарафдорлари ўртасида кескин вазият вужудга кела бошлади. Бундай вазиятда партия сиёсатининг зарур масалаларини муҳокама этиш учун КПСС Марказий Қўмитаси КПСС 19-Бутуниттифоқ анжуманини 1988 йил июнь ойининг охирида чақириш ҳақида қарор қабул қилди [8, 2-к., 662-б.]. Эслатиб ўтаман: КПССнинг 18-Бутуниттифоқ анжумани 1941 йилда бўлиб ўтганди [25, 6-ж., 97-б.].

Қайта қуришга кўрсатаётган қаршиликлари ва порахўрликлари учун КПССнинг жойлардаги баъзи бир йирик тўраларини 19-Бутуниттифоқ партия анжуманига делегат этиб сайланмасликларини талаб қилиб 1988 йил май-июнь ойларида Совет Иттифоқининг кўпгина жойларида дастлабки оммавий норозилик митинглари бўлиб ўтди. Ушбу оммавий чиқишларнинг натижаси ўлароқ фаолларнинг саъй-ҳаракатлари билан умумдемократия йўналишидаги бирлашган ташкилотлар тузилди ва улар ўзларини Халқ жабҳалари (фронтлари) деб атай бошлашди.

Юқорида таъкидлаганимдек, 1986-1988 йилларда Совет Иттифоқининг барча республикаларида кўплаб кичик-кичик ташкилотлар тузилди, баъзи шаҳарларда митинглар бўлиб ўтди. Масалан, 1987 йил августида Литва пойтахти Вильнюс шаҳрида 20 минг киши иштирок этган митинг бўлди. Лекин Давлат хавфсизлик хизмати (ДХҚ – КГБ) ва бошқа куч ишлатувчи органлар таъсири жуда катта бўлган Совет империясида тубдан ўзгартириш қилиш учун қайта қуриш ва демократиялаштириш жараёнларига халқнинг кенг қатламларини жалб этиш зарур эди. Буни қонуний равишда қандай қилиб амалга оширишни ҳеч ким билмасди. Бундай мураккаб ва долзарб ижтимоий-сиёсий масалани Совет Иттифоқида дастлаб Эстония ва Литва зиёлилари ҳал эта билишди. Улар бу борада Полша зиёлиларидан ўрнак олганликлари ҳақида гаплар бор.

«Халқ фронти» (Эстонияда, А.Ш.) деб ном олган ҳаракат 1986 йил апрелида шаклланди. Уни тузиш ҳақидаги лойиҳалар, таклифлар эса 1987 йилнинг декабрида бошланган эди. «Халқ фронти»нинг раҳбари Эдгар Сависсаар. У фалсафа фанлари кандидати, республика Давлат план комитетида ишлаган, коммунист. «Халқ фронти» ташкил этилгач, бошқа ишларини ташлашга мажбур бўлди. Зеро, эллик минг кишилик ташкилотга раҳбарлик қилиш осон эмас.» [26]

1988 йил 14 май куни Таллин шаҳрида ташаббус гуруҳлари ва қўллаб-қувватлаш гуруҳлари вакилларининг йиғилишида Эстония халқ фронти (ЭХФ)нинг вақтинчалик Ташаббус маркази тузилди. Ушбу Марказ ЭХФ ҳаракатини дастлабки босқичда мувофиқлаштириш мақсадида тузилган бўлиб, унинг таркибида қуйидаги хизматлар йўлга қўйилди:
1) Девонхона ва хўжалик хизмати;
2) Ҳисоблаш маркази;
3) Дастурлар бўйича қўмита;
4) Жамоатчилик фикрини ўрганиш маркази;
5) Ҳаракат маркази;
6) Ҳуқуқшунослик хизмати;
7) «Вестник народного фронта» («Халқ фронти хабарномаси» газета муҳарририяти);
8) Алоқа хизмати:
- қўллаб-қувватлаш гуруҳлари билан алоқа;
- маърузачилар гуруҳи;
- вакиллик органлари билан алоқа;
- матбуот билан алоқа;
- иттифоқчи жумҳуриятлар билан алоқа. [27]

Эстония халқ фронти Вақтинчалик ташаббус маркази 1988 йил 17 июнда Таллиндаги «Певческое поле» («Ашулачилар майдони»)да Эстония компартиясидан КПСС 19-анжуманига сайланган делегатлар билан учрашув митингини ташкил қилди ва унда 150 мингдан (!) зиёд киши иштирок этди. [27]

1988 йил 3 июлга қадар ЭХФ Марказида 1110 та қўллаб-қувватлаш гуруҳлари рўйхатдан ўтган бўлиб, ЭХФ сафларида 50 мингга яқин аъзо бор эди [27].

1988 йил 1-3 октябрь кунлари Таллинда Эстония халқ фронтининг Таъсис қурултойи бўлиб ўтди. Ушбу қурултойда Марказий Осиёдаги бешта жумҳуриятдан фақат ўзбекистонлик ёзувчи Зоҳир Аълам иштирок этган эди.

1988 йил июнь ойи бошида Вильнюсда Литва Фанлар академиясининг мажлислар залида 500 нафарга яқин зиёли кишиларнинг йиғилиши бўлди. Унда «Қайта қуриш учун Литва ҳаракати»ни тузиш бўйича 35 кишидан иборат ташаббус гуруҳи тузилди. «Ҳаракат» сўзи литва тилида «Саюдис» дейилади ва кейинчалик бу Ҳаракат қисқача «Саюдис» деб атала бошланди. Шундан уч ҳафта ўтгач Вильнюс марказидаги Гедиминас майдонида кўпминг кишилик митингда Литва компартиясининг делегациясини Москвада бўладиган КПССнинг 19-Бутуниттифоқ анжуманига кузатиш маросими бўлди. Сўзга чиққанлар делегатларга Литва Республикасига иқтисодий эркинлик, маданий мустақиллик, миллий рамзлар ва белгиларни тиклаш, Литвада литва тилига давлат тили мақомини бериш, янги тарих воқеаларини қайтадан кўриб чиқиш ҳамда ҳаққоний баҳо бериш ва шу каби долзарб топшириқларни беришди. 1988 йил июнь охири – июль бошида Москвада бўлиб ўтган КПСС 19-Бутуниттифоқ анжумани бу талабларни тўғри деб топди. [27]

Литвалик зиёлиларнинг ватанпарварона меҳнати натижасида 1988 йил октябрида Вильнюсда «Қайта қуриш учун Литва ҳаракати» («Саюдис»)нинг Таъсис қурултойи бўлиб ўтди [27].

2.2. ДАСТЛАБКИ МАЪЛУМОТЛАР

Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати 1988 йил 11 ноябрда ҳофиз ва шоир Дадахон Ҳасаннинг уйида бўлиб ўтган йиғилишда асос солинганлиги ҳақида кўпгина мақолалар ва адабиётларда ёзилган. Лекин ўша тарихий йиғилишда иштирок этган зиёлиларнинг аниқ сони ва исм-шарифлари ушбу китобнинг биринчи нашри чоп этилгунига қадар бирорта манбада келтирилмаганди. Бугунги кунда - 2022 йил 15 августда улар ҳақида ҳар хил манбаларда турлича ёзилган.

Ушбу параграфни ёзишдан мақсадим: Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати дастлабки Дастур ва Устав лойиҳасининг яратилиш тарихи, шунингдек Дадахон Ҳасаннинг уйидаги йиғилишда қатнашган зиёлилар сони ва исм-шарифларини имкониятим доирасида аниқлаштиришдир. Дастлабки йиғилишда қатнашганларнинг фикрларини бандма-банд бераман.

Мен ушбу параграфни ҳофиз Дадахон Ҳасан, шоир Рауф Парфи, олим ва ёзувчи Тоҳир Каримов, ёзувчи Зоҳир Аълам билан 2001 йил август-октябр ойларида, Ғўломқодир Турсунов билан 2004 йилдаги суҳбатлар, ўша йиғилишда қатнашган Фахриддин Худойқулов, Абдуманноб Пўлатовнинг сайтларда чоп этилган мақолалари, шунингдек ўзим 1988 йил ноябр охиридан бошлаб Бирлик халқ ҳаракатида қатнашган ва Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг биринчи ўринбосари сифатида фаолиятим хотиралари асосида ёзмоқдаман.

Бирлик халқ ҳаракати тарихимиздаги Жадидчилик ҳаракати каби буюк халқ ҳаракатидир. Ўзбекистон халқ шоираси, таниқли мухолифат фаоли Гулчеҳра Нуруллаева бирликчи Абдулазиз Махмудовнинг 60 ёшга тўлиши муносабати билан қутловида ёзган сўзларини “Абдулазиз Махмудов ҳақида” номли параграфда келтиргандим.

“Сиз билан суҳбатлаша туриб, оҳорли фикрларингиздан завқларга тўламан-да, беихтиёр Беҳбудий, Чўлпон, Мунаввар қори, Фитрат каби миллатимизнинг ёрқин чироқларини эслайман. Сиз ва сиз кабилар уларнинг давомчиларидай туюлади менга. Фахрланиб кетаман…» [5]

Жадидчи раҳнамолар орзў қилган, лекин эриша олмаган Ватанимиз Мустақиллигига Бирлик халқ ҳаракати фаолияти сабабли эриша олдик.

Бирлик халқ ҳаракатини тузишда дастлабки йилларда фаол фаолият олиб борган, ҳаракатнинг вилоят бўлимлари ва гуруҳларини ташкил этишда фидойилик қилган ватандош зиёлиларга алоҳида мурожаат қилмоқчиман. Бирлик халқ ҳаракати Ҳайъати аъзоси, Ўзбекистон халқ шоири Усмон Азимга, Бирликнинг Хоразм вилоят ташкилоти раиси бўлган Озодлик радиоси бошловчиси Шуҳрат Бобожонга, “Адабиёт газетаси”нинг бош муҳаррири Бахтиёр Каримовга, сиёсий қўшиқларни мардларча басталаган ва куйлаган, Бирликнинг Андижон, Наманган ва Фарғона вилоятларидаги ташкилотларини тузишда фаол қатнашган ҳалқимиз ҳофизи Дадахон Ҳасанга мурожаатим: Бирлик халқ ҳаракатини тузиш ва дастлабки йилларидаги фаолиятингиз, ўша йиллардаги сафдошларингиз ҳақида хотира мақола (лар) ёзишингиз ва сайтларда чоп қилишингизни илтимос қилмоқчиман. Раҳматли Аҳмад Аъзамга ўхшаб Ватанимиз яқин тарихига доир муҳим маълумотларни ўзингиз билан бирга қабрга олиб кетманг, яъни мақолалар кўринишида халқимизга қолдиринг, илтимос. Бу гаплар Бирлик халқ ҳаракатининг вилоят ва туман ташкилотлари раҳбарларига ҳам тегишлидир.

2.3. ФАХРИДДИН ХУДОЙҚУЛОВ (1962)


Фото 4. Фахриддин Худойқулов. [28]

Аввал Фахриддин Худойқулов ҳақида қисқача маълумот.

“Бугунги кунда Канадада истиқомат қиладиган Фахриддин Худойқулов 1962 йилда Самарқанд вилояти Нарпай туманида туғилган.

Тошкент Давлат университетининг Ўзбек тили ва адабиёти бўлими, Тошкент Молия институтида таҳсил олган.

Фахриддин Худойқулов ижодий фаолиятини 1983 йили "Муштум" журналида адабий ходим сифатида бошлаган.

Журналнинг Маданият бўлими бошлиғи сифатида 1990 йилгача ишлаган.

Фахриддин Худойқулов 1987 йилда ўзининг ҳаммаслаклари - асосан Тошкент шаҳридаги олий ўқув юртларида таҳсил олаётган талаба дўстлари билан бирга "Эътиқод" деб номланган ташкилот тузади.

Бу ташкилотни "Ўзбекистоннинг моддий ва маънавий бойликларини қўриқлаш "Эътиқод" ташкилоти" деб аташган.

1988 йилда Ташкилот номи Ташаббус Кенгашининг таклифи билан "Бирлик" деб ўзгартирилади.

Фахриддин Худойқулов 1990 йилда Марказий Осиёдаги илк мустақил ҳафталик - "Муносабат" газетасига асос солган ва бутуниттифоқ газетаси сифатида 200 минг нусхада чоп этган.

"Муносабат" ҳафталигининг атиги уч сони дунё юзини кўрган.

Рўзнома таҳририятининг Тошкент шаҳри ҳозирги Амир Темур хиёбони четидаги, машҳур Ўзбекистон Ёзувчилар Уюшмасига тегишли бинодаги мулки милиция томонидан мусодара қилиниб, "Муносабат" фаолияти тўхтатилади.

Кейинроқ Фахриддин Худойқулов munosabat.com интернет-нашрини ташкил этган.

У 2005 йилдан буён Канадада яшайди.

Фахриддин Худойқулов Канадада "Туркистон" нотижорий-носиёсий Ўзбеклар юртдошлик уюшмасига асос солган.

Ҳозир у ерда "Туркистон" газетасини нашр этмоқда.

Оилали, икки ўғил ва бир қизнинг отаси.

Шеърлар ёзади, таржима қилади” [28]

Мен 2001 йил октябрь ўрталарида журналист Фахриддин Худойқулов уйига телефон қилдим ва «Бирлик» Халқ Ҳаракати ҳақида китоб ёзаётганлигим, шунга доир унга саволларим борлиги ва у билан учрашмоқчи эканлигимни айтдим. У ҳозирча иш билан жуда бандлигини айтиб, кейинроқ телефонлашишни илтимос қилди. У ўз ишхона телефон рақамини ҳам айтди.

Мени Ўзбекистон кучишлатар органлари 2001 йил 30 октябрдан 4 декабргача қамоқда тутганлиги сабабли Фахриддин Худойқулов уйига мен 2002 йил январида телефон қилдим (1-иловага қаранг). Аммо телефон гўшагини ҳеч ким кўтармади. Унинг ишхонасида эса ишдан бўшаб кетганлигини айтишди. У бизнес соҳасида ишларди.

Мен 2004 йил 28 апрель куни Тошкент шаҳар Манзил маълумотлари бериш хизматига бордим. Ушбу ташкилот Мирза Улуғбек туман ички ишлар бошқармаси 2006 йилгача фаолият олиб борган идора ҳовлисида жойлашган эди. У ерда Фахриддин Худойқуловнинг уй манзилини аниқлаштирдим: Тошкент шаҳар, Чилонзон-31 мавзеси, 12-уй, 50-хонадон. Ушбу манзилга борганимда уй ёпиқ эди ва хонадонга кўп вақтдан бери одам кириб-чиқмаганлиги эшик олдидаги чанг қатламидан кўриниб турарди.

Мен қўшни хонадон эшик қўнғироғини босдим. У хонадондан чиққан ёш йигитдан Ф.Худойқулов ҳақида сўрадим. У Фахриддин ака оила аъзолари билан 2001 йилда Россияга кўчиб кетганлиги, ҳозир Россияда яшаётганлиги ва ҳар замонда телефон қилаётганлигини айтди.

Бу айтилган гапдан кейин мен қуйидаги фикрга келдим: 2001 йил октябрда мен Фахриддин Худойқуловга Бирлик халқ ҳаракати ҳақида китоб ёзаётганлигим, шунга доир унга саволларим борлиги ва у билан учрашмоқчи эканлигимни телефонда айтгач, унга қарши баъзи бир тазйиқлар бошланган ва у Россияга кўчиб кетишга мажбур бўлган. У оиласи билан 2005 йилдан бери Канаданинг Торонто шаҳрида яшамоқда.

Мен 2013 йил 27 августдан 3 сентябргача АҚШнинг Вашингтон шаҳридан Канаданинг Торонто шаҳрига бордим ва бир неча ватандошлар билан учрашиб суҳбатлашдим. Мен Фахриддин Худойқулов уйига телефон қилганимда у катта юк машинасини ҳайдаб АҚШга кетганлигини унинг турмуш ўртоғи айтди. Шу сабабли у билан учрашиб гаплаша олмадим. Қуйида у ёзган мақолалардан иқтибослар келтираман.

“Би-би-си: Дастлаб "Ўзбекистоннинг моддий ва маънавий бойликларини қўриқлаш "Эътиқод" ташкилоти"нинг тузилиши ҳақида сўзлаб берсангиз. Бу ташкилотни тузиш ғояси кимлардан чиққан?

Фахриддин Худойқулов: Бу Михаил Горбачёв қайта қуришни бошлаган пайтлар эди. Ошкоралик, демократия жуда кўп гапирилаётган пайтлар эди. Ҳамманинг кўнглида нимадир тузиш, нимадир қилиш ғайрати, ҳаракати бор эди. Биз талаба эдик. Табиийки, университетлар, институтларда бу масалалар энг кўп гапириларди.

Биз ҳам тенгдошларимиз билан гаплашиб юриб, бир куни ўйладик. Дедикки: ташкилот тузайлик. Ташкилотимиз сиёсий бир кўринишда бўлмаслиги учун ташкилот олдига маънавий ва моддий бойликларимизни қўриқлаш мақсадини қўйдик. Бундай қарорга келганимизнинг боиси, у пайтда сиёсат жуда қаттиқ эди ва ҳар қандай мухолиф ташкилот тузилиши Совет ҳукуматига катта хавф сифатида қаралар эди.

Натижада биз бир гуруҳ курсдошларимиз, бирга ўқийдиган йигитлар билан бизнинг уйимизда тўпландик. Адашмасам, бу 1986-йил эди. "Эътиқод" ташкилотини муҳокама қилдик. Бу ташкилот қандай бўлиши керак? У ўзининг олдига қандай мақсадлар қўйиши керак? Шундай бир тўхтамга келдикки, иккита асосий масала бўлиши керак: биринчиси - Ўзбекистонда ўзбек тили давлат тили бўлиши керак.

Иккинчиси - Ўзбекистоннинг мустақиллигига интилиш масаласи.

Кейин яна қўшимча масалалар ҳам бор эди. Булар пахта монокултурасига барҳам бериш, болалар меҳнатини тақиқлаш каби ўша пайтда кўп гапирилиб турган масалалар эди.

Бу ташкилот ўша биринчи бошлаган йигитлар билан давом этмади. Чунки ҳамманинг ўзининг ташвишлари, ишлари бор эди. Ҳамма ўзининг йўли билан кетди.

1987-йилга келиб уни янгидан жонлантирдик. Бу сафар Тошкент Давлат университетининг Журналистика, Ўзбек филологияси факултетлари йигитлари ёрдам беришди. Ва буни биз бошқачароқ кўринишда давом эттирдик. Уставларини ёздик. Мен ўзим ёзганман ташкилот низомини.

Бошламаси шунақа бўлган. Табиийки, ҳамманинг кўнглида бу нарсалар бор эди. Биз биринчи бўлиб бошлагандирмиз балки буни ташкилот сифатида тузишни, лекин ҳамманинг кўнглида бор гаплар эди булар.

Би-би-си: "Эътиқод" ташкилотини тузган пайтда ташкилотчилар неча киши бўлгансизлар?

Фахриддин Худойқулов: Беш киши бошлаганмиз. Биз ҳаммамиз курсдошлар эдик. Энди ҳозир айрим ўртоқларнинг исмини келтириб ўтирмайман. Чунки ҳамма ҳар хил жойларда ишлаяпти. 24 йил олдинги воқеа бўлса ҳам бу кимларгадир бошқача туюлиши мумкин.

Асосан беш киши бошлаганмиз. Кейинги давом эттиришимизда бошқа одамлар бўлишган. Раҳматли шоир Равшан Файз бор эди. Аъзамжон Худойбердиев бор эди. Кўпчилиги раҳматли домла Рауф Парфининг уйида тўпланиб турадиган ёшлар эди.

Кейинги воқеалар сал бошқача ривожланди. Энг актив ёрдам берганлардан бири Зоҳир Аълам бўлди.

Кейин биз "Бирлик"нинг биринчи йиғилиши деб аталган Ташаббус Кенгашигача олиб келдик бу масалани. Аммо унгача жуда катта тайёргарлик ишлари бўлган. Кейинчалик 1988-йил ноябрида ўртага ташланди. Номини ўзгартириш шарт дейилди. "Бирлик" деган ном менга ҳам маъқул бўлди. Кейин фаолият "Бирлик" Халқ ҳаракати сифатида давом этди.

То 1990 йилда биз "Бирлик"дан кетганимизгача бирга эдик” [28]

“Эътиқоддан Бирлик сари

Кўзимизни бир сония юмайлик ва хаёлан 1988 йилнинг 11 ноябрига, ҳофиз Дадахон Ҳасаннинг уйига саёҳат қилайлик…

…Меҳмонпараст мезбоннинг Ўз Қўллари билан пиширилган Ош иштаҳа билан ейилди. Ошхўрлар ичида камина қулингиздан тортиб, Зоҳир Аълам, Муҳаммад Солиҳ, Қаҳрамон Ғуломов, Бек Тошмуҳаммедов, Рауф Парфи, Абдураҳим ва Абдуманноп Пўлатовлар дохил жами 21 киши бор эди бу уйда… Кўпчилик тўпланганлар ижод аҳли ва олимлар бўлиб, аксарият кимлар таклиф этилганлигидан мен, Зоҳир Аълам ва Рауф Парфи хабардор эдик.

Қисқача айтганда, бу илгаридан бир-бири билан яқин бўлган миллатсевар инсонлар давраси эди. Аммо, Абдураҳим ва Абдуманноп Пўлатовлар билан қолганлар шу ерда илк бора танишдилар…

Дастурхонга Фотиҳа ўқилгач, Зоҳир Аълам шундай сўз бошлади:

«Ҳурматли дўстлар, бугун Сизларни бу ерга йиғишимиздан мақсад – билганингиз каби бутун Иттифоқ доирасида демократик ҳаракатлар активлашиб, миллий озодлик ҳаракати даражасига чиқмоқда. Шу сабаб, бу ерда, бугун, биз нима қила олишимиз ҳақида бир маслаҳатлашиб олиш фикри туғилди…»

Зоҳир Аълам бир муддат сукут сақлади.

Ҳамма бирин-кетин «Биз ҳам нимадир қилишимиз керак, ҳамма ёқда халқ жабҳалари тузилмокда, келинглар, тузайлик» дея фикр билдирди.

Шунда Зоҳир Аълам: «Дўстлар, гапларингизга қўшилган ҳолда айтишим керакки, ҳаракат тузилган, бир ярим йил ошиқ яширин ишлаб келаётган шундай ҳаракат бор. Ҳаракатни тузган ва бошқариб келаётган одам шу ерда ўтирибди, бу – Фахриддин Худойқулов. Ҳозир мен сўзни ўзига берай, ўзи тушунтириб берсин», деди.

Мен ўрнимдан туриб, қисқача маълумот бердим, қўлимда илгаридан тайёрлаб келганим – «Ўзбекистoн тaбиaти, моддий мaънaвий бoйликлaрини ҳимоя қилиш Эътиқод халқ ҳаракати Низоми»ни тарқатиб, ташкилотимизнинг 730 аъзоси қайд этилган рўйхатни ўртага қўйдим…

«Мен бу ҳаракатни тузиб, салкам бир ярим йил қадар имкон даражасида идора қилиб келдим, Талабалар шаҳарчасидаги тил байрами ҳам бизнинг аъзоларимизнинг тадбири эди. Йигитларнинг жуда руҳи баланд, митинг ва намойиш қилайлик деб қўйишмаяпти. Мен бу қадар катта жавобгарлик олишга журъат қилолмадим. Шу туфайли Зоҳир ака ва Рауф аканинг ёрдами билан бугун бу ерда йиғилдик, ҳаракатга муносиб бир киши лидерлик қилса ва бирга давом этсак» дея сўзимни тугатдим.

Хонага оний бир сукунат чўкди.

Биринчи бўлиб сукунатни Муҳаммад Солиҳ бузди:

«Эътиқод» – арабча ном экан, номини туркий «Бирлик» десак менимча яхши бўлади».

Жуда севиндим, “Нега аввалроқ менинг хаёлимга келмади бу?!”, дея ўйладим.

«Офарин» деган ҳам булди. Ишонмагандай қараганлар ҳам бўлди, «бу рўйхатдаги 730 одам ҳақиқатан ҳам борми?» деб сўраганлар ҳам бўлди…

Кейин, Низом нусхаси кам бўлгани учун, асосий ерларидан қисқача ўқиб бердим…

Бирор соат чамаси муҳокама ва фикр алмашувидан кейин, ҳаракатга «Бирлик» номи берилди ва раис сайлашга ўтдик. Биринчи бўлиб Рауф Парфи тарафидан Мухаммад Солиҳ номзоди кўрсатилди…

… Муҳаммад Солих – ўша пайтларда Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасига энди котиб булиб сайланган пайтлари эди. «Мен ҳаракатга Раис бўлиб сайланганимдан кўра, Уюшма котиби сифатида қатнашишим кўпроқ фойдали бўлади», дея, номзодига қарши чиқди.

Иккинчи бўлиб, (менинг йиғилиш олдидан жуда қатъий илтимос қилганимга кўра) Зоҳир Аълам Абдураҳим Пўлатов номзодини кўрсатди. Пўлатов – «Бирлик» Халқ Ҳаракати Марказий Кенгаши Раиси бўлиб сайланди. Қатнашган 21 кишининг 18 нафари тузилган Марказий Кенгаш аъзолари бўлиб сайландик… Камина яна «Бирлик» газетаси муҳаррирлигига ҳам сайландим.

Лекин, Раис сайланишида овоз берсалар ҳам, ҳамманинг хаёлида шу савол бор эди:
Абдураҳим Пўлатов ким? Аксарият бир-бирини таниган, билган ижодкор, илм одамлари қатнашган бу йиғилишга қандай келиб қолди? Нега ҳеч ким танимасада, Раис этиб сайланди?

Пўлатовнинг кашф этилиши

Бўстонлиқда электроника заводи қурилишига қарши 1988 йили жуда актив ҳаракат бошланганди. Бу ҳаракатнинг бошида ёзувчи Дадахон Нурий турганди. Тахминан май ойининг ўрталарида, Дадахон Нурий менга «Юринг, Бўстонлиқда катта пикетимиз бўлаяпти» дегач, бирга Ғазалкент марказига келдик.

Пикет бир мажлис залида экан. Нотиқлар нутқ қилдилар, Дадахон Нурий ҳам чиройли сўз айтди. Олқиш, қарсаклар…

Шу он минбарга бир киши чикди. Чиқди-ю, «Бу амалпарастлар, бюрократлар, функционерлар…» деб Бўстонлиқ райкомини, обкомни-ю, ундан каттароқларини ҳам бўралаб танқид қила кетди… Шунақа қойилмақом нутқ қилдики, олқиш устига олқиш!

Секин Дадахон Нурийдан «Ким бу киши?» деб сўрадим.

«Олим, Абдураҳим Пўлатов», деди.

У замонларда бунақа гапириш катта жасорат саналар, унча – мунча одамнинг бундай нутқ қилишга журъати етмасди…

Аслида, ҳозир ўйлаб кўрсанг, амалпараст ва ёки бюрократ дегани ҳақорат эмас, ҳатто у қадар буюк танқид ҳам эмас. Лекин, гап 1988 йил ҳақида…

Хуллас, петициями мурожаатмикин, қабул қилинди, уйга қайтдик. Таасуротлар кўп эди, ўтириб бир фикр қилишим керак эди…

Лидерликка Даъват

Уйга келиб, ўзимча «Қани энди шу одам “Эътиқод”да бўлса эди» деб ўйладим. Ишонса бўлармикин, деган мулоҳаза мени асло тарк этмасди. Икки ҳафтача ўйлаб юрдим: Қанақа қилсамки, шу киши бизга қўшилса?

Маслаҳатлашадиган ҳеч ким йўқ… Бир хаёл, тўғри Муҳаммад Солиҳга бориб, ҳамма гапни очиқ – ойдин айтсаммикин, дейман. Яна фикримдан қайтаман: Доимо орқасида кузатув бор… Фош бўлиб қолиш мумкин, дейман.

Бир тарафдан ёшлик хомлиги, иккинчи тарафдан ўқиб ташлаган романларимизнинг таъсири – ўзимни худди Шерлок Холмсдай ҳис қилгандирман ўша пайтлар…

Аммо, кимгадир ёрилишим, маслаҳатлашишим керак эди.

Зоҳир Аълам билан қўшни эдик. То қишдан бери унга гап ташлаб ўзимча синаб келаётганим, ҳаққонийлиги, эркакча бир сўзлилиги сабаб ишондим… Ва бир йилдан бери қилган ишларимни, ҳаракатни жуда батафсил айтиб бердим.

У киши «Ё, сиз қанақа одамсиз, шу пайтгача айтмайсизми шунака гап бор экан!?» деб роса койиганлар ва жону дили билан киришиб кетганлар кейин.

Зоҳир Аъламдан Пўлатовни топиб беришни астойдил илтимос қилдим.

Шунда Зоҳир ака: “Рауф Парфи танир экан, унга ҳам айтайлик, зотан унга ишонмайдиган бўлсак – Ўзбекистонда ишонадиган бошқа ҳеч ким қолмайди”, дедилар.

Хуллас, бундан кейинги ташкилий масала билан Зоҳир ака шуғулланди, Рауф Парфи Пўлатовнинг укасини телефонини топиб берди.

Ҳар оқшом маслаҳат қиламиз. Ягона мавзу – ҳаракат бошқарувини ташкил қилиш эди.

Мен ҳар куни Пўлатовни тиқиштираман, Зоҳир ака ҳам, Устоз Парфи ҳам рўйхушлик бермайди.
Аммо қаттиқ ишонтирганим боис ён беришди.

Мен ТошДУга, Абдуманноп Пўлатовга телефон қилдим. Ўзимни таништириб («Муштум» журнали ходими сифатида), бир масала бўйича учрашишни илтимос қилдим.

Нима масала деб сўради, «Акангиз Абдураҳим ака хусусида», дедим.

1988 йилнинг июнь ойида «Мовий Гумбазлар»да учрашдик. Боя айтганимдай, ўзимизча гуё Шерлок холмслармиз… Гумбазлар олдидаги Паркда 5-6 нафар йигитларимиз киши билмас айланиб юришибди, уларнинг бошлиғи – мени биладигани чойхона олдидаги столда…

Абдуманноп Пўлатов, очиғини айтсам, танишганим заҳоти бир илиқ ишонч бермади менга…
Аммо, ўзимга ўзим «Шундай одамнинг укаси ишончли бўлар» дедим.

Акасининг нутқидан таъсирланганимни, бир ёшлар ҳаракатимиз борлигини, Абдураҳим Пўлатовни аъзоликка, ҳатто лидерликка таклиф қилишимизни айтдим.

У «Мен акам ҳақида бирор нима дея олмайман, сўраб кўришим мумкин», деди.

“Мен сизга айтаман” деб телефонимни олди…

Бироқ, орадан бир ойлар ўтса-да, Абдуманноп Пўлатов телефон қилмади. Яна ўзим қўнғироқ қилдим.

«Акам, устави ёки бирор программаси бўлса кўришим керак дедилар. Ўзлари таътилга чиқиб кетгандилар, менга берсангиз – бериб қўяман», деди у.

Ниҳоят, яна бир учрашиб, Низомимиздан бир нусха бердим.

Зоҳир Аъламнинг жонкуярлиги

Бу орада Зоҳир ака жуда актив ишлади. Мен йигитлар билан учрашиб «Шошилманглар, катта ишлар бўлаяпти» деб ҳовурларини босиб тураркан, Зоҳир Аълам ва Рауф Парфи ижодкору санъатчилар орасида иш олиб борардилар.

Зоҳир ака ярим Тошкент билан сир бермасдан кўришиб чиққан десам муболаға бўлмас.
«Бирлик» эълон бўлгандан кейин оқиб келган оқимнинг сабаби бу эди…

Рауф ака «Солиҳга айтдим, жуда хурсанд бўлди. Аммо жуда эҳтиёт бўлишсин деб тайинлади», дедилар.

Ҳофиз Дадахон Ҳасанга ҳам, Рауф Устоз айтган бўлсалар керак. У киши асли бир Ватансевар одам эмасми, дарров олдинги сафдан жой олди. Қўқону-Фарғона, Андижон, Намангандаги “Бирлик” бўлимлари Дадахон аканинг хизматларидир…

Ҳамма ёқда тингловчи аппарат бор деб шубҳа қиламиз, илк йиғилишимиз қаерда бўлиши муаммо…

Шунда ҳофиз «Мана бизнинг уйга келинглар» деб бағрини очганди.

Ниҳоят, 11 ноябр, 1988 йил…

Йиғилиш олдидан ҳам Зоҳир акага, ҳам Рауф Парфига шарт қўйиб олганман: Абдураҳим Пўлатовни олиб келасиз!

Иложи бўлса раис, бўлмаса ўринбосар бўлади деб келишдик.

Қандай йўл топишганини билмайман, аммо Зоҳир ака билан Рауф ака уни топиб, олиб келдилар. Укаси Абдуманноп Пўлатовни чақирганимиз йўқ эди, эргашиб келди…” [29]

Инглизларда “If you can't beat them, join them” деган мақол бор. Унинг маъноси: “Агар сиз уларни енга олмасангиз, уларга қўшилинг”. Дунё махсус хизматлари раҳбарлари, жумладан Совет Иттифоқи Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ) раҳбарлари мана шу мақолдан келиб чиқиб тузилаётган мухолиф ташкилотларга ўз одамини раҳбарият даражасида киритишган. Шу жараёнда ўз одамини ушбу мухолиф ташкилот раҳбари қилишга эришиш – катта муваффақият деб ҳисоблашган. Менимча, ДХҚ Фахриддин Худойқулов тузаётган ёшлар ташкилоти ҳақида ҳам, унга муносиб раҳбар излашаётгани ҳақида ҳам хабардор бўлган. Ахир 730 кишилик яширин ташкилот тузилади-ю, бундан ДХҚ бехабар қоладими?

Бўстонлиқда электроника заводи қурилишига қарши 1988 йили бўлган йиғилишлардан бирига Абдураҳим Пўлатов ҳам таклиф қилинади ва у керакли ёрқин танқидий нутқ сўзлайди. Шу йўл билан ёш Фахриддин Худойқулов ишончини қозонади. Фахриддин бор имкониятлари билан тузилаётган мухолиф ташкилотга Абдураҳим Пўлатовни раҳбар қилиб сайлаш учун фаолият бошлайди ...

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

БИРЛИКЧИЛАР

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган тўртинчи нашри

Фото 1. “Миллий Мажлис” ташкил этишга ҳаракат қилганликда айбланиб судланган (чапдан ўнгга) Атаназар Арифов, Салават Умурзоқов, Абдулазиз Махмудов, Бобур Шокиров ва Ҳазратқул Худойбердиев Ўзбекистон Олий судига келган бир гуруҳ бирликчилар, эркчилар ва қариндошлари даврасида. Тошкент шаҳри. 1993 йил 6 август. Муаллиф фотоси. [9], [52]

МУНДАРИЖА

Андрей Малишконинг “Ҳақиқат” номли шеъри. Эркин Воҳидов таржимаси.
Рустам Ғойиповнинг “Ҳақиқат” номли қўшиғи.
Абдулазиз Маҳмудов ҳақида (2022).
Китобнинг 4-нашрига сўзбоши (2022).
Китобнинг 3-нашрига сўзбоши (2018).
Китобнинг 2-нашрига сўзбоши (2007).
Муаллиф ҳақида (2007).

1-қисм. Инсон ҳуқуқлари.
1.1. Инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш тарихи.
1.2. Инсон ҳуқуқларини ҳимояловчи ташкилотлар.
1.3. 1848: Виктор Гюго маърузаси.
1.4. Инсоннинг яшаш ҳуқуқи.

2-қисм. 1988: Бирлик ташкил этилиши тарихи.
2.1. Бирлик ташкил этилиши арафасида Совет Иттифоқидаги вазият.
2.2. Дастлабки маълумотлар.
2.3. Фахриддин Худойқулов (1962).
2.4. Дадахон Ҳасан (1940.11.11).
2.5. Муҳаммад Солиҳ (1949.20.12).
2.6. Зоҳир Аълам (1943-2014).
2.7. Тоҳир Каримов (1946-2021).
2.8. Абдуманноб Пўлатов (1951-2010).
2.9. Абдураҳим Пўлатов (1945.7.11).
2.10. Рауф Парфи (1943-2005).
2.11. Усмон Азимов (1950).
2.12. Қаҳрамон Ғўломов.
2.13. Аҳмад Аъзам (1949-2014).
2.14. Ғўломқодир Турсунов.
2.15. Ҳуршид Даврон (1952.20.01).
2.16. Миразиз Аъзам (1936.29.03).
2.17. Пўлат Зоҳидов (1932).
2.18. Абдуқодир Эргашев (1946-2018).
2.19. Зухриддин Исомиддинов.
2.20. Бахтиёр Каримов.
2.21. Бекжон Тошмуҳаммедов (1935-2020).
2.22. Ислом Ҳолбоевга доир.
2.23. Юрий Ласкинга доир.
2.24. Бирлик дастлабки Дастур лойиҳаси тарихи.

3-қисм. 1988: Бирлик раҳбариятининг катта хатоси ва унинг бош айбдори.
3.1. Бирлик раиси қандай сайланди?
3.2. Академик Восил Қобулов (1921-2010).
3.3. Восил Қобулов ва Абдураҳим Пўлатов.
3.4. Бирликнинг Таъсис қурултойидаги сохталиклар.

4-қисм. 1989-1990: Аскарларнинг ҳаёт ҳуқуқи учун кураш.
4.1. Гулчеҳра НУРУЛЛАЕВА. Оналар фарёди. Шеър.
4.2. 1989-1990: Аскарларнинг ўлдирилиш сабаблари.
4.3. Бирликчи шифокорлар жасорати.
4.4. Бирлик раҳбариятининг Каримовга Мурожаатномаси ва Горбачевга Телеграммаси.
4.5. Ҳуснитдин Мухамедов тобути ва 1990 йил 26 апрел намойиши.
4.6. Анвар Каримов тобути ва 1990 йил 28 апрел воқеалари.
4.7. Бирликчилар Тошкент аэропортида.
4.8. Президент қароргоҳига тобутни олиб борилиши ва фотосуратга туширилиши.
4.9. Бирликчилар ва милиция ходимлари.
4.10. Ҳамидов, Зиёмов ва Каримовнинг Президент қароргоҳидан чиқиб келиши.
4.11. Кенжабоевга берилган фотоплёнка хусусида.
4.12. Бирликчилар ва Ислом Каримов учрашуви.
4.13. Шуҳрат Исматуллаев Ўзбекистон Олий Совети Президиуми йиғилишида.
4.14. Аскарларнинг ҳаёт ҳуқуқи учун Бирликчилар кураши натижалари.
4.15. Қўшимча маълумотлар.

5-қисм. 1990: Ўш-Узган қирғини.
5.1. Марказий Осиёдаги учта миллатлараро қирғин.
5.2. 1989: Фарғона водийсидаги қирғин.
5.3. Махсус хизмат органлари қирғин айбини бошқа миллатга ағдариши.
5.4. Аскар тобути ва Президент билан учрашув.
5.5. 1990: Ўш-Узган қирғини арафасида.
5.6. Қирғин ва Узгандаги қочқинлар лагери.
5.7. Ўзбек йигитлари Ўш сари йўлда.
5.8. Ўзбек мухолифати чора-тадбирларининг бошланиши.
5.9. Москвадаги акцияда қатнашишга таклиф.
5.10. Босқинчилар ҳужуми.
5.11. Бир гуруҳ бирликчиларнинг Узганга ёрдам сафари.
5.12. Қирғизистон раҳбариятининг ёлғон ҳисоботлари.
5.13. Узганга дастлабки сафарим.
5.14. Москва сафарига тайёргарлик.
5.15. Поезд ҳалокати.
5.16. “Россия” меҳмонхонаси олдида.
5.17. Бирлик раҳбарияти маблағни қаердан оларди?
5.18. Узганлик қочқинларга доир Москвадаги фотомонтажим.
5.19. Очлик акцияси билан боғлиқ кулгили воқеа.
5.20. Менга доллар бермоқчи бўлди.
5.21. Юз минг кишилик митинг.
5.22. Горбачевга ёзган хатим.
5.23. Айғоқчи.
5.24. Совет Иттифоқи Олий Кенгашининг Қарори.
5.25. Асқар Ақаев – Қирғизистон президенти.
5.26. Бишкекдан ҳукумат телеграммаси.
5.27. Узганга иккинчи сафарим.
5.28. Узгандаги ДХҚ раҳбари билан суҳбат.
5.29. Жабрдийдалар ва Машраб ғазали.
5.30. Таланган ва ёнган уйлар.
5.31. Ижроқўм раиси уйида.
5.32. Қочқинлар муаммоси ҳал этилиши.
5.33. Онахон дуоси.
5.34. Узганлик уйидаги ҳикоя.
5.35. Узганликларга доир Тошкентдаги фотомонтажим.

Сўнгги сўз ўрнида

Иловалар.
1-илова. 2001: “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобим учун қилинган тазйиқлар.
2-илова. 2001: “Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!” номли китобим тарихи.
2-иловага илова. 2001 йилдаги “Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига” номли китобимнинг охирги 21-параграф қўлёзмаси матни.
3-илова. 1988: Ўзбекистон табиати, маънавий ва моддий бойликларини муҳофаза этиш ҳаракати. Ҳаракатнинг шартли атамаси – Бирлик (Дастур лойиҳаси).
4-илова. 2007: Тошкентда қурилган дидсиз, қоп-қора темир панжаралар ва Ўзбекистон катта қамоқхонага ўхшаши.
5-илова. 2003: Демократлар давраси гап-гаштагининг Устави.

Изоҳлар.
Адҳат Синўғил. Китоблар: Шеър. Татар туркийсидан ўзбек туркийсига Абдулла Орипов ўгирган.
Фойдаланилган адабиётлар.

АНДРЕЙ МАЛИШКО

ҲАҚИҚАТ

Айтар эди бир замон онам:
- Ўсиб катта бўлурсан, ўғлон.
Оқил бўлу мард бўл чинакам,
Бу икки иш эмасдир осон.

Оқил бўлгин. Сен бу ҳаётнинг
Кенг йўлию сўқмоғин ўрган.
Ҳам томчининг, ҳам коинотнинг
Чексизликда кезмоғин ўрган.

Ҳақиқат – бир, ҳақиқат – аччиқ,
Шундан доим балога дучор.
Сен мард бўлгин, сен унга очиқ
Ҳимоячи бўлгин устивор.

Керак бўлса ҳақиқат учун
Юрагингни парча-парча қил.
Керак бўлса ҳақиқат учун
Минг бор ўлиб, минг бора тирил.

Майли, сендан дўстларинг кечсин,
Сендан кечсин, майли, қондошлар.
Рози эдим мен берган жонни
Ҳақиқатга бахш этсанг агар.

Оқил бўлу мард бўлгин, ўғлон,
Бу икки иш эмасдир осон.

Украин тилидан ўзбек тилига Эркин Воҳидов ўгирган. [1, 1-ж., 285-б.]

Рустам Ғойипов 2000 йил арафасида “Ҳақиқат» шеърига куй басталаб яхши қўшиқ қилиб куйлаган ([2]).

АБДУЛАЗИЗ МАХМУДОВ ҲАҚИДА (2022)


Фото 1. Абдулазиз Маҳмудов. Тошкент. 2018 йил. [3]

“Бирликчилар” номли китобимни сафдошим, мард кинорежиссёр ва ёзувчи Абдулазиз Маҳмудовнинг (1950-2022) ёрқин хотирасига бағишлашим ҳақида юқорида ёзгандим. У ҳақда қисқача маълумот.

“Абдулазиз Маҳмудов 1950 йил 28 декабрда туғилган.

У Горкий номидаги Туркман университети ҳамда Москвадаги сценаристлар ва режиссёрлар Олий курсида таҳсил олган.

Абдулазиз Маҳмудов 60 дан ортиқ ҳужжатли, илмий-оммабоп ва ўқув филмларини суратга туширган.
Бу филмлари орасида "Тўғрисини айтганда", "Қайтиш", "Замондошлар", "Ер эгаси", "Паркентдаги қон тўкилиши", "Ўзбек иши", "Фарғона фожеаси", "Жоҳиллар" ва "Норасмийлар" ҳужжатли филмлари машҳур.

Кинорежиссёрнинг "Қуёш билан қайт" филми 1995 йил Париж кинофестивалида намойиш этилган.
2000 йил Москвадаги "Золотой Витяз" халқаро фестивалида "Хонадонингизга тинчлик тилаймиз" филми қўйилган.

2001 йилдаги экологик кинофестивалда Абдулазиз Маҳмудовнинг "Раҳм-шафқат қилинг" филми юқори баҳоланган.” [3]

“Абдулазиз Маҳмудов: Менинг онам Ибодатхон томон - боболарим Йўлдош полвон, Қўлдош полвон, Мирзааҳмад бойлар - ХХ асрнинг 20-йилларида Фарғона водийсининг машҳур курашчилари бўлганлар. Улар Андижон вилояти Избоскан тумани Пойтуғ шаҳри ва унинг ёнида жойлашган Тўрткул ва Туячи қишлоғларида яшаб, ўз ерларида деҳқончилик қилишган. Дадам томондан боболарим Қўқон хонлиги расмий идораларининг майда амалдорлари бўлишган. Бобом - Маҳмуд қори Бухоро мадрасасида таълим олганлар, Исфара шаҳрининг Навгилем маҳалласи масжидининг имом–хатиби вазифасини бажарган.

Ўтган асрнинг 30-йилларида она томон ва дада томон боболаримнинг еру-мулклари мусодара этилиб "халқ душмани" айби билан сургун қилинганлар. Дадам Абдулҳақ 18 ёшда Иккинчи Жахон урушига кетиб, 1941 йилнинг ўзидаёқ миллионлар қатори асирга тушиб қолган. Уни Оврўподаги фашистлар концлагерига ташлашган. Немисларнинг мағлубиятидан сўнг "халқ душмани" сифатида бир неча йил Кавказда жойлашган НКВД қамоқхоналарида ушланган. Буларни хотирамдан кечириб, "нима учун", дейман? Нима учун ота-боболаримнинг ҳаётлари хазон бўлган? Албатта бундай таржимаи ҳол билан дадам қанча уринмасин, бирор бир олий ўқув юртига ўқишга кира олмаган ва бутун умр оддий қурувчи бўлиб ишлаган. Онам эса оддий уй бекаси, тикувчилик қилган, кийим-кечак, дўппи тикиб, бозорга олиб чиққанлар. Етти болани боқиш осон бўлмаган.

Мен 1950 йилнинг декабр ойида Қирғизистоннинг Ўш вилояти Мойлисув шаҳарчасида туғилганман. Ўша пайтлари дадам билан онам Андижонни тарк этиб, Мойлисувга бориб ишлашган экан. Олти йилдан кейин дадам билан онам Пойтуғнинг "СССР 50 йиллиги совхозига" қайтиб, умрларининг охиригача шу совхоз далаларида ва пахта заводида ишлашган. Мен эса совхознинг Киров номли рус мактабида ўқиганман. Мактабимиз болалари билан пахта, пилла териб, далаларни ягана қилиб, шолипояларни ўтлаб, катта Фарғона каналида чўмилиб, балиқ тутиб, ёнғоқ ўйнаб, қўй боқиб, эшакларда пойга қилиб катта бўлганман. Ўзимнинг бир ўғил, икки қизим, невараларим бор. Улар Москва шаҳрида яшашади. Ўғлим геолог. Кенжа қизим институтда кинотасвирчиликка ўқияпти, каттаси тележурналист.» [4]

2010 йил декабрда Абдулазиз Маҳмудов 60 ёшга тўлган кунларда шоира, таниқли мухолифат фаоли Гулчеҳра Нуруллаева “Жўмард дўстимга қутлов” ни ёзиб табриклаганди. Ушбу қутловда Абдулазиз ака яхши таърифланган.

“ЖЎМАРД ДЎСТИМГА ҚУТЛОВ

МУҲТАРАМ ДЎСТИМ АБДУЛАЗИЗ!

Сизни қутлуғ 60 ёшингиз билан чин юракдан муборакбод этаман. Мен шуни яхши биламанки, икки эшик оралиғи бўлган қисқа ҳаётни сиздай чарҳланган ақл билан яшаш ҳаммага ҳам насиб этавермайди. Бу борада самимий, беғараз хавас қиламан сизга.

Мана, “Бирлик” халқ ҳаракати туфайли бизнинг танишлигимизга ҳам йигирма беш йилга яқинлашяпти. Орада қанчадан-қанча сувлар оқиб ўтди. Қанчадан-қанча одамларни таниш-билишга тўғри келди. Қанчаларининг сўзи бошқа-ю ўзи бошқалиги боис, ихлослар қайтди улардан. Қалбимизда муқим қолганлари ҳам бўлди. Ўзининг эътиқоди, поклиги, жўмардлиги билан… Сиз ана шундайлар тоифасидансиз. Эътиқодингиз бўйича, инсон ақли, истеъдоди, тафаккури эл-юрт манфаатига, адолатга, мурувватга, меҳрга, ҳалолликка хизмат қилиши керак. Сизга кўра, одамнинг сўзи билан иши бир бўлмоғи лозим. У ҳар қандай шароитда, ҳатто бошида қилич ўйнаган чоғда ҳам, ўз виждон йўлига содиқ қолиши, рост сўзлаши даркор! Нечоғ гўзал эътиқод бу!

Мана, йигирма беш йилга яқинлашяптики, мен билган АБДУЛАЗИЗ ақалли бирон марта бўлсин, ўз собит эътиқодидан заррача чекингани йўқ.
Менинг қуйидаги сингари сатрларим ҳам сиз кабиларга қаратилгандир:

Менинг завқим, табрикларим, олқиш-таъзимим
Эътиқоди талотўмдан белат чиққанга.
Фикр етиб битганларим – юрагим-назмим
Юрагидан тоза Ватан, миллат чиққанга…

АБДУЛАЗИЗ! Сиз ва сизга ўхшашларга қараб, мен фикрларимнинг бўй-бастини ўлчайман, ноқисликларидан ҳижолат тортиб, таҳрир этаман, заррача ютуқлари бўлса, қувонаман… Сиз кабилар билан мулоқотдан руҳан бойийман, нурланаман, озгина бўлсин, ўсгандай бўламан. Негаки:

Қайда ўксик кўрсам ҳақликни,
Кўрдим сизда жонҳалакликни.
Сиз равона оқар сувнимас,
Танлагансиз чархпалакликни…

Ҳаётда чархпалак бўлиш эса осонмас… Сув парракларни мудом емирганидай, сиз ҳам ақл ҳужайраларингизни муттасил тафтиш қилиб, ёқмаганларини жарроҳдай кесиб ташлаб яшайсиз. Муттасил тафаккур қуюнида, савол-жавоблар гирдобида кун кечирасиз… Ҳаёт адолатсизликлари омонсиз эзади сизни. Сиз эса… Сиз эса… ён бермайсиз уларга… Бўйин эгмайсиз… Тоза руҳ, тиниқ ақл, улкан ирода билан бугунги кунлар суратини тарих этасиз, эртага умид билан қарайсиз… Умидларга тўлиб, умидларга тўлдирасиз… Янада йириклашасиз… Баҳор ерга гул-чечак, ифор тортиқ этганидай, сиз ҳам ўз мушоҳадаларингиз билан қалбларга баҳорий кўтаринкилик тутасиз, кўзларни очасиз, ақлларни чарҳлайсиз…

Яна шунинг учун сизга ҳавас қиламанки, тинмай ўқийсиз, тинмай фикрлайсиз, дунё алломалари билан фикран мунозара-мубоҳасаларга киришасиз… “Э, дунёнинг бўлгани шу экан-ку…” деган фикр сизга ҳеч қачон келмаган, келмайдигандай, назаримда. Шу бир кам дунёни сиз тоза, бекаму кўст, мукаммал кўришни орзу қиласиз. Шу йўлда қоғоз қоралайсиз, заҳмат чекасиз. Бутунлай бетаъма… Қайтим кутмай… Эҳтиром илинж этмай… Умрингизнинг бош мақсади, менинг назаримда, одамларни бахтли кўриш! Нечоғ олийжаноблик бу!

Сиз билан суҳбатлаша туриб, оҳорли фикрларингиздан завқларга тўламан-да, беихтиёр Беҳбудий, Чўлпон, Мунаввар қори, Фитрат каби миллатимизнинг ёрқин чироқларини эслайман. Сиз ва сиз кабилар уларнинг давомчиларидай туюлади менга. Фахрланиб кетаман… Ва дейманки:

Тўқлар даврасимас, очлар сизники,
Оппоқ, мотамсаро сочлар сизники…
Кимлар бузиб юрса иймон деворин,
Асабдан тўланар божлар сизники…

Лаганбардорлик дақиқа сайин урчиб бораётган ҳозирги кезларда сиз кабиларнинг борлиги – халқимиз учун катта бахт.

Кас кибрни қуйма айлар. Куядиган – сиз.
Бад меҳрни қийма айлар. Куядиган – сиз.
Бу ҳаётнинг баланд-пасти, оқ-қорасига,
Водариғ-э, куймагайлар. Куядиган – сиз…

Сиз – ҳақиқат ва эзгулик мардикори… Сиз – эркинлик фуқароси… Сиз – олийжаноб ички ғурур соҳиби… Сиз – халқимиз учун меҳрдан яралган илтифот… Сиз – истеъдод! Бўлар эди сиз ҳам кўплар қатори минг-минг шотирларнинг бирига айланиб, истеъдодингиз нонини тинчгина тотиб юрсангиз… Давра тўрларида ўлтирсангиз… Мукофотлар соҳиби бўлсангиз…

Йўқ, бундай йўлни сиз ўзингиз учун ор деб биласиз. Ундан жирканасиз. Ҳалол ва камтарин яшаш, бор сўзни, рост сўзни айтиш – сиз учун фахр!

АБДУЛАЗИЗ! Мен сиздай фидойи қалбнинг миллат устунларидан бири эканини далилловчи мисол-кузатувларимни атайин тилга олмадим. Улар – сиз матнини бевосита ўзингиз ёзган, ўзингиз суратга олган, ўзингиз монтаж қилган, матнини бевосита ўзингиз ўқиган ҳужжатли кинолар… Улар – сиз ёзиб, турли сайтлар эълон қилаётган тахлилий мақолалар, мушоҳадалар… Одамлар улар билан бевосита танишишларини жуда-жуда истаганим туфайли ҳам, атайин далил-мисолларга мурожаат қилмадим. Бу ёғи мухлисларга ҳавола, деб биламан…

60 ёш… Айни камолот, айни тафаккур юлдузлари чарақлаб, кўзларни қамаштиргувчи фасл… Бундай ёқимли фасл сизни асло тарк этмасин. Тафаккурингиз ёғдулари қалбларимизни ёритаверсин. Узоқ-узоқ йиллар омон бўлинг. Истаклар рўёбини кўриш насиб этсин! Зеро, сиз-у бизнинг истак, тўртлик билан ифодалар бўлсам, мана бундай:

Ватан, бағринг диёнатли, гул маъво бўлсин,
Ватан, сендан тинглашимиз дилнаво бўлсин!
Тилагимиз, она, сенга бахт-у камолот,
Сенсиз бахтни орзу этсак, нораво бўлсин!

Сизга, барча яхшиларга эзгу орзулар рўёбини тиловчи:

Гулчеҳра Нуруллаева» [5]

Абдулазиз Маҳмудов 2022 йил 8 май куни 72 ёшида Тошкентда вафот қилди. Абдулазиз акани Аллоҳ раҳматига олсин! Жойлари жаннатда бўлсин, охиратлари обод бўлсин! Омин!

КИТОБНИНГ ТЎРТИНЧИ НАШРИГА СЎЗБОШИ (2022)

2022 йил 1 июл куни Қорақалпоғистонда қонли воқеалар рўй берди. Мен “Қорақалпоғистон: муаммо ва унинг ечими” номли таҳлилий мақола ёза бошладим. Қорақалпоғистон муаммолари ва Орол денгизи минтақасидаги оғир экологиявий вазият чамбарчас боғлиқдир. Мен бу мавзуда 2007 йилда “Бирликчилар, аскарлар тобутлари ва Орол денгизи муаммолари” номли китобнинг иккинчи нашрини ёзгандим ва www.turonzamin.org сайтида чоп қилгандим. Сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов 2007 йилнинг ўзида ушбу китобимни сайтдан ўчириб ташлади.

“Бирликчилар, аскарлар тобутлари ва Орол денгизи муаммолари” номли китобимдаги маълумотлардан фойдаланишим учун уни ўқиб чиқишим ва сайтда чоп қилишим керак бўлди. Ушбу китобимда “Бирлик халқ ҳаракати тарихи ва бирликчилар фаолияти” ва “Орол денгизи муаммолари” номли иккита катта мавзу ёритилган. Мен уни “Бирликчилар” номли ва “Қорақалпоғистон ва Орол минтақаси” номли иккита китобга ажратиб ёзиш ва тузатиб навбатдаги нашрини чоп қилишни режалаштирдим.

“Бирликчилар” номли китобимнинг ушбу тўртинчи нашри беш қисмдан иборат. Биринчи қисмида инсон ҳуқуқларига доир умумий маълумотларни ёздим. Иккинчи қисмида Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг ташкил этилиши тарихини баён қилдим. Учинчи қисмида «Бирлик раҳбарияти 1988 йилда йўл қўйган катта хато ва унинг бош айбдори” ҳақида ёздим. Тўртинчи қисмида китобимнинг аввалги нашрларида ёзган “1989-1990: Аскарларнинг ҳаёт ҳуқуқи учун кураш” номли қисмини деярли ўзгаришсиз киритдим. Бешинчи қисмда “1990: Ўш-Узган қирғини” номли мақоламда баён қилинган 1500 дан ортиқ қочқинлар ҳуқуқини ҳимоя қилишга қаратилган фаолиятим тафсилотлари бор.

КИТОБНИНГ УЧИНЧИ НАШРИГА СЎЗБОШИ (2018)

Маълумки, бир гуруҳ ўзбек зиёлилари 1988 йил 11 ноябр куни Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати (БХҲ)га асос солишганди. Мен Бирлик фаолиятида 1988 йил ноябр ойининг иккинчи ярмидан бошлаб қатнашганман, 1989-1990 йилларда Бирликнинг Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг биринчи ўринбосари лавозимида ишлаганман. Шу сабабли Бирлик ва унинг тарихига доир муҳим маълумотларга эгаман, бўлиб ўтган кўпгина воқеа-ҳодисаларнинг ҳозирча тирик гувоҳларидан бириман.

Бирлик ташкил топганининг ўн йиллигига атаб мен 1998 йил ноябрда “Бирликчилар ва ўзбекистонлик аскарлар тобутлари” номли катта мақолани ёздим. Бу мақолани ушбу китобимнинг тўртинчи қисмида “1989-1990: Аскарларнинг ҳаёт ҳуқуқи учун кураш” номи билан келтирдим.

2001 йил апрел-май ойларида 80-100 бетлик «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китоб қўлёзмасини тайёрладим. Шундан кейин «Бирликчилар ва ўзбекистонлик аскарлар тобутлари” номли катта мақоламни китоб кўринишида тайёрлашга киришдим. Бу китобнинг биринчи қисмида “Бирлик”нинг ташкил этиш тарихини ёзишни режалаштиргандим. Бундай тарихни ёзиш учун дастлаб Дадахон Ҳасан билан суҳбатлашдим. У 1988 йил 11 ноябрда унинг уйида тўпланган ўзбек зиёлиларидан айримлари ҳақида гапириб берди ва уларни исми шарифини ёзиб олдим. Уларнинг ҳар бири билан учрашиб суҳбатлашишга киришдим. Масалан, 2001 йил октябр ўрталарида Фахриддин Худойқуловга қўнғироқ қилиб у билан суҳбатлашмоқчи эканлигимни айтдим (2.3-параграфга қаранг).

Мен Бирлик халқ ҳаракати ташкил этилиши тарихига доир китоб чоп этмоқчи эканлигим Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати (МХХ) раҳбариятини ғашини келтирди, шекилли. 2001 йил 11 сентябр куни АҚШга қарши террористик ҳужум уюштирилгач 2001 йил октябрида Афғонистондаги Толибонларга қарши ҳарбий ҳаракатлар бошланди. Шундай вазиятдан фойдаланиб МХХ мени кўп йилга қамаб юборишга ҳаракат қилди. Шу мақсадда мени 2001 йил 30 октябр куни Тошкентнинг Паркент бозорида ҳибсга олишиб 36 кун қамоқда тутишди. Қамоққа олинишим сабаблари ҳақида батафсилроқ иккинчи нашр сўзбошисида ва “2001: “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” китобим учун қилинган тазйиқлар” номли биринчи иловада ёздим.

36 кунлик қамоқдан чиқиб бир ойча даволангач “Бирлик” ҳақида китоб ёзишга доир фаолиятимни давом эттирдим. “Бирликчилар ва ўзбекистонлик аскарлар тобутлари” номли [6]-китобимнинг кейинги тақдири ҳақида «Китобнинг иккинчи нашр сўзбоши»сида ёзилган.

“Бирликчилар ва ўзбекистонлик аскарлар тобутлари” номли китобнинг биринчи нашрини компютерда териб китобча кўринишида 2004 йилда чоп этдим.

“Бирликчилар ва ўзбекистонлик аскарлар тобутлари” номли китобимнинг иккинчи нашри www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2007 йил сентябрида чоп этилди. Бир неча ойдан кейин 2007 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни сайтдан ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтди. Жаҳонгир Маматов 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан юзтага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим. “Бирлик”чилар ҳақидаги китобим ҳам, юзтага яқин мақолаларим ҳам www.turonzamin.org сайти раҳбариятининг Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати билан келишуви асосида олиб ташланган, деб ҳисоблайман. Ўша йиллари www.turonzamin.org сайтидан фақат менинг китобларим ва мақолаларим йўқолгани шунга ишоратдир.

Шунча қийинчиликлардан кейин ўқувчимиз эътиборига китобнинг учинчи нашрини “Бирлик” халқ ҳаракати тузилганининг 30 йиллиги нишонланаётган кунларда ҳавола қилмоқдаман. Бу нашр шошилинч тайёрланди. Вақт тиғизлиги боис маълумотларни тўлиқсинча бериш ва чуқурроқ таҳлил этиш иложи бўлмади. Буни тўлиқроқ китобнинг тўртинчи нашрида келтириш мақсадим бор, иншааллоҳ.

Қолаверса, китобимнинг учинчи нашри сайтларда чоп этилгач ватандошларимиз, айниқса “Бирлик”ни ташкил этган ва дастлабки йилларда унинг сафларида фаоллик кўрсатганлар ўз фикр-мулоҳазаларини билдиришар, деган умиддаман. Уларнинг фикр-мулоҳазаларини тўртинчи нашрда эътиборга оламан, иншааллоҳ.

Китоб уч қисмдан иборат. Китобнинг Орол денгизи аҳволига бағишланган учинчи қисмини қайта ишлаш имкони бўлмади. Шу сабабли уни иккинчи нашридан ўзгартирмасдан чоп этмоқдаман.

КИТОБНИНГ 2-НАШРИГА СЎЗБОШИ (2007)

Сўзбошида ушбу китобнинг ёзилиши ва чоп этилиши билан боғлиқ айрим воқеаларни баён этмоқчиман. Буни баён этиш орқали Ўзбекистондаги полициявий режим фуқароларнинг турли ахборот ва ғояларни қидириш, олиш ва тарқатиш эркинлигини бўғаётгани, бундай бўғишларнинг айрим услублари очиб берилади.

Бирлашган Миллатлар томонидан 1966 йил 19 декабрь куни қабул қилинган, ЎзР президенти Ислом Каримов томонидан 1992 йил 26 февраль куни Хелсинкида имзоланган, ЎзР Олий Мажлиси томонидан қўшилиш ҳақида қарор 1995 йил 31 августда қабул қилинган «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт»нинг 19-моддасида қуйидагича ёзилган.

«19-модда. 1. Ҳар бир инсон ҳеч бир тўсиқсиз ўз фикрига собит бўлиш ҳуқуқига эга.
2. Ҳар бир инсон ўз фикрини эркин баён этиш ҳуқуқига эга; бу ҳуқуқ давлат чегараларидан мустақил ҳолда ёзма равишда ёки матбуот воситасида ёки ифодалашнинг бадиий шакллари ёки ўз ихтиёрига кўра бошқача усулларда турли ахборот ва ғояларни қидириш, олиш ва тарқатиш эркинлигини қамраб олади.
3. Ушбу модданинг 2-бандида назарда тутилган ҳуқуқлардан фойдаланиш алоҳида масъулият юклайди. Бу тарзда фойдаланиш айрим чеклашлар билан боғлиқ, лекин бу чеклашлар қонун билан белгиланиши ва қуйидагилар учун зарур бўлиши лозим:
а) бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва обрў-эътиборини ҳурмат қилиш учун;
б) давлат хавфсизлигини, жамоат тартибини, аҳоли саломатлигини ёки ахлоқини муҳофаза этиш учун.» [7, 44-б.]

Мен 1998 йил 11 ноябрда Ўзбекистон «Бирлик» Халқ Ҳаракати тузилганининг 10 йиллигига атаб 1998 йил октябрь-ноябрь ойларида «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» номли катта мақолани ёздим. Уни машинкамда чоп этиб, яқин танишларига ва айрим журналистларга бердим.

Мен «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» номли китобни 2000 йил май ойида 72 бетлик, июль ойида 76 бетлик қилиб компютерда тердим, китобча кўринишида чоп этиб, таниш-билишларга, журналистларга, Ўзбекистон Олий Мажлисининг айрим депутатларига бердим (Биринчи иловага қаранг).

Мен 2001 йил апрель-май ойларида ҳажми 80-100 бетлик «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китобни чоп этишга деярли тайёр қилдим. Уни теришга компютер излаш давомида китобга қўшимча параграфлар ёзиб кенгайтириб бордим.

Компютер топаолмагач, 2001 йил ноябридан ёзув машинкасида чоп этаман, деб режалаштириб турганимда 2001 йил 30 октябрь куни мени Тошкентдаги Паркент бозори ҳудудида айбсиз равишда милиция ходимлари ушлаб кетишди. Менга қарши Ички ишлар вазирлиги Тошкент шаҳар Ҳамза туман Ички ишлар бошқармасининг Терроризмга қарши кураш бўлими зобитлари шуғулланди. Бу тазйиқлар орқасида Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати турганлиги менга сал кейинроқ маълум бўлди (бу ҳақда батафсилроқ биринчи иловада ёздим).

Уларнинг мақсади: мени доим ўзим билан бирга сумкамда олиб юрган «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китоб қўлёзмасини ўқиб чиқиш, у ерда ёзган муаммо ва ечимларни билиб олиш, тарихий воқеаларнинг ҳақиқий тафсилотини халқдан яшириш ва иложи бўлса мени беш-ўн йилга қамаб юбориш эди.

«Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китобимдаги 17-параграфнинг номи ва бандлари қуйидагича эди.

«17. Гап-гаштакка асосланган Жадидчилик ҳаракатининг Ўзбекистон «Бирлик» Халқ Ҳаракатидан фарқлари.
17.1. Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати тузилиши арафасида Совет Иттифоқида вужудга келган вазият.
17.2. Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати тузилишининг қисқача тарихи.
17.3. Жадидчилик ҳаракати билан Бирлик халқ ҳаракати ўртасидаги фарқлар.»

2001-2003 йилларда ёзилган 17-параграфни ушбу китобимнинг биринчи қисмида келтирдим.

Жаҳонда озодлик ва демократияни қўллаб қувватлаш ва тарқатишни асосий мақсад қилган халқаро нодавлат нотижорат ташкилоти бўлмиш ва маркази Вашингтонда жойлашган Freedom House (Озодлик уйи)нинг Тошкентдаги бўлими 2002 йил октябрида очилди. Унинг компютерлари ўрнатилган Ресурс маркази 2003 йил май ойидан бошлаб фаолият олиб борди. Мен Ресурс марказида «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» катта мақоламни компютерда теришни 2003 йил 15 августда тугатдим.

Лекин ушбу мақолани на «Ҳаракат» журналида, на Интернетнинг бирорта сайтида доимий қилиб чиқариш иложини тополмагач, мен уни китобча кўринишида чиқаришга қарор қилдим. Шу мақсадда Freedom House Ресурс марказида компютерда китоб бетлари шаклида тера бошладим.

2003 йил 1 декабридан Freedom House (FH) Тошкент бўлими директори бўлиб Мюша Север хоним ишлай бошлади. Ўзбекистонлик инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари билан Мюша Север хоним ўртасидаги дастлабки учрашув FH да 2004 йил 6 январь куни бўлиб ўтди. У ўзи журналист эканлиги, 1996-2000 йилларда Словения парламенти аппаратида, кейин икки йил Косовода Бирлашган Миллатлар Ташкилоти миссияси таркибида, сўнгра Озарбайжонда ишлагани, оилали бўлиб, эри ва вояга етган қизи борлиги ҳақида айтди. Озарбайжондан у билан бирга келган 40 ёшлардаги бақувват эркак Анар Нагиев ҳам FH да 2003 йил декабридан ишлай бошлади. Кейинроқ Мюша Север хоним Ўзбекистондаги кучишлатар органлар раҳбарияти билан апоқ-чапоқ бўлиб, улар билан яқин муносабат олиб бора бошлади. Ҳатто уни 2005 йил бошида Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов қабул қилиб, икки соат суҳбатлашди.

Мен «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» мақоламни компютерда китоб кўринишида 2004 йил январида тера бошладим. Мақолани компютерда териш жараёнида ҳам орқаваротдан қаршиликлар бўлди. Китоб кўринишида теришнинг ўзига хос талаблари бор. Масалан, 80 бетлик китобнинг 3-4-бетлари терилган варақнинг ўзига 77-78-бетлардаги матнни жойлаштириш керак. Китобча кўринишда терилаётган матн таркибида қандайдир ортиқча чизиқлар пайдо бўла бошлади. Ортиқча чизиқлар пайдо бўлиши сабабли китобнинг сатрлари сурилиб, барча бетлардаги матнлар аралаш-қуралаш бўлиб кетарди. Мен у-бу қилиб чизиқларни олиб ташлаб, матнни теришда давом этардим. Лекин бир оз вақт ўтгач чизиқлар яна пайдо бўларди. Мен чизиқларнинг пайдо бўлиш сири ва уни йўқотиш иложини излаб, FH да ишлаётган бир неча ходимлардан сўрадим. Лекин улар буни аниқ тушунтириб бера олмадилар ва чизиқларни йўқотиш иложини қила олмадилар.

Ўша вақтлар Паркент бозори яқинидаги тўққиз қаватли уйнинг еттинчи қаватида Каунтерпарт Консорциум ташкилотининг Фуқаролик жамиятини қўллаб-қувватлаш маркази кутубхонаси ва компютерлар ўрнатилган Ресурс маркази бор эди. Ушбу Марказда аввалдан рўйхатга ёзилиб, ҳафтада уч соат компютерда ишлашга рухсат бериларди. Мен «бирлик»чилар ҳақидаги китобни шу ерда ҳам теришни давом эттирдим. Китобча матнида пайдо бўлган чизиқлар масаласида Марказда ишлаётган рус муҳандис йигитлардан сўрадим. Улар компютерга доир тегишли китобларга қараб, сўнгра қандайдир дастур ёрдамида бу қўшимча чизиқларни олдириб ташлашди. Шундай қилиб, бу чизиқларни FH да китобим файлига, яъни матнига Миллий хавфсизлик хизмати билан боғлиқ кимдир атайлаб киритгани маълум бўлди.

2004 йил 13 февраль куни эрталаб мен Freedom House даги компютерда «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» китобининг «Муқаддима» қисмини тера бошладим. «Муқаддима» бошида «Ўзбекистон «Бирлик» халқ ҳаракати тузилганининг 10 йиллигига бағишлайман. Муаллиф», деган ёзувни ёзиб, сўнгра муқаддиманинг икки абзацини тердим. Шунда Freedom House нинг Тошкент бўлими директор ўринбосари Анар Нагиев менинг ёнимга келиб рус тилида: «Сиз компютерда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишга боғлиқ бўлмаган мақсадларда фойдаланаяпсиз. Мен сизга огоҳлантириш эълон қиламан», деди. Мен ишимни тўхтатиб, нарсаларимни олиб кета бошладим. FH дан чиқиш эшиги олдида палтомни кия бошлаганимда, Анар Нагиев шошилинч равишда компютерда терилган ва имзо қўйилган варақни олиб келиб, менга узатиб: «Сизни расман огоҳлантираман» деди. Одатда аввалига оғзаки огоҳлантиришади. Агар огоҳлантирилган фуқаро бу ишни яна такрорласа, унга ёзма огоҳлантириш берилади. Анар Нагиев эса менга бирданига ёзма огоҳлантириш беришга ҳаракат қилаётган эди. Шу сабабли мен унга: «Сиз мени оғзаки огоҳлантирдингиз. Мен ишимни тўхтатиб кетаяпман. Нега энди ёзма огоҳлантираяпсиз? Оғзаки огоҳлантиришингиз етарли» дедим. Бу гапимга Анар Нагиев эътироз билдира олмади.

Анар Нагиевнинг мен ёзаётган китобимга қарши берган ноҳақ огоҳлантириш воқеасини мен ўша – 2004 йил феврал кунларида китобнинг 14.10 бандида ёздим. Мен у пайтлар яқинда FH да ишлай бошлаган Анар Нагиевнинг исми шарифини билмасдим. Шу сабабли FH нинг Ресурс марказида ходим бўлиб ишлаётган Отабек Наимовдан Анар Нагиевни орқасидан кўрсатиб сўрадим: «Унинг фамилияси ва исми қандай?» Отабекнинг жавоби бундай бўлди: «Звоне Винрач». Мен у айтгандай қилиб ўз қоғозчамга ёзиб олдим. Шу сабабли Анар Нагиев мени огоҳлантириш воқеалари баён этилган китобнинг 14.10-бандида «Freedom House нинг Тошкент бўлими директор ўринбосари Звоне Винрач» деб ёзилган. Отабек Наимов Анар Нагиевни нима сабабдан «Звоне Винрач» деб жавоб берганини мен билмайман. Фақат битта нарса аён: Мюша Север ва Анар Нагиев Ўзбекистон кучишлатар органлар билан келишиб фаолият олиб борган эдилар.

Мен ушбу китобнинг қолган қисмини Каунтерпарт Консорциум Ресурс марказида теришни давом эттиришга мажбур бўлдим. Китобни 2004 йил 14 июлда тугатиб, ксерокс қилиб, таниш-билишларимга тарқата бошладим.

Алоҳида таъкидлашим лозимки, мен юқорида ёзган воқеаларга қарамай Freedom House ташкилотидан миннатдорман. Чунки FH нинг Ресурс марказида мен Интернетдан фойдаланишни ўргандим, инсон ҳуқуқларига доир бир неча тренингларда қатнашдим ва кўпгина фойдали ахборотлардан хабардор бўлдим, мақолаларим ва китобнинг каттагина қисмини компютерда тердим, ксерокс аппаратида инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ кўпгина ҳужжатларни бошқалар қаторида мен ҳам кўпайтириб фойдаландим ва ҳоказо.

FH ташкилоти энг яхши ишлаган пайти – бу 2005 йил бошларида Бранко хоним директор бўлиб келган вақтдир. Афсуски, 2005 йил 13-14 май кунлари Андижон қирғини уюштирилиб, 2005 йил охирида режим суди Freedom House ни ёпиш ҳақида қарор чиқарди.

Китобнинг битта нусхасини таниқли ҳофиз, Бирлик халқ ҳаракати асосчиларидан бири Дадахон Ҳасанга ҳам бердим. У китобнинг иккинчи илова қисмида «Бирлик» тарихига доир мен келтирган озгина маълумот орқали «Бирлик» тарихини очиб бермаганимни айтиб норозилигини билдирди. Мен 1988 йил 11 ноябр кунги йиғилишда қатнашганлардан айримларини топиб гаплашиб бўлмаганлигини, «Бирлик»ка доир тарихий маълумотларни тўплашни давом эттираётганим, яқин орада китобнинг иккинчи нашрида ташкилот тарихини кенгайтириб чоп этмоқчи эканлигимни айтдим.

Мен бу орада 2001-2003 йилларда ёзилган «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китобимнинг 17-параграфини, шунингдек биринчи иловасини компютерда териб китобга қўшдим. «Бирлик» тарихига доир фуқаролар билан учрашиш ва изланишларни давом эттираётган бир пайтда Каунтерпарт Консорциум Ресурс маркази ёпилди. Фикримча бу номаъқул иш Ўзбекистон кучишлатар органлари талаби асосида бўлди. Яъни Каунтерпарт Консорциум кутубхонаси ва Ресурс маркази ўз фаолиятини давом эттирарди, лекин фуқаролар учун компютердан фойдаланиш тақиқланди. FH да ҳам, Каунтерпартда ҳам компютердан фойдаланиб «Бирлик»ка доир китоб матнини териш имконияти йўққа чиқарилгач, мен китобнинг иккинчи нашрини чоп этиш ҳаракатларини ноилож тўхтатишга мажбур бўлдим.

Ўша воқеалардан уч йил ўтиб, китобнинг иккинчи нашри сизнинг эътиборингизга ҳавола қилинмоқда. Совет Иттифоқига 1923-1953 йилларда раҳбарлик қилган Иосиф Сталин давридаги каби мамлакатимиздаги режим томонидан Ўзбекистон Мустақиллигининг 16 йили давомида яқин тарихимиз фақат бир томонлама ёритилмоқда.

Биринчи мисол. Мустақил Ўзбекистон тарихи китобининг 1-боб, 1-параграфида [8, 3-к., 7-41–б.] Ўзбекистон Республикаси «Мустақиллик Декларацияси» ҳақида қисман ёзилган. Лекин бу Декларациянинг дастлабки лойиҳасини кимлар ва қачон таклиф этганлиги тўғрисида ҳеч нарса дейилмаган. Мен бу ҳақдаги маълумотларни ва «Мустақиллик Декларацияси» лойиҳаларининг матнларини [6]-мақолада келтирганман.

Иккинчи мисол. Мустақил Ўзбекистон тарихи китобининг тўртинчи бобидаги «Сохта демократларнинг экстремистик йўл билан ҳокимият учун кураши, уларнинг халқ томонидан бадном қилиниши» номли параграфда [8, 3-к., 165-181-б.] Ўзбекистон «Бирлик» халқ ҳаракати ҳақида фақат салбий фикрлар ёзилган.

Учинчи мисол. 2000-2006 йилларда нашр этилган 12 жилдлик Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясида «Бирлик» халқ ҳаракати ҳақида ҳеч қандай маълумот берилмаган. Ватанимиз тарихида деярли бир миллион Ўзбекистон фуқароси иштирок этган бундай миллий-озодлик ҳаракати гўёки бўлмаган.

Юқорида таъкидланган камчиликларни ҳисобга олиб китобимнинг иккинчи нашрида биринчи қисм сифатида Ўзбекистон «Бирлик» халқ ҳаракати тузилишининг қисқача тарихини баён этдим, унинг дастлабки Дастур лойиҳасини иккинчи иловада келтирдим.

Қолаверса, баъзилар Бирлик халқ ҳаракати сафларида юзлаб фуқаролар 1989-1990 йиллардаёқ ўзбекистонлик аскарларнинг яшаш ҳуқуқини ҳимоя қилиб олиб борган фаолияти ҳақида билмайди ва билишга ҳаракат ҳам қилмайди. Масалан, Мустақил Инсон Ҳуқуқлари Ташаббус Гуруҳи раҳбари Суръат Икромов 2007 йил 4 июль куни мен ундан судланаётган бегуноҳ саккиз нафар мусулмон аёл устидан ёзилган Айблов хулосасидан нусха олиш учун бериб туришни сўрадим. У: «Сиз инсон ҳуқуқи ҳимоячиси эмассизку. Конгрессингиз билан шуғулланайвермайсизми? Инсон ҳуқуқини ҳимоя қилиш борасида нима иш қилдингиз?» деб савол берди ([10]).

Имкониятдан фойдаланиб мен Суръат Икромовга ҳам битта савол бермоқчиман: «35 кишилик «бирлик»чилар гуруҳи 1990 йил 28 апрель куни ҳарбий хизматдаги ватандошларимизнинг яшаш ҳуқуқини ҳимоя қилиб, Президент қароргоҳи олдида милиция ходимлари билан қарама-қарши турганимизда ва Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов билан бир соатлик мулоқот олиб борганимизда сиз нима иш билан банд эдингиз?». Агар Толиб Ёқубов [11]-мақолада ёзган факт ўринли бўлса, Суръат Икромов у пайтлар милиция зобити бўлиб ишлаб, Совет империяси манфаатларини ҳимоя қилиб юрган.

Китобнинг иккинчи қисмида «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» номли китобимнинг биринчи нашрида ёзилган тарихий воқеаларни деярли ўзгаришсиз келтирдим.

Китобнинг учинчи қисмида Орол денгизи муаммоси ва унинг 2007 йилдаги аҳволи тўғрисида, шунингдек 1986 йилда тузилган профессор Пирмат Шермуҳамедов раҳбарлигидаги «Орол ва Оролбўйини ҳимоя қилиш қўмитаси»нинг 1986-1993 йиллардаги фаолияти ҳақида ёздим.

Мен китоб охирида бешта илова келтирдим. Улардан 2-5-иловалар китобимнинг биринчи нашрида ёзгандим. Яъни ушбу иккинчи нашрда биринчи иловани қўшдим.

Биринчи нашр китоб кўринишда чиқарилганида, китоб муқовасининг биринчи ички бетида татар шоири Адҳат Синўғилнинг “Китоблар” номли шеъри, охирги ички бетида украин шоири Андрей Малишконинг “Ҳақиқат” шеърини чоп қилгандим. Шу яхши шеърларни мен иккинчи нашр бошида ва охирида ҳам келтирдим.

Мен ушбу китобни кирилл алифбосида тердим. Ундаги ў, қ, ғ, ҳ ҳарфлари ўқувчи компютерида бошқача ҳарф бўлиб очилиши мумкин. Шу вазиятда матндаги барча ҳарфларни ўз ҳолига қайтаришни қуйидагича амалга оширса бўлади. Бошқа шрифтдаги алоҳида ҳарфни, масалан, Ћ ҳарфини, ўзбекча ҳ ҳарфига бутун матнда ўтказиш учун қуйидаги ишларни амалга оширмоқ керак.
1) Клавиатурада ctrl + f клавишаларини бир вақтда босасиз.
2) Очилган жадвалда Replace ёзуви устида сичқончани тиқиллатасиз, шунда пастда Replace with: ёзуви ва унинг тўғрисида катак очилади. Шу катак ичига керакли ҳарфни, яъни бизнинг мисолимизда ҳ ҳарфини ёзасиз.
3) Find what: ёзуви тўғрисидаги катакка h ҳарфини жойлаштирасиз (уни бевосита ўзгартираётган матннинг ўзидан олсангиз бўлади ёки компьютер ойнасидаги Insert, кейин Symbol ёзувини тиқиллатиб, очилган ҳарфлар жадвалидан h ҳарфини топасиз ва катакка жойлаштирасиз).
4) Энди ўзгартирмоқчи бўлган матнни (мақола ёки китобни) қорайтирасиз (компьютер ойнасидаги Edit, сўнгра Selekt All ни тиқиллатсангиз матн қораяди).
5) h ва ҳ ҳарфлари жойлаштирилган катаклар пастидаги Replace All ёзуви устида сичқончани тиқиллатсангиз, мақола ёки китобингиздаги барча h ҳарфлар ҳ ҳарфига ўзгаради.

Ҳозиргина ёзган услубнинг яхши томони шундаки, сиз 35 та ҳарфни кетма-кет ўзгартириш йўли билан кирилл алифбосидаги мақола ёки китобни лотин алифбосига, шунингдек лотин алифбосидагисини кирилл алифбосига ўтказишингиз мумкин.

Матнни бирданига лотиндан кирилга ёки кирилдан лотин алифбосига www.translit.ru сайти ёрдамида амалга оширса бўлади. (2013.26.10)

Интернет – инсоният тараққиёти натижасида йигирманчи аср охирида ихтиро қилинган улкан техник ютуқдир. Ислом Каримов ва МХХ раҳбарлик қилаётган Ўзбекистондаги полиция режими шароитида Интернет орқали бошқа муҳим ахборотлар қатори ушбу китобни ҳам сиз ўқувчимизга етказиш имкониятим бор. Бу имкониятни яратиш йўлида хизмат қилаётган барча инсонларга ўз миннатдорчилигимни билдираман.

ДАВОМИ БОР

Shuhratjon AHMADJONOV

(22-maqolam oxiri, 2006 yil 23 may) O’ZBEKISTON MAXSUS XIZMAT ORGANLARI VA INTERNETDAGI SHAXSIY YOZISHMALAR XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH

4.4.4. BIZNING IT-TIZIMLARNI XAVFSIZLANTIRISH UCHUN NIMA QILMOQ KERAK?

“Javob. (IT-tizim inglizcha Information technolojy system – Axborot texnologiya tizimi, A.Sh.) Bu sizning tizimingizga va faoliyatingizga bog’liq, lekin, odatda, har bir kishi quyidagilarga ega bo’lmog’i kerak:
– Brandmauer (tarmoqlararo himoyaning apparat-dasturli vositasi, A.Sh.).
– Diskli kodlash.
– Pochtali kodlash, u PGP (axborotni kodlash dasturi, A.Sh.) kabi raqamli imzo qo’yishga imkoniyat beradi.
– Viruslarni aniqlash dasturi.
– Zahiraviy nusxalashning ishonchli tizimi: Hamma materiallarni xavfsiz saytga jo’nating hamda har hafta CD-RWda zahiraviy nusxani yarating va uni alohida xavfsiz joyda saqlang.
– Eslab qolish mumkinu, lekin topish qiyin bo’lgan parollar.
– Iyerarxik kirish huquqi – tashkilotdagi xodimlarning barchasi hamma fayllarga kirishining zarurati yo’q.
– Ketma-ketlik – agar siz ular bilan doimo ishlamasangiz, asbobiy (instrumental) vositalar ishlamaydi!

Ammo kerakli dasturiy ta’minotning borligi hali barcha muammolarni hal etilishini ta’minlamaydi. Odatda, eng zaif halqa texnologiya emas, odamlardir. Agar odamlar kodlashdan hamisha foydalanishmasa, agar ular tasodifiy tanishlariga o’z parollarini bildirishsa yoki ularni ko’zga ko’rinarli joylarda, masalan, monitordagi yopishtirmada (nakleykada) qoldirishsa, kodlash samara bermaydi. Agar siz zahiradagi nusxani alohida xavfsiz joyda saqlamasangiz, yong’in yoki hujum bo’lgan holda zahiradagi nusxaning borligi sizni qutqara olmaydi. Maxfiy axborotga kirish zarurat prinsipiga asoslanmog’i lozim, ya’ni istisnosiz tarzda tashkilot xodimlarining barchasiga ochiq bo’lishi kerak emas, siz bunga doir eyerarxiyani va qoidalarni ishlab chiqishingiz kerak. Umuman, o’zingizning kundalik ishingizda maxfiylik va xavfsizlik masalalariga juda ongli va puxta munosabatda bo’lishingiz muhimdir. Biz buni “sog’lom paranoya” deb ataymiz (grekcha paranoya aqldan ozganlik, jinnilik – xronik ruhiy kasallik; miyaga o’rnashib qolgan bema’ni g’oyalar, ba’zan esa yo’q narsalarning ko’rinishi, eshitilishi, sezilishi bilan xarakterlanadi (ajralib turadi) [9, 474-475-b.]).” [29, 103-104-b.]

4.4.5. QAYSI KODLASH DASTURI TANLASHNI QANDAY ANIQLASHTIRSA BO’LADI?

“Javob. Odatda, siz bu to’g’rida do’stlaringizdan so’rashingiz, va bizda tasdiqlatib olishingiz mumkin. Siz ma’lum bir odamlar va guruhlar bilan aloqa bog’lashingiz zarur, shuning uchun agar ular maxsus kodlash tizimlaridan foydalanayotgan bo’lsalar, u holda aloqa qulayligi uchun siz ham shunday tizimlardan foydalanishingiz kerak. Biroq, avval biz bilan bog’laning. Ba’zi bir dasturiy ta’minot paketlari unchalik samarali emas, ba’zilari esa “qopqondagi pishloq”ni ifodalaydi. Bu paketlar tekinligi bilan sizni jalb qiladi, bu, bir qaraganda, benuqson dasturiy ta’minotga ega, bularni sizning orqangizdan ayg’oqchilik qilmoqchi bo’lgan odamlar taklif etishayotir. Sizning eng zaif aloqa vositalaringizga kirish uchun sizning kodlash bo’yicha dasturiy ta’minotingizni nazorat qilishdan ham yaxshiroq usul o’ylab topish mumkinmi?! Shunday bo’lsada, lisenziyali dasturiy ta’minot ham, tekin dasturiy vositalar ham bo’lgan ko’pgina ommabop savdo markalari bor. Ammo yodda tuting – ulardan foydalanishdan oldin, ular haqida iloji boricha ko’proq surishtirib bilmoq kerak. (Masalan, PGP (“Pretty Good Privacy” [Juda yaxshi maxfiylik] dasturi – yaxshi ma’lum va xavfsiz tizimdir. Siz uni www.pgpi.org veb-saytidan yuklashingiz mumkin [29, 105-b.]).” [29, 104-b.]

4.4.6. KODLASHDAN FOYDALANISH MENING KOMPYUTERIMNI BUZISH XAVFINI YANADA OSHIRISHGA OLIB KELMAYDIMI?

“Javob. Agar sizning o’zaro xat yozishmalaringizni oldindan kuzatuv tashkil etilmagan bo’lsa, siz kodlashdan foydalanayotganingizni hech kim bilmaydi. Agar kuzatuv o’rnatilgan bo’lsa, sizning shaxsiy yozishmalaringizni anchadan beri o’qishmoqda. Bu shuni bildiradiki, sizning ortingizdan kuzatayotgan odamlar allaqachon buzishni amalga oshirishgan. Bunda sizning ortingizdan kuzatayotgan odamlar pochtangizni o’qish imkoniyatidan mahrum bo’lgan holda, boshqa variantlarni ishga solishga urinib ko’rish xavfi bor, shuning uchun o’z hamkasblaringizni yaxshi bilmog’ingiz va o’z axborotlaringizni zahiraviy nusxalarini hamda kodlashning xavfsiz usullaridan foydalanmog’imiz kerak.

(Izoh: Shifrlash dasturlaridan foydalanganda inhhimlarda muammolar paydo bo’lganligiga doir holatlar haqida bizda axborotlar yo’q. Axborotni shifrlashga kirishishdan avval ushbu imkoniyatni puxta tahlil eting, ayniqsa agar siz jiddiy harbiy to’qnashuv ro’y bergan mamlakatda bo’lsangiz – harbiy razvedka sizdan harbiy axborotni yetkazib berganlikda shubhalanishi mumkin yoki, agar shifrlashni juda kam inhhimlar foydalanayotgan bo’lsalar, bu siz uchun keraksiz bo’lgan diqqatni jalb qilinishiga olib keladi.)” [29, 104-b.]

4.4.7. NIMA UCHUN POCHTA VA HUJJATLARNI DOIMO KODLASH KERAK?

“Javob. Agar siz kodlashdan faqat alohida maxfiy maqsadlardagina foydalansangiz, u holda sizning yoki sizning mijozlaringiz ortidan kuzatayotganlar, muhim voqealar qachon yuz berishligini fahmlay olishlari mumkin, va shu vaqtda zarba berish ehtimoli oshadi. Ular sizning kodlangan o’zaro xat-xabaringizni o’qiy olmaydilar, lekin u kodlangan yoki kodlanmaganligini aniqlashtira oladilar. Behosdan kodlashning keng qo’llanilishi hujum qilinishiga olib kelishi mumkin, shuning uchun maxsus loyihaga kiritishdan avval kodlashdan foydalanishni boshlamoq yaxshiroqdir. Amalda, agar axborot uzatish bir me’yorda amalga oshirilsa, bu hammasidan avzaldir. Agar jo’natadigan hech qanday xabaringiz bo’lmasa ham, kodlangan pochtani muntazam intervalda (vaqt oralig’ida) jo’natib turing. Shu holda, agar siz maxfiy axborotni jo’natishingiz kerak bo’lsa, u bilinmayroq o’tadi.” [29, 104-105-b.]

4.4.8. AGAR MENDA BRADMAUER BO’LSA, NIMA UCHUN O’Z POCHTAMNI KODLASHIM KERAK?

“Javob. Bradmauer xakerlar sizning qattiq disk va tarmog’ingizga kirish oldini oladi, ammo siz Internetga xabar jo’natganingizda unga hamma kirishi va o’qib ko’rishi mumkin bo’ladi. Shu sababli jo’natishdan oldin siz uni himoya qilmog’ingiz kerak.” [29, 105-b.]

4.4.9. MENING OFISIMNI HECH KIM BUZAYOTGANI YO’Q, NEGA ENDI MEN MAXFIY DASTURIY TA’MINOTDAN FOYDALANISHIM KERAK?

“Javob. Sizning tizimingizni kimdir buzmoqdami yoki kompyuteringizdan axborotni solishtirib o’qiyotganligini siz bilmaysiz. O’zaro xat-xabarlarni shifrlamasdan, jismoniy xavfsizliksiz yoki maxfiylik qoidalarsiz har kim sizning fayllaringizga kirishi, pochtangizni o’qishi va sizdan ijozat olmay qarashi, sizning hujjatlaringizdan g’arazli maqsadlarda foydalanishi mumkin. Sizning kodlanmagan xatlaringiz shuningdek boshqa odamlarni ham xavf ostiga qo’yishi mumkin, ayniqsa siyosiy vajlar asosidagi hujumlar katta ehtimoli bor joylarda. Siz kirish eshigingizni qulflagan kabi o’z fayllaringizni shifrlashingiz kerak.” [29, 105-b.]

4.4.10. BIZNING INTERNETGA KIRISH IMKONIYATIMIZ YO’Q VA BIZ INTERNET-KAFE XIZMATIDAN FOYDALANISHGA MAJBURMIZ. BEGONA KOMPYUTERDAN JO’NATAYOTGAN POCHTAMIZNI QANDAY HIMOYA QILSAK BO’LADI?

“Javob. Siz, shunga qaramay, pochtangizni va faylingizni shifrlashingiz mumkin. Internet-kafega borishdan oldin, jo’natmoqchi bo’lgan hamma fayllaringizni shifrlang va ularni shu ko’rinishda disketaga yoki kompakt-diskka nusxalang. Internet-kafeda www.hushmail.com kabi shifrlovchi xizmatiga yoziling, yoki www.anonymizer.com kabi jo’natuvchining anonimligini (grekcha anonymos ismsiz – o’z ismini yashirgan xat yoki asar muallifi [9, 52-b.], A.Sh.) ta’minlovchi xohlagan xizmatga yoziling, va o’z pochtangizni jo’natishda ulardan foydalaning. Sizning pochtangizni oluvchi odamlar ham shu xizmatlardan foydalanayotganiga ishonch hosil qiling.” [29, 105-b.]

4.4.11. AGAR BIZNING FAYLLAR VA POCHTANI HIMOYA QILISH SHUNDAY MUHIM EKAN, NEGA HAMMA BUNI QILMAYDI?

“Javob. Bu nisbatan yangi texnologiyadir, lekin uni qo’llash kengaymoqda. Banklar, ko’pmillatli korporasiyalar (lot. corporatio birlashma, uyushma [9, 336-b.]), axborot agentliklari va hukumatlar kodlashdan foydalanishadi, bu biznes yuritishda oldini olib bo’lmaydigan chiqimlar, deb hisoblaydilar. Ko’pgina hukumatlar qullab-quvvatlashidan foydalanayotgan kampaniyalarga nisbatan nohukumat tashkilot (NHT)lari katta xavf-xatarga yo’liqishadi. NHTlar nisbatan ko’proq ko’zatuv ob’ekti bo’lib qoladilar va, shuning uchun, bu texnologiyani qo’llashda faolroq bo’lmoqlari zarur. Inhhimlar tazyiq qilinayotgan odamlar va guruhlarni himoyalashdan manfaatdordir. Shu maqsadda ular odamlarni identifikatsiya (lot. identificari aynan o’xshatish – aynan o’xshatish, tenglashtirish, qiyoslash [9, 240-b.], A.Sh.) qilish va turgan joyini aniqlashtirishga imkon beruvchi fayllarni yaratishadi. Agar bu fayllarga ruxsat olmasdan kirilsa, bu odamlarni o’ldirishlari, qiynab jonini olishlari, olib qochishlari yoki NHT bilan boshqa hamkorlik qilmaslikka “ko’ndirishlari” mumkin. Bu fayllardagi axborotlardan NHT ularning kliyentlarini (lot. cliens - gapga kiradigan, itoatkor, homiylik qilinuvchi [9, 303-b.], A.Sh.) siyosiy tazyiq qilish uchun guvohlik ma’lumotlari sifatida ham foydalanishlari mumkin.” [29, 105-b.]

4.4.12. BIZNING PRINSIPLARIMIZDAN BIRI - OCHIQLIKDIR. BIZ HUKUMAT FAOLIYATINING KO’PROQ SHAFFOFLIGI HAQIDA OSHKORA GAPIRAMIZ. BIZ QANDAY QILIB YASHIRIN TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHIMIZ MUMKIN?

“Javob. Axborotni himoya qilish va ochiqlik bir-biriga mosdir. Agar hukumat sizning axborotlaringizni ochiq rasmiy ravishda so’rashni istasa, u buni rasmiy marosim (protsedura)ga muvofiq bajarishi mumkin. Himoya texnologiyasi sizning axborotingizga ruxsat etilmagan kirishga to’sqinlik qiladi.” [29, 105-b.]

4.4.13. BIZ MAXFIYLIK VA YASHIRINLIKNING BARCHA BAYONNOMALARIGA RIOYA QILMOQDAMIZ, LEKIN, SHUNGA QARAMAY, AXBOROTLARNING CHIQIB KETISHI (“UTECHKA INFORMASII”) DAVOM ETMOQDA – NIMA GAP?

“Javob. Ehtimol, sizning tashkilotingizda ayg’oqchi bor, yoki kimdir maxfiy ma’lumotni saqlashni bilmaydi, xolos. Axborot iyerarxiyangizni qaytadan ko’rib chiqing, maxfiy axborotga kiruvchi odamlar ro’yxatini kamaytiring va bu ozgina odamlarni alohida kuzatuv ostiga oling. Katta korporatsiyalar va tashkilotlar odatda oz hajmli soxta axborotni aniq odamlarga beradilar. Agar bu axborot chiqib ketishi ro’y bersa, u holda ushbu soxta axborot berilgan xodimga tomon tekshirish (kuzatish) osondir.” [29, 105-b.]

4.5. SHIFRLASHDAN FOYDALANISH BO’YICHA TAVSIYALAR

“- Sifrlashdan doimo foydalaning. Agar siz faqat maxfiy materiallarni shifrlasangiz, sizning pochtangizni kuzatayotgan kimsa qachon muhim hodisa ro’y berishi kerakligini biladi. To’satdan shifrlangan axborot miqdorining ko’payishi ofisga hujum qilinishiga olib kelishi mumkin.
- Maxfiy axborot haqida xabarning mavzusida yozmang, qaysiki, odatda, kodlanmaydi, hatto xabarning o’zi kodlangan bo’lsada.
– Harflar, raqamlar, tinish belgilari va probellar (ochiq joylar)ni o’z ichiga olgan parollarni qo’llang, ular haqida faqat siz bilishingiz mumkin. Klaviaturada joylashtirish (komponovka qilish)dan yoki ixtiyoriy bema’ni iboralarni belgilar bilan oralatib tuzishdan foydalanish Xavfsiz parol tuzishning ba’zi bir usullaridir. Amalda parol qanchalik uzun bo’lsa, shunchalik ishonchlidir.
– Parol sifatida bitta so’zni, ismlar, mashur iboralar yoki manzil kitobingizda yozilgan manzillarni ishlatmang. Bunday parollar bir necha daqiqada topib o’qiladi (rasshifrovka qilinadi).

– Kodlash kalitining zahira nusxasini (dasturlaringizni kodlash uchun shaxsiy kalitingiz saqlanayotgan faylingizni) xavfsiz joyda, masalan, egiluvchan diskda yoki flesh-kartadagi kichkina chiqarib tashlanadigan “zanjircha”da yarating.
– Sizda tanish ismnigina ko’rsatib shifrlangan xabarni yuborgan odamlarga maxfiy materiallarni jo’natmang. O’z manzilini siz bilgan kishi manziliga o’xshatib yozib, har qanday odam sizga firib berishi mumkin. Bu odamga ishonishdan oldin uning aynan o’sha kishi ekanligini (identifikasiya) tekshiring – shaxsan u bilan bog’laning, telefon orqali tekshiring yoki ikkilangan tekshirish uchun yana bir marta xabar jo’nating.
– Boshqalarni shifrlashdan foydalanishga o’rgating. Qanchalik ko’p odamlar undan foydalanishsa, shunchalik hamma ko’proq bexatar bo’ladilar.

– Xabarni imzolash va shifrlashni unutmang. Xabaringiz jo’natib yuborilayotganda, uni almashtirib qo’yishmaganini sizning xabaringizni qabul qilib oluvchi bilmog’i kerak.
– Alohida ilovalar ko’rinishida yuborilayotgan fayllarni albatta shifrlang. Odatda, shifrlangan xat jo’natish chog’ida ular avtomatik ravishda shifrlanadi.” [29, 106-b.]

4.6. ELEKTRON POCHTA BILAN ISHLASHDA FOYDALI ODATLAR

“Shifrlash deyarli odat bo’lib qolishi kerak. Pochtani qachon shifrlash keraku, qachon kerakmas degan qoidaga amal qilgandan ko’ra, hammasini shifrlash kerakligini eslab qolish osonroqdir. Yodda tuting, agar pochta hamisha shifrlansa, sizning pochtangizni ko’rib chiqayotgan kimsalar, u qachon muhimroq va maxfiyroq bo’ladiyu, qachon bo’lmasligini aniqlay olmaydilar.

Bir nechta muhim maslahat:
– Shifrlangan pochtani doimo shifrlangan ko’rinishda saqlang. Siz keyinroq uni rasshifrovka (topib o’qish) qila olasiz, aks holda, agar biror kimsa sizning kompyuteringizga kira olsa, u har qanday shifrlanmagan axborot kabi zaif bo’lib qoladi.
– Siz shifrlangan axborot almashinayotgan barchalari bilan izchil munosabatda bo’ling: ular pochtani rasshifrovka qilmayotganligiga va boshqa shaxslarga jo’natayotmaganligiga ishonch hosil qiling. Dangasalik – axborot almashinuvidagi eng katta xavfdir.
– Balkim, siz bevosita voqealar ro’y bergan joyda bo’lgan xodimlar uchun, odatda serverlar ishlamayotgan va qamrab olmagan spamda, elektron pochta uchun bir nechta bexatar hisobga olish (uchyot)ga doir yozuvlar tashkil etishni xohlarsiz. Ushbu pochta manzillari doimo tekshirilishi, ammo tegishli xodimlardan boshqa hech kim foydalanmasligi kerak. Shunday qilib o’zingizning aloqa bazangizni hech qanday xavf-xatarga duchor qilmay ko’p sondagi spamlar kelayotgan elektron manzillarni yo’q qilishingiz mumkin.” [29, 108-b.]

4.7. INTERNET-KLUB (KAFE)LARDA VA BOSHQA JOYLARDA KOMPYUTERDAN FOYDALANGANDA EHTIYOTKORLIKKA DOIR UMUMIY MULOHAZALAR

“Oddiy yoki shifrlanmagan matn bilan jo’natilgan pochtaga, agar begona shaxslar xohlashsa, ular kirishlari mumkin bo’ladi. Ulardan biri sizning Internet-xizmat provayderingiz (ISP) yoki pochtangiz o’tib kelayotgan boshqa har qanday ISP bo’lishi mumkin. Jo’natuvchidan oluvchigacha bo’lgan yo’lda pochta ko’p serverlar orqali o’tadi, u geosiyosat (grekcha gё yer – geografik siyosat, A.Sh.) chegaralarini rad etadi va agar siz bitta mamlakat chegaralarida yuborsangiz hamki, u boshqa mamlakatlar serverlaridan o’tishi mumkin.

Internetdan foydalanuvchilar odatda noto’g’ri tushunadigan masalalar bo’yicha bir nechta umumiy maslahatlar.
– Faylni himoya qiluvchi parol shunchalik kam samaralidirki, uni maxfiy axboroti bo’lgan hujjatni himoya qilish uchun qo’yishga arzimaydi. U xavfsizlikning yanglish tuyg’usini beradi.
- Faylni arxivlash uning ichida nima borligini bilmoqchi bo’lgan kishidan himoya qila olmaydi.
– Agar siz fayl yoki xat xavfsiz jo’natilganligiga ishonch hosil qilmoqchi bo’lsangiz, shifrlashdan foydalaning (www.privaterra.com ga qarang).
– Agar siz xat yoki hujjatni xavfsiz jo’natmoqchi bo’lsangiz, oxirgi oluvchigacha juda izchillik bilan shifrlashdan foydalaning. Kodlangan xatni voqea joyidan New York, London yoki boshqa belgilangan joyga yuborish, so’ngra shu xatni shifrlanmagan holda boshqa manzilga yuborish kerak emas.

– Internet – bu o’z tabiatiga ko’ra global (frans. global umumiy, lot. globus – shar – butun Yer sharini qamrab oluvchi [11, 3-j., 39-b.], A.Sh.) tarmoqdir. Manxettendagi bir ofisdan boshqasiga yuborilgan xat bilan Janubiy Afrikadagi Internet-kafedan Londondagi kompyuterga jo’natilgan xat o’rtasida farq yo’qdir.
– Agar jo’natilayotgan pochta yoki ma’lumotlar maxfiy bo’lmasa ham shifrlashdan imkoni boricha ko’proq foydalaning!
– Sizning kompyuteringiz antivirus dasturi bilan ta’minlanganiga ishonch hosil qiling. Ko’pgina viruslar sizning kompyuteringizdan, jumladan qattiq disklar, pochta va manzil kitobdan axborot olish maqsadida yaratilgan.
– Sizning dasturiy ta’minotingiz lisenziya bilan himoyalanganligiga ishonch hosil qiling. Agar siz lisenziyalanmagan dasturlardan foydalansangiz, siz hukumat va ommaviy axborot vositalari ko’z oldida inson huquqlari himoyachisi (inhhim) emas, siz darhol “qaroqchi” bo’lib qolasiz. Yaxshisi ochiq kalitli dasturiy ta’minotdan foydalanish ma’qul – u tekindir!
– Agar siz Internetdan foydalanayotgan bo’lsangiz, 100-foiz xavfsizlik mavjud emas. Yodda tuting, “ijtimoiy xaker” usulini qo’llash, ya’ni telefon orqali yoki elektron pochta orqali, o’zini boshqa odam sifatida ko’rsatish orqali kimdir sizning tizimingizga kirish imkoniga ega bo’lishi mumkin. O’zingizning mulohazangiz va to’g’ri (sog’lom) fikringizdan foydalaning.” [29, 108-110-b.]

5. INTERNETDA VA ELEKTRON POCHTA ORQALI OZISHMALAR PAYTIDA TAZYIQLAR BO’LAYOTGANLIGI SABABLI MUALLIFNING O’Z SAFDOSHLARIGA MUROJAATI

Muallifning Internetdagi yozishmalariga qandaydir kimsalar aralashayotganligiga doir yaqindagina bo’lib o’tgan yana bitta voqeani bayon etaylik. Ma’lumki, 2005 yil 12-13 may kunlari Andijonda O’zbekiston politsiya rejimi qo’shinlari oddiy xalqni o’qqa tutganlari oqibatida yuzlab begunoh fuqarolar halok bo’ldilar. Shu qonli voqealarning bir yilligini xotirlab, jahonning ko’pgina shaharlarida piket, miting va namoyishlar o’tkazildi. Bu tadbirlar www.freeuzbekistan.com saytida keng yoritildi va muvofiqlashtirildi (koordinatsiya qilindi).

Shu saytda Andijon fojiasining bir yilligi munosabati bilan 2006 yil 3 may kuni O’zbekiston muxolifatining Yevropa Kengashiga, Yevropa Komissiyasiga, Yevropa Parlamentiga, Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotiga, AQSh hukumatiga va Kongressiga, Birlashgan Millatlar Tashkilotiga Murojaati chop etildi. O’shbu Murojaatga (Petitsiyaga) O’zbekiston muxolifatining juda ko’p tashkilotlari hamda dunyoning turli mamlakatlarida, jumladan O’zbekistonda yashayotgan yuzlab fuqarolar imzo cheka boshlashdi va ularning ismu shariflari o’shbu Murojaatnoma oxirida yozila boshlandi.

2006 yil 4 may kuni muallif safdoshimiz Bobur Isoyevdan quyidagi xatni ham oldi.

Date: Thu, 4 May 2006 16:29:23 +0100 (BST)
From: “Bobur Isoyev” <boburiso@yahoo.com> Add to Address Book Add Mobile Alert
Yahoo! DomainKeys has confirmed that this message was sent by yahoo.com. Learn more

Subject: Imzo Cheking , Sign the petition
UZBEK

Assalomu Alaykum Vatandoshlar
Siz bu Arznomaga Imzo Chekish bilan O’zbekiston kelajagiga hissa qo’shgan bo’lasiz
(Iltimos, hech bo’lmasa taxallus bilan imzo cheking, taxalus e-mail ingizni qoldiring)
Bu erni tiqqillang http://www.freeuzbekistan.com/apeale.html

Bu Petitsiyaga (lot. petitio – oliy davlat organiga yoki hukumat boshlig’iga ko’pchilik tomonidan birgalikda berilgan rasmiy ariza, iltimosnoma [30, 1-j., 582-b.]) imzo qo’yish uchun www.freeuzbekistan.com saytida keltirilgan Murojaatnomadan sal yuqoriroqdagi uchta katakka fuqaro o’zi haqidagi quyidagi ma’lumotlarni yozishi kerak edi: 1-katakka ismi, 2-katakka –familiyasi va 3-katakka yashash joyi yoki tashkilot nomi. Kamina 5 may kuni shu uch katakka o’zi haqidagi ma’lumotlarni yozdi va kataklardan pastroqda “Add/sbros (tashlash, yuborish)” degan yozuvning ustiga yo’naltirgich (kursor)ni qo’yib, sichqonchaning chap tugmasini bosdi. Fuqaro haqidagi xabar avtomatik ravishda ketishi va so’ngra uning ismu sharifi Murojaatnoma ostiga imzo qo’yganlar qatorida paydo bo’lishi kerak edi. Kamina buni uch marta takroran jo’natdi, lekin uning ismu familiyasi Petitsiya ostida paydo bo’lmadi. Ya’ni qandaydir kimsalar, kaminaning shaxsiy fikriga ko’ra, O’zbekiston maxsus xizmat organlaridagi ba’zi bir xodimlar aralashganligi sababli bu oddiy masala hal bo’lmadi.

Bu muammoni muallif 2006 yil 7 may kuni boshqacha yo’l bilan hal qildi: u bevosita www.freeuzbekistan.com saytining muharriri Valeriy Petrenkoga, ya’ni belgweb@gmail.com elektron pochtasiga quyidagi xat bilan murojaat qildi.

«Уважаемый Валерий!
Я полностью поддерживаю Обращение “К годовщине Андижанских событий 2005 г.”, опубликованный на Вашем сайте. Я 5 мая трижды пробовал отправить, написав свои данные, как это указан над Обращением. Но видимо не дошло, точнее блокировали спецслужбы Узбекистана. Поэтому приходится обратиться к Вам через электронную почту с просьбой включить и мой фамилию в список, подписавщих это Обращение. Мои данные: “Шухрат Ахмаджонов, Ташкент, руководитель Ташкентской отделение Конгресса Демократического Узбекистана, председатель ННО “Круг демократов”, правозащитник”.
С уважением Шухрат Ахмаджонов.
7 мая 2006 года. Ташкент, 13.00 часов.»

“Hurmatli Valeriy!
Men Sizning saytingizda chop etilgan “Andijonda 2005 yilda bo’lgan voqealarning bir yilligi”ga bag’ishlab yozilgan Murojaatnomani to’liqsincha qo’llab-quvvatlayman. Men 5 may kuni Murojaatnoma yuqorisida talab qilinganidek o’zim haqimdagi ma’lumotlarni yozib, uch marta jo’natishga harakat qildim. Ammo, aftidan, u yetib bormagan, aniqrog’i O’zbekiston maxsus xizmat organlari to’siq qo’yishgan (blokirovka qilishgan). Shuning uchun o’shbu Murojaatnomaga imzo chekkanlar ro’yxatiga mening familiyamni ham yozib qo’yishingizni iltimos qilib, elektron pochta orqali Sizga murojaat qilmoqdaman. Men haqimdagi ma’lumotlar: “Shuhrat Ahmadjonov, Toshkent, Demokratik O’zbekiston Kongressi Toshkent bo’limining rahbari, “Demokratlar davrasi” NNTning raisi, inson huquqlari himoyachisi”.
Hurmat bilan Shuhrat Ahmadjonov.
2006 yil 7 may. Toshkent, soat 13.00.”

Natijada 2006 yil 7 may kuni Petitsiyaga (Murojaatnomaga) imzo qo’ygan demokratik tashkilotlar qatorida 18-bo’lib, qo’yidagi yozuv rus va ingliz tillarida paydo bo’ldi: “ННО «Круг демократов», Шухрат Ахмаджонов, Ташкент, Узбекистан» (“Demokratlar davrasi” NNT, Shuhrat Ahmadjonov, Toshkent, O’zbekiston”).
O’zbekistondagi politsiya siyosiy rejimi sharoitida Petitsiyaga imzo chekkanlar ro’yxatiga qo’shilishdek oddiy bir yozuvga ham fuqarolar elektron pochtalariga to’siq qo’yilmoqda. Bunday to’siqlarni aylanib o’tish uchun esa yangi yechimlar topishga to’g’ri kelmoqda …

O’shbu maqolamizda yozilgan, O’zbekiston maxsus xizmat organlari Internetda, kompyuterda va elektron pochtada demokratlarimiz xat-xabarlariga, shaxsiy yozishmalariga noqonuniy ravishda aralashayotgani va o’zaro munosabatlarni buzishga harakat qilayotganligi munosabati bilan kaminaning o’z safdoshlariga bir nechta iltimosi, murojaati bor.

1. Muallif Demokratik O’zbekiston Kongressi va umuman demokratik harakatga doir ko’pgina muammolar yuzasidan safdoshlariga xat-xabar yozishni istaydi. Lekin bu xat-xabarlar safdoshimizga o’zgarmay yetib borishiga kafolat yo’q. Shu sababli “Shuhrat aka nega xat yozmayapti, o’zaro fikr almashmaydi?” deb xafa bo’lmasligingizni, Vatanimizdagi real sharoitlardan kelib chiqib fikr-mulohaza qilishingizni iltimos qiladi.

2. Maqolamizda yozilgan vaziyatlardan kelib chiqib, muallif ko’pgina muammolarga doir fikrlarini o’zining maqolalari orqali bayon etishga harakat qilmoqda. Chunki maqola saytda chop etilgach, matnni tekshirib ko’rish imkoniyati bor. Safdoshimiz nomiga yozilgan xat-xabar qanday ko’rinishda yetib borayotganligini va undan kelayotgan javob xati qanchalar o’zgarmayotganligini tekshirish imkoniyati yo’q.

3. Muallif maqolalarini o’qiyotgan safdoshlarimizning, o’quvchilarimizning ko’pgina xatlari kaminaga yetib kelmayotgan, ya’ni maxsus xizmat organlari muallif elektron pochtasini ochib, chiqarib tashlayotgan bo’lishlari mumkin. Agar kimdir muallifga xat yozgan bo’lsa-yu, javobini olmagan bo’lsa, yoki juda yomon so’zlar bilan yozilgan, qo’pol mazmundagi xatni olsa, demak, kamina bunday xatdan bexabardir. Bu O’zbekiston maxsus xizmat organlaridagi kimsalarning navbatdagi “oyini” ekanligini, biz – demokratlarni kalaka qilmoqchi ekanligini o’ylab ko’rishni kamina maslahat beradi.

4. O’zaro xat-xabarlarga, yozishmalarga turli kimsalarning aralashayotganligiga qarshi, maqolamizda yozganimizdek, xatlarni shifrlash, kodlash kabi usullardan foydalanmog’imiz kerak.

5. Iltimos, kamina nomidan borgan xatlarni va kamina nomiga jo’natgan xatlaringiz matnini o’z elektron pochtalaringizda saqlab qo’ysangiz. Shu holda vaqti-soati kelib uchrashganimizda, yoki kamina xorijga chiqqanida, xorijdagi kompyuter orqali yozishmalar yordamida ba’zi bir xatlarda nima to’g’ri-yu, muallifniki-yu, qaysi gaplarni, so’zlarni maxsus xizmat organlari qo’shganligini aniqlashtiramiz. Hatto ular o’zlarining jirkanch maqsadlaridan kelib chiqib, kamina nomidan xatlar yozgan bo’lishlari ham mumkin. O’shanda bu holni ham fosh etish imkoniyati bo’ladi.

6. Qisqasi, muallif O’zbekistondagi politsiya rejimi sharoitida faoliyat olib borayotganlarning shart-sharoitlariga qarab fikr-mulohaza qilishingizni va xulosa chiqarishingizni so’raydi.

O’shbu tahliliy maqolani quyidagi so’zlar bilan tugatishim o’rinlidir. Kamina [2]-maqolada yozganidek, O’zbekistondagi politsiya rejimining taqdiri informatsion kurash maydonida hal bo’ladi. Bu kurashda demokratlar tezroq g’alaba qozonishlari uchun har bir demokrat o’zining ham, safdoshining ham Internetdagi, kompyuterdagi va elektron pochtadagi informatsiyasini maxsus xizmat organlaridan va ular gumashtalaridan ehtiyot qila bilishlari, shifrlash, kodlash kabi eng zamonaviy uslublarni o’rganishlari va amalda qo’llay olishlari kerak.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. ДУШЕНКО К. В. Дешевых политиков не бывает: Афоризмы (Arzon siyosatchilar bo’lmaydi: Aforizmlar). – М.: ЗАО Изд-во ЭКСМО-Пресс, 1999. – 496 с.
Les, Stanislav Yeje (1909-1966) – Polyak yozuvchisi, satirigi va yumorchisi.

2. AHMADJONOV Sh. Informatsion kurash – demokratlarning asosiy kurash yo’lidir. – www.uzbekcongress.org 2006.15.05.

3. «ТАКСАНОВ А.»: Жрецы Фемиды, или Пособие для получении выездной визы из Узбекистана (Odil sud fidoyilari, yoki O’zbekistondan chiqish vizasini olish uchun qo’llanma). – www.centrasia.ru 00:48 04.04.2006.

4. ТАКСАНОВ А. Я не писал статью «Жрецы Фемиды». Это образец провокации СНБ. – www.centrasia.ru 09:10 04.04.2006.

5. ABDULLA QODIRIY. O’tkan kunlar; Mehrobdan chayon: Ro’monlar. – T.: G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1994. – 656 b.

6. «Репортеры без границ» опубликовали отчет о свободе слова в интернете (“Chegara bilmas muxbirlar” Internetdagi so’z erkinligiga doir hisobot chop etdilar). – www.freeuzbekistan.com 03.05.2006.

7. ЛЯГАНОВ В. Репортаж с петлей на шее, или Интернет в Узбекистане станет СМИ (Bo’yindagi sirtmoq bilan reportaj, yoki O’zbekistonda Internet OAV bo’ladi). – www.centrasia.ru 00:44 23.03.2006.

8. “SharqTELEKOM” kompaniyasi faoliyati. – www.st.uz (o’zbek tilidagi sahifasida).

9. Большой словарь иностранных слов (Xorij so’zlarining katta lug’ati). – М.: ЮНВЕС, 1998. – 784 с.

10. Тотальный контроль за Интернет в Узбекистане (Документальное свидетельство). (O’zbekistonda Internetni yalpi nazorat qilish (Hujjatli dalil)). – www.freeuzbekistan.com 13.02.2006.

11. O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 12 jildli. – T.: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2000-2006.

12. АТАЕВА Н. Тамара Чикунова: «… сегодня 5 лет, как нет моего мальчика …» (Tamara Chikunova: “… mening o’g’lim yo’q qilinganligiga bugun 5 yil bo’ldi …). – www.freeuzbekistan.com 2005.10.07.

13. Глава ассоциации «Матери против смертной казни» награждена медалью прав человека Франции (“Onalar o’lim jazosiga qarshi” assotsiatsiya rahbari Fransiyaning inson huquqlari medali bilan mukofotlandi). – www.tribun.uz 30.03.2006; www.freeuzbekistan.com 30.03.2006.

14. В Узбекистане блокируют доступ к демократическим сайтам (O’zbekistonda demokratik saytlarga kirishga to’siq qo’yishmoqda) – www.freeuzbekistan.com 28.04.2006.

15. RAXIMJON ZAFAR. Diktator Internetga urush e’lon qildi. – www.uzbekcongress.org 2006.28.04.

16. Muhammad payg’ambar qissasi. Hadislar. – T., Kamalak, 1991. – 304 b.

17. RAHMON Sh. Saylanma. – T.: Sharq, 1997. – 384 b.

18. AHMADJONOV Sh. Yasha Turon, yasha Turon! – www.uzbekcongress.org 2005.03.09.

19. АХМАДЖОНОВ Ш. Требуем публикации списков погибших в Андижане! Обращение узбекских правозащитников (Andijonda halok bo’lganlar ro’yxati chop etilishini talab qilamiz! O’zbek inson huquqlari himoyachilarining Murojaati). – www.centrasia.ru 10:03 20.05.2005.

20. АХМАДЖОНОВ Ш. Власти Узбекистана хотят вновь применить карательную психиатрию (O’zbekiston hokimiyatidagilar jazolovchi psixiatriyani yana qo’llamoqchilar). - www.centrasia.ru 00:58 12.06.2005.

21. АХМАДЖОНОВ Ш. Узбекские правозащитники благодарят правительству и народ Киргизии, ООН, ОБСЕ и др. за спасение андижанских беженцев (Andijon qochqinlari uchun o’zbek inson huquqlari himoyachilari Qirg’iziston hukumati va xalqiga, BMT, YeXXT va boshqalarga minnatdorchilik bildirmoqdalar).. – www.centrasia.ru 31 июля 2005 года в 18:08 часов.

22. АХМАДЖОНОВ Ш. Кто помрет раньше – ишак или падишах? Узбекские правозащитники комментируют последние указы (Kim oldin o’ladi: eshakmi yoki podshohmi? O’zbek inson huquqlari himoyachilari oxirgi farmonlarga izoh bermoqdalar). – www.centrasia.ru 20 августа 2005 года в 01:23 часов.

23. АХМАДЖОНОВ Ш. В Ташкенте истребляют … большие деревья. Кому и зачем нужна голая местность? (Toshkentda katta daraxtlarni kesishmoqda … Yalang’och joy kimga va nima uchun kerak?) – www.centrasia.ru 7 сентября 2005 года в 09:32 часов.

24. АХМАДЖОНОВ Ш. Судьба Е.Урлаевой, или карательная психиатрия Узбекистана в действии (Ye.Urlayevaning taqdiri, yoki O’zbekistonda jazolovchi psixiatriya amalda). – www.centrasia.ru 11 октября 2005 года в 00:57 часов.

25. AHMADJONOV Sh. Jazolovchi psixiatriya. O’zbekiston: jazolovchi psixiatriya amalda – inson huquqlari himoyachisi Yelena Urlayevaning 2001, 2002 va 2005 yillarda klinik ruhiy kasalliklar kasalxonasiga qamalishi va majburan davolanishi tafsilotlari. – www.uzbekcongress.org 2005.06.11; www.jahongir.org Turonzamin jurnali, 2005 yil dekabr, 12-soni.

26. AHMADJONOV Sh. Yaqin tariximizga nazar. O’zbekiston Ozod Dehqonlar partiyasining asoschisi, professor Olimjon Karimov – 80 yoshda. (Birinchi qism: 1988-1993 yillarda O’zbekistonda ro’y bergan ba’zi bir tarixiy voqealarning prof. O.Karimov taqdiri misolida tahlili). – www.uzbekcongress.org 2006.01.01; www.jahongir.org Turonzamin jurnali, 2006 yil yanvar, 1(13)-soni.

27. АХМАДЖОНОВ Ш. Политические партии Узбекистана: шесть зарегистрированных и одна «скрытая» (O’zbekiston siyosiy partiyalari: oltitasi ro’yxatga olingan va bittasi “yashirin”). Части 1-3. www.centrasia.ru 23-25.02.2005; www.uzbekcongress.org (страница на русском языке). Части 1-4. Март 2005 г.

28. AHMADJONOV Sh. Hofiz va shoir Dadfaxon Hasan O’zbekiston Milliy xavfsizlik xizmati idorasida so’roq qilinmoqda. – www.uzbekcongress.org 2006.14.04; www.freeuzbekistan.com 2006.15.04.; www.jahongir.org Turonzamin jurnali, 2006 yil may soni.

29. ЭГУРЕН Э. Пособие по безопасности для правозащитников (Inson huquqlari himoyachilarining xavfsizligi bo’yicha qo’llanma). Издано «Франт-Лайн» - Международным фондом защиты боцов за права человека, 2005. – 127 с.

30. O’zbek tilining izohli lug’ati: 2 jildlik. Z.M.Ma’rufov tahriri ostida. – M.: “Rus tili” nashriyoti, 1981.
Ahmadjonov Shuhrat.

2006 yil 21 may. Toshkent, soat 14.30.

E-mail: shuhrat1954@yahoo.com
www.uzbekcongress.org
Posted on Friday, June 12th, 2009 at

22. АҲМАДЖОНОВ Ш. Ўзбекистон махсус хизмат органлари ва Интернетдаги шахсий ёзишмалар хавфсизлигини таъминлаш.
- www.turonzamin.org/congress5/shuhrat_internet.html (www.turonzamin.org ARXIV 2006.23.05);
- www.turonzamin.org/congress5/shuhrat_internet.html (www.turonzamin.org Таҳлил: Интернет. “Turonzamin” журнали, 2006 йил июн, 6(18)-сон);
- www.turonzamin.org/2009/06/12/ozgarmagan-mavzular/ (www.turonzamin.org June 12th, 2009).

Shuhratjon AHMADJONOV

(22-maqolam davomi, 2006 yil 23 may) O’ZBEKISTON MAXSUS XIZMAT ORGANLARI VA INTERNETDAGI SHAXSIY YOZISHMALAR XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH

3.4. JURNALIST RAHIMJON ZAFARNING INTERNETDAGI TAZYIQLARGA DOIR FIKRLARI

“Turonzamin” jurnalining maxsus muxbiri Rahimjon Zafar o’zining [15] maqolasida, jumladan quyidagilarni yozgan.

“Yaqinda shunday voqea bo’ldi. Men elektron pochtamni sira ocha olmadim. Yarim soatlik urinishdan so’ng, kimdir mening pochtamga kirib, undagi xatlarni ochib o’qiganini guvohi bo’ldim.
Qizig’i shundaki, “Kirish xatlari” papkasida kimdandir kelgan xatning sarlavhasi turar, uni ochmoqchi bo’lsam, bu xat serverda yo’qligi haqida “sodda kompyuter” menga tushuntirmoqchi bo’lardi.
Uch kundan so’ng esa ana shu pochtamdagi barcha xatlar qayoqqadir gumdon bo’ldi.
Surishtirsam, birgina menda emas, uch-to’rtta tanishlarimizda ham shu holat kuzatilibdi.
– Elektron pochtamdagi bir xat ko’z oldimda g’oyib bo’ldi, – deydi ulardan biri.
Parolni almashtirish, boshqa nom qo’yish kabi ehtiyot choralari hozircha unchalik yordam bergani yo’q. Ba’zi jabrdiydalarning fikricha, hukumat bu yo’lda respublikadagi eng zo’r xakkerlardan foydalanmoqda.” [15]

R.Zafar [15] maqolani qiziqarli yozgan. Shu bilan birga u hozir keltirilgan va bunga o’xshash Internetdagi noqonuniy tazyiqlarni asosan O’zR prezidenti Islom Karimov nomi bilan bog’lashga harakat qilgan, jumladan maqolaning sarlavhasiga e’tibor bering. Aslida 68 yoshdan oshgan, boboy bo’lib qolgan I.Karimov Vatanimiz ziyolilari, jumladan demokratlari har birining elektron pochtasi va o’zaro yozishmalari bilan shug’ullanishiga deyarli imkoni yo’q. Bu bilan asosan O’zbekistondagi politsiya rejimining yuragi bo’lgan Milliy xavfsizlik xizmati xodimlari va uning gumashtalari shug’ullanishmoqda.

Ko’pgina faktlarga asoslanib, O’zR Milliy xavfsizlik xizmati (MXX) tarkibida internet-saytlarni nazorat qilish va turli “o’inlar” olib borish bilan bog’liq alohida kattagina bo’lim borligini kamina ta’kidlaydi, ya’ni MXX tarkibida shunday bo’lim bor, deb taxmin qiladi.

Agar biz – demokratlar O’zbekiston maxsus xizmat organlari noqonuniy ravishda fuqarolarning shaxsiy yozishmalariga, xatlaridagi sirlariga, shaxsiy yoki oilaviy hayotiga yozishmalar orqali o’zboshimchalik bilan aralashayotganliklari haqida aniq-tiniq qilib aytmasak va yozmasak, xalqimizga, ayniqsa yoshlarimizga ularning haqiqiy basharalarini ochib bermasak, bu qonunbuzarliklar hali ko’p yillar davom etayveradi.

3.5. O’ZBEKISTON MAXSUS XIZMAT ORGANLARI VA ULARNING GUMASHTALARI INTERNET VA ELEKTRON POCHTA SOHASIDA MUALLIFGA NISBATAN QILAYOTGAN AYRIM QARSHILIKLARI

3.5.1. MUALLIFGA 2004 YIL 26 YANVAR KUNI ELEKTRON POCHTA ORQALI “ODAM INSONOV” YUBORGAN TAHDID XATI TAFSILOTLARI

Ma’lumki, 2004 yil dekabrida O’zR Oliy Majlisiga saylovlar belgilangan edi. Shu sababli siyosiy rejim 2003 yilda muxolifatga ba’zi bir yengilliklar berib, siyosiy partiyalar faoliyatiga ozroq ruxsat etgandi. Bu O’zbekistondagi politsiya rejimining navbatdagi o’yini ekanligini amalda isbotlash uchun kamina O’zbekiston Respublikachilar partiyasi (O’zRP)ni qaytadan tashkil etish bo’yicha ba’zi bir tadbirlarni olib bordi.

Kamina vatandoshlarni O’zRPga a’zo bo’lishga da’vat etuvchi Murojaatnomani tayyorladi va uni bitta varaqda to’rtta nusxasini joylashtirdi. Ushbu Murojaatnoma boshida Muhammad payg’ambarning (570-662) quyidagi hadisi yozilgandi: “635-hadis. O’zlaring qanaqa bo’lsalaring, shunaqa odamlar sizlarga boshliq qilinadi” [16, 100-b.]. Shu muborak hadisdan so’ng atoqli o’shlik shoir Shavkat Rahmonning (1950-1996) “Turkiylar” she’ridan [17, 338-b.] olti satri keltirilgandi. So’ngra Murojaatnomaning asosiy qismi bandma-band yozilgan edi. Bu haqda va kaminaga qarshi 2004 yil 22 fevral kungi tazyiqlar haqida [18] maqolada yozilgan.

Muallif 1997 yil oktyabridan 2005 yil oxiriga qadar asosan suratkashlik (fotograflik) qilib, o’z tirikchiligini o’tkazdi. Shu yo’l bilan muallif o’zining inson huquqlarini himoya qilish, O’zbekistonda demokratiya uchun kurashini davom ettirdi.

2004 yil yanvar oyining ikkinchi yarmida Toshkentdagi Chilonzor buyum (Ippodrom) bozorida ishlayotgan 35 yoshlardagi tijoratchi, nomozxon kishi o’z uyiga kelib, oilaviy fotosuratga tushirib ishlab berishni iltimos qildi. Belgilangan – dushanba kuni kamina Hamza metro bekati yaqinidagi uyga – o’sha tijoratchining xonadoniga bordi. Uning turmush o’rtog’i ham nomozxon ekanligi, ularning 3 va 5 yoshlardagi farzandlari islom nuqtai nazaridan odobli qilib tarbiya qilinayotganlari, shu bolakaylar o’zlarini odobli tutishlaridan ham ko’rinib turardi. Turmush o’rtog’i o’g’li va qizini yangi kiyimlarini kiyintirgunicha kamina uy egasi bilan hozirgi ahvol haqida qisqacha suhbatlashdi. Uy egasi bu xonadonni ijaraga olishganini ham aytdi. So’ngra ularni suratga olib bo’lgach, ketish oldidan muallif suhbat davomi sifatida demokratik jamiyat qurish masalasidagi Murojaatnomaning bitta nusxasini uy egasiga berdi. Shuningdek kamina Toshkentda maxsus xizmat organlar hisobida turgan maxsus xonadonlar borligi, bu xonadonlarda bir necha xil eshituvchi qurilmalar o’rnatilganligini va nomozxonlarni doimiy nazorat qilishlarini aytdi va sal ehtiyotkorroq bo’lishni, iloji bo’lsa xonada televizorni qo’yib, suhbatlashishni maslahat berdi.

Muallif xayrlashib chiqib, Hamza metro bekatiga kirdi va poyezdga chiqdi. Shunda orqadan kirgan va bir qadamcha narida kaminaga nafrat bilan qarab turgan 25-27 yoshlardagi, qirg’iy burunli, bo’yi 175 santimetrlar keladigan, baquvvat yigitni ko’rdi. Kamina ikki marta u tomonga nazar tashladi. U hamon nafrat bilan muallifga tikilar, nimadandir jahli chiqib, yuqoridagi tutqichni ushlab turgan qo’lini bir ochib, yana tutqichdan tutib asabiylashardi. Muallif Toshkent metrosi foydalanishga topshirilgan paytlardan, ya’ni 1977 yil noyabridan beri minglab marta metroda yo’lovchi bo’lib yurgan. Lekin o’ziga bunday g’azab va nafrat bilan qarab turgan kishini faqat bir marta – o’shanda ko’rdi. Kamina: “Achchig’ing kelsa burningni tishla!” deganday o’z yo’lida davom etdi va bir necha daqiqa o’tgach kerakli metro bekatiga kelgach, vagondan chiqdi.

Ushbu nohush voqeaning davomi bo’lmaganida, muallif uni tezdan esdan chiqarib yuborgan bo’lardi. Bir-ikki kun o’tgach kamina o’sha tijoratchining oilaviy suratlarini ishlab, Chilonzor buyum bozoriga olib borib berdi. Kamina ehtiyotkor bo’lish masalasida o’sha tijoratchi yigitga yana aytdi. U o’sha ijaradagi uyida ikkita eshituvchi qurilmani topib olib, chiqarib tashlaganini aytdi. Kamina bunaqa eshituvchi qurilmalar tegishli xonadonlarda bir nechta va har xili o’rnatilishini, ularning hammasini uy egasi apparat bilan ham topishi qiyin ekanligini ta’kidladi. Shu bilan xayrlashdik.

O’sha kunlari, aniqrog’i 2004 yil 26 yanvar kuni muallifning elektron pochtasiga “Odam Insonov” deb atalgan kimsadan quyidagi xat keldi. Uni o’zgarishsiz keltirmoqdamiz, unda yozilgan so’kish so’zlari uchun o’quvchimizdan uzr so’raymiz. Xat Courier New alifbosida yozilgan. Maqolani saytda chop etilganda va o’quvchimiz kompyuterida ochilganida muammolar bo’lmasligi uchun uni Times New Roman, ya’ni maqolamiz alifbosida keltirilmoqda. (U paytlar kaminaning elektron pochtasi turon_shuhrati@yahoo.com edi.)

From: “Odam Insonov” <akahon@rambler.ru> Add to Address Book Add Mobile Alert

Subject:
To: turon_shuhrati@yahoo.com

Date: Mon, 26 Jan 2004 15:12:00 +0300
Начало формы
Конец формы
Ov, san bratishka ko’p o’zingdan ketvossan. Ko’chada slishkom ko’p
odamlarni joniga tegvossan. Ko’tunu qisib yur bo’masa ishkallaring
ko’payadi.Yana bir ko’chada prapaganda qivotganini ko’rsam (orqangdan
odam qoygamman) amini chiqaraman jallap.
AJALING.

O’sha vaqtda – 2004 yilda Freedom House (Ozodlik Uyi)da haftaning payshanba kuni inson huquqlari himoyachilari bilan uchrashuv o’tkazilar edi. Unda bo’layotgan voqealarni muhokama qilar edik. Navbatdagi yig’ilishda kamina yuqorida keltirilgan tahdid xat nusxasini Fredom House Toshkent Lekin amalda hech qanday chora-tadbir ko’rilmadi va muallif keyingi yig’ilishlardan birida M.Severdan bu haqda so’raganida, undan mantiqli javob ololmadi. Keyinchalik M.Severning amaliy faoliyati va O’zR prezidenti I.Karimov bilan 2004 yil dekabrida uchrashib, uni qo’llab-quvvatlaganligi tufayli uning kimligi ma’lum bo’ldi. Shu sababli muallifga kelgan tahdid xat masalasi ham javobsiz qolgan edi … vakolotxonasining o’sha paytdagi direktori Myusha Sever xonimga berdi.

Muallifning demokratiya yo’lidagi faoliyatini elektron pochta orqali yuborilgan tahdid xat bilan to’xtatib bo’lmasligini tegishli kimsalar tushunishdi, shekilli. Tahdid xatdan 27 kun o’tgach – 2004 yil 22 fevral (yakshanba) kuni Toshkent shahar, Hamza tuman IIBsining Terrorizmga qarshi kurash bo’limi xodimlari kaminani Toshkentdagi Yangiobod bozorida tutib olib ketishdi. Ular muallifni 12 soat davomida baqirib-chaqirib so’roq qilishgani haqida [18] maqolada yozilgan.

3.5.2. MUALLIF FOYDALANGAN TO’RTTA INTERNET-KLUBNING YOPILISHI VA IKKITASIDA KOMPYUTER XIZMATIDAN FOYDALANISH TAQIQLANISHI TAFSILOTLARI

Muallif bugunga qadar 30 dan ortiq maqolalar, o’nga yaqin xabar va monitoring hisobotlarini kompyuterda terib, Internet saytlariga yuborgan va ularning aksar qismi saytlarda chop etilgan. Kaminaning hozircha shaxsiy kompyuteri yo’q. U Toshkentdagi internet-klubarda Microsoft Office Word dasturi bo’yicha matn terish uchun soatiga 400-500 so’m, Internetda ishlash uchun soatiga 600 so’mdan 900 so’mgacha to’lab, kompyuter va Internet xizmatidan foydalanmoqda. Lekin O’zbekistondagi politsiya rejimi kaminaga internet-klublarda kompyuter xizmatidan foydalanayotganida turli qarshiliklar va tazyiqlar qilmoqda.

2005 yil 12-13 may kunlari Andijonda qirg’in bo’lgach, Freedom House (Ozodlik uyi) Toshkentdagi vakolatxonasining Resurs markazi vaqtincha (“texnik sabablarga ko’ra”) yopildi. Shu sababli 2005 yil may-iyun oylarida Toshkent shahri, Shayxontohur tumani, Navoiy ko’chasi, 16-uyda (shu uyda O’zbekiston Milliy matbuot markazi ham joylashgan) faoliyat olib borayotgan internet-klubda kamina o’zining [19] hamda [20] maqolalarini kompyuterda terdi. Ular 2005 yil 20 may va 12 iyun kunlari www.centrasia.ru saytida chop etildi. Kamina keyingi borganida – 2005 yil iyun oxirida bu internet-klubning yopiq, xona ichi esa bo’m-bo’sh ekanligini ko’rdi… Bugungi kunda u xonada magazin joylashtirilgan.

Muallif 2005 yil iyul-dekabr oylarida o’zining [21]-[26] maqolalarini Freedom Housening Resurs markazidagi kompyuterda, hamda Toshkent shahridagi 3-4 ta internet-klublardagi kompyuterlarda terdi va saytlarda chop ettirdi. Kamina ulardan ba’zilarida 2-3 marta foydalangach, Toshkent shahri, Chilonzor tumani, Chilonzor ko’chasi, 7-uydagi va Yunusobod tumani, Yunusobod-11 mavzesi, Amir Temur ko’chasi, -uydagi internet-klublar yopildi, ya’ni ularning xonasi bo’m-bo’sh, eshigi esa qulflangan holda edi. (U paytlar muallif ushbu yopilgan internet-klublar haqida maqola yozish fikri bo’lmaganligi sababli ularning yopilgan kuni va oyini bloknotga yozib qo’ymagan edi.) Kamina 2006 yil 8 may kuni Chilonzor ko’chasi, 7-uydagi internet-klubga soat 15.00-larda bordi. Ichkarida 3-4 nafar kishi bor ekan. Ular kompyuterlarni ishga tushirish bilan band ekanliklarini aytishdi.

Ma’lumki, Freedom House Resurs markazi 2005 yil dekabr oyida oz kun ishladi, 2006 yil yanvar boshidan esa o’z faoliyatini to’xtatdi. Shu sababli kamina o’zining [26] maqolasini shahardagi bir nechta internet-klublarda, oxirgi qismini jumladan Toshkent shahri, Hamza tumani, Sholoxov ko’chasi, 115-uyda va Lisunov-1A mavzesi, 41A-uyda (bu Aviasozlar – sobiq Kadishev bozori yaqinida) joylashgan internet-klublarda kompyuterda terdi. [26] va [27] maqolalar www.uzbekcongress.com saytida 2006 yil 1 yanvar kuni chop etildi. Kamina keyingi maqolalarini, jumladan [26] maqolaning davomi bo’lmish va O’zbekistonda 2001-2006 yillarda ro’y bergan ko’pgina muhim siyosiy voqealarni qamrab oladigan tahliliy maqolani terishda davom etdi. 2006 yil fevral oyi boshlarida Sholoxov ko’chasi, 115-uydagi internet-klub yopib tashlandi. (Bu internet-klub 1-1,5 oylar o’tgach qayta ochildi va shu kunlarda o’z faoliyatini davom ettirmoqda. Kamina 2006 yil 7 may kuni u yerda ikki soat internetdan foydalandi.)

Muallif 2006 yil 11 fevral kuni Lisunov-1A mavzesi, 41A-uydagi internet-klubga kirdi. Lekin yosh xodim bundan buyon kaminaga bu yerda kompyuterda ishlashga ruxsat berilmasligini aytdi. Ushbu internet-klubning rahbari qo’shni xonada soat ustasi bo’lib ishlar ekan. Kamina unga murojaat qildi va taqiqlash sababini so’radi. U yaqinda qo’shni internet-klublardan biri (u Sholoxov ko’chasi, 115-uydagi klubni nazarda tutgan bo’lsa kerak) amaldorlar tomonidan yopib tashlanganligi aytib, “Bizning klubni ham yopib qo’yishlarini xohlamayman” dedi. Kamina uning familiyasini uch marta so’radi, u esa o’z familiyasini aytmasligini ta’kidladi. (Keyinroq – 2006 yil aprel oylarida bu internet-klubni ham yopib tashlashdi. Kamina 2006 yil 7 may kuni u yerga borgandi, xona ichida birorta kompyuter yo’q, soat ustasining joyi ham bo’m-bo’sh edi. Muallifdan boshqalar ham, ayniqsa yoshlar politsiya rejimi taqiqlagan ba’zi bir saytlarni o’qishgan bo’lsalar kerak …)

Muallif u yerdan chiqib, Sholoxov ko’chasi, 116-uydagi “Tornado” nomli internet-klubga bordi. Kompyuterda boshqa saytlar qatori www.freeuzbekistan.com saytini ochib o’qiy boshlagan edi, monitordagi matn birdaniga yo’q bo’ldi. Kamina yana bir marta terib, shu saytni ochdi. Shunda internet-klubning 20-yoshlardagi xodimi kelib: “Siz taqiqlangan saytni ochib o’qiyapsiz. Bu bizda mumkin emas” dedi (u va yana bir-ikki “kimsa” qo’shni xonada kamina foydalanayotgan kompyuterni nazorat qilayotganligi bilindi). Kamina undan bu gaplarni asoslab berishni yoki shu sayt taqiqlanganligi haqida hujjatni ko’rsatishni so’radi. U o’z rahbariga murojaat qilishim mumkinligini aytdi. 30-35 yoshlardagi rahbari ham bunday saytlarni ko’rish mumkin emasligini aytdi, lekin bunga birorta dalil yoki hujjat ko’rsata olmadi. Kamina uning familiyasini so’radi. U: “Gafurov” deb javob berdi va “Yaqinda qo’shni internet-klubni shu bahonada yopib qo’yishdi. Bizning internet-klubni ham yopib qo’yishlarini istamayman. Xohlagan idoraga borib shikoyat qilishingiz mumkin” deb qo’shib qo’ydi (barcha savol-javoblar rus tilida bo’ldi, chunki ular rus tilida so’zlashuvchi kishilar edi).

Muallif yaqin joyda – Lisunov-2 mavzesi, 45-uyda joylashgan internet-klubga ham kirdi. Lekin u yer juda tiqilinch bo’lib, devorga quyidagi e’lon ilib qo’yilgan ekan: “Skachivaniye iz Interneta zapreshayetsya” (“Internetdan ko’chirib olish taqiqlanadi”). Kamina noiloj boshqa tumandagi internet-klubga jo’nab ketdi. (Muallif 2006 yil 7 may kuni shu internet-klubga kirib, o’sha taqiqlovchi e’lon hali ham devorda ilingan ekanligini ko’rdi. U bu taqiqlashning sababini so’radi. Klub xodimi: “Qanday axborotlarni Internetdan olmoqchisiz?” deb savolimga savol bilan javob berdi. Kamina: “Qiziq ekansiz. Internetdan o’zimga kerakli axborotni olamanda. Sizga har birini tushuntirib o’tiramanmi?! Siz savolimga javob bersangiz” dedi. Klub xodimi: “Internetdan katta hajmdagi axborotlar olishni taqiqlaganmiz”, dedi. Kamina: “Shu gapni aniq, tushunarli qilib yozib qo’ysangiz bo’lmaydimi?” deb so’radi. U esa: “Skachivaniye so’zini kerakli odamlar o’zlari tushunib oladilar” dedi. Ushbu taqiqlovchi e’longa asosan, kliyent Internetdan olgan birorta axborotini ular chop etmasliklari ham mumkin.

Shu bandda 2,5 milliondan ortiq kishi yashaydigan Toshkentdek ulkan shahardagi internet-klublarga va ular xizmatidan foydalanayotgan kaminaga o’xshagan fuqarolarga nisbatan bo’layotgan tazyiqlar haqidagi ba’zi bir voqealarni yozdik.. Endi O’zbekistondagi viloyat markazlaridagi, ayniqsa tumanlar markazlaridagi internet-klublar va ular xizmatidan foydalanib, taqiqlangan internet-saytlarni ochmoqchi bo’lgan fuqarolarga nisbatan munosabatni ko’z oldingizga keltirishingiz mumkin.

3.5.3. MUXOLIFAT VAKILLARINING KOMPYUTERIGA VA DISKETLARIGA “KIMLARDIR” VIRUSLAR KIRITAYOTGANLIGIGA DOIR BA’ZI BIR FAKTLAR

Muallif 2006 yil 22 fevral kuni sobiq diplomat, siyosatshunos Toshpo’lat Yo’ldoshev bilan uchrashib, bir soatdan ziyodroq suhbatlashdi. Suhbat oxirrog’ida undan elektron pochta manzilini berishni so’radi va unga kamina o’z maqolalarini jo’natmoqchi ekanligini aytdi. Toshpo’lat aka chuqur xo’rsinib, “Mening kompyuterimga, pochtamga ko’p marta viruslar yuborishib, juda jonimga tegishdi. Shu sababli hozir elektron pochta manzilimni hech kimga bermayapman” dedi. Fuqaroning elektron pochtasiga viruslar yuborish mumkinligi haqida maqolamizning 4-bandida yozilgan.

Muallifning hozircha shaxsiy kompyuteri yo’q va u internet-klublarga borib, pul to’lab kompyuter xizmatidan foydalanmoqda. Toshkentdagi ko’pgina internet-klublarda kliyent foydalanayotgan kompyuterda disketni o’qish mexanizmi yo’q (ataylab qo’yishmagan). Kliyent bevosita internet-klub xodimiga murojaat qilishga majbur va u o’zining boshqaruv kompyuterida disketingizni ochib, siz aytgan faylni siz foydalanayotgan kompyuterga o’tkazib beradi. Xuddi shunday kliyent biror faylni (matnni) tayyorlab bo’lgach, o’z disketiga yozib olishi uchun yana internet-klub xodimiga murojaat qilishi kerak va u o’z kompyuteri orqali disketga yozdirib beradi.

Kamina 2004 yildan 2005 yil oxirigacha internet-klublarda foydalanganda, o’z disketlariga yozdirib yurar edi va biror marta virus muammosi bo’lmagan edi.. Ammo 2005 yil oxiridan boshlab internet-klublarda muallif disketlariga faylni yozish chog’ida virusni qo’shib yozib bera boshlashdi. Afsuski, virus kiritilganligini o’sha zahotiyoq aniqlash qiyin. Chunki kamina disketga ishning oxirida yozib oladi va disketni faqat internet-klub xodimi kompyuteridagina ochib tekshirishingiz mumkin. U faylni disketga yozilganligini, ya’ni nomi borligini ko’rsatadi va yopadi. Chunki uning boshqa ishlari va kliyentlari bor. Shu sababni ro’kach qilib, sizning ishingiz bilan ko’proq shug’ullana olmaydi, shug’ullanmaydi ham.

Natijada disketda virus borligini internet-klubga boshqa kuni borganingizda ma’lum bo’ladi. Bugungi kunda muallif o’z sumkasida to’rtta disket olib yuribdi. Ularning to’rtalasiga ham virus kiritilgan. Har bir disketda esa o’rtacha 10-12 ta fayl (matn) bor. Endi ularni kompyuterda ochib o’qish imkoniyati yo’q.

Albatta, muallif bu vaziyatdan chiqish yo’lini izlamoqda. Shunday yo’llardan biri – shaxsiy kompyuter sotib olish va ham qimmatli bo’lgan, ham nonko’rlarcha qilinayotgan internet-klub xizmatidan voz kechishdir.

3.5.4. MUALLIFNING ELEKTRON POCHTASI ORQALI BO’LAYOTGAN YOZISHMALARIGA “KIMLARDIR” ARALASHAYOTGANLIGIGA DOIR BA’ZI BIR FAKTLAR

Muallif 2006 yil 13 yanvar kuni soat 12:58 da o’zi uchun notanish bo’lgan Irina Ternovadan (“Irina Ternova” irina_ternova@hotmail.com) ingliz tilida yozilgan quyidagi xatni oldi (o’zbek tiliga kamina o’girgan).

“Dear Shuhrat,
I found you article on Internet. I am interested in the real political situation inm Uzbekistan.
Could you please provide me with more information, also Im interested in ХДП Узбекистан /
Thank you in advance!
Best regards, Irina”

“Qadrli Shuhrat.
Men sizning maqolangizni Internetda topdim.
Meni O’zbekistondagi aniq (real) siyosiy vaziyat qiziqtirmoqda.
Bu haqda menga axborot bera olasizmi, meni shuningdek O’zbekiston XDP (O’zbekiston Xalq demokratik partiyasi, A.Sh.) qiziqtiradi.
Oldindan sizga minnatdorchilik bildiraman!
Samimiy salom bilan Irina”

Muallif 2005 yil fevral oyida O’zbekistonda rasman ro’yxatga olingan oltita siyosiy partiya va bitta “yashirin” partiya haqida kattagina tahliliy maqola [27]ni yozgan edi. Kamina dastlab shu maqolani Irinaga jo’natib yuborishga qaror qildi (agar ushbu maqoladagi ma’lumotlar yetarli bo’lmasa, yana xat yozar, degan fikr bor edi). Kamina o’z electron pochtasi orqali maqolani ilova xat bilan jo’natdi. Qanchadir vaqt o’tgach xat va maqola Irinaga yetib bormaganligi haqida muallif pochtasiga ma’lumot keldi.

Ikki kun o’tgach – 2006 yil 15 yanvarda Irinadan yana xat keldi.

“Dear Shuhrat, please help me, I im writing a repport on Uzbekistan political situation, and I cant find additional information on National Resistance Committee of Uzbekistan …
I would be very thankfull if u could reply, thank you again for your attention.
Kind regards, Irina”

“Qadrli Shuhrat, marhamat qilib menga yordam bersangiz, men O’zbekistondagi siyosiy vaziyatga doir hisobot yozayapman va men O’zbekistondagi Milliy Qarshilik Qo’mitasi haqida qo’shimcha axborot topa olmayapman …
Agar siz javob bersangiz, men juda minnatdor bo’lardim.
E’tiboringiz uchun sizga yana bir marta rahmat.
Samimiy salom bilan Irina”

Kamina yana yangitdan xatni 14 va 15 yanvar kunlari rus tilida yozdi va [27] maqolani ilova qilib, Irinaning elektron pochtasiga ikki marta jo’natdi. Muallifning 15 yanvardagi xatini keltirib o’tish o’rinlidir (unin o’zbek tilidagi matni ham keltirilmoqda).

Date:
Tue, 17 Jan 2006 04:03:27 -0800 (PST)
From:
“shuhrat axmadjonov” <shuhrat_ax1@yahoo.com> Add to Address Book Add Mobile Alert
Yahoo! DomainKeys has confirmed that this message was sent by yahoo.com. Learn more

Subject: O politicheskix partiyax Uzbekistana
To: “Irina Ternova” <irina_ternova@hotmail.com>, shuhrat_ax1@yahoo.com, shuhrat1954@yahoo.com


Uvajayemaya Irina!
Ya poluchil oba Vashi pisma. Mnoyu v fevrale 2005 goda bil napisan statya o pro pravitelstvennix partiyax Uzbekistana. Etu statyu Vam otpravlyayu. Tri iz 4 chastey statyi bil napechatan 23, 24 i 25 fevralya 2005 goda na sayte www.centrasia.ru. Pochemuto 4-yu chast ne napechatali. Poetomu ya otpravlyayu Vam vsyu statyu.
Da, eta statya takje bila opublikovana na sayte www.uzbekcongress.org na stranise russkogo yazika v vewrale 2005 goda. Ya etu statyu vchera otpravil Vam, no pochemuto do Vas ne doshla (vidimo, eto zasluga nashix spesslujb). Segodnya otpravlyayu povtorno.
Esli mojno napishite o sebe bolee podrobno.
S uvajeniyem Shuhrat.
17 yanvarya 2006 goda. Tashkent, 17.00 chasov.

“Hurmatli Irina!
Men sizning ikkala xatingizni ham oldim. Men 2005 yil fevralida O’zbekistondagi hukumat partiyalari haqida maqola yozgan edim. Shu maqolani Sizga jo’natayapman. Maqola 4 qismdan iborat bo’lib, undan 3 qismi www.centrasia.ru saytida 2005 yil 23, 24 va 25 fevral kunlari chop etildi. Negadir 4-qismini chop etishmadi. Shu sababli men Sizga maqolani to’liqsincha jo’natmoqdaman.

Ha, ushbu maqola www.uzbekcongress.org saytining rus tilidagi sahifasida 2005 yil fevralida chop etilgan edi. Men kecha bu maqolani Sizga yubordim, lekin negadir u Sizgacha yetib bormabdi (aftidan, bu bizning maxsus xizmat organlarining ishidir). Bugun uni qaytadan jo’natmoqdaman.
Iloji bo’lsa o’zingiz haqingizda batafsilroq yozib yuborsangiz.
Hurmat bilan Shuhrat.
2006 yil 17 yanvar. Toshkent, soat 17.00.”

Ikki kun o’tgach muallif pochtasiga quyidagi xabar keldi (uni o’zgarishsiz keltirmoqdamiz, faqat muhim joylarini o’zbek tiliga tarjimasini ham yozmoqdamiz). E’tibor bering: javob ikki kun (!) o’tgach kelmoqda.

From: postmaster@hotmail.com Add to Address Book Add Mobile Alert

To: shuhrat_ax1@yahoo.com

Date: Tue, 17 Jan 2006 04:03:33 -0800
Subject: Delivery Status Notification (Failure) (Ish ahvoliga doir bildirgini yetkazmoqdamiz (Muvaffaqiyatsizlik))
This is an automatically generated Delivery Status Notification (Bu avtomatik ravishda kelib chiqqan ish ahvoliga doir bildirgini yetkazmoqdamiz).

Delivery to the following recipients failed (Quyidagi oluvchi uchun yetkazib berish muvaffaqiyatsiz bo’ldi).
irina_ternova@hotmail.com
Message/delivery-status
Reporting-MTA: dns;bay0-mc9-f9.bay0.hotmail.com
Received-From-MTA: dns;web35906.mail.mud.yahoo.com
Arrival-Date: Tue, 17 Jan 2006 04:03:28 -0800

Final-Recipient: rfc822; irina_ternova@hotmail.com
Action: failed
Status: 5.2.2
Diagnostic-Code: smtp;552 5.2.2 This message is larger than the current system limit or the recipient's mailbox is full. Create a shorter message body or remove attachments and try sending it again. (Bu xabar kattadir, bundan tashqari tizim oqimi chegaralangan, yoki oluvchining pochtasi to’lgan. Kishiga xabar yuboring yoki mahkamlangan (faylni) olib tashlang va qaytadan yuborishga harakat qiling).

Bir qaraganda, bunday vaziyatga Irinaning to’lgan pochtasi aybdorday ko’rinadi. Atayin xat yozgan va javobini kutayotgan kishi – Irinaning pochtasi to’lishi mumkinmi? U har kuni ko’plab tanish-bilishlaridan va do’stlaridan xatlar oladi-ku. Bu yerda boshqa sabablar bor, deyish mumkin.

Irina Ternova yoki boshqa fuqaro pochtasiga navbatdagi elektron xatning sig’maydigan qilish yo’llari ko’p. Shunday yo’llardan bittasini bayon etaylik. Siz yozgan xatga maxsus xizmat organlaridagi kimsa katta hajmdagi faylni, axborotni qo’shadi (masalan, bir necha katta rangli manzarali surat). Qarabsizki, xat bilan qo’shib yuborilgan keraksiz katta fayl tufayli tegishli manzildagi fuqaro (masalan, Irina) elektron pochtasiga xatingiz sig’maydi va sizga yuqorida keltirilgan mazmundagi moderatorning javob xati keladi. Bu holni soddaroq qilib tushuntirish ham mumkin: agar siz birorta sichqonni tutib, uning dumiga g’alvir bog’lasangiz, bechora sichqon o’z iniga sig’may qoladi!

Demak, maxsus xizmat organlari va ularning gumashtalari (xakerlari) fuqarolarning Internetdagi o’zaro xat-xabarlar yozishmalariga aralashishlari, chirkin va pastkashlik bilan olib borayotgan “o’yinlari”ga qarshi biz – demokratlar ba’zi bir ehtiyot choralar ko’rmog’imiz kerak. Endi shu masalalarni yoritishga o’tsak.

4. DEMOKRATLAR FOYDALANAYOTGAN ALOQA VOSITALARINING XAVFSIZLIGI MUAMMOLARI VA BU BORADA MUTAXASSISLARNING TAVSIYALARI

2005 yil kuzida Qirg’iziston poytaxti – Beshkek shahrida Markaziy Osiyo mamlakatlarida inson huquqlarini himoya qiluvchilar xavfsizligini ta’minlash masalalariga bag’ishlangan trening (inglizcha training tayyorgarlik, (amaliy) o’qitish, ta’lim berish, mashq qilish) bo’lib o’tdi. Tashkilotchilar trening qatnashchilarining har biriga E.Egurrenning rus tilidagi “Inson huquqlari himoyachilari uchun xavfsizlik bo’yicha qo’llanma” kitobi berildi ([29] ga qarang). Kitobning 12-bo’limi “Xavfsiz aloqa va informatsion texnologiyalar” deb atalgan va kompyuter hamda Internetga bag’ishlangan. Bu bo’limda mutaxassislar kompyuter va Internetdagi shaxsiy yozishmalar, axborotlar hamda dasturlardan foydalanish muammolarini yaxshi tahlil etishgan va muhim tavsiyalar berishgan. Kamina kitobning 12-bo’limidagi eng kerakli qismlarini o’zbek tiliga o’girdi va quyida izohlarsiz keltirmoqda.

Demokratlarimiz bunda yozilgan ma’lumotlarni bilsalar va ular tavsiyalariga amal qilsalar, o’zlarining ham, safdoshlarining ham xavfsizligini tayminlaydilar. Shuningdek O’zbekistondagi politsiya rejimi bilan borayotgan informatsion kurashda demokratiya, ya’ni demokratlar yengib chiqishiga, g’alaba qozonishiga asos soladilar.

4.1. INTERNETDAN FOYDALANISH BILAN BOG’LIQ XAVFSIZLIK MUAMMOLARI

“Sizning xat-xabarlaringiz kompyuteringizdan oluvchining kompyuteriga bevosita jo’natilmaydi. U bir necha o’zaro bog’liq aloqa tugunlari orqali o’tadi va o’tish paytida o’zi haqida ma’lumot qoldiradi. Bu axborotlarni (mamlakatdan/mamlakatga chiqish/kirish paytidagina emas), barcha yo’li davomida uni olish (unga kirish) mumkin.

Siz matnni tera boshlaganingizda kimdir sizning yelkangiz osha qarashi mumkin. Bu ayniqsa Internet-kafeda muhimdir. Agar sizda Internet bilan aloqa bo’lsa, idorangizdagi har qanday kishi sizning pochtangizga kirishi (foydalanishi) imkoniyatiga egadir. Sizning tizim (sistema) boshqaruvchingiz hamma pochtalarga kirishda alohida imtiyozlarga ega bo’lishi mumkin.

Sizning Internet provaydiringiz (ISP – Internet Service Provider, inglizcha provider – ta’minlovchi, A.Sh.) pochtangizga kirish imkoniyatiga egadir va unga ta’sir o’tkaza oladigan har qanday kishi sizning barcha elektron yozishmlaringizdan nusxalarni unga yuborishga yoki sizning jo’natmalaringizning bir qismini to’sishga (blokirovka qilishga) majbur etish uchun provayderingizga tazyiq o’tkazishi mumkin.

Sizning xat-xabarlaringiz Internet orqali o’tayotganida yuzlab tahlikali yot odamlar (sub’ektlar) orqali o’tadi. Xat-xabarlar o’tish paytida xakerlar sizning aloqa yo’llaringizga (kommunikasiyalaringizga) kira olishi mumkin. Sizning xat-xabarlaringizni qabul qilib oluvchining Internet-aloqa provayderi, tarmog’i va ofisi ham o’zining zaif joylariga ega bo’lishi mumkin” [29, 100-b.]

4.2. INTERNET XAVFSIZLIGINING ASOSIY QOIDALARI

“Troya otlari”, yoki “troyaliklar” kabi viruslar (lotincha virus – zahar, A.Sh.) va boshqa aldam-qaldam dasturlar har tomondan paydo bo’lishi mumkin; hatto do’stlaringiz o’z kompyuterlaridan ongsiz (g’ayriixtiyoriy) ravishda sizga viruslar yuborishlari mumkin. Ishonchli antivirusli dasturlardan foydalaning va ularni avtomatik tartibda (rejimda) yangilab turing. Yangi viruslar doimo yaratilmoqda va aniqlanmoqda, shuning uchun www.vil.nai.com veb-saytidagi Viruslar haqidagi axborot kutubxonasi (Virus Information Library)ga muntazam kirib turing va yangi viruslardan himoyalanish uchun yangi dasturlarni yuklang.

Odatda viruslar elektron pochta orqali yuqtiriladi, shuning uchun xavfsiz aloqa qoidalariga rioya qiling (quyiga qarang). Viruslar – bu mustaqil ko’payish uchun mo’ljallangan bir martalik dasturlardir, ular zararli va zararsiz bo’lishlari mumkin. “Troyaliklar” – bu uchinchi tomon (yoki yana kimlardir) sizning kopyuteringizga kira olishga mo’ljallangan dasturlardir.

Yaxshi brandmauerlar (tarmoqlararo himoyaning apparat-dasturli vositasi) sizni xakerlar uchun ko’rinmaydigan bo’lishingizga yordam berishlari mumkin va sizning tizimingizga begona shaxslar aralashishining oldini oladi. Bu sizning kompyuteringizdan faqat maxsus ruxsat berilgan xodimlargina Internetga chiqishlarini kafolatlaydi va “troyaliklar” kabi dasturlar axborot yuborishlariga yoki sizning kompyuteringizga xakerlar kirishi mumkin bo’lgan “panadagi (qora) yo’l”ni ochishiga imkon bermaydi.

“Klaviaturani qayd etish” (nemischa klaviatur < lotincha clavis kalit – klavishli va turli xil mexanizmlardagi (yozuv mashinkalarida, harf terish mashinalarida va hokazo) klavishlarning jami [9, 300-b.], A.Sh.) tizimi sizning klaviaturadagi har qanday harakatlaringizdan xabardor qilib turadi. Bu dasturlar siz (uyda, ishxonada, A.Sh.) bo’lmaganingizda birorta kimsa tomonidan kiritiladi, yoki sizning tizimingizga Internet orqali virus yoki “troyalik” yordamida tushadi. “Klaviaturani qayd etish” tizimi sizning klaviaturadagi har qanday harakatingizdan xabardor bo’ladi va sizning ishingiz haqida, odatda, Internet orqali xabar beradi. Himoya parollarini (fransuzcha parol so’z, nutq – harbiy xizmatda yoki yashirin tashkilotlarda o’z kishilarini tanish uchun uchrashganda aytiladigan va oldindan belgilab qo’yiladigan shartli maxfiy so’z [9, 477-b.; 30, 574-b.]) o’rnatish, xabarlarni xavfsiz jo’natish tajribasi qoidalariga rioya qilish, antivirus dasturlarini qo’llash va parolni kiritishning sichqoncha orqali boshqaruvidan foydalanish yordamida bu dasturlar bilan kurashish mumkin. “Klaviaturani qayd etish” tizimining ta’sirini kesish uchun sizni Internetdan jismonan uzish bilan, odatda, siz kompyuterda ishlamayotgan paytingizda telefon aloqangizni oddiy o’chirish bilan ham erishish mumkin.

Pochta manzili “soxta” (qalbaki) bo’lishi mumkin, ya’ni haqiqiy egasidan boshqa yana kimdir undan foydalanishi mumkin. Buni provayder tarmog’ini buzib ochish va o’zganing kompyuteriga va paroliga kira olish yo’li bilan, yoki aniq birorta kishining manziliga o’xshash manzildan foydalanish yo’li bilan amalga oshirish mumkin. Masalan, siz “l” harfining quyi registrini (lotincha registrum – kiritilgan, yozilgan [9, 547-b.], A.Sh.) “1” raqami bilan almashtirish orqali o’xshash manzil hosil qilishingiz mumkin, va ko’pchilik odamlar farqini payqamaydilar. Kalaka bo’lishdan saqlanish uchun, ma’no hosil qiladigan so’zlar yig’indisidan foydalaning va manzilning faqat haqiqiy egasigina javob berishi mumkin bo’lgan savollarni takror-takror ravishda bering. Axborotni har qanday shubhali talab qilayotganida boshqa aloqa vositalari orqali tekshirish yo’li bilan tasdiqlashini iltimos qiling.

WWW-serverga sizning murojaatingiz tez qarab chiqish bo’yicha o’z sahifalaringizga birortasining qarab qo’yishiga imkon bermang va har safar Internetga ulanganingizdan so’ng sizning kesh-xotirangizni o’chirib tashlang. Internet Explorerda (explorer – tekshiruvchi, tadqiq etuvchi, A.Sh.) Tools (Servic) menyusini, so’ngra Options (Sozlash)ni tanlang. Netscape Navigator da Edit(Tuzatish), so’ngra Preprences (Parametrlar)ga o’ting. Siz usbu menyulardan har qandayeda bo’lsangizda, sizning barcha o’tmish ishlaringizni Internetdan chiqishning hamma yo’llarini o’chirib tashlang va kesh-xotirangizni tozalang. Yodda tuting, sizning barcha xatcho’p (zakladka)laringizni ham o’chirmoq kerak. Tez qarab chiqadigan sahifangizda siz kesh-fayllar orqali kirgan saytlar haqidagi yozuvlar saqlanadi, shuning uchun sizning tizimingizdagi qaysi fayllar yo’qotilishi kerakligini aniqlashtiring.

128-bitli kodlashni (fransuzcha code – qonunlar majmui, A.Sh.) qo’llab-quvvatlash uchun tez qaraladigan hamma veb-tizimlarni yangilang. Bu siz veb-tarmoq orqali yuborishni xohlagan har qanday axborotni, jumladan parol va maxsus shakllar ko’rinishidagi boshqa maxfiy axborotlarni, xavfsizligiga yordam beradi. Hamma dasturlar ta’minoti uchun, ayniqsa Microsoft Office, Microsoft Internet Explorer va Netscape kabi paketlar uchun, eng yangi xavfsizlik pachilarini (tayyorlovchining o’z dastur mahsulotlarida topgan xatolarni tuzatuvchi dasturlar – Tarjimon izohi) o’rnating.

Uncha ahamiyati bo’lmagan (ikkinchi darajali) veb-sahifalarni tez qarash uchun maxfiy axborotlar saqlanadigan kompyuterdan foydalanmang.” [29, 100-101-b.]

4.3. ELEKTRON POCHTA BILAN XAVFSIZ ISHLASHNING ASOSIY QOIDALARI

“Siz, sizning do’stlaringiz va kasbdoshlaringiz amal qilishi kerak bo’lgan pochta bilan xavfsiz ishlashning asosiy qoidalari quyida keltirilgan. Agar ular elektron pochtadan xavfsiz foydalanish amaliyotiga rioya qilmasalar, ular xabarlarini o’qimasligingiz haqida bildiring.

1. HECH QACHON o’zingiz bilmagan kishilardan kelgan pochtani ochmang.

2. HECH QACHON o’zingiz bilmagan odamlardan yoki uning muallifi bo’lgan kishini siz tanimasangiz, pochtasini yubormang. “Yaxshilik haqida o’ylang” belgisi bilan tarqatiladigan hamma xatlarning virusi bo’lishi mumkin. Ularni o’z do’stlaringiz va hamkasblaringizga yuborish bilan siz ularning kompyuteriga viruslarni kiritishingiz mumkin. Agar ularning juda rahmdilligi sizga yoqsa, xabarni yangidan tering va uni o’zingiz jo’nating. Agar xabarni terish siz sarflaydigan vaqtga arzimasa, ehtimol, bu unchalik muhim xabar emas.

3. Agar ilovalar tarkibini bilmasangiz va ularning xavfsiz ekanligiga ishonchingiz bo’lmasa, ularni HECH QACHON yuklamang va ochmang. Kompyuter dasturingizdagi avtomatik yuklash opsiyasini uzib qo’ying. Ko’pgina viruslar va “troyaliklar” “qurtlar” ko’rinishida o’z-o’zidan tarqaladilar, va hozirgi zamon “qurtlari”ni ko’pincha siz bilmagan odamlar yuborishadi. Aqlli “qurtlar” sizning manzil kitobingizni skaner qiladi, ayniqsa siz Microsoft Outlook yoki Outlook Express va oddiy jo’natuvchidan olingan odatdagi ilovalar bilan niqoblangandir. Siz o’z hamkasblaringizga jo’natadigan ilovalarni viruslardan ozod etish (tozalash) bilan bog’liq muammolarni PGP-pochtani ilovalar va ilovalarsiz imzolanishi – PGP muammoni bartaraf eta oladi (PGP-axborotni kodlash dasturi, quyidagi “Kodlash” bo’limi – 4.4-bandga qarang).

4. O’z pochtangizni jo’natayotganingizda HTML, MIME yoki RTF formatlardan FOYDALANMANG, faqat oddiy matndan foydalaning. Kengaytirilgan xatlar ichiga o’rnatilgan dasturlarga ega bo’lib, ular sizning kompyuter fayllaringizga ziyon yetkazishi mumkin.

5. Outlook yoki Outlook Express dasturlaridan foydalanganingizda ekranda dastlabki qarab chiqish opsiyalarini o’chirib qo’ying.

6. Har safar imkoniyat bo’lganidan o’z pochtangizni shifrlang. Shifrlanmagan pochta ochiq xatga (otkritkaga) o’xshaydi, uni ko’rgan yoki undan foydalanish imkoni bo’lgan har bir kishi o’qib chiqishi mumkin. Shifrlangan pochta – bu konvertga ishonchli ravishda berkitilgan xatdir.

7. Mavzu nomida birorta ahamiyatli narsadan foydalaning, toki o’quvchi xabarda nima haqda so’z borishini bilsin. Do’stlaringizga va hamkasblaringizga ayting, xabar haqiqatdan ulardan kelganligini siz bilishingiz uchun mavzu sarlavhasida ular o’z shaxsiga doir biror narsa yozishsin. Aks holda, kimdir ular nomidan xabar yoki “troyalik”ni jo’natishi mumkin, ehtimol, sizni ham qo’shib, u kasal yuqtirilgan dasturni ularning manzil kitobidagi barcha manzillarga, jumladan sizga ham tarqatgan. Shunday bo’lsada, shifrlangan pochta xabarida maxfiy ma’lumotlarni oshkor qiladigan sarlavhalardan foydalanmang. Yodda tuting, xabar mavzusi shifrlanmaydi va shifrlangan xat xususiyatini oshkor etilishiga, bu esa o’z navbatida, tajovuzkorlik (agressiya) harakati o’tkazilishiga olib kelishi mumkin. “Hisobot”, “maxfiy”, “shaxsiy” kabi xabarlarni, kimlargadir ma’lum darajada ahamiyat kasb etishini ko’rsatuvchi boshqa belgilar bilan “qiziqarli” mavzulardagi pochta xabarlarini ko’pgina xakerlik dasturlari hozirgi vaqtda avtomatik skaner qiladi va nusxa oladi.

8. HECH QACHON “To” yoki “CC” satrida ko’rsatilgan manzil egalaridan katta guruhiga pochta yubormang. Yaxshisi xabarni o’zingizga jo’nating va boshqa hammasini “bcc” satriga kiriting. Bu yaxshi muomala belgisidir, shuningdek maxfiylikni saqlashning yaxshi usuli hamdir.
Aks holda, siz MENING pochta manzilimni MEN bilmaydigan odamlarga yuborayapsiz; bu noto’g’ri, yomon va haqoratomuz amaliyotdir, qaysiki yomon oqibatlarga olib keladigan va xavf-xatar tug’diradigan vaziyatga imkon beradi.

9. HECH QACHON spamga (yelpig’ichga o’xshatib tarqatiladigan reklama axboroti), hatto yuboriladiganlar ro’yxatidan o’zingizni chiqarib tashlashni iltimos qilib javob yozmang. Spam serverlari (inglizcha spume – ko’pik; server – tennisda va boshqa o’yinlarda to’pni o’yinga kiritadigan o’yinchi [9, 582-b.]) juda ko’p manzillarga xabarlar tarqatishadi, va bulardan qaysi birlari “faol” ekanligini ular hech qachon bilmaydilar (sizning elektron manzilingizdan faol foydalanayotgan kimsa nazarda tutilmoqda). Xabarlaringizni olgach, server sizni “faol” foydalanuvchi sifatida qabul qiladi va, natijada, siz avvalgidan ham yanada ko’proq spam olishingiz mumkin.

10. Agar iloji bo’lsa, boshqa kompyuterlarga ulanmagan, odatdagi pochta xabarlarini oladigan va ma’lumotli fayllar saqlanadigan alohida kompyuterga ega bo’ling.” [29, 101-102-b.]

4.4. KODLASH: SAVOLLAR VA JAVOBLAR

Ko’pgina kitoblarda va maqolalarda, jumladan [29] maqolada “pravozashitnik” so’zi ko’p marta qo’llanilgan. Uning o’zbek tilidagi to’liq tarjimasi “inson huquqlari himoyachisi” deb yoziladi. Bu iborani qisqacha qilib InHHim desak, ya’ni inhhim deb yozsak yaxshi bo’lardi. Ya’ni rus tilidagi “pravozashitnik” so’zi o’rniga “inhhim” so’zidan foydalanishni muallif taklif etmoqda va maqolada shu iborani ishlatmoqda.

“Quyida eng ko’p beriladigan savollar va ularga javoblar ro’yxati keltirilgan. Barcha savollar bilan shuningdek www.privaterra.org veb-sayti orqali “Privaterra” nodavlat tashkilotiga murojaat qilishingizni so’raymiz.” [29, 103-b.]

4.4.1. KODLASHNING O’ZI NIMA?

“Javob. Kodlash – bu ma’lumotlarni maxfiy kodga almashtirish bo’lib, uni bu axborot mo’ljallangan shaxsdan boshqa hech kim topib o’qiy (rasshifrovka qila) olmaydi. Yetarli miqdorda vaqt va hisoblab chiqish qobiliyatlari (mutaxassislar, A.Sh.) bo’lganida barcha kodlangan xabarlarni o’qish mumkin, lekin bu ko’p vaqt va vositalar, zahiralar (resurslar) talab etishi mumkin. Oddiyroq qilib aytganda, kodlash – bu usuldir, uning yordamida o’z fayllaringizni va pochtangizni o’zga ko’zlardan himoya qilishingiz mumkin. Sizning fayllaringiz kodga aylanadi, u bir qaraganda ixtiyoriy harflar va raqamlar birikmasini ifodalab, uni ko’rib turganlarga tushunarsiz bo’ladi. Siz faylni kodlash uchun uni parol ko’rinishidagi kalit bilan “yopasiz”. Xabarni kodlash uchun o’z parolingizni ishlatib, uni ikkita kalit yordamida yopasiz. Xabar mo’ljallangan faqat o’sha shaxs o’z paroli yordamida uni ochishi mumkin.” [29, 103-b.]

4.4.2. INSON HUQUQLARI HIMOYACHILARI (INHHIMLAR), DEMOKRATLAR NIMA UCHUN KODLASHDAN FOYDALANMOQLARI KERAK?

“Javob. Hamma (kishilar, A.Sh.) kodlashdan foydalanmoqlari kerak, chunki raqamli aloqa vositalari avval boshdan maxfiylikni ta’minlamaydi. Bundan tashqari, inhimlar boshqa odamlardan ko’ra ko’proq xavf-xatarga yo’liqishadi va ularning fayllari hamda aloqa vositalari zaifroqdir. O’zlarini himoya qilish uchun ham, ular yordam qilmoqchi bo’lgan odamlarni himoya qilish uchun ham inhhimlar kodlashdan foydalanishlari naqadar muhimdir.

Raqamli texnologiya – bu inhhimlar foydalanayotgan boyliklardan biridir. U tez aloqani, yanada samaraliroq mehnatni ta’minlaydi va ular imkoniyatlarini kengaytiradi. Ammo o’zining barcha afzalliklariga qaramay, bu texnologiya shuningdek ma’lum bir xavf tug’diradi. Siz xavfsizlik qayishini kiyishingiz fakti, siz rulda bo’lganingizda har gal avariya kutayotganingizni hali bildirmaydi. Avtopoygalar kabi yanada xavfli vaziyatlarda avtomobilni boshqarganda, yanada ko’proq xavfsiz bo’lishingiz uchun qayishni taqishingizga sizni yanada ko’proq undaydi.

Inhhimlar ko’pincha ta’qib qilish (kuzatish) obektiga aylanadilar. Modomiki, amalda har bir kishi kodlanmagan xabarlarga kirish va ularni o’qish imkoniyatiga ega bo’lganligidan, deyarli muqarrar ravishda sizning kodlanmagan xabarlaringiz jo’natishning qaysidir bosqichida o’qib chiqiladi. Sizning xabarlaringizni muxoliflaringiz allaqachon nazorat qilayotganlari ehtimoldan holi emas, va siz bu haqda hech qachon bilmaysiz. Siz yordam bermoqchi bo’lgan odamlarning muxoliflari – bu sizning ham muxoliflaringizdir.” [29, 103-b.]

4.4.3. KODLASHDAN FOYDALANISH NOLEGALMI (YASHIRINMI)?

“Javob. Ba’zan. Jahonning ko’p mamlakatlarida kodlash butunlay legaldir (inglizcha legal – qonuniy, qonunlashtirilgan, A.Sh.). Masalan, Xitoyda tashkilotlar kodlashdan foydalanishga maxsus ruxsat olishi kerak, va siz bu mamlakatga kirayotganingizda ixcham kompyuteringizda foydalanayotgan kodlash texnologiyasini deklarasiyalashingiz (inglizcha declare – e’lon qilish, bildirish, A.Sh.) zarur. Singapur va Malayziya shunday qonunlarga egaki, kodlashdan foydalanmoqchi bo’lgan har bir kishi o’zining shaxsiy parollari haqida xabar berishi talab etiladi. Xuddi shunday qonunlar Hindistonda ham amal qilmoqda. Shuningdek boshqa istisnolar ham bor.
Elektron maxfiylash axborot markazi (EPIC – Electron police information centre, A.Sh.) “Enternational Survey of Encreption Police [Kodlash sohasida xalqaro siyosatni ko’rib chiqish (obzor qilish)]”ni taklif etadi, http://www2.epic.org/reports/crypto2000/ saytda jahonning ko’pchilik mamlakatlarida amal qilayotgan qonunlar muhokamasi olib boriladi. Bu ro’yxat oxirgi marta 2000 yilda yangilangan. Agar sizni bu sohada hozirgi kunlardagi ma’lumotlar qiziqtirsa, birorta aniq mamlakatda kodlashni qo’llashdan avval “Privaterra”da maslahatlashing.” [29, 103-b.]

ДАВОМИ БОР

Shuhratjon AHMADJONOV

(22-maqolam, 2006 yil 23 may) O’ZBEKISTON MAXSUS XIZMAT ORGANLARI VA INTERNETDAGI SHAXSIY YOZISHMALAR XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH


Ba’zi davlatlarda ijtimoiy turmush shunchalik oshkora hukmronki, hatto Maxfiy Politsiya – ochiqdan-ochiq va hamma joyda ko’rinib turadi. [1, 188-b.]
STANISLAV YEJE LES (1909-1966)

MUNDARIJA

Muqaddima
1. Maxsus xizmat organlari jurnalist Alisher Taksanovga qarshi Internetda uyushtirgan fitnasi.
2. Fuqarolarning o’zaro shaxsiy yozishmalariga yot kimsalarning yoki maxsus xizmat organlaarining aralashishi qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligiga Abdulla Qodiriyning “Utkan kunlar” romanidan misol.
3. Jahonda Internetdagi so’z erkinligi darajasi va O’zbekistonda kompyuter, Internet hamda electron pochta sohasidagi tazyiqlarga doir ba’zi bir hayotiy misollar.
3.1. Internetdagi so’z erkinligi darajasiga oid “Chegara bilmas muxbirlar” xalqaro tashkilotining 2006 yilgi hisobotidan ayrim ma’lumotlar.
3.2. O’zbekistonda Internetni yalpi nazorat ostiga olishga harakat qilinayotganligiga misol: “SharqTELEKOM” yopiq aksionerlik jamiyati (YoAJ)ning FTP-servisiga qo’yilgan talablar bayoni.
3.3. “Onalar o’lim jazosiga va qiynoqlarga qarshi qo’mitasi”ning rahbari Tamara Chikunovaning www.freeuzbekistan.com sayti muharriri Valeriy Petrenkoga yozgan xati.
3.4. Jurnalist Rahimjon Zafarning Internetdagi tazyiqlarga doir fikrlari.
3.5. O’zbekiston maxsus xizmat organlari va ularning gumashtalari Internet va electron pochta sohasida muallifga nisbatan qilayotgan ayrim qarshiliklari.
3.5.1. Muallifga 2004 yil 26 yanvar kuni elektron pochta orqali “Odam Insonov” yuborgan tahdid xati tafsilotlari.
3.5.2. Muallif 2005-2006 yillarda foydalangan to’rtta internet-klubning yopilishi va ikkitasida kompyuter xizmatidan foydalanish taqiqlanishi tafsilotlari.
3.5.3. Muxolifat vakillarining kompyuteriga va disketlariga “kimlardir” viruslar kiritayotganligiga doir ba’zi bir fikrlar.
3.5.4. Muallifning elektron pochtasi orqali bo’layotgan yozishmalariga “kimlardir” aralashayotganliklariga doir ba’zi bir faktlar.
4. Demokratlar foydalanayotgan aloqa vositalarining xavfsizligi muammolari va bu borada mutaxassislarning tavsiyalari.
4.1. Internetdan foydalanish bilan bog’liq xavfsizlik muammolari.
4.2. Internet xavfsizligining asosiy qoidalari.
4.3. Elektron pochta bilan xavfsiz ishlashning asosiy qoidalari.
4.4. Kodlash: savollar va javoblar.
4.4.1. Kodlashning o’zi nima?
4.4.2. Inson huquqlari himoyachilari (inhhimlar), demokratlar nima uchun kodlashdan foydalanishlari kerak?
4.4.3. Kodlashdan foydalanish nolegalmi (yashirinmi)?
4.4.4. Bizning informatsion texnologiya (IT) tizimlarni xavfsizlantirish uchun nima qilmoq kerak?
4.4.5. Qaysi kodlash dasturi tanlashni qanday aniqlashtirsa bo’ladi?
4.4.6. Kodlashdan foydalanish mening kompyuterimni buzish xavfini yanada oshishiga olib kelmaydimi?
4.4.7. Nima uchun pochta va hujjatlarni doimo kodlash kerak?
4.4.8. Agar menda bradmauer bo’lsa, nima uchun o’z pochtamni kodlashim kerak?
4.4.9. Mening ofisimni hech kim buzayotgani yo’q, nega endi men maxfiy dasturiy ta’minotdan foydalanishim kerak?
4.4.10. Bizning Internetga kirish imkoniyatimiz yo’q va biz internet-kafe xizmatidan foydalanishga majburmiz . Begona kompyuterdan jo’natilayotgan pochtamizni qanday himoya qilsak bo’ladi?
4.4.11. Agar bizning fayllar va pochtani himoya qilish shunday muhim ekan, nega hamma buni qilmaydi?
4.4.12. Bizning prinsiplarimizdan biri – ochiqlikdir. Biz hukumat faoliyatining ko’proq shaffofligi haqida oshkora gapiramiz. Biz qanday qilib yashirin texnologiyalardan foydalanishimiz mumkin?
4.4.13. Biz maxfiylik va yashirinlikning barcha bayonnomalariga rioya qilmoqdamiz, lekin, shunga qaramay, axborotning chiqib ketishi davom etmoqda – nima gap?
4.5. Shifrlashdan foydalanish bo’yicha tavsiyalar.
4.6. Elektron pochta bilan ishlashda foydali odatlar.
4.7. Internet-klub (kafe)larda va boshqa joylarda kompyuterdan foydalanganda ehtiyotkorlikka doir umumiy mulohazalar.
5. Internetda va electron pochtada yozishmalar paytida tazyiqlar bo’layotganligi sababli muallifning o’z safdoshlariga murojaati.
Foydalanilgan adabiyotlar.

M U Q A D D I M A

Kompyuter, Internet va elektron pochta sohasidagi tazyiqlar va jahon mutaxassislari tavsiya etgan himoyalanish yo’llari, usullari haqidagi tahliliy maqolani [2] da muallif va’da qilgan edi. Shu maqola quyida keltirilmoqda.

1. MAXSUS XIZMAT ORGANLARI JURNALIST ALISHER TAKSANOVGA QARSHI INTERNETDA UYUSHTIRGAN FITNASI

O’zbekiston maxsus xizmat organlari ba’zi bir fuqarolarning o’zaro shaxsiy yozishmalari, suhbatlari, telefon so’zlashuvlari, Internet orqali yozishmalarini nazorat qilayotganliklari, hatto ig’vogorona harakatlar (provokatsiyalar) uyushtirayotganligi sir emas. Bu borada Toshkentda yashayotgan mustaqil jurnalist Alisher Taksanovga qarshi 2006 yil 4 aprel kuni uyushtirilgan fitnani misol qilib keltiraylik.

2006 yil 4 aprelga o’tar kechasi soat 00:48 minutda www.centrasia.ru saytida A.Taksanov nomidan [3] maqola chop etildi. E’tibor bering: [3] maqola oxirida A.Taksanovning Internetdagi shaxsiy electron pochtasi – alisher1966@yandex.ru yozilgan, ya’ni ushbu maqola shu electron pochta orqali jo’natilgan. Shundan 8,5 soat vaqt o’tgach, A.Taksanov o’shbu maqolani yozmaganligi va bu MXXning navbatdagi fitnasi ekanligi haqida [4] raddiya maqolani chop ettirdi. [4] maqolani to’liqsincha keltirib o’tish o’rinlidir.

“Raddiya. “Odil sud fuqarolari, yoki O’zbekistondan chiqish vizasini olish uchun qo’llanma” maqolani men yozgan emasman.

CentrAsiada 4 aprelda “Odil sud fuqarolari, yoki O’zbekistondan chiqish vizasini olish uchun qo’llanma” maqolasi Alisher Taksanov imzosi bilan chop etildi. Uni men yozmaganligimni bildiraman. Unda viza olish va mening muammolarim haqida yozilgan. Lekin ushbu maqolaning o’zini men yozgan emasman.

Bu maqola qayerdan va uning muallifi kimligini bilmayman, ammo bu MXX qo’llarining ishi ekanligiga ishonchim komil. U meni jurnalist etikasi (axloqi)ni buzganlikda tutib olishni, meni qilmagan ishim uchun jinoiy javobgarlikka tortishni xohlaydi.

Pogonlilardan qaysinisidir meni tuhmat va haqorat qilganlikda ayblashni xohlaydi, mana mayyor G.Mirsobirova haqida hech kim bilmaydigan (faqat Xudo biladigan) gaplarni yozgan. Men bu ayol haqida hech narsa bilmayman va uning haqida pora oladigan inson deb hech qachon yozgan emasman. Yana bildiraman: “Odil sud fuqarolari, yoki O’zbekistondan chiqish vizasini olish uchun qo’llanma” maqolasini men yozgan emasman.

Alisher Taksanov
alisher1966@yandex.ru” [4]

2. FUQAROLARNING O’ZARO SHAXSIY YOZISHMALARIGA YOT KIMSALARNING YOKI MAXSUS XIZMAT ORGANLARINING ARALASHISHI QANDAY OQIBATLARGA OLIB KELISHI MUMKINLIGIGA ABDULLA QODIRIYNING “OTKAN KUNLAR” ROMANIDAN MISOL

O’zbekiston fuqarolarining o’zaro shaxsiy yozishmalariga, jumladan bugungi kunda Internet orqali olib borilayotgan xat almashinuvlariga yot kishilarning, aniqrog’i maxsus xizmat organlarining ataylab aralashishi qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligiga buyuk tariximizdan bitta misol keltiraylik. Ulug’ yozuvchimiz Abdulla Qodiriyning “O’tkan kunlar” romani va undagi voqealarni eslaylik. 1970-yillar boshida suratga olingan “O’tkan kunlar” badiiy filmida romandagi voqealar sal o’zgartirilgan va qisqartirilgan, ya’ni anchagina epizodlar (ko’rinishlar) filmga kiritilmagan. Ta’kidlash lozimki, film juda yaxshi ishlangan!

“O’tkan kunlar” romani va filmi orasidagi farqlar borligi sababli maqolamizning ushbu bandi uchun zarur bo’lgan kitobdagi voqealarning muhim joylarini qisqacha eslatib o’tsak. Otabekning onasi O’zbek oyim va otasi Yusufbek hojining qistovi, qaynatasi Mirzakarim qutidor va qaynanasi Oftob oyim, shuningdek sevgilisi Kumushbibining roziligi bilan u 1849 yilda Toshkentda Zaynab ismli qizga uylanadi. Ikki nafar xotini bo’lgan Marg’ilonning o’ziga to’q, boyroq odamlaridan biri bo’lmish Homid xotinboz [5, 8-b.] Kumushbibini uchinchi xotin qilib olish niyati bor edi. Homid uzun bo’ylik, qora cho’tir yuzlik, chaqir ko’zlik, o’ttiz besh yoshlarda bo’lgan ko’rimsiz bir kishi edi [5, 8-b.]. Aslida u 19-asr maxsus xizmat organlarining ayg’oqchisi, xufiyasi, birovlar ustidan maxfiy ma’lumot, xabar yetkazib beruvchi, battol odamdir. Homid xotinbozning ushbu yomon tomonlarini fosh etuvchi bitta voqea bayonini [5]dan keltirib o’taylik.

Mirzakarim qutidor 1265 yil (1848-1849) yil qishida uch-to’rt og’aynilarini va toshkandlik Otabekni o’z uyiga mehmonga taklif etadi. Mehmondorchilikdagi suhbat qizigan bir paytda Oftob oyim cho’ri (xizmatkor ayol) To’ybekaga bir ish buyuradi.

“- Tashqaridan xabar olingiz-chi, opa, – dedi Oftob oyim, – choy kerak bo’ldimikin.
To’ybeka nari-beri oshini yeb tashqariga chiqib ketdi. Oradan daqiqa vaqt o’tkan yo o’tmagan edi hovliqib ayvonga keldi:
– Tuf-e, qurib ketsin, jonim chiqib ketdi-ya!
Bir soatdan beri joynamozdan qo’zg’almay tasbih ag’darib o’lturgan Oysha buvi (Oftob oyimning 70 yoshdan oshgan onasi, A.Sh.) To’ybekani boshdan-oyog’ kuzatib yana ishiga mashg’ul bo’ldi. Oftob oyim iltifotsizgina kulimsirab tanchadan so’radi:
– Nima bo’ldi, nega muncha qo’rqish?
To’ybeka damini rostlab ustunning tegiga o’lturdi:
– Pochchamdan dasturxonni olib qoqish uchun gilosning yonidan o’tarmanmi, allakim baloga turtinib ketdim. Qo’rqqanimdan oz qoldiki, dodlab yuborsam … Chamasi mehmonlarga qarab turgan ekan.
– Kimbalo ekan?
– Qorong’uda yaxshi ajratolmadim, tusini g’ira-shira anovi qora Homidga o’xshatdim. Tag’i umi, boshqami Xudo bilsin, shatir-shutir qildi-da, chiqib ketdi.” [5, 33-b.]

Shunday qilib qora Homid (Homid xotinboz) o’zining qora niyatini amalga oshirish uchun Otabek va Kumushbibining o’zaro samimiy munosabatlarini buzish, oralariga nifoq solish maqsadida Otabek nomidan Kumushbibiga soxta xat yozadi. U xatning oxirini quyidagicha tugallaydi. “Manim bu taloq xatimni albatta shariat peshvolari shar’iy hisoblab iddangiz bitish bilan sizga boshqa er qilmoqqa ixtiyor bersalar kerak. Otabek Yusufbek hoji o’g’li. 13-nchi javzo, 1265 yil (1849 yil 4 may, A.Sh.), Toshkand” [5, 170-b.]

Ushbu xatni Kumushbibiga Sodiqning onasi – Jannat opa (puchuq xotin) olib borib beradi. Taloq xatni o’qigan Kumushbibi hovlida hushidan ketib yiqiladi. Ertasi kuni puchuq xotin – Jannat opa Mirzakarim qutidorning uyiga yana keladi va Oftob oyim bilan Kumushbibiga murojaat qiladi: “Ertaga o’g’lim Toshkand jo’namoqchi, otangizning xat-patlari bo’lsa … qix” [5, 173-b.] deydi. Unga javoban Kumushbibi: “Otamning xatlari yo’q, meniki bor, ozgina kutishka vaqtingiz bo’lsa, yozib berar edim” deb Otabek nomiga xat yozib beradi (Kumushbibining bu xatining matni kitobda yozilmagan).

Homid xotinboz Jannat opadan Kumushning javob xatini olgach, u navbatdagi soxta xatni endi Kumushbibi nomidan Otabekka bitadi va xat oxirida quyidagicha yozadi: “Sizga yangi yor, menga uyatsizlikning qurboni bo’lish muborak. Kumush emas, Tuproqbibi yozdim. 17-nchi javzo, 1265 yil (1849 yil 8 may, A.Sh.), Marg’ilon.” [5, 166-b.]

Toshkentda Otabek va Zaynabning nikoh to’yidan 20 kunlar o’tgach, charlardan to’rt kun avval Otabekka Marg’ilondan bir yigit Kumushbibi nomidan soxta xat olib keladi. Bu yigitning ismi Sodiq bo’lib, u Jannat opaning o’g’li, Homid-xotinbozning malaylaridan biri, ikki begunoh odamni buyurtma asosida o’ldirgan, buyurtma qotil ekanligi ro’monda yozilgan.

Otabek Kumushbibi nomiga shu kuniyoq xat yozadi va uni quyidagi so’zlar bilan tugallaydi: “Borlig’im muhabbatingiz alangasi bilan tutashqani holda zavjingiz Otabek. 26-nchi javzo, 1265 yil (1849 yil 17 may, A.Sh.), Toshkand.” [5, 178-b.]

Soddadil Otabek ertasi kuni o’zi tanimagan Sodiqbek orqali Marg’ilonga – Kumushbibiga javob xatini berib yuboradi. Sodiq xatni Mag’ilonga, Homid xotinbozga olib borib beradi. Shu yerda A.Qodiriyning “O’tkan kunlar” ro’manidan yana bitta iqtibos keltirib o’tsak.

“Homid puchuq xotin (Jannat opa, A.Sh.) orqaliq Kumushning xatini oldirish bilan o’zining birinchi martaba yuborg’an xiyonatnomasini favqulodda bir muvaffaqiyat bilan natijalanganligini sezib Otabek ko’kragiga ham qo’l solib ko’rmak va uning Kumushbibiga bo’lgan munosabatini bilib, ham shunga qarab ish yuritmak uchun Kumushning maktubini Sodiq orqaliq Toshkandga yuborg’an. Sodiq esa o’qug’uchig’a ma’lum maktubni Otabekka topshirib, Otabekning Kumushka yozgan maktubini ham olib kelgan ediki, yuqorida bu xat Homid tomonidan o’qilib o’tdi” [5, 179-b.]

Endi Homid xotinboz Otabek nomidan Kumushbibiga yana bitta soxta xat yozadi (bu soxta xat matni kitobda keltirilmagan). Shu soxta xatdan so’ng Kumushbibi va uning ota-onasining Otabekka munosabati tamoman, uzil-kesil buziladi va Otabek Marg’ilonga – Kumushbibi uyiga kelganida Mirzakarim qutidor tomonidan darvozadan ichkariga qo’yilmay haydaladi.

Endi Homid xotinboz boshchiligida amalga oshirilgan yomon ishlar Otabekka qanday ma’lum bo’lganligi haqida ham bayon etaylik. Chunki ro’monda voqealar kinodagiga nisbatan boshqacha yozilgan.

Otabek Mirzakarim qutidor uyi oldidan haydalgach, shu ketishda usta Alimnikiga borib qoladi, unikida mehmon bo’lib, unga o’zini toshkandlik savdogar Shokirbek deb tanishtiradi. Ma’lum bir vaqt o’tgach, Kumushbibining boshi ochiq bo’lganligi sababli Mirzakarim qutidorning uyiga sovchilar yana kela boshlaydi. Kumushbibi bir yildan so’ng turmushga chiqishi mumkinligini aytadi. Natijada 1267-yilning (1851 yilning) kuzida marg’ilonlik Salim sharbatdorning o’g’li Komilbek bilan nikoh to’yi belgilanadi. To’y kuni Komilbek do’sti bilan birga hammomga borganida, tahorat uchun og’ilga kirganida kimdir unga xanjar urib, oxurga tiqib ketadi. Shu fojeaning ertasi kuni usta Alimning uyiga do’sti usta Farfi keladi va voqeani quyidagicha so’zlab beradi.

“- Gumondor bormi? – dedi usta.
– Gumondor-ku yo’q, ammo ajib, – dedi usta Farfi va davom etdi. – Kecha Komilbekning Mirzakarim akaning qizi bilan nikohlari bo’lmoqchi ekan. Bechora nikohdan ikki soat chamasi ilgariroq yoniga bir o’rtog’ini olib hammomga borgan va bir onda hammom ichidan yo’qolgan, qolgan. Qiznikida hamma tajammulni (kerakli narsalarni) tayyorlab, Komilbekning otasidan tortib nikoh qilaturg’an qoziyu quzzotlargacha kuyavni kutib o’lturar ekanlar. Bir vaqtda haligi birgalashib hammomga tushkan yigit hovliqib qiznikiga kelgan, kuyav kutib o’lturganlar kuyavdan darak so’rasalar, ul ulardan kuyavni so’ragan va voqi’ani aytib, hammomda kiyimlarini ham qoldirib bir onda yo’qolganini xabar bergan. Shundan so’ng nikoh-nikohda, osh-oshda qolib kuyavni qidirib ketganlar. Nihoyat yarim kechada hammomning tahoratxonasi yonidagi bir og’ilning oxuridan qoniga belashib yotqani holda topqanlar. Bechora tahorat uchun og’ilga kirganda tovush chiqarmasliq yeriga xanjar urib, oxurg’a tiqib ketkan ekanlar. Juda qiziq gap … Kim o’ldirgan va nima uchun o’ldirilgan, hech kim bilmaydir, – dedi.” [5, 226-227-b.]
“- Agar gumonim to’g’ri bo’lsa, Komilbekning qotili Homiddir.

Bu so’z Otabekni ajablantirgandek, usta Alimga ham g’arib eshitilgan edi.
– Homid deysizmi?! – deb so’radi usta Alim.
– Homid, – dedi, yana sekingina usta Alimdan so’radi, – siz Umarbekni Homidga yaqin do’st ekanligini bilarsiz, albatta?
– Bilaman, hamma vaqt yurish-turishi o’shaning bilan edi.
– Bali, – dedi usta Farfi. – O’sha Umarbek bilan oralariga bir sovuqliq tushdi-da, mundan o’n kuncha ilgari Homidning bir mudhish vahshati to’g’risida Umarbekdan bir sir eshitdim. Homid Komilbekni o’ldirganda ustida bo’lmagan bo’lsam ham ammo haligi eshitkan sirrimning dalolatiga qarab albatta Komilbekning qotili Homid degan fikrga tushdim … Siz mundan uch yilcha ilgari Marg’ilon kelib Mirzakarim akaning qiziga uylangan Otabek ismlik Toshkandlik bir yigitni haligi qayin ota bo’lmish Mirzakrim aka bilan qamalib, osilishiga hukm qilinganlarida dor ostidan qutqarilish voqi’alarini xotirlaysizmi?.. Albatta yodingizda bo’lsa kerak, hov, biz Sariboyning do’konida choy ichishib o’lturgan edik-ku, yodingizga tushdimi?

– Esimda bor, esimda bor, – dedi usta Alim va Otabekdan so’radi, – balki siz tanirsiz, Toshkandda mashhur bo’lgan Yusufbek hoji deganning o’g’li.
– Taniyman, – dedi Otabek va hikoyani buncha uzoqdan solgani va o’z ustida gap yurgizgani uchun tong ajab ichida usta Farfining og’ziga qarab qotqan edi.

Usta Farfi yarim-yarim tovushda davom etdi:
– Ana shu yigitning olgan xotini juda ham nozanin bir qiz bo’lib, bu qizga bizning Homid ham xaridor ekan. Haligi Otabek qizg’a uylanib qo’yg’ach, bizning Homid tikang’a ag’nab, oradan Otabek bilan Mirzakarim akani ko’tarish fikriga tushkan va bo’lmagan chaqimchiliqlar bilan ularni dor ostig’acha tortishg’a muvaffaq bo’lgan … (So’z bu yerga yetkanda, Otabek bilintirmaslik qilib bir entikib qo’ydi.) Usta Farfi davom etib dedi: – Ammo Xudoning haqni nohaq qilmasligi soyasida bir maktub sababi bilan kutmagan joyda dor ostidan najotka chiqganlar. Bular oqlangach, Homidning o’zi qamalaturg’an bo’lib, ammo qo’rboshining yordami orqasida Qo’qonga qochib qutilgan va ul yerda ham tinch yotmay O’ttaboy qo’shbegini poraxo’rlikda ayblab, Musulmoncho’loqqa ariza bergan, – dedi va so’zini bu yerda to’xtatib ustadan so’radi: – O’zingiz ham bilsangiz kerak, Homid bir kecha yo’qolib uch oylab bedarak ketkan va uni qo’rboshi yigitlari qidirib yurgan edilar.

Usta Alim tasdiq ishorasini berib:
– So’zlay beringiz, – dedi. Ammo Otabek bu dahshatlik haqiqatni eshitmakda bo’lgan quloqlariga ishonmas va o’zini kuch orqasida tutib turar edi.

Usta Farfi tovushini sekinlatib davom etdi:
– Homidning Musulmoncho’loqqa bergan arizasidan so’ng, Otabek bilan O’ttaboy qo’shbegi Qo’qong’a chaqiriladirlar-da, so’roqdan so’ng yana oqliqqa chiqadirlar.

Ammo Homid uch oylab Marg’ilon kelolmay yurgach, nihoyat yana qo’rboshining yordami bilan kelishka ham muvaffaq bo’ladir. Biroq Homid hanuz tinch yotolmaydir. Fursati kelish bilan yana bir yomonliq qilmoqqa, qutidorning qizini o’ziniki etishka o’ylab yuradir. To’ng’uzning baxtiga bu fursat ham to’g’ri kelib, yana yomonliqqa yuz qo’yadir. Shundoqki, Otabekning Toshkanddan ham uylanganini bilib, uning tilidan bir taloq xati yozdiradir-da, Mirzakarim akanikiga kirguzadir.

Otabek o’zini nechog’liq bosib ushlab kelgan bo’lsa ham, lekin endi ichidan qaynab-toshib ketkan hissiyotini bosolmadi “vijdonsiz, to’ng’uz!” dedi-da, ixtiyorsiz o’rnidan turib ketdi. Usta Alim ham o’zini tinch tutolmadi. “Badbaxt, kofir!” deb qo’ydi. Otabekning o’zgarishidan usta Farfi shubhaga tushayozg’an bo’lsada, lekin usta Alimning ham unga qo’shilishi uni o’ylatib turmadi, Otabek qaytib o’rniga o’lturg’ach, ul davom etdi:
– Bu soxta taloq xati to’g’risida Otabekning nima qilganligi Homidga ham ma’lum bo’lmaydir. Lekin ish Homidning o’ylaganicha natijalanib, bir necha vaqtdan so’ng Mirzakarim akaning qizini taloq qilinishi xabari chiqib qoladir. Oradan uch-to’rt oyni o’tkazib bizning Homid Mirzakarim akanikiga sovchi kirguzadir. Ammo Mirzakarim aka uning sovchilarini quruq qaytaradir. Bir necha vaqtdan so’ng, Homidning soxta taloq xatisi bilan eridan chiqg’an qiz Komilbekka beriladir va nima uchundir to’ylari bir necha vaqtka kechikib qoladir-da, oradan biror yilni o’tkazib, nihoyat kecha ularning to’y va nikoh kunlari ekanki, Komilbekning hammomda o’ldirilgan xabarini eshitib turibmiz. Mana men yuqoridagi sabablarga binoan Komilbekni o’ldurg’uchi aniq Homid, deb o’ylayman, – dedi.

Usta Alim boshini chayqab:
– Bunda shubha yo’q, nax Homidning o’zi, – dedi va o’zicha: – Eh, essiz musulmonchiliq, shunchalik ham insofsizlik bo’ladimi, o’zingning bir emas, ikkita xotining bo’laturib, tag’in bir yigitning haloliga ko’z olaytirish … Yana o’zingning bo’ying yetmasligini bilaturib ham, ikki orada bir gunohsizning qonini to’kish – eh, shayton bolasi! – deb qo’ydi.
– Bu bir it, – dedi usta Farfi, – tomdagi luqmani o’zi ham yeyolmaydir, boshqaga ham yedirmaydir, nax itning o’zi!” [5, 228-230-b.]

Otabek shu suhbatdan so’ng Marg’ilondan Qo’qon tarafga jo’nab ketadi. Uning orqasidan Sodiq kuzatib boradi. Otabek karvonga qo’shilib ketganini ko’rgach Sodiq Marg’ilonga qaytadi. Ma’lum bir vaqt o’tgach Otabek otni orqaga buradi va qorong’ilik tusha boshlaganda Marg’ilonga kirib keladi. Tun qorongusida usta Alim hovlisidan Jannat opa va uning o’g’li Sodiq yashaydigan hovliga yashirincha o’tadi. U darcha oldida turib, ichkarida Homid xotinboz, Sodiq, Mutal va Jannat opa suhbatiga quloq soladi. Ular ko’p may ichib, Kumushbibini dushanba kechasi o’g’irlashga kelishadilar. Bu mudhish rejani bilib olgach, Otabek dushanbadan seshanbaga o’tar kechasi o’sha qazilayotgan chuqurda Mutalni bo’g’ib o’ldiradi, Sodiqni esa xanjar bilan urib, u bilan chuqurda kurashib, uni o’lasi holatga soladi va chuqur oldidagi yalanglikda Homid xotinbozning qornini xanjar bilan tilib tashlaydi. Bu voqeani o’quvchi kinoda ham ko’rgan.

Otabek ertasiga, kun choshgohga yetkanda, usta Alimnikiga boradi va o’zi Shokirbek emasligi, Otabek ekanligini va barcha voqealarni, jumladan shu kechasi uch kishini tinchitgani haqida gapirib beradi. U o’z hikoyasi oxirida usta Alimga bitta iltimos qiladi.

“- Men shu soatning ichida Toshkand jo’nashg’a majburman. Shuning uchun siz bu xatlarni qayin otamnikiga o’z qo’lingiz bilan eltib berasiz. Xatlarning birisi qayin otamg’a, ikkinchisi unga (Kumushbibiga, A.Sh.) – dedi.” [5, 254-b.]

Shu yerda Otabekning Kumushbibiga yozgan maktubidan bitta iqtibos keltiray.

“Sizdan emas otangizdan bir o’pkalashim bor: soxita taloq xatimni manim o’z qo’lim bo’lib, bo’lmag’anini ajrata olmag’an. Gumonimcha bu soxita xat sizga ham ko’rsatilmagan o’xshaydir, chunki, ayniqsa sizning ko’z o’ngingizdan bu haqiqat qutila olmas edi … Har holda taqdirning bunchalik o’yinlari turg’an bir zamonda biz nima ham qila olar edik? Bu to’g’rida mendan ham o’tkan joylari bordirkim, sizning birinchi martaba menga yozg’an xatingiz ma’nosidan dahshatlik suratda o’zimni tag’ofilg’a solg’an va xat keltirguchini surishtirmasdan javob xati berib yuborg’an edim. Shuning ila sizni-da, o’zimni-da Homid qo’lida o’yin bo’lmog’imizg’a katta yo’l ochqan edim” [5, 264-265-b.] (Otabek va Kumushbibi bilan bo’lib o’tgan keyingi voqealar haqida o’quvchimiz “O’tkan kunlar” filmidan ham, ro’manni o’qish orqali ham yaxshi biladilar.)

19-asr maxsus xizmat organlarining ayg’oqchisi, xufiyasi, birovlar ustidan maxfiy ma’lumot, xabar yetkazib beruvchisi Homid Otabek va Kumushbibi orasidagi xatlar masalasida aralashib, natijada u ikki yoshning baxtli turmushiga rahna soladi, ular ajralib ketish darajasiga borib yetadi va ikki yildan ortiq ayriliq azobini boshidan kechiradilar.

Bugungi kunda – 21-asrda esa eshituvchi qurilmalar naqadar rivojlanganligi, Internet orqali demokratlar o’zaro xatlarini maxsus xizmat organlari xodimlari o’qiyotganlari, hatto xatlar matniga o’zlari ba’zi bir so’zlarni qo’shishlari, tanishingiz nomidan sizga xatlar yozishlari mumkinligi sir emas. 19-asrda Otabek va Kumushbibilar xatlarining qo’lyozmasini taqqoslash orqali soxta xatni aniqlashtirish mumkin edi. Hozirgi kunda esa Internet orqali kelayotgan va yuborilayotgan xatlarni bunday tekshirish ilojimiz yo’q. Endi bugungi kundagi ahvolga nazar solaylik.

3. JAHONDA INTERNETDAGI SO’Z ERKINLIGI DARAJASI VA O’ZBEKISTONDA KOMPYUTER, INTERNET VA ELEKTRON POCHTA SOHASIDAGI TAZYIQLARGA DOIR BA’ZI BIR HAYOTIY MISOLLAR

O’zbekiston maxsus xizmat organlarining ayrim xodimlari Internetda ba’zi bir bema’ni ishlar qilayotganliklariga misol sifatida maqolamizning 2-bandida mustaqil jurnalist Alisher Taksanov bilan bo’lib o’tgan voqeani yozgan edik. Ushbu bandda Internetdagi erkin so’z darajasiga doir vaziyat va O’zbekistonda Internet bilan bog’liq ro’y bergan katta-kichik voqealar hamda faktlarni keltiramiz.

3.1. INTERNETDAGI SO’Z ERKINLIGI DARAJASIGA OID “CHEGARA BILMAS MUXBIRLAR” XALQARO TASHKILOTINING 2006 YILGI HISOBOTIDAN AYRIM MA’LUMOTLAR

Ma’lumki, har yili jahonda 3 may kuni Xalqaro matbuot erkinligi kuni sifatida nishonlanadi. Markazi AQSHning New York shahrida joylashgan “Chegara bilmas muxbirlar” (Reporters without borders) xalqaro tashkiloti jahon Internetidagi so’z erkinligiga doir o’z hisobotini chop etdi. Internetda inson huquqlariga amal qilish borasida 24 mamlakatga e’tiroz bildirilgan. Sobiq Sovet Ittifoqi hududida tashkil topgan 15 davlatdan faqat O’zbekiston, Turkmaniston va Belorusiyada Internetga senzura qo’llanilayotganligi yozilgan.

Hisobotda ta’kidlanishicha, Internetda yozgan tanqidiy fikrlari uchun 2003 yilda Xitoy, Vetnam va Maldiv orollari fuqarolari qamalgan edi. 2006 yilga kelib xuddi shunga o’xshash tanqidiy fikrlari uchun Eron, Liviya, Suriya va Tunis fuqarolari qamaldilar. [6]

Ba’zi bir ma’lumotlarga qaraganda, Oliy Majlisda O’zR “Ommaviy axborot vositalari to’g’risida”gi qonunga jiddiy o’zgartirishlar kiritish ustida ikkinchi o’qishda muhokamalar bo’lmoqda (ushbu qonunni yangidan qabul qilishmoqchi, shekilli). Bu tuzatishlarga asosan Internet ham gazeta, jurnal, radio, televideniye kabi ommaviy-axborot vositasi, deb hisoblash nazarda tutilgan. Ya’ni Internetda chop etiladigan tanqidiy maqola va fikr uchun fuqarolarni javobgarlikka tortishga, boshqacha aytganda Internetga ham senzurani joriy etishga harakat qilmoqdalar. [7]

3.2. O’ZBEKISTONDA INTERNETNI YALPI NAZORAT OSTIGA OLISHGA HARAKATLAR QILINAYOTGANLIGIGA MISOL: “SharqTELEKOM” YOPIQ AKSIONERLIK JAMIYATI (YoAJ)NING FTP-SERVISIGA QO’YILGAN TALABLAR BAYONI

Avval O’zbekistondagi “SharqTELEKOM” kompaniyasi faoliyati haqida ma’lumotlar keltirib o’taylik.
“Sharq Telekom” kompaniyasi o’z faoliyatini 2003 yil iyul oyida boshlagan. Bugungi kunga kelib u ma’lumot uzatish tarmog’ining O’zbekistondagi yetakchi operatorlaridan hisoblanadi. Kompaniya hozirgi zamon talablariga javob beradigan darajada xizmat ko’rsatish va yangi texnik qudratlarga ega.

O’zbekiston Aloqa va Axborotlashtirish Agentligi tomonidan berilgan AA N 0000288 raqamli litsenziya ma’lumot uzatish tarmoqlari bo’yicha xizmat ko’rsatish, loyihalashtirish, qurilish va foydalanish bo’yicha faoliyatlarni amalga oshirishga ruxsat beradi.” [8]

“2003 yilning 1 iyunidan 2 Mb/s hajmdagi tolali-optik aloqa liniyasi orqali Toshkent–Moskva–Nyu-York ma’lumot uzatish xalqaro kanalimiz ishga tushdi. Ushbu kanal Toshkent–Moskva uchastkasida 100%li yo’ldoshlar orqali rezervlab qo’yishga, Moskva–Nyu-York uchastkasida 100%li yer yuzasida rezervlab qo’yishga ega. AVARIYA holatidagi marshrutga o’tish vaqti 40 ms dan oshmaydi. Kanallar M9 xalqaro trafik almashish nuqtasiga keladi.
Hozirda kompaniya quyidagi stansiyalar orqali ADSL texnologiyalari orqali Internetga ulanish tugunlariga ega: 144-ATS, 152, 133, 77 (367), 45, 46, 43, 134, 162, 55, 137, 78/173, 116/117, 93/191/199, 125, 67/68, 51, 50, 74, 76, 21/24/121, 65/66/166, 41, 96/194, 170, 53/115, 42/49, 29, 40, 118/117, 22/23/123, 94/97, 398/148, 98, 57/58, 72, 64/161, 169, 79-ATS.

Kompaniya barcha aloqa tizimlari bo’yicha doimiy monitoring amalga oshiradi. Texnik yordam ko’rsatish xizmati sutka davomida ishlaydi. Tel.: 113-00-00, va 7.” [8]

“Sharq Telekom” YoAJning telekommunikatsiya tarmog’i asosini “Kvant-Ye” zamonaviy raqamli kommutatsiya tizimi negizida yaratilgan OPTS-113 telefon tayanch-tranzit stansiyasi tashkil etadi. Umumiy foydalanish tarmog’iga OPTS-113 ni ulash OKS №7 signalizatsiya trakti bo’yicha amalga oshiriladi.

Stansiya integratsiyalashgan telekommunikatsiya xizmatlari ko’rsatishni, ISDN PRI trakti bo’yicha muassasa va ofis stansiyalarini umumiy foydalanish telefon tarmog’iga ulanishni ta’minlaydi, jismoniy shaxslarga telefon nomerlari ajratish imkonlari ham mavjud.

“Sharq Telekom” kompaniyasining mijozlari qatoriga: Markaziy bank, KAPITALBANK, Kredit-Standart bank, GNK, FHV, O’zbeksiton TELERADIOKOMPANIYASI, “O’zbekinvest”, Respublika tovar-xom-ashyo birjasi, Toshkent texnika universiteti, Samarqand davlat chet tillar instituti, Fan va texnologiyalar markazi, “O’zbekiston” ITE XP, British Council, UzBAT, “Pulsar” MCHJ, DSS Express, IncomSoft va boshqalarni kiritish mumkin.” [8]

Endi O’zbekistonda Internetni yalpi nazorat ostiga olishga harakat qilinayotganligiga doir [10] hujjatning tarjimasini to’liqsincha keltiramiz. Xulosa chiqarish o’quvchimizga havola, chunki izohga hojat yo’q. Eslatib o’tamiz: maqolamizda “informatsiya” va “axborot” so’zlari bir xil ma’noda ishlatilmoqda.

“SharqTELEKOM” YoAJ FTP-SERVISINING FOYDALANISH QOIDALARI VA ISH TARTIBI
FTP-servis moderatori (inglizcha servis – xizmat; moderator – cheklovchi, tiyib qo’yuvchi, A.Sh.) o’z ishida “SharqTELEKOM” YoAJ FTP-zahira (resurs)lardan foydalanish qoidalari to’plamiga amal qiladi.

1-modda. Umumiy qoidalar
– Ushbu qoidalar “SharqTELEKOM” YoAJ taqdim etayotgan FTP servisni tartibga soladi va foydalanuvchilar albatta bajarishlari kerak.
– Qoidalar buzilganda “SharqTELEKOM” YoAJ ma’muriyati abonentni (nemischa abonent – abonimentga ega bo’lgan shaxs [9, 9-b.]) ushbu kira olish yo’lini yopish ko’rinishidagi sanksiyani qo’llash huquqiga ega (lot. sanktio buzilmaydigan eng qat’iy qaror [9, 572-b.]).
– Qoidalarning yangilangan shaklini (versiyasini) FTP-servis tub ro’yxati (katalogi)dagi “rules” (“qoidalar”, A.Sh.) papkasiga erkin kirish uchun qo’yiladi.

2-modda. Ish tartibi
– Foydalanuvchilar boshqa abonentlar erkin kirishi uchun FTP-servisga qo’yiladigan barcha informatsiyalarni FTP-servis moderatori oldindan ma’qullamog’i kerak.
– Buning uchun FTP-serverda “incoming” (ingliz. incoming kelish, daromad, A.Sh.) papkasi tuzilgan, barcha foydalanuvchilar informatsiyani dastlab unga joylashtirmoqlari zarur.
– Saralangan va strukturalashtirilgan informatsiya qo’yilgan tub ro’yxat papkalariga abonentlarning to’g’ri kirish imkoniyati bo’lmaydi.
– “Incoming” papkasiga kelgan informatsiyani FTP-server strukturasiga muvofiq olingan axborotni guruhlaydi va qo’yadi.
– FTP-servis moderatori kelgan informatsiyani qo’yish yoki rad qilish haqidagi qarorni abonent “incoming” papkasiga axborotni qo’ygan paytdan boshlab 24 soatlik muddat davomida berish majburiyatini oladi.

3-modda. Mazmuni
Foydalanuvchilar quyidagi xarakterdagi informatsiyani FTP-serverga qo’yishlari taqiqlanadi:
– siyosiy mazmundagi informatsiya;
– diniy mazmundagi informatsiya;
– hokimiyatni zo’rlik bilan ag’darish (bosib olish)ga, milliy nizolar va irqiy adovatni avj oldirishga, u yoki bu jinsni, irqni yoki jinsiy yo’nalishdagi qadr-qimmatini kamsitishga da’vat etuvchi informatsiya;
– pornografik (grekcha pornё fahsh, buzuq + grapho yozaman – adabiyot, tasviriy san’at, teatr, kino, (Internet-saytlarida, A.Sh.) va shu kabilarda jinsiy hayotni juda ham ochiq-oydin, hayosizlarcha tasvirlash [9, 9-j., 12-b.]) mazmundagi informasiya;
– beadab, peshtaham, yolg’on, o’ta ketgan qo’pol (vulgar), haqoratomuz, tuhmatdan iborat, surbetlarcha, odobdan tashqari mazmundagi informatsiya;
– viruslar, troyanlar, reklama botlari va boshqalar bilan zaharlangan informatsiya;
– erkin tarqatilishi lisenziyali (lot. licentia – ruxsatnoma, huquq [11, 5-j., 298-b.], A.Sh.) shartnomalar va mualliflik huquqlari bilan chegaralangan informatsiya;
– shuningdek O’zR qonunlari hamda qonun aktlarini va odob-axloq normalarini buzuvchi har qanday boshqa informatsiyalar.
Ushbu Qoidalar va Ish tartibi majburiydir va “SharqTELEKOM” YoAJning FTP-servisi zahiralaridan foydalanishni xohlovchi abonentlar rioya qilishlari shart.” [10]

3.3. “ONALAR O’LIM JAZOSIGA VA QIYNOQLARGA QARSHI QO’MITASI”NING RAHBARI TAMARA CHIKUNOVANING www.freeuzbekistan.com SAYTI MUHARRIRI VALERIY PETRENKOGA YOZGAN XATI

Avval Tamara Chikunova haqida ma’lumot beraylik. U 1948 yil 2 iyunda Toshkent viloyatida tug’ilgan. Toshkent Qishloq xo’jaligi irrigatsiyalash va mexanizatsiyalash muhandislar instituti (hozirgi Irrigatsiya va melioratsiya instituti)ning “Qishloq joylarini rejalashtirish” fakultetini 1971 yilda tugatgan. Turmush o’rtog’i harbiy zobit bo’lganligi sababli u 1973-1975 yillarda Germaniyaning Fortsina shahrida ulgurji bazada savdo vakili bo’lib ishladi. 1976-1982 yillarda Borisov shahridagi (Belorusiya) politexnikumda muhandislik geodeziyasidan dars berdi, 1982-1987 yillarda Choyr shahrida (Mongoliyada) savdo vakolatxonasida, 1987-1993 yillarda Sankt-Peterburgda savdo kooperativining rais o’rinbosari lavozimida ishladi. U 1993 yilda Toshkentga ko’chib o’tib, 1993-1999 yillarda huquq maslahatchisi (yurist konsultant) bo’lib mehnat qildi.

1999 yilda T.Chikunovaning 1971 yilda tug’ilgan Dmitriy ismli yagona o’g’li ikki kishini o’ldirganlikda noqonuniy ravishda ayblanib qamoqqa olingandi. Toshkent viloyat sudi asossiz ayblar bilan 1999 yil 11 noyabrda Dmitriy Chikunovni o’lim jazosiga hukm qildi. T.Chikunova o’g’lining hayoti uchun kurash olib bordi. U 2000 yil 12 iyul kuni rasman ruxsat qilingan uchrashuv asosida o’g’li bilan ko’rishishga borganida unga o’g’li Dmitriy 2000 yil 10 iyul kuni qatl etilganligini aytishdi. Shunday qilib, Dmitriy Chikunovni Toshkent qamoqxonasida yashirin ravishda otib tashlashdi. [12]

T.Chikunova 2000 yil 15 oktyabrda Toshkentda “Onalar o’lim jazosiga va qiynoqlarga qarshi qo’motasi” nomli nodavlat mustaqil jamoat tashkilotini tuzdi. U 2000-2006 yillar davomida shu tashkilot rahbari va bosh yo’naltiruvchisi (koordinatori) bo’lib ishlab kelmoqda. Ushbu tashkilotning ofisi 2005 yil fevraligacha T.Chikunova xonadonida (Toshkent shahri, Mirobod tumani, A.Fitrat ko’chasi, 6-uy, 21-xonadon; uy tel. 133 44 70) edi. 2005 yil fevralidan bugunga qadar tashkilot ofisi Toshkent, Markaz-5 mavzesi, 74-uy, 4-xonadonda joylashgan (tel. (998 71) 134 68 70; E-mail: tamara4848@mail.ru; veb-sayti: www.materi.narod.ru ).

T.Chikunova 2003 yil 29 sentyabr va 2005 yil 4 avgust kuni O’zbekistonda o’lim jazosiga moratoriy e’lon qilishni so’rab O’zR prezidenti I.Karimovga ochiq xatlar yozdi. U va uning tashkiloti say-harakatlari bilan shu kunga qadar o’lim jazosiga mahkum qilinganlardan 20 nafar mahbusga o’lim jazosi bekor qilindi va ular hayoti saqlab qolindi!

Tamara Chikunovaga 2004 yil 1 iyulda Rim shahrida (Italiya) Nobel mukofoti sovrindori Rita Levi Montalchino rahbarligidagi “Archivio Disarmo”ning hakamlar hay’ati “Tinchlik va Inson Huquqlari Ishida o’zini ko’rsatgan ayol” sifatida T.Chikunovaga rasmiy ravishda maxsus “GOLDEN DOVES FOR PEACE” (“Tinchlikning oltin kabutari”) mukofoti berildi (bu haqda www.archiviodisarmo.it saytida ham yozilgan).

2004 yil 10 oktyabrda hakamlar hay’atining qarori bilan T.Chikunovaga “Nurenberg, Menschen rechte-2005” mukofoti berildi (bu haqda www.menschenrechte.nurnberg.de saytida ham yozilgan).

U 2004 yil 3 dekabrda Italiyaning “La’ Donna Dell’ ANNO-2004” mukofoti bilan ham taqdirlangan. 2005 yil 4 aprelda Sitsiliyaning Kataniya shahridagi (Italiya) “Blue Drop Group” (“Moviy Tomchi Guruhi”) tashkiloti o’zining “Mimiosa d’Oro” xalqaro mukofotini T.Chikunovaga berdi.

T.Chikunovaga 2006 yil 30 mart kuni Fransiyaning Toshkentdagi elchixonasida Fransiya Respublikasining inson huquqlari sohasidagi “Ozodlik-Tenglik-Qardoshlik” medali berildi. (Bu medal har yili Inson huquqlari kuni bo’lmish 10 dekabr kuni Fransiya Respublikasi Bosh vaziri tomonidan beriladigan mukofotdir.) [13]
Endi maqolamizning asosiy mavzusini davom ettirsak bo’ladi. O’zbekistonda ko’pgina qiziqarli Internet-saytlar, jumladan “O’zbekistonda demokratik islohotlar va mayda millatlar huquqlari” xalqaro assotsiatsiyasining “Erkin O’zbekiston” – www.freeuzbekistan.com veb-sayti ba’zan to’liq, ba’zan qisman to’silmoqda (blokirovka qilinmoqda). Bunday saytlar yoki saytdagi alohida maqolalar kompyuter monitorida ochilmaydi, aniqrog’i O’zbekiston politsiya rejimiga xizmat qiluvchilar tomonidan to’siladi.

www.freeuzbekistan.com saytining rahbari Valeriy Petrenko saytda chop etilgan maqolalarni, xabarlarni o’qishni tavsiya etib, ayrim faol fuqarolar elektron pochtasiga jo’natadi (bunday jo’natmalar undan kamina elektron pochtasiga ham kelgan). Odatda pochta egasi o’z pochtasini ochib, maqola nomi ustiga yo’naltirgich (kursor)ni qo’yib, kompyuter sichqonchasining chap tugmasini bossa, bir ozdan so’ng shu maqola monitorda paydo bo’lishi kerak. Ammo, lekin, biroq bunday yaxshi maqola O’zbekistondagi rejim sharoitida ochilmaydi. Xuddi shu vaziyatdan chiqish maqsadida T.Chikunova V. Petrenkoga quyidagi xatni yozgan.

“Hurmatli Valeriy.

Vebsaytga tavsiya etib jo’natgan xatingizni men olayapman, lekin, afsuski menda hammasi to’silgan va agar siz ushbu chop etilganlarni (maqolalarni, xabarlarni, A.Sh.) menga jo’nata olsangiz men sizdan juda minnatdor bo’lardim.

Hurmat bilan Tamara Chikunova,
“Onalar o’lim jazosiga va qiynoqlarga qarshi qo’mitasi”ning rahbari, Inson huquqlari va tinchlik sohasidagi xalqaro sovrinlar: “GOLDEN DOVES FOR PEASE-2004 (“Tinchlikning Oltin kabutari-2004”); “La Donna Dell’Anno 2004”; “Mimoza d’Ora”, “NURNBERG-2005” sovrindori.” [14]

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

(228-мақолам, 2018 йил 25 январ) КАРИМОВ ҲУЖЖАТЛАРНИ ҚАНДАЙ СОХТАЛАШТИРГАНДИ?

Одамларга ҳақиқатни айтинг, ва мамлакат хавфсиз бўлади. [1]
АВРААМ ЛИНКОЛЬН (1809-1865)


Россия Федерацияси президенти Борис Елсин ва Ўзбекистон президенти Ислом Каримов. Москва, 1991 йил 26 октябр. [15]

Ислом Каримов (1938.30.01-2016.02.09) Ўзбекистонни 1989-2016 йиллар давомида 27 йил бошқарганлиги кўпчиликка маълум. Лекин у 1989 йил июн ойида Ўзбекистон Компартияси 1-котиби, яъни раҳбари бўлиш учун айрим ҳужжатларни қалбакилаштиргани ҳақида кўпчилик билмайди. Ушбу мақоламда Ислом Каримов 1989 йил июнда Ўзбекистонга раҳбар этиб тайинланиш тарихини ёритмоқчиман.

Яқин тарихимиздан маълумки, Совет Иттифоқининг 1985-1991 йиллардаги раҳбари Михаил Горбачев 1986 йил апрелда “қайта қуриш” (“перестройка”)ни эълон қилгач, воқеалар ривожланиб бориб Иттифоқчи жумҳуриятларда кўплаб ҳар хил ташкилотлар, жумладан халқ ҳаракатлари ташкил топа бошлади.

Ўзбекистонда “Бирлик” халқ ҳаракатига 1988 йил 11 ноябр куни таниқли хонанда Дадахон Ҳасан уйида йиғилган бир гуруҳ ўзбек зиёлилари асос солишди. Шундан сўнг Ўзбекистонда ҳам сиёсий воқеалар кескин тус ола бошлади. Айниқса ўзбек тилига Ўзбекистонда давлат тили мақомини бериш масаласи кўтарилгач бу борада янги қонун учун жиддий кураш бошланиб кетди. “Бирлик” халқ ҳаракати бутун жумҳуриятимизни қамраб, 1989 йил иккинчи ярмида “Бирлик” сафларида Ўзбекистоннинг бир миллиондан ортиқ фуқароси иштирок эта бошлади.

Сиёсий воқеалар тизгинини бой бермаслик учун Москвадаги раҳбарият Ўзбекистон раҳбари бўлмиш Рафиқ Нишоновни СССР Олий Совети Миллатлар советига раиси этиб сайлаш орқали Ўзбекистонга янги раҳбарни тайинлаш чора-тадбирларини кўра бошлади. Шу ерда журналист Фахриддин Файзиев хотираларидан муҳим маълумотларни келтириб ўтсам.

“1989 йилда КПСС Марказий Комитети СССР Олий Совети Миллатлар советига раислигига Ўзбекистон партия ташкилотининг раҳбари Рафиқ Нишоновни тайинлаш тўғрисида қарор қилган. Шунда унинг ўрнига кимни тайинлаш ҳақида савол туғилган. КПСС МК котиби Егор Лигачёв Сурхондарё вилоят партия қўмитасининг биринчи котиби Солижон Мамарасуловни бу лавозимга мўлжаллаганди. Негаки, олдин Андижон вилоят партия қўмитасини, унгача сув хўжалиги ва мелиорация вазирлигини бошқарган, деҳқонга ўхшаган бу одам республикада “пахта иши” дея аталган давр мобайнида ўз шаънига гард юқтирмаганди.

Мамарасуловга кўра, у бундай шарафли, аммо хатарли лавозимдан бош тортган ва ўз навбатида, қўшни вилоятни бошқарган Ислом Каримовни тавсия қилган.

Лекин МК ташкилий ишлар бўлимига бошқа номзодлар, хусусан, Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиуми раиси Мирзаолим Иброҳимов, Фарғона обкомининг биринчи котиби бўлиб ишлаган Мамажон Йўлдошев ва Самарқанд обкомининг собиқ биринчи котиби Назир Ражабовни ҳам тайинлаш таклифлари бор эди. Аммо уларга тўлиқ ишонч билдирилмаган. Шунда КПСС МК қишлоқ хўжалиги бўлими мудири, энг аввало, сектор мудири, олдин Тошкент обкомининг иккинчи котиби бўлиб ишлаган Борис Истоминнинг фикри эътиборга олинган. У Ислом Каримовни Ўзбекистонда аграр сиёсатда тўғри позицияда турган, деб ҳисоблаганди.

Бу таклифни яна бир неча омиллар кучайтирган: Каримов қўшиб ёзишларга олиб келган ўзбек халқининг салбий томонларини кескин танқид қилиши ва Москва тарафидан Навоий вилоятига раҳбар этиб тайинланган Ефимовдан ташқари бошқа вилоятлар раҳбарлари билан намойишкорона алоқа қилмаслиги шулар жумласидандир. Бундан ташқари, Ислом Каримовнинг икки марта рус хотинга уйлангани ҳам ўз самарасини бермай кўрсатмай қолмаган.

Бу ерда Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг биринчи раҳбари Акмал Икромовнинг хотини яҳудий миллатига мансуб бўлганини эслаш жоиз. Ундан кейин республика партия ташкилотини бошқарган Усмон Юсуповнинг хотини украин аёл бўлган. Ўша пайтда Ўзбекистон Вазирлар Кенгаши раиси лавозимида ишлаган Абдужаббор Абдураҳмонов бўлса ўзига Татаристондан хотин танлаганди. Бундай амалиёт бошқа раҳбарлик лавозимларида ҳам тарқалганди. КПСС МК, Москва ва Россияга нисбатан Ўзбекистоннинг раҳбари томонидан мутлақ садоқатнинг кафолати сифатида Татьяна Каримованинг чиқиши кутилганди, аммо бу борада Кремль кадрлари катта хато қилдилар.

Ўтган асрнинг саксонинчи йилларида Москва газеталарининг Тошкентдаги вакили сифатида ишлаган журналистнинг хотираларидан:

“1989 йили Москвага кетаётганимда мендан “Қишлоқ ҳақиқати” газетасининг муҳаррири Аҳмаджон Мухторовга посилка олиб кетишимни сўрадилар. Аҳмаджон Мухторовни ҳамкасблари республика Журналистлар уюшмасига раис этиб сайлагандилар. СССР Олий Советига сайловларда журналистлар ижодий уюшмаси уни депутатликка номзодини кўрсатганлар. Унинг рақиби “Известия” газетасининг шарҳловчиси Александр Бовин бўлган. Ўшанда Мухторов ғалаба қозонган ва СССР Олий советига депутат бўлган.”

Москвага келишим билан Аҳмаджон акага телефон қилдим. Депутатлар яшайдиган “Москва” меҳмонхонасида учрашишга келишдик. Айтилган вақтда етиб бордим. Хонага кирганимда стол атрофида ўтирган уч кишини кўрдим. Ўша пайтда ТошДУ ректори бўлиб ишлаётган ва депутат бўлиб сайланган академик Эркин Юсуповни дарров танидим. Учинчисини зўрға эсладим – Қашқадарё обкомининг биринчи котиби Ислом Каримов.

Хонага кирганимда Ислом Каримовнинг “Билмадим, эплай олармиканман, партия ишлари бўйича тажрибам кам, иқтисодчиман”, деган гапини эшитдим. Бунга Аҳмаджон ака “Эплашингизга ишонамиз, керак бўлса, ёрдам берамиз”, дея жавоб берди.

Каримов мени кўриб ўрнидан туриб кетди ва менга тикилиб қолди. Хона эгаси бизни таништирди. Тез орада Каримов хайрлашиб чиқиб кетди. Шундан кейин Эркин Юсупов ҳам узоқ ўтиргани йўқ. Мен суҳбатнинг белига тепганим учун узр сўрай бошладим, Аҳмаджон ака парво қилмаслигимни, гапириладиган гаплар айтиб бўлинганини айтди. Фақат тез орада Ўзбекистонда катта ўзгаришлар юз беришини қўшиб қўйди ва Ўзбекистондаги ишлар ҳақида суриштира бошлади.

Мен маълум муддат Москвада юрдим ва юртдош депутатлар билан суҳбатлашдим. Уларнинг гапларидан Ўзбекистон МК биринчи котиби лавозими учун анчагина жиддий жанглар кетаётганини англадим.

КПСС МК бир неча номзодларни кўраётганди. Аммо Аҳмаджон Мухторов бу лавозимга ўзининг юртдоши Ислом Каримовни ўтқазишга ҳаракат қилди. Унга халқ депутатларидан академик Эркин Юсупов, шоир Абдулла Орипов ҳамфикр бўлиб, халқ депутати қурултойи минбаридан ҳам, сиёсий саҳна ортида ҳам МК раҳбарлигига Ислом Каримовни сайлаш учун ҳаракат қилишдан тинмадилар. Пировардида унинг тарафдорлари улоқни олиб кетишга муваффақ бўлди ва Ислом Каримов МКнинг биринчи котиби этиб тайинланди» [3]

Мана шу тадбир доирасида 1989 йил 10 июн куни Москвада Кремлда Ислом Каримов номзоди муҳокамага қўйилди. Ушбу муҳокама қандай ўтганлиги ҳақида раҳматли Ислом Каримов 1995 йилда Л.Левитин ва Д.Карлайлга гапириб берган эди. Улар ўзларининг рус тилидаги [4]-китобида, шунингдек ушбу китобнинг ўзбек тилига ўгирилган [5]-китобда ёзишди. Мен ушбу китобларни интернетда 2018 йилда топа олмадим. Шу сабабли Л.Левитиннинг [6]-китобидан ушбу воқеа баёнини аввал рус тилида, сўнгра ўзимнинг таржимам асосида ўзбек тилида келтираман.

«Случай на Политбюро

Каримов вспоминает: «Как я стал первым секретарем ЦК компартии Узбекистана? Вышли на меня через Нишанова в первых числах июня 1989 года. Пригласили в Москву. Состоялись соответствующие встречи, беседы.

10 или 11 июня (1989 года, А.Ш.), сейчас точно не помню, пригласили на заседание Политбюро. Неожиданно для меня начались разного рода придирки со стороны Лигачева. И вообще тональность обсуждения, чего я тоже не ожидал, была не столько критической, сколько недоброжелательной и даже неуважительной. Тогда я, стоя на трибуне, сказал, обращаясь к Горбачеву: «Михаил Сергеевич! Снимите мою кандидатуру. Я вижу, что не устраиваю кое-кого здесь. (Имел я при этом в виду прежде всего Лигачева.) Предлагаю оставить еще месяцев на шесть Рафика Нишанова. Он наведет порядок, и после можно будет вернуться к вопросу о новом партийном руководителе Узбекистана. А мне разрешите уйти».

Горбачев пытался удержать меня, но я повторил: «Разрешите мне уйти».

Он резко сказал: «Что ж, если вы настаиваете — идите».

Я тут же улетел в Ташкент. Жене сказал, что возвращаюсь на завод. Мы оба работаем, семья небольшая, много ли нам надо.

Однако через два дня мне домой позвонил Нишанов и сообщил, что Москва санкционировала мое выдвижение первым секретарем». [6, стр. 20-21]

Бу матнни ўзбек тилига мен ўгирдим.

“Сиёсий бюродаги воқеа

Каримов хотирлайди: “Мен қандай қилиб Ўзбекистон Компартияси Марказий қўмитасининг биринчи котиби бўлдим? 1989 йил июн ойи бошида Нишонов орқали мен билан алоқа боғлашди. Москвага таклиф қилишди. Тегишли учрашувлар ва суҳбатлар бўлиб ўтди.

10 ёки 11 июн куни (1989 йил, А.Ш.), ҳозир аниқ эсимда йўқ, Сиёсий бюро йиғилишига таклиф қилишди. Мен учун кутилмаганда Лигачев томонидан турли хилдаги айбситишлар бошланди. Умуман муҳокамада товуш оҳанги, буни ҳам мен кутмагандим, шунчаки танқидий бўлмай, ичи қоралик ва ҳатто ҳурматсизлик билан олиб борилди. Мен шунда минбарда туриб, Горбачевга мурожаат қилиб дедим: “Михаил Сергеевич! Менинг номзодимни олиб ташланг. Мен кўриб турибман, бу ердаги айримларга маъқул келмаяпман. (Мен авваламбор Лигачевни назарда тутгандим.) Рафиқ Нишоновни яна олти ойларга (ўз вазифасида) қолдиришни таклиф қиламан. У тартиб ўрнатади, ва шундан кейин Ўзбекистоннинг янги партиявий раҳбари масаласига қайтсак бўлади. Менга эса кетишга рухсат беринг».

Горбачев мени тўхтатиб қолишга ҳаракат қилди, лекин мен такрорладим: “Кетишимга рухсат беринг”.
У кескинроқ деди: “Нима ҳам деяр эдик, агар ўзингизникини маъқуллаб туриб олсангиз – боринг”.
Мен дарҳол Тошкентга учқичда жўнаб кетдим. Хотинимга заводга қайтаётганимни айтдим. Биз иккаламиз ишлаймиз, оиламиз катта эмас, бизга кўп нарса керакми.

Лекин икки кун ўтгач Нишонов уйимга қўнғироқ қилди ва Москва биринчи котибликка кўрсатишга розилик билдирганини хабар қилди”. [6, 20-21-б.]

Москвада Сиёсий бюро аъзолари муҳокама пайти кулиб, пичингли саволлар беришининг сабаби бор эди. Ислом Каримов жияни Жамшид Каримовнинг [7]-интервюсидан маълумки, Ислом Каримовнинг укаси Хуршид Каримов (1941-2010) 10 нафар шериги билан 64 минг рубллик давлат мулкини талон-тарож қилганликда айбланиб 1986 йил сентябрда 10 йилга қамалганди ва жазони ўташ учун Наманган зонасига юборилганди. Шу сабабли 1989 йил 10 июн куни Ислом Каримовни КПСС Сиёсий бюроси Президиумида Ўзбекистон Компартияси 1-котиби лавозимига тавсия этмасликлари мумкин эди. Менимча, шунда Ислом ака ҳужжатларни қалбакилаштиради: у “Хуршид Каримов амакимнинг ўғли” (рус тилида “Хуршид Каримов мой двоюродний брат”) деб расмийлаштиради.

Совет Иттифоқида раҳбарликка тайинлаш масалаларида номзодга нисбатан Давлат хавфсизлик қўмитаси (ДХҚ – Комитет государственной безопасности (КГБ)) раҳбарияти КГБ ва бошқа архивлардан олинган яширин маълумотларни ҳам илова қиларди. Сиёсий бюро аъзоларига мўлжалланган ва Ислом ака масаласи кўриладиган расмий қоғозлар солинган папкага Хуршид Каримов Ислом Каримовнинг туғишган укаси эканлигини тасдиқловчи ДХҚ ҳужжати ҳам илова қилинган, деб ҳисоблайман.

Ислом Каримов масаласи кўриладиган вақтда айрим Сиёсий бюро аъзолари ўзаро кулишиб ўтиришади ва пичингли саволлар беришади. Ислом Каримов минбарга чиқиб саволларга жавоб бера бошлагач, унга ноқулай саволларни кўпроқ Лигачев беради. Ислом ака бу саволлар сабабини тушунади ва йиғилиш раислигини олиб бораётган КПСС Бош котиби М.Горбачевга мурожаат қилиб йиғилишни тарк этади. Эътибор беринг: у ўз иш жойи бўлмиш Ўзбекистон Компартияси Қашқадарё вилоят ташкилоти 1-котиби лавозимидаги ишга қайтиш ҳақида эмас, балки кўп йиллар олдин ишлаган Чкалов номли Авиация заводидаги етакчи конструктор лавозимидаги ишига қайтиши ҳақида турмуш ўртоғи Татяна Каримовага гапирган.

Икки кун ўтгач Кремлдаги раҳбарият Ислом Каримов номзодини биринчи котибликка кўрсатишга розилик билдирган. Бундай розиликнинг ҳам қизиқарли тарихи бор. Менга бу ҳақда 2018 йил 18 январ куни Бабур Маликов гапириб берди. Шу ерда Бабур ака ҳақида қисқача маълумотни http://www.centrasia.ruсайтидан келтираман. Рус тилидан ўзбек тилига мен ўгирдим.

“МАЛИКОВ Муҳаммад-Бабур Мажидович
[02.09.1948 — ..]

Тошкентда туғилган. Онаси орқали Йўлдош Охунбобоевнинг невараси.

1949-1957 йилларда Фарғона вилоятидаги қишлоқда яшаган. Отаси колхоз раиси эди. Онасининг барча қариндошлари деҳқонлар сулоласидан эди. 8 синфгача мактабда ўқиди, кейин эса 1967 йилда авиация техникумини «техник-механик» мутахассислиги бўйича тугатди. У бир йил давомида Чкалов номли Тошкент Авиация Ишлаб Чиқариш Бирлашмаси (ТАПОиЧ)нинг 34-цехида (Ан-22 «Антей» номли учқич йиғиш цехида) слесар-йиғувчи бўлиб ишлади.

1972 йилда Тошкент Давлат университети ҳуқуқшунослик (юридик) факултетининг кундузги бўлимини рус тилида тугатди.

1972-1977 йилларда прокуратура органларида ишлади. Миш-мишларга зид ўлароқ прокуратуранинг туман бўлимларида ишламаган.

1977 йилдан адлия органларида ишлаган.

1983 йилда Тошкент вилоят суди аъзоси, 1985 йилда — Ўзбекистон Олий суди аъзоси этиб сайланган. 1987-1989 йилларда Андижон вилоят суди раиси.

1989 йил январда ЎзССР Олий суди раиси этиб сайланган. Бир вақтнинг ўзида мансабига кўра СССР Олий суди аъзоси. “Пахта ишлари” деб аталмиш суд ишларининг қайта кўриш ва 3,5 мингдан ортиқ деҳқонларнинг оқланиши ташаббускори. 1989 йилда СССР Олий суди пленумида биринчи бўлиб Гдлян ҳамда Ивановнинг тергов гуруҳига қарши нутқ сўзлади ва уларнинг қилган ишларини “ўзбек халқига қарши геноцид” деб атади. Судя бўлиб ишлаган даврда унинг бирорта ҳукми бекор қилинган ва ўзгартирилган эмас. “Гдлян ишлари”ни Олий судда қаралишига қатъий қарши туриб қабул қилмаган.

1991 йилда Ўзбекистон Адлия вазири этиб тайинланган ва ярим йил давомида Адлия вазирлигини Совет Иттифоқида етакчи ўринларга олиб чиққан.

1993 йил 19 февралдан 1993 йил охирига қадар Ўзбекистоннинг АҚШдаги биринчи элчиси. Каримов сиёсатига қўшилмаганлиги сабабли ва унинг режимини “фашизм”да айблаб АҚШда сиёсий бошпана сўради (Би-би-си, 1993 йил 23 ноябр).

Ҳозирги пайтда “Ўзбекистон Фуқаролик ҳаракати”нинг лидери.

Ичмайди, чекмайди. Уйланган, икки қизи бор. Қариб қолган онаси Тошкентда яшайди, у билан кўришмаганига деярли 12 йил бўлди.” [8]

Бабур аканинг айтишича, Совет Иттифоқи Олий Кенгашига Ўзбекистондан сайланган беш нафар депутат, яъни Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари муфтийси шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф (1952-2015) [9], Тошкент Давлат университети ректори, академик Эркин Юсупов (1929-2003) [10], “Қишлоқ ҳақиқати” газетаси муҳаррири Аҳмаджон Мухторов , Ўзкомпартия Сурхондарё вилоят ташкилоти 1-котиби Солижон Мамарасулов (1930.01.06) [11] ва Хоразм вилоят ташкилоти 1-котиби Мирахат Мирқосимов (2.10.1941) [12] Совет Иттифоқи Компартияси Бош котиби Михаил Горбачев қабулига кириб, Ўзбекистонга раҳбар этиб Ислом Каримовни сайлашни илтимос қилишган. Шу илтимосдан кейин М.Горбачев рози бўлган ва Рафиқ Нишоновга (1926.15.01) [13] бу ҳақда хабар қилишган.

Алал-оқибат 1989 йил 23 июн куни Ўзкомпартия Сиёсий бюросининг йиғилишида Ислом Каримов номзоди кўрсатилган ва у Ўзбекистон раҳбари этиб тасдиқланган.

Бабур Маликовнинг яна айтишича, 1989 йил ёз охирида унинг олдига — Олий судга Ўзбекистон Ички ишлар вазири Вячеслав Камолов (1940) келган ва қўлидаги папкани кўрсатиб, бу Ислом Каримов укаси бўлмиш Хуршид Каримовнинг иши эканлиги ва уни қамоқдан озод қилиш кераклигини айтади. Натижада тегишли ҳужжатлар расмийлаштирилади ва Хуршид Каримов 1989 йил сентябрда қамоқдан озод этилади. Эътибор беринг: Хуршид Каримов 1986 йил сентябрда 10 йилга қамалган бўлсада уни 3 йил ўтгач 1989 йил сентябрда қамоқдан озод қилишди.

Ислом аканинг ўз укаси Хуршид акага муносабати ҳам ғалати бўлган. 1989 йил куз ойларида Олий суд раиси Бабур Маликов бир иш билан Ўзбекистон раҳбари бўлмиш Ислом Каримов қабулига боради. Шунда Ислом ака биринчи бўлиб Хуршид ака тўғрисида гапира бошлайди: “Хуршид ота-онам боқиб олган бола…” Ислом аканинг бу гапларига Бабур ака бундай жавоб беради: “Менга бу ҳақда нега гапираяпсиз? Мен сиздан бир нарса сўраб келдимми? Қамоқдан чиқариб юбордик. Олам гулистон.”

Ислом ва Хуршид Каримовлар воқеасининг давоми бор. 1992 йил куз фаслида Тошкентдаги Ғалабанинг 40-йиллиги даҳасидаги фаоллар йиғилишига Содиқжон Йигиталиев ва мени таклиф қилишди. С.Йигиталиев 1984 йилдан 1989 йил январ ойигача Ўзбекистон Олий судининг раиси бўлиб ишлаган. У Эрк демократик партияси (ЭДП) 1991 йил сентябр Таъсис қурултойида ЭДП раҳбарларидан бири этиб сайланганди. Содиқжон Йигиталиев Тошкентда Олой бозори қаршисидаги маҳаллада кўпқаватли уйда оиласи билан яшарди. Мен унинг уйида 1993 йилда икки марта бўлганман.

Маҳалла клубидаги йиғилиш давомида Содиқжон ака Хуршид Каримов билан учрашганига доир қуйидаги воқеани гапириб берди. У 1980-йиллар охирида қандайдир сабаб билан қамоқхоналарни инспексия қилишга Наманган вилоятига борган. Борган қамоқхонада Хуршид Каримов жазо муддатини ўтаётган бўлади. У қамоқхонадаги хоналардан бирида Хуршид ака билан суҳбат қилади. Содиқжон ака унга шундай савол беради: “Ислом Каримов сизни “Амакимнинг ўғли” дебди. Сиз Ислом ака билан туғишган ака-укамисизлар ёки амакиваччамисизлар?” Шунда бироз жаҳли чиққан Хуршид ака бундай жавоб берган: “Бир тешикдан тушган икки фарзанд ака-ука бўладими ёки амакивачча бўладими?”

Раҳматли Ислом Каримов 1989 йил июн ойида мана шундай йўллар ва усуллар билан Ўзбекистон раҳбари лавозимини эгаллади. Шундан кейин яна турли йўллар билан демократик сайловлар ўтказмади ва ўла-ўлгунча бу олий раҳбарлик амалини бошқа ватандошига бермади. Кейинги мақоламда раҳматли Ислом Каримов Ўзбекистонга 27 йил раҳбарлик қилган даврда ижобий ва салбий ишлари рўйхатини қисқача изоҳлар билан келтираман, иншааллоҳ.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Русские афоризмы. Изречения, крылатые выражения. Афоризмы про правду. — http://aphorismos.ru/truth/3.php
Авраам Линкольн (1809-1865) – АЫШнинг 16-президенти.

2. Ислам Каримов: биография бессменного лидера Узбекистана (24 фото, А.Ш.). — https://kp.ua/photo/politics/411268-yslam-karymov-byohrafyia (www.kp.ua/photo/politics/ Газета «Комсомольская правда в Украине», 31.08.2016).

3. ФАЙЗИЕВ Ф. Ўзбекистон: Тахтга ўтириш сирлари ёки Ислом Каримовнинг биринчи марта республикага қандай раҳбар бўлгани ҳақида. — http://uzbek.fergananews.com/article.php?id=1170 (www.uzbek.fergananews.com 2007.12.11).

4. ЛЕВИТИН Л., КАРЛАЙЛ Д. Ислам Каримов – Президент Нового Узбекистана. – Т., Ўзбекистан, 1996.

5. ЛЕВИТИН Л., КАРЛАЙЛ Д. Ислом Каримов – Янги Ўзбекистон Президенти. – Т., Ўзбекистан, 1996.

6. ЛЕВИТИН Л. Узбекистан на историческом повороте (Ўзбекистон тарихий бурилишда). — https://www.e-reading.club/bookreader.php/33256/Levitin_-_Uzbekistan_na_istoricheskom_povorote.html (www.e-reading.club/bookreader.php/33256/ ), М., 2001.

7. Жамшид Каримов: Ислом Каримовнинг бир опаси, беш акаси ва бир укаси бўлган (интервью, 1-қисм). — http://mutabar.org/uz/cat/qq/qq-malumotlari (www.mutabar.org/uz/cat/ “Ўтюраклар клуби” сайти, Суҳбатни Норвегиядан журналист Улуғбек Бакир олиб борган, 2017.05.11).

8. МАЛИКОВ Мухаммед-Бабур Маджидович. — http://www.centrasia.ru/person.php

9. БАРНО АНВАР. Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. — http://www.ozodlik.org/content/article/27145803.html (www.ozodlik.org 2015.22.07).

10. Юсупов, Эркин Юсупович. — https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AE%D1%81%D1%83%D0%BF%D0%BE%D0%B2,_%D0%AD%D1%80%D0%BA%D0%B8%D0%BD_%D0%AE%D1%81%D1%83%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

11. МАМАРАСУЛОВ Салиджан. — http://www.centrasia.ru/person.php

12. МИРКАСЫМОВ Мирахат Мирхаджиевич. — http://www.centrasia.ru/person.php

13. НИШАНОВ Рафик Нишанович. — http://www.centrasia.ru/person.php

14. КАМАЛОВ Вячеслав Мухтарович. — http://www.centrasia.ru/person.php

15. Вечный президент Узбекистан Ислама Каримова: фотоистория. – www.meduza.io/galleries/2015/03/31/vechnyy-prezident (www.meduza.io 31.03.2015).

Шуҳражон Аҳмаджонов

E-mail: jiz54@mail.ru

2018 йил 24 январ

АҚШ, Вашингтон шаҳри

АҲМАДЖОНОВ Ш. Каримов ҳужжатларни қандай сохталаштирганди? - https://siyosat.wordpress.com/2018/01/25/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B2-%D2%B3%D1%83%D0%B6%D0%B6%D0%B0%D1%82%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%BD%D0%B8-%D2%9B%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%B9-%D1%81%D0%BE%D1%85%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%88/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.25.01).

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

(157-мақолам давоми, 2011 йил 30 апрел) 1990 ЙИЛГИ ЎШ-УЗГАН ҚИРҒИНИГА ДОИР ХОТИРАЛАРИМ

17. ҚОЧҚИНЛАРГА ДОИР ФОТОМОНТАЖ

Узган қочқинларидан олган маълумотлар ва туширган фотосуратларимдан катта фотомонтажни Москва шаҳрида яшаётган Ҳамид Зокирович Расулов хонадонида тайёрладим. Москвада куз ойларида ёмғир тез-тез ёғишини ҳисобга олиб, магазиндан эни 1,5 метр ва бўйи 2,5 метр клеёнка сотиб олдим. Ватман қоғоз юқорисига “Ош-Узгенская трагедия: в чем их вина?” (“Ўш-Узган фожиаси: уларнинг айби нимада?”) деб сарлавҳа ёздим.

Узган яқинидаги қайсиси қишлоғидан қанча киши ҳалок бўлгани, бу фожеа гувоҳларининг айтиб берган гаплари ва фактларини рус тилида машинкада чоп қилиб ёпиштирдим. Шунингдек Узганда туширган қочқинлар аҳволига доир кўпгина фотосуратларимни ҳам клеёнкага елимлаб ёпиштирдим.

Мен фотомонтаж тайёрлаб келгач матога битта муҳим талабни шиор қилиб ёзиб илиб қўйиш тадбири бошланди. 1989 йил 23 июнгача Ўзбекистон раҳбари бўлган, 1989 йил ёзидан бери СССР Миллатлар Совети палатасининг раиси бўлиб ишлаётган Рафиқ Нишонов ва Ўзбекистон Президенти И.Каримов истъефосини талаб қилиб ўзбек тилида қоғозчага ёзилган шиор матнини мен у ёқ-бу ёғини тузатиб рус тилига ўгирдим. Адашмасам, шиор сўзлари бундай эди: “В Ферганской трагедии виноват Рафик Нишанов. Ислам Каримов идет по его стопам. Требуем их отставку!”

Сафдошлар фотомонтажга чиройли қилиб ёзиб келганимни кўргач, қизил матога шиорни катта ҳарфлар билан ёзишни менга илтимос қилишди. Учқунжонга қараб: “Мен фотомонтаж тайёрладим. Бу шиорни сиз ёзсангиз бўларди. Сиз ҳам Техника институтида ўқияпсиз, шрифт ёзишни яхши биласиз” дедим. У рози бўлди ва ёзди. Кейин уни “Россия” меҳмонхонаси тарафига қаратиб сим билан тортиб илиб қўйдик.

Яъни биз Президент И.Каримов истеъфосини 1990 йил сентябридаёқ катта ҳарфлар билан ёзиб, Москвадаги СССР раҳбарларидан талаб қилгандик.

Фотомонтажни арқонли ипга илиб қўйдим. Клеёнканинг ярмини бўш қолдирдим ва бу қисмини арқоннинг орқа томонига ташлаб қўйдим. Ёмғир ёға бошлаганда клеёнканинг бўш қисмини кўтариб, фотомонтаж қилинган қисми устига ташлардим ва ёмғир томчилари фотомонтажга тегмай клеёнка бўйлаб оқиб кетарди.

Москваликлар ва хорижлик меҳмонлар Ўш-Узган фожиаси ва қочқинлар аҳволи ҳақида ёзганларимни кўп ўқишди ҳамда фотосуратларни томоша қилишди.

БХҲ раҳбари билан бирга келганлар чодир ва фотомонтаж олдида туриб, москвалик фуқаролар ва хориж меҳмонларига Ўш-Узган фожиаси ва айбдорлари ҳақида тушунтириш ишларида қатнашдилар. Бу вазиятларни А.Махмудов видеотасмага, мен эса фотоаппаратим билан фотосуратга олдим. Абдулазиз ака кейинчалик “Кремль остоналарида” номли видеофильм тайёрлади ([20]-га қаранг).

18. ОЧЛИК АКЦИЯСИ БИЛАН БОҒЛИҚ КУЛГИЛИ ВОҚЕА

Ўзбекистондан борган айрим кишилар “Ўш-Узган қирғини текширилиб айбдорлар жавобгарликка тортилсин” деган маънода Москвада очлик эълон қилишгани ҳақида ушбу мақоламнинг 8-бандида ёзгандим. Ушбу очлик акциясини бошлаганлар орасида Сафар Бекжон ҳам бор эди.

Мен Москвага борганимга қадар С.Бекжоннинг соғлиги ёмонлашиб (ошқозони касалланиб), қаергадир кетган экан. У бу акцияни жиддий ўтказишга ҳаракат қилганди.

Битта қизиқ воқеани эсласам ҳалигача кулгим қистайди. Учқунжон иккаламиз ватандошларга совға деб Тошкентдан поездда қовун-тарвузлар, ширин-шакар мевалар олиб боргандик. Борганимизнинг эртаси куни кундузи чодирга кирсам, янгийўллик Қўчқор исмли йигит (унинг ёши 25 ларда эди) “Э, ёпинг, ёпинг” дейди. Чодир ичига кириб, орқамдан чодир латтасини туширдим. Кейин сабабини сўрадим. Қўчқор қовунни нон билан еятуриб деди: “Биз очлик эълон қилганмиз. Одамлар кўрмасин”.

Маълум бўлишича, катта шов-шувлар билан очлик эълон қилган Қўчқор каби айримлари чодирга кириб қорнини тўйғизиб чиқишар экан. Очлик эълон қилганлардан баъзилари Москвадаги тадбир тугагач, Тошкентга анчагина семириб қайтишди. (Қўчқорни 1990-йиллар охирида Тошкентдаги Чилонзор буюм бозори (Ипподром)да аравакашлик қилиб юрганида кўриб салом-алик қилгандим.)

19. МЕНГА ДОЛЛАР БЕРМОҚЧИ БЎЛДИ

Крeмль яқинида, “Россия” номли мeҳмонхона олдидаги майдончадаги чодирда саккиз кeча тунаб норозилик акциясида Учқунжон билан бирга қатнашдим. Москвада куз ёмғирлари ёққанлиги ва кечалари салқин бўлганлиги сабабли кечаси палаткада уйқуга ётаётганда, устимдаги иссиқ курткамни ва оёғимдаги пойабзални ечмай ухлардим.

Оқшомлардан бирида эътиборга лойиқ воқеа бўлди. Оқшом соат 21-ларда палатка олдида ёлғиз ўтирсам, “Россия” меҳмонхонасидан яхши кийинган 50 ёшлардаги эркак чиқиб келди ва фотомонтажни бир оз томоша қилди. Кейин инглиз тилида саломлашиб, менга бир пачка чет эл сигаретасини “Олинг” деб узатди. У пайтлар Совет Иттифоқида кўпгина истеъмол товарлари, жумладан хориж сигареталари камёб эди. Мен ўнг кафтимни силтаб “I am no smoking” (“Мен чекмайман”) дедим (Самарқанд Давлат университетида 1973-74 йилларда инглиз тилини ҳам ўқитишганди ва инглиз тили имтиҳонини “4” баҳога топширгандим, ўша даврдан айрим инглизча сўзлар ёдда қолганди).

Кейин у ҳамёнини очиб менга шиқирлаб турган янги долларлик қоғоз пул узатди. Бу 20, 50 ёки 100 долларлик пул эди, у пайтлар долларда тасвирланган АҚШ президенти суратига қараб ажратишни билмасдим ва бунга ҳожат ҳам йўқ эди. Бу биздек оддий фуқаролар учун анчагина катта пул эди.

Лекин олиш хавфли эди. Чунки АҚШ доллари бирор жойда очиқ сотилмасди. Бу провокация бўлиб, Давлат хавфсизлиги қўмитаси ходимлари мени валюта бўлмиш доллар билан ҳибсга олишлари мумкин эди. Уни “Қаердан ва кимдан олдинг?” деган саволга жавоб бера олмай қамалиб кетишим ҳам ҳеч гап эмасди. Шу сабабли мен “Thank you” (“Раҳмат”) дедим. У бир неча марта айтди. Мен бир неча марта “Thank you” дея ўнг қўлимни силкитиб рад қилдим.

20. 100 МИНГ КИШИЛИК МИТИНГ

Ўша кунлари Россия демократлари Москвада 100 минг киши қатнашган намойиш ва митинг ташкил этишди. Биз – Ўзбекистонлик демократлар, жумладан БХҲ раиси Абдурахим Пўлатов бу тадбирда қатнашдик.

Митинг бошланишидан олдин бир стакан қаҳва ичиб, озроқ тамадди қилиш керак бўлди. Шу сабабли чодир олдидаги тадбирларда бирга қатнашиб юрган 28 ёшлардаги ўзбек йигити билан бирга “Россия” меҳмонхонасига кириб, қайсидир қаватига лифтда кўтарилдик. Биз кирган тамаддихонада 8-9 киши тамадди қилаётганди. Ҳар биримиз ўз хоҳишимизга қараб қаҳва, булочка ва яна нимадир сотиб олиб тамадди қилдик. Кейин пастга тушиб, митингга борувчи ватандошлар сафига қўшилдик.

Бораётганда йўлда аста-секин қорним оғрий бошлади. Кейин буралаб оғрий бошлади. Қизиғи шундаки, 3-4 дақиқа оғримай турадида, кейин яна бураб оғрий бошлайди ва тўхтайди. Бундай ҳолат билан аввалги 36 йиллик ва кейинги 21 йиллик умримда бир марта дуч келгандим. Мен 100 минг кишилик митинг тадбири муҳим эканлигини ҳисобга олиб бу оғриқ ҳақида бошқаларга айтмадим.

Намойишчилар ўтиши режалаштирилган катта йўл бўйига бориб бир оз суҳбатлашиб турдик. У ерда Россиянинг ҳар хил партия ва ташкилотларидан ҳам кишилар тўпланишда давом этишди. Бир оз вақт ўтгач намойиш бошланди ва биз ҳам Москва маркази сари бораётган намойишчиларга қўшилдик. Абдулазиз Махмудов намойишда қатнашаётган Абдураҳим Пўлатов ва яна бир-иккита ватандошларимиздан иштервьюни видеокамерасига ёзиб олди. Мен ҳам фотоаппаратим билан намойишчиларни бир неча марта суратга олдим.

Абдулазиз ака: “Мен намойишни видеога олишим керак. Шу сабабли кетишим керак. Ким менинг сумкамни кўтаришга ёрдам беради?” деб сўради. Бу тарихий воқеалар авлодлар учун муҳим эканлиги ва мен ҳам фотосуратга туширишим кераклигини ҳисобга олиб унга ёрдам беришга рози бўлдим.

Абдулазиз Махмудов митингни тасвирга олаётганида мен унинг видеокамера солинадиган катта сумкасини елкамга осиб олиб, ёнида гоҳ юриб, гоҳ югуриб ёрдам бердим. Масалан, намойишчилар бир ерда кўприк тагидан ўтиб боришарди. Биз иккаламиз шу кўприкка тезроқ етиб боришимиз учун югуришга ҳам тўғри келганди. Биз етиб борганимизда у ерда 50 нафарга яқин хориж ва Россия фото ҳамда телерепортерлари кўприк устидан туриб ҳар хил шиорлар ҳамда байроқлар кўтариб бораётган намойишчиларни суратга ва видеога олишаётганди. Абдулазиз ака ҳам видеога олди. Мен ҳам ўз фотоаппаратим билан суратларга олдим.

Митинг охирроғида Абдулазиз ака кўпқаватли бинолардан бирининг ичига кириб, у ерда митинг ташкилотчилари билан нималар ҳақидадир гаплашиб чиқди. Мен эса уни кутиб, ҳар замонда буралаб оғриганида қорнимни ушлаб сал букилишимга тўғри келганини эслайман. Бир оз вақт ўтгач Абдулазиз ака бинодан чиқиб келди. У бугунги тадбир асосан тугагани, у бошқалар билан қаергадир кетиши кераклигини айтди ва сумкасини қайтариб олди.

Мен у билан хайрлашдим ва “Россия” меҳмонхонаси олдига қайтиб келдим. Қорнимнинг буралаб оғриши ўз-ўзидан тўхтади ва ҳеч қандай ич кетишлар ҳам бўлмади.

Менимча, митинг арафасида меҳмонхона кафесига кириб, қаҳфа буюрганимизда Давлат хавфсизлиги қўмитаси ходимининг имоси билан қаҳва сотувчи аёл қаҳвамга қандайдир заҳар қўшган. Токи мен буралаб оғриётган қорнимни ушлаб, митингда қатнашмасдан тез ёрдам чақиришим ёки чодирга қайтиб келишимни улар режалаштиришган.

Митингда ўзбекистонлик ўндан ортиқ фуқаролар қатнашди. Нега заҳарни айнан менга қарши ишлатишган? Сабаби: мен одатдагидек тарихий намойиш ва митингни фотосуратга оламан ва бу ҳақда Тошкентга боргач фотомонтаж тайёрлаб, ватандошларга ўрнак сифатида кўрсатаман. Худди мана шунга йўл бермаслик учун менга қарши заҳар ишлатишди, деб ҳисоблайман. Бошқа кўпчиликнинг мақсади эса намойишчилар билан қўшилиб қатнашса етарли эди.

Мен оғриққа чидаб, намойиш ва митингда бошдан охир қатнашдим ҳамда фотосуратларга олдим. Тошкентга қайтгач ушбу ва бошқа фотосуратлар билан биргаликда катта фотомонтаж тайёрлаб “Бирлик” маркази деворига илиб қўйдим. Суратлар орасида Россиянинг қайсидир вилоятидан келган 70 ёшлардаги бобойча (бўйи паст эди) Чодирлар шаҳарчасидаги ўз чодири олдидаги бетон бардюрда хомуш тарзда хаёл суриб ўтирганида олган суратим ҳам бор эди. Шу суратни фотомонтажда кўрган раҳматли профессор Олимжон Каримов алоҳида завқ олганди ва шу суратни менга кўрсатиб “Бобойчанинг ўтиришига қаранг” деб айтганди.

Шундай қилиб, Москвадаги акция ва митинг ҳақида БХҲ фаоли, СССР Киномотография уюшмаси аъзоси Абдулазиз Махмудов кинокамера ёрдамида видеога олди. У кейинчалик “Кремль остоналарида” номли видеофильмни тайёрлади. Яқинда уни қайта ишлаб www.yangidunyo.com сайтида 2011 йил 31 март куни тўрт қисмдан иборат видеофильмни жойлаштирди ([20]-га қаранг).
Абдулазиз Махмудов бугунги кунда – 2011 йил 25 апрелда Тошкентда яшамоқда, унинг компютерлар билан жиҳозланган видеосалони бор.

21. ГОРБАЧЕВГА ЁЗГАН ХАТИМ

Москвада “Россия” меҳмонхонаси олдида ўтказган пикет, СССР Олий Кенгашига Ўзбекистондан сайланган депутатлар йўлида туриб, улардан Ўш-Узган қирғини айбдорларини жавобгарликка тортиш масаласида талабларни баён қилиш ва бошқа тадбирлар яхши. Лекин бу тадбирлар билан Узган яқинида чодирларда яшашга мажбур бўлган 1500 миллатдошларимизнинг қийин шароитларини ҳал қилиб бўлмас эди.

Бу муаммони ҳал қилиш учун бевосита мамлакат раҳбариятига, Совет Иттифоқи Президенти М.Горбачевга мурожаат қилиш керак эди. Шу сабабли Узган қочқинларига доир рус тилида 2,5 бeтлик хатни Совeт Иттифоқи Прeзидeнти М.Горбачeв номига ёздим (бу хат матнини Москвага келаётиб поездда ёза бошлагандим). Кейин Москвадаги Рязань проспектидаги Аспирантлар ётоқхонасига бориб, ўзбекистонлик аспирантлардан биридан илтимос қилиб, унинг ёзув машинкасида ўзим чоп этиб тайёрладим.

Хатимда Узган яқинидаги қочқинлар лагери тарихи ва қочқинлар муаммолари, қийинчиликлари ҳақида кўпгина аниқ фактларни ёздим. Жумладан катталарга иш жойи ва даромад йўқлиги, болалар мактабда ўқиш имкониятидан маҳрум қилинганлиги, уй ва усти-бош кийими йўқлиги ҳақида ёздим.

Агар Ўш-Узган фожеаси қурбонлари ва қочқинлари муаммоси тездан ҳал қилинмаса, Марказий Осиёда худди Кавказдаги Қорабоғ фожеасига ўхшаш қирғиз ҳамда ўзбеклар орасида катта миллатлараро уруш бошланиши ва бу кўп йилларга чўзиладиган муаммога айланиши мумкинлиги ҳақида хатимда огоҳлантирдим.

Хатим охирида бундай ёзгандим (маъноси):

“Ўш-Узган фожеасидан уч ойдан зиёд вақт ўтди, куз бошланди. Ҳаволар салқин бўла бошлади. Агар қочқинлар муаммоси тездан ҳал қилинмаса, юпун кийинган ва чодирларда яшаётган болакайлар касал бўлишади ҳамда кўзларидан дув-дув ёш оқа бошлайди. Улуғ рус ёзувчиси Федор Достоевский бундай деб ёзганди: «Счастье всего мира не стоит одной слезы на щеке невинного ребёнка» [7] (“Дунёнинг ҳамма бахти гуноҳсиз болакай ёноғидаги битта кўз ёшига арзимайди”)”.

2,5 бетлик хатимни, Узган яқинидаги қочқинлар М.Горбачев номига ёзган ҳамда 276 киши имзолаган шикоят аризасини, шунингдек чодирларда яшаётган чолу–кампир, бола–чақа, ногиронлар туширилган 13-18 см ва 18-24 см катталикдаги 13 та фотосуратни Совeт Иттифоқи Прeзидeнти М.Горбачeв Девонхонасига 1990 йил 18 сeнтябр куни кечқурун топширдим (хатимни 19 сентябр санаси билан рўйхатга олишди).

22. АЙҒОҚЧИ

Совeт Иттифоқи Прeзидeнти М.Горбачeв Девонхонасидан 1990 йил 18 сентябр соат 19-ларда “Россия” меҳмонхонаси олдидаги чодиримизга қайтиб келдим. Хатни тайёрлаш ва Президент девонига олиб бориб бериш ташвишлари билан бўлиб тушлик ҳам қилмабман. Шу сабабли Учқунжон билан меҳмонхона ичидаги кафеда иссиқ кофе ичиб сал тамадди қиладиган бўлдик. Мен ўз қоғозларим ва ҳужжатларимни қулфланадиган дипломат сумкамга солиб юрардим. Овқатланишга кетаётганимиз ҳақида акцияда қатнашаётган ўзбеклардан бирига айтдик. У: “Дипломатингизни кўтариб юрманг. Палаткада қолдириб кетинг” деди.

“Россия” меҳмонхонаси хорижликлар вақтинча яшайдиган яхши меҳмонхона бўлганлиги сабабли кираётганда эшик олдидаги швейцар бу ерда яшашга рухсат берувчи ҳужжатни текширарди. Агар қўлда нарсангиз бўлмаса кириб чиқиш осонроқ бўларди. Шу сабабли мен дипломатимни чодир ичига, кўрпа остига қўйдим ва меҳмонхонага Учқунжон иккаламиз кириб кетдик. 7- ёки 8-қаватда кофе ичиб, енгил тамадди қилдик.

Қайтиб келиб дипломатимга қарасам, кимдир қулфини бузиб очибди. Ичини очиб қарасам, Президент М.Горбачев номига ёзган хатимнинг битта нусхаси йўқ. Чодир олдида турган ўзбеклардан сўрасам “Билмаймиз” дейишди.

Бу воқеа шундан далолат эдики, акцияда қатнашаётганлардан бири Давлат Хавфсизлик Қўмитаси (ДХҚ – КГБ) айғоқчиси эди. У менинг СССР Президенти М.Горбачев номига ёзган хатимни ўз раҳбарларига етказиш учун дипломатимни бузиб очиб, битта нусхасини ўғирлаганди.

23. СССР ОЛИЙ КЕНГАШИНИНГ ҚАРОРИ

1990 йил 18 сентябр кечасидаги поездга билетимиз бор эди. Учқунжон билан бирга жўнаб кетдик ва Тошкентга 1990 йил 22 сентябр куни етиб келдик.

1990 йил 26 сентябр куни “Правда”, “Известия” номли СССР марказий газеталарида Ўш-Узган жабрдийдаларига катта ёрдам маблағини ажратиш ҳақида СССР Олий Кенгашининг Қарори эълон қилинди.

Қарорнинг алоҳида бандида Москвадаги “Россия” меҳмонхонаси олдидаги Чодирлар шаҳарчасида норозилик акциясини ўтказаётганлар шикояти Москва раҳбарияти томонидан ўрганилиб, зарур чора-тадбирлар кўрилсин ва Чодирлар шаҳарчаси тугатилсин, деб ёзилганди (мазмуни).

Шу билан бирга Москва раҳбариятига нотўғри рапортлар жўнатган Қирғизистон раҳбари Масалиев Абсамат Масалиевични ўз лавозимидан демократик йўл билан олиш масаласи кўтарилди ва шу йўналишда тадбирлар бошлаб юборилди. Алал-оқибат 1990 йил охирроғида Қирғизистон раҳбари этиб Асқар Ақаев сайланди. Бу ҳақда батафсилроқ ва фактлар асосида [2]-китобимнинг 20-параграфида ёзаман, Аллоҳ хоҳласа.

24. БИШКЕКДАН ҲУКУМАТ ТЕЛЕГРАММАСИ

1990 йил октябр ойи бошида Бишкекдан Қирғизистон компартияси Марказий Қўмитасининг иккинчи котиби, яъни Қирғизистоннинг 2-раҳбари Паришкурадан (исми эсимда қолмаган) ҳукумат телеграммасини олдим (бу телеграмма қизил рангда эди). Телеграммада Узган қочқинлари муаммолари ҳал қилинаётгани ва шу тадбирда қатнашиш учун Узганга 7 октябр куни етиб келишим кераклиги ёзилганди.

Яна Рустамжон билан бирга борадиган бўлдик. Ҳукумат телеграммасини кўрсатиб БХҲ республика ташкилоти ҳисобидан иккаламизга йўлкира учун юз рубль олдик ва поездда жўнаб кетдик.

25. УЗГАНГА ИККИНЧИ САФАРИМ

1990-йилларда Узган кичик шаҳар бўлиб, у туман маркази эди. 7 октябр куни Узганга келиб, телеграммада ёзилганидек Узган ижроия қўмитаси раиси кабинетига кирдик. Раис 40-ёшлардаги ўзбек киши экан (исми шарифи эсимда қолмаган). Мен раисга телеграммани кўрсатдим. Ўзимизни таништиргач у келганимиздан хурсанд бўлди. Бир оз суҳбатлашдик.

26. ДХҚНИНГ УЗГАНДАГИ РАҲБАРИ БИЛАН СУҲБАТ

Раис телефон орқали Узган Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ – КГБ) раҳбарини чақирди. 28 ёшлардаги рус кишиси экан. Суҳбатимиз асосан Узган қирғини ҳақида бўлди.

Мен имкониятдан фойдаланиб ДХҚ раҳбарига рус тилида савол бердим (саволим маъноси): “ДХҚ яхши ишлаши ва кўпгина яширин воқеаларни олдиндан фош этганини биламан. Шунча қирғизлар Ўш ва Узганга уюшган ҳолда тездан йиғилиб келиши бу қирғин олдиндан уюштирилганлигини кўрсатмоқда. Нима учун ДХҚ Ўш-Узган қирғинидан бехабар қолди?”

У бундай деди: “Биз тайёрланаётган ушбу фожеа ҳақида икки ҳафта олдин Ўш вилоят ва Қирғизистон жумҳурият раҳбарларимизга, ҳатто Москвадаги раҳбарларимизга (ДХҚ – КГБ раҳбарларига, А.Ш.) расман хабар бердик. Лекин улар ҳеч қандай чора кўришмади. Биз – ДХҚ Узган ташкилоти ходимлари барча чораларни кўрдик, хабар бердик. Бизда бошқа имкониятлар йўқ эди”.

Шундай катта миқёсда қирғин тайёрланади-ю, Қирғизистон ДХҚси бехабар қолиши мумкин эмаслигини мен яхши билардим. Лекин бевосита ДХҚ Узган туман раҳбари оғзидан бу аниқ фактларни эшитиш жуда муҳим эди. Бу факт қирғинни бевосита ДХҚнинг Қирғизистон ва СССР миқёсидаги юқори мансабли айрим раҳбарлари ташкиллаштиргани ва шу сабабли Қирғизистон ҳамда СССР раҳбарларига хабар бериб огоҳлантиришмаганлиги, яъни атайлаб яширишганини кўрсатиб турибди.

Шу ерда Озарбайжоннинг Қорабоғ мухтор вилоятидаги миллатлараро можарони кимлар ва қандай ташкиллаштирганини эслатиб ўтиш ўринлидир. 1988 йил 20 март куни Қорабоғ маркази бўлмиш Степанакерт шаҳрида Қорабоғни Арманистонга қўшмоқчи бўлган бир гуруҳ арман миллатчилари провокацион йиғилишни ташкил этганида, бу зални ДХҚнинг қуролланган ходимлари қўриқлаб туришганди.

ДХҚ Узган ташкилоти раиси Қирғизистоннинг 2-раҳбари Паришкура эртага келишини ҳам айтди. У биз билан бир оз суҳбатлашгач ўз ишига жўнаб кетди.

27. ЖАБРДИЙДАЛАР ВА МАШРАБ ҒАЗАЛИ

Узган туман раҳбари кабинетига анчагина одамлар кириб, муаммоларини айтиб, қоғозларига имзо қўйдириб, раис тавсиясини эшитиб чиқиб кетиб туришди. Келганлар орасида Узган қирғинидан жабр кўрганлар ҳам анчагина эди.

Қирғин пайти яраланган, чап қўли бинт билан ўраб бўйни орқали осиб олган аёллардан бири кабинетга кириб, муаммоси ҳал қилинишини кутиб раис столидан чап томонидаги креслонинг баланд суянчиғига ўнг қўлини қўйиб жуда маюс ҳолда ўтирганди. Мен уни шу ҳолда фотосуратга туширдим.

Тошкентга қайтгач учрашувлар, Узгандаги аҳвол ҳақида, қочқинлар муаммоси асосан ҳал бўлгани, сафар таассуротлари ва фотосуратлардан учта фотомонтаж тайёрладим. Бу аёл сурати остига буюк шоир Бобораҳим Машрабнинг 1990 йили нашр этилган “Меҳрибоним қайдасан» китобидан “Мени йўқлар кишим борму” шеърининг еттита тўртлигидан тўрттасини (адашмасам 2-, 5-7-тўртликларни) ёзиб қўйгандим. Ушбу ажойиб шеърни келтириб ўтсам.

Наманган шаҳридан кетсам,
Мени йўқлар кишим борму?
Ғариблик шаҳрида юрсам,
Мени йўқлар кишим борму?

Қалқони қариндошим,
Бу йўлда бўлса йўлдошим.
Кўзимдин оқизиб ёшим,
Мени йўқлар кишим борму?

Муҳаббат шарбатин ичдим,
Қозондек қайнабон тошдим.
Бу фоний дунёдан кечдим,
Мени йўқлар кишим борму?

Тушибдир бошима савдо,
Раз-му ишқ ғавғо.
Ўзига айлади шайдо,
Мени йўқлар кишим борму?

Турарга тоқатим йўқдир,
Юрарга ҳолатим йўқдир.
Юракда ишқ ўти кўпдир,
Мени йўқлар кишим борму?

Қарорим йўқ турай десам,
Наманганда юрай десам.
Жаҳонни сайр этиб кетсам,
Мени йўқлар кишим борму?

Бу мискин зорин Машрабнинг,
Киши холига сиғмайдир.
Бу ердан бош олиб кетсам,
Мени йўқлар кишим борму…

28. ТАЛАНГАН ВА ЁНГАН УЙЛАР

Узган ижроқўми кабинетига келган аёллардан бири Узгандан 15-20 чақирим нарида жойлашган қишлоғидаги таланган уйига бориб хабар олмоқчи эканлиги ва бунинг учун машина беришини илтимос қилди. Раис, адашмасам, ижроқўм ходимларидан бирига (қирғиз фуқарога) “Виллис” маркали машинада бориб келишга буйруқ берди. Кейин менга юзланиб: “Сизлар ҳам бирга бориб кўриб келсаларингиз яхши бўларди” деди. Табиийки, мен рози бўлдим. Натижада Рустамжон иккаламиз жабрдийда аёл билан бирга қишлоққа ёндирилган уйини кўргани “Виллис”да жўнаб кетдик.

Аёлнинг айтишича, кечаси шовқин-сурон, тус-тўполон бошлангач, ўз фарзандлари билан бирга уйидан қочиб чиққан. Босқинчилар тўдаси келиб, ушбу ўзбек хонадонига киришса, ҳеч ким йўқ. Улар уйдаги деярли барча мебеллар, гиламлар, сандиқ ичидаги айрим қимматбаҳо материаллар ва ҳоказоларни олиб чиқиб ўз машиналарига ортишган. Кетаётиб уй полига ва сандиқ ичига қоғозни ёқиб ташлаб кетишган. Куйган ҳид чиқаётгани ва ўтни зудлик билан ўчиришмаса, ушбу ўзбек уйи билан бирга қўни-қўшни қирғизларнинг ҳам уйи ёниб кетишини тушунган қирғиз қўшнилар уйга кириб ўтни тездан ўчиришган.

Биз борганимизда уй ичида ҳеч қандай мебель ва нарсалар йўқ эди. Уй ичида бурчакда темир сим каравот (кравать) устида ярми ёнган кўрпа ҳамда кўрпача, чап томонда эскироқ сандиқ ичида каттагина қисми ёниб қорайиб қолган матолар қолдиқлари бор эди. Мен бу аянчли аҳволни суратларга олдим.

Жабрланган аёл ўтган сафар ўз уйига келганида қирғиз қўшниларнинг айрим болалари девор оша тош отгани, тош уйи ойнасини синдириб хонага тушгани, болалар: “Ўзбек, қишлоғимиздан кет” деб қирғизчалаб бақиришгани хақида ҳам гапирди. Шу сабабли аёл ўша куниёқ Узгандаги чодирига қайтиб боришга мажбур бўлгани ҳақида қўшимча қилди.

Биз қишлоқ фуқаролар йиғини раиси (домком) бўлмиш 28 ёшлардаги қирғиз киши билан ҳам учрашиб гаплашдик, аёл хонадонидан хабар олиб туришни тайинладик. Унинг бир-иккита қўпол жавоблари ҳақида Тошкентга қайтгач деворий газетадаги мақоламда ёздим.

29. ИЖРОҚЎМ РАИСИ УЙИДА

Қишлоқдан Узганга қайтгач кечроққа томон ижроқўм раиси мени ва Рустамжонни ўз уйига таклиф қилди. Бордик. Кечки овқатланиш давомида уй эгаси бўлмиш раис билан суҳбатлашдик. У ҳам Узгандаги қирғин кунлари ҳақида кўпгина воқеаларни гапириб берди. Унинг турмуш ўртоғи фарзандлари билан қўшниларидан бирининг ертўласида кўп вақт давомида қўрқиб яшириниб ўтиришгани ҳақида айтди. Раис эса ўзбек фуқаролар билан биргаликда ҳимоя тадбирларини уюштириш билан шуғуллангани, ўша отишма пайтида елкасидан ярадор бўлгани ҳақида ҳам айтиб берди (у яраланган ўнг елкасидаги ўқдан қолган чандиқ изини ҳам кўрсатди). Адашмасам, мен уни орқадан фотосуратга ҳам олдим.

Икки кундан кейин Узганга ҳарбий қисмлар киритилиб, қирғин тугагач, у раислик вазифасини давом эттирган. Ижроқўмга келиб ёрдам сўраган жабрдийда миллатдошларига ижроия қўмитасининг бўлинмас жамғармаси ҳисобидан озми-кўпми ёрдам пулини берган. Бундан хабар топган Ўш вилоят ва Қирғизистон жумҳурият раҳбарияти комиссия юбориб текширишган.

Натижада раисга “Давлат маблағларини ноқонуний ишлатганлик”да айблаб унга партиявий йўналишда “Ҳисоб варағига ёзма ҳолда киритиш билан қаттиқ хайфсан бериш” (“Строгий выговор с занесением в учетную карточку”) ҳақида жазо беришган. Бундай хайфсан олган киши сал вақтдан кейин хизмат вазифасидан четлаштирилиш, яъни ишдан ҳайдалиш эҳтимоли катта эди.

Менинг СССР Президенти М.Горбачевга 1990 йил 18 сентябрда берган хатимдан кейин ва СССР Вазирлар Маҳкамаси Ўш-Узган жабрдийдаларига катта миқдорда ёрдам маблағи ажратиш ҳақидаги қароридан кейин ихроқўм раисига берилган ушбу жазо Бишкекдаги жумҳурият раҳбарияти томонидан бекор қилинди. Шу сабабли ижроқўм раиси мен ва Рустамжондан жуда миннатдор эди.

Натижада мен Москвадаги хатим билан Узган ижроқўмининг халқпарвар раисини ҳам ҳимоя қилган эдим.

Эртаси куни – 1990 йил 8 октябр эрталаб раис ва унинг турмуш ўртоғини ишга кетиш олдидан ҳовлида фотосуратга олдим. Тошкентга қайтгач, суратларни ишладим ва бир неча кундан кейин раиснинг уй манзилига фотосуратларни почта орқали буюртма хат билан жўнатиб юбордим.

30. ҚОЧҚИНЛАР МУАММОСИ ҲАЛ ЭТИЛИШИ

1990 йил 8 октябр куни соат 10-11 ларда Узган раҳбариятининг йиғилиши бўлди. Мен ва Рустамжон кабинетга кириб борганимизда катта стол атрофида 15 нафарга яқин раҳбарлар ўтиришар, Қирғизистон Компартияси МҚ 2-котиби Паришкура стол тўрида туриб гапираётган эди. Иккаламиз кимлигимизни унга айтишгач, у бизни стол атрофидагиларга таништирди. Биз ўз исми шарифимизни айтдик ва стол олдида турган иккита бўш креслога ўтирдик.

Паришкура Совет Иттифоқи раҳбарияти Узган қочқинлари учун 1,5 миллион рубль маблағ ажратгани, бу пул бугун қочқинларга тарқатилиши ҳақида гапирди. У қочқинларни уй-жой билан таъминлаш масаласини ҳам муҳокамага қўйди. Қурилган нечта уй борлиги, ҳар бирига икки-учтадан оила, яъни қайси оила қайси уйга жойлаштирилиши режалаштирилганлиги, барча қочқинлар оила бошлиқлари шу бугуноқ уй калитларини олишлари ҳақида аниқ маълумотлар айтилди. Мажлис охирида Паришкура бугун (1990 йил 8 октябр куни) соат 14.00 дан бошлаб қочқинларга ёрдам пули чодирлар яқинида тарқатилиши ҳақида эълон қилди.

1990 йил 8 октябр куни соат 14.00-ларда иккита ГАЗ-24 маркали машинада ўтириб қочқинларга рўйхат бўйича ёрдам пули тарқатилди. Адашмасам, уйи куйган ва қирғин кунлари ярадор бўлган оилаларга 2,5 минг рубльдан, ҳалок бўлганлар оила аъзоларига 5 минг рубльдан тарқатилди (у пайтлар 2,5 минг рубльга қўлдан яхши енгил машина сотиб олиш мумкин эди). Шунингдек кўпгина қочқинлар оила бошлиқлари янги уй калитини олишди ва уйни бориб кўриб хурсанд бўлиб келишди. Ёрдам пули тарқатилаётганда Паришкура, милиция генерали ва бошқа раҳбарлар ўша чодирлар яқинида туришганди. Мен уларни, жумладан Паришкурани масофадан туриб суратга олдим.

31. ОНАХОН ДУОСИ

Ўшанда эсда қоларли яна битта воқеа бўлди. 1990 йил сентябр ойи бошида Узганга келганимизда 50-ёшлардаги аёл кўзларидаги алам ёшлари билан қирғин кунлари ҳақида, бугунги муҳтожлик, иш ҳам, уй ҳам йўқлиги ҳақида, фарзандлари билан қаерга бориб яшашини билмаётгани ҳақида куюниб гапирганди.

Шу аёл 8 октябр кечроққа томон ёнимга келди ва янги уй калити ҳамда ёрдам пулини олганини айтди. Кейин қўлларини дуога очиб, кўзларидан оқаётган қувонч ёшлари билан мени кўп дуо қилди (бу вақтда ҳокимият вакиллари машинада ўтириб пул тарқатишни давом эттираётганди).

Ушбу ўзбек қочқин аёлининг қувонч кўз ёшлари ҳали ҳам кўз ўнгимда. Мен кўп йиллар инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулланиб, олган энг катта мукофотим шу аёлнинг қувонч кўз ёшлари ва унинг чин дилдан қилган дуоси бўлди.

Ота-боболаримиз, жумладан раҳматли дадамлар Аҳмаджон Юсупов (1920-1977) “Олтин олма дуо ол, дуо олтин эмасму” дер эди.

Мен айрим демократлар ва инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари каби кўп йилга қамалиб кетмаганлигим ёки майиб-мажруҳ қилинмаганлигим аввало Аллоҳдан, қолаверса миллатдошларимизнинг мана шундай дуолари сабабли бўлса керак, деб ўйлайман.

32. УЗГАНЛИК УЙИДАГИ ҲИКОЯ

Қоронғи бўла бошлагач, шу яқин жойда яшовчи узганлик киши (исми шарифи эсимда қолмаган) Рустамжон билан мени ўз уйига таклиф қилди. У қирғин кунлари аҳоли ҳимоясини уюштирган фаоллардан бири экан.

Қочқинлар муаммоси ҳал бўлганидан уй эгаси ва бекаси жуда хурсанд бўлишди. Мен Москвадаги саргузаштлар ҳақида гапириб бердим. Уй эгаси қирғин кунларидаги воқеаларни гапириб берди. У гапириб берган воқеалардан бири бугунги кунгача ёдимда қолган.

Бир томонда тоғлардан тушиб келган ва ов милтиқлари билан қуролланган қирғиз безорилари. Иккинчи тарафда ўзларини ҳимоя қилаётган узганлик ўзбеклар гуруҳи. Иккала гуруҳ ўртасида қанчадир масофа бор. Орада ҳар замонда отишма давом этмоқда. Бундай қарама-қарши туриш икки кунча давом этган.

Ана шундай отишма пайти ўқлардан бири шу суҳбатлашаётган ташкилотчига (уй эгасига) келиб теккан. У “Энди тамом бўлдим” деб ўйлаб: “Алвидо ватандошлар!” деб йиқилган. Ерда ётганича қараса ҳали тирик. Кейин маълум бўлишича ўқ унинг думбасига тегибди. Унга бошқа ўзбеклар ёрдам бериб, четроққа олиб чиқишибди, ярасига дори, малҳам қўйишибди, уйига олиб боришибди.

Икки кундан кейин ҳарбий қисмлар Узганга кириб келишибди. Тирик қолган босқинчилар ўз жойларига жўнашибди.

Кейин узганликлар ўша 1500 қочқин кишиларга ҳам у ёки бу кўринишда ёрдам ташкил этишибди. Фарғона водийсидаги ўзбеклар ҳам кўпгина ёрдамлар қилишибди.

Мен уй эгасини фарзандлари билан бирга қоронғи бўлсада фотосуратга олдим (чақин – вспишкам бор эди). Суҳбатимиз анча вақт давом этиб, ўша хонадонда тунадик. Эртасига хайрлашиб Андижон орқали Тошкентга қайтдик.

Тошкентга қайтгач, фотосуратларни ишладим ва у оила аъзолари билан тушган фотосуратларни почта орқали буюртмали хат қилиб жўнатиб юбордим.

33. УЗГАНЛИКЛАРГА ДОИР ФОТОМОНТАЖ

Тошкентга қайтгач фотосуратларни ишладим. Узгандаги учрашувлар ва фактлар ҳақида мақола ёзиб, машинкада чоп қилдим. Кейин фотомонтажга Узганда ва Узган яқинидаги қишлоқда олган фотосуратларни ҳамда мақола матнларини ёпиштириб, учта фотомонтаж тайёрладим.

Ушбу фотомонтажларни Тошкентнинг Дархон даҳаси яқинида, Пишпек кўчаси 21-уйда жойлашган Ўзбекистон Бирлик Халқ Ҳаракати марказига олиб бориб деворга илдим. БХҲ марказига келган ватандошларимиз фотомонтаждаги матнлар ва Машраб шеърини ўқишарди ҳамда суратларни томоша қилишарди.

Шундай қилиб, Узган яқинидаги 1500 нафар қочқинларга Совeт Иттифоқи раҳбарияти қарори билан маблағ ажратилиб, 1990 йил 8 октябр куни ҳамма қочқинлар уй–жой ва маблағ билан таъминланди. Ўша 8 октябр куни қочқинларнинг чодирларда вақтинчалик яшаши ниҳоясига етди.

34. “ОЗОДЛИК” ВА “БИ-БИ-СИ” МУХБИРЛАРИГА ТАКЛИФИМ

Ушбу катта мақолам охирида битта таклиф билдирмоқчиман. “Озодлик” ва/ёки “Би-би-си” радиоси мухбирларидан бири 1990 йилги қирғин туфайли қочқин бўлиб Узган яқинида яшаган 1500 нафар миллатдошимиз ҳақида, уларнинг кейинги тақдири ҳақида эшиттириш тайёрласа яхши бўларди. Бу эшиттириш бугунги кунда Ўш ва Жалолобод қирғинидан кейин чодирларда яшаган ва яшаётган миллатдошларимизга эртанги кунга ишончни оширишга хизмат қилган бўларди.

Изоҳ 1. Ушбу мақолам www.muvozanat.info сайтида 2011 йил 28 апрел куни чоп этилган ([21]-га қаранг). Мақоламнинг бу вариантига 5-параграфни қўшдим ва бошқа параграфларга айрим кичик қўшимчаларни ёздим.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. «Счастье всего мира не стоит одной слезы на щеке невинного ребёнка» Ф.М. Достоевский (“Дунёнинг ҳамма бахти гуноҳсиз болакай ёноғидаги битта кўз ёшига арзимайди” Ф.М. Достоевский)”. – http://www.openclass.ru/node/21835 (www.openclass.ru ), Размещено: Галина Семеновна Фролова – сб, 28/02/2009 – 20:16.
Достоевский, Федор Михайлович (1821-1881) – рус ёзувчиси.

2. АХМАДЖОНОВ Ш. Из-за опасных игр спецслужб близок военный конфликт между Узбекистаном и Таджикистаном (Махсус хизмат органларининг хавфли ўйинлари натижасида Ўзбекистон ва Тожикистон ўртасида ҳарбий можаро яқин). -
Часть 1. http://turonzamin.org/2009/05/07/6690/#more-6690 (www.turonzamin.org 7.5.2009);
Часть 2. http://turonzamin.org/2009/05/22/shuhrat-2/#more-6815 (www.turonzamin.org 22.5.2009);
Часть 3. http://turonzamin.org/2009/06/23/shuhrat-3/#more-7005 (www.turonzamin.org 23.6.2009).
Часть 4. http://turonzamin.org/2010/02/08/shuhrat4/#more-9648 (www.turonzamin.org 10.2.2010);
Часть 5. http://turonzamin.org/2010/02/12/shhrta5/#more-9684 (www.turonzamin.org 12.2.2010).
(Продолжение следует; Давоми бор)

3. АХМАДЖОНОВ Ш. Уважаемый Нурсултан Абишевич! (Ҳурматли Нурсултон Абишевич!) -
http://turonzamin.org/2009/01/29/kazak/#more-5848 (www.turonzamin.org 29.1.2009).

4. АХМАДЖОНОВ Ш. Президенту Республики Казахстан Н.А.Назарбаеву (Қозоғистон Республикаси Президенти Н.А.Назарбоевга!) – http://turonzamin.org/2009/11/12/nazarbaevu/ (www.turonzamin.org 12.11.2009).

5. АХМАДЖОНОВ Ш. Уважаемый Нурсултан Абышевич! (Ҳурматли Нурсултон Абишевич!) – http://yangidunyo.com/?p=7743#more-7743 (www.yangidunyo.com 12.11.2009).

6. Шухрат АХМАДЖОНОВ. Меня преследуют и в США (Мени АҚШда ҳам тазйиқ қилмоқдалар). – http://turonzamin.org/2011/02/21/shuhrat-5/#more-13876 (www.turonzamin.org 21.02.2011).

7. АХМАДЖОНОВ Ш. Уйланадиган бор. – http://yangidunyo.com/?p=15691#comments (www.yangidunyo.com November 7th, 2010).

8. БУШУЕВ М. Международная комиссия: Мы отправили киргизскому правительству отчет по трагедии в Оше (Халқаро комиссия: Биз Қирғизистон ҳукуматига Ўш фожеасига доир ҳисоботни жўнатдик). – www.dw-world.de
http://yangidunyo.com/?p=17543#more-17543 (www.yangidunyo.com 2011.26.02).

9. Июн воқеалари юзасидан халқаро тергов натижалари яна бир ойга кечиктирилди. – http://www.bbc.co.uk/uzbek/central_asia/2011/03/11...osh_victims_compensation.shtml (www.bbc.co.uk/uzbek/ 2011.25.03).

10. АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар, аскарлар тобутлари ва Орол денгизи муаммолари. – http://www.turonzamin.org/ddkitob/birlik.html (Китоб www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2007 йил сентябрида чоп этилган).

11. АҲМАДЖОНОВ Ш. 2003 йил: Мўътабар ва Матлубанинг калтакланиши. -
http://yangidunyo.com/?p=17821#comments (www.yangidunyo.com March 12th, 2011).

12. АҲМАДЖОНОВ Ш. Энг қисқа ва оммавий Дастур – мадҳиядир: яна “Яша Турон” мадҳияси ҳақида. – http://turonzamin.org/2011/04/13/shuhrat-ahmadjonov-10/#more-14612 (www.turonzamin.org 2011.13.04, лотин алифбосида).
http://muvozanat.info/index.php?option=com_content...-16&catid=31:general&Itemid=18 (www.muvozanat.info Wednesday, 13 April 2011, кирил алифбосида).
http://yangidunyo.com/?p=18402#more-18402 (www.yangidunyo.com April 21st, 2011, кирил алифбосида).

13. АҲМАДЖОНОВ Ш. Яқин тарихимизга назар. Ўзбекистон Озод Деҳқонлар партиясининг асосчиси, профессор Олимжон Каримов – 80 ёшда. (Биринчи қисм: 1988-1993 йилларда Ўзбекистонда рўй берган айрим тарихий воқеаларнинг проф. О.Каримов тақдири мисолида таҳлил). – http://www.turonzamin.org/jurnal2006/shuhrta_olimk_10106.html (www.turonzamin.org ARXIV 2006.01.01); http://www.turonzamin.org/jurnal2006/shuhrta_olimk_10106.html (“Turonzamin” журнали, 2006 йил январ, 1(13)-сон).

14. АХМАДЖОНОВ Ш. Суд над «Миллий Мажлисом» 1992 года и история создания Партии свободных дехкан Узбекистана (“Миллий Мажлис” устидан 1992 йилдаги суд ва Ўзбекистон Озод Деҳқонлар партиясининг тузилиш тарихи). – http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1190623500 (www.centrasia.ru 24.09.2007 12:45).

15. Сафар Бекжон билан суҳбат. Сафар Бекжоннинг www.bbc.co.uk/uzbek/ (Би-би-си радиоси) ўқувчилари ва тингловчилари саволларига жавоби, 12.06.2008. -
http://www.uzbekistanerk.org/detayhaber.asp?dil=oz&id=764 (www.uzbekistanerk.org 12.06.2008 09:29:35).

16. САФАР БЕКЖОН. Нариги дунё дарчаси олдида.
4-боб. – http://yangidunyo.com/?p=2289 (www.yangidunyo.com December 14th, 2008 ).

17. АҲМАДЖОНОВ Ш. 1990 йилда Тошкентда “Уйғониш” газетасини чоп этиш ҳаракатлари. – http://turonzamin.org/2007/05/12/nuqtai-nazar-85/#more-1748 (www.turonzamin.org 2007.12.05).

18. МАСАЛИЕВ Абсамат Масалиевич. – http://www.centrasia.ru/person.php (www.centrasia.ru ).

19. Би-би-си меҳмони – Гулчеҳра Нуруллаеванинг саволларга жавоблари. – http://www.bbc.co.uk/uzbek/news/story/2008/09/080923_tpoint_gnurullayeva.shtml (www.bbc.co.uk/uzbek/ 23 Сентябр, 2008).

20. “Янги Дунё” намойиш этади: “Кремл остонасида” (Янгиланган нусхаси)
(МАХМУДОВ А. Кремль остонаcида. 1-4-қисм). – http://yangidunyo.com/?p=18180#more-18180 (www.yangidunyo.com March 31st, 2011).

21. АҲМАДЖОНОВ Ш. 1990 йилги Ўш-Узган қирғинига доир хотираларим. – http://muvozanat.info/index.php?option=com_content...ion&layout=blog&id=3&Itemid=18 (www.muvozanat.info 28 April 2011).

E-mail: jiz54@mail.ru

2010 йил 20 ноябр – 2011 йил 28–30 апрел.

АҚШ, Бойси шаҳри.

АҲМАДЖОНОВ Ш. 1990 йилги Ўш-Узган қирғинига доир хотираларим. - http://yangidunyo.com/?p=18601 (www.yangidunyo.com April 30th, 2011).

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

(157-мақолам, 2011 йил 30 апрел) 1990 ЙИЛГИ ЎШ-УЗГАН ҚИРҒИНИГА ДОИР ХОТИРАЛАРИМ

Дунёнинг ҳамма бахти гуноҳсиз болакай ёноғидаги битта кўз ёшига арзимайди. [1]
ДОСТОЕВСКИЙ Ф.М. (1821-1881)

МУНДАРИЖА

Кириш сўзи.
1. Марказий Осиёдаги учта миллатлараро қирғин.
2. 1989 йилги Фарғона водийсидаги қирғин.
3. Махсус хизмат органлари қирғин айбини бошқа миллатга ағдариши.
4. Аскар тобути ва Президент билан учрашув.
5. 1990 йилги Ўш-Узган қирғини арафасида.
6. Қирғин ва Узгандаги қочқинлар лагери.
7. Ўзбек йигитлари Ўш сари йўлда.
8. Ўзбек мухолифати чора-тадбирларининг бошланиши.
9. Москвадаги акцияда қатнашишга таклиф.
10. Бир гуруҳ бирликчиларнинг Узганга ёрдам сафари.
11. Қирғизистон раҳбариятининг ёлғон ҳисоботлари.
12. Узганга дастлабки сафарим.
13. Москва сафарига тайёргарлик.
14. Поезд фалокати.
15. “Россия” меҳмонхонаси олдида.
16. “Бирлик” раҳбарияти маблағни қаердан оларди?
17. Қочқинларга доир фотомонтаж.
18. Очлик акцияси билан боғлиқ кулгили воқеа.
19. Менга доллар бермоқчи бўлди.
20. 100 минг кишилик митинг.
21. Горбачевга ёзган хатим.
22. Айғоқчи.
23. СССР Олий Кенгашининг Қарори.
24. Бишкекдан ҳукумат телеграммаси.
25. Узганга иккинчи сафарим.
26. ДХҚнинг Узгандаги раҳбари билан суҳбат.
27. Жабрдийдалар ва Машраб ғазали.
28. Таланган ва ёнган уйлар.
29. Ижроқўм раиси уйида.
30. Қочқинлар муаммоси ҳал этилиши.
31. Онахон дуоси.
32. Узганлик уйидаги ҳикоя.
33. Узганликларга доир фотомонтажим.
34. “Озодлик” ва “Би-би-си” мухбирларига таклифим.
Фойдаланилган адабиётлар.

КИРИШ СЎЗИ

Мен 2009 йилда Марказий Осиёдаги воқеалар хавфли ривожланаётганига доир рус тилида [2]-китобни параграфма-параграф ёзиб, www.turonzamin.org сайтида чоп эттира бошладим. Китобимнинг 20-параграфи “Уроки Ош-Узгенской трагедии 1990 года” (“1990 йилги Ўш-Узган фожеаси сабоқлари”) деб номлагандим.

Китобим 2009 йилда худди мана шу параграфда тўхтаб қолганди. Бунга сабаб, бир томондан, 1990 йилги Ўш-Узган фожеаси ва унинг сабоқлари ҳақида катта ҳажмдаги ахборотни таҳлил этишни талаб этарди. Иккинчи томондан, у пайти Қозоғистонда қочқин сифатида яшасамда Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати зобитлари Алмати Миллий хавфсизлик қўмитаси департаменти билан тил бириктириб мени 2009 йил 18 январида ноқонуний тутиш ҳамда 4,5 соат давомида сўроқ қилиш ва бошқа тазйиқлар сабабли Қозоғистон Президенти Н.Назарбоевга ва инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи халқаро ташкилотларга 2009 йил 29 январ куни [3]-катта шикоят аризасини ёзишим, бунинг давоми ўлароқ ва Қозоғистондаги миллатдошларим манфаатини ҳимоя қилиш учун 2009 йил ноябрида [4]-[5]-шикоят аризамни яна Қозоғистон Президенти Н.Назарбоевга ёзиб жўнатишим, молиявий масалада кучишлатар органлар тазйиқ қилишга ҳаракат этганларида ҳимоя чораларини кўришим, бошқа иш ва ташвишлар, янги мақолаларни ёзиш, АҚШга кўчиб ўтиш ва шунга ўхшаш ташвишлар ушбу масалани кейинга суриб юборди.

2010 йил 31 май куни Ўш-Узган қирғинининг 20 йиллиги яқинлашаётгани эсимга келиб, ушбу “Уроки Ош-Узгенской трагедии 1990 года” (“1990 йилги Ўш-Узган фожеаси сабоқлари”) катта параграфни ёза бошладим. Афсуски, унинг 14 бетини, яъни ярмига яқинини ёзиб бўлганимда Ўш ва Жалолобод вилоятларида 2010 йил 10-14 июн қирғини бошланиб кетди. Катта параграфни тўхтатиб, бошқа мақолаларни ёзишим, жумладан махсус хизмат органлари ва улар билан боғлиқ айрим нусхалар Бойси шаҳри (АҚШ)да келтириб чиқараётган провокацияларига қарши мақолалар ёзиб ўзимни ҳимоя қилишимга тўғри келди ([6]-га қаранг).

2010 йил 10-14 июн кунлари Ўш ва Жалолобод вилоятидаги қирғин пайти жабр кўрган ўзбек хотин-қизлари масаласи билан боғлиқ “Уйланадиган бор” номли мақолам www.yangidunyo.com сайтида 2010 йил 7 ноябр куни чоп этилгач, синглимиз Мунисахон қуйидаги саволни мақолам охирида ёзибди (Мунисахон саволининг давоми ҳам бор, унга 2011 йил май ойида уйланишим масаласида махсус хизмат органлари қилаётган қаршиликлар ҳақидаги бошқа мақоламда жавоб ёзаман, Аллоҳ хоҳласа).

Шуҳрат ака. Қаҳрамон бўлгингиз келиб қолибди. Жудаям ўзингизни мақтаб юборибсиз. Агар сир бўлмаса нечта ватандошимизни ҳимоя қилгансиз? [7]
Муниса 07.11.2010 04:11 p m

Шу савол туртки бўлдию, мен 2010 йил 7-20 ноябр кунлари 1990 йилги Ўш-Узган фожеаси ва ўша вақтда миллатдошларимизни ҳимоя қилишимизга доир катта жавоб мақолани ёздим. Ушбу мақола навбатдан ташқари ёзилгани сабабли вақтни тежаш учун уни параграфларга бўлмасдан, 1990 йилги Ўш-Узган фожеасига доир хотираларимни 89 та банд (пункт) қилиб ёзгандим.

Мақолани www.yangidunyo.com сайтига 2010 йил 20 ноябр куни жўнатдим. Мақолам етиб бордими, бормадими билмадим. Мақолам сайтда чоп этилмади. У пайтлар сайт раҳбари Юсуф Расул билан телефон алоқам йўқ эди. Мақолам тақдирини аниқлаштира олмадим. Бу бир томондан.

Иккинчи томондан, сайт раҳбариятига балким бандма-банд қилиб ёзганим маъқул келмагандир, деб ўйладимда, мақола натижасини суриштирмадим.

Учинчи томондан, 2010 йил 23 ноябрда мен АҚШда ишга жойлашдим ва шу янги ишим ташвишлари ҳам қўшилганди.

Ушбу мақолага бугунги кунда қайтишим сабаби.

Маълумки, Европада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Ташкилоти Парламент Ассамблеяси президентининг муовини, финляндиялик сиёсатчи Киммо Кильюнен раҳбарлигидаги Халқаро комиссия 2010 йил 10-14 июн кунлари Қирғизистоннинг Ўш ва Жалолобод вилоятларида уюштирилган миллатлараро қирғин масаласини ўрганди ва ҳисобот ёзиб, 2011 йил феврал ойида Қирғизистон раҳбариятига жўнатди [8].

Комиссия хулосалари 2011 йил 3 май куни Бишкекда эълон этилиши кутилмоқда [9]. Шуларни ҳисобга олиб, 2010 йил 20 ноябрдаги мақоламни параграфлар кўринишига келтириб ватандошларимиз эътиборига ҳавола қилмоқдаман.

1. МАРКАЗИЙ ОСИЁДА УЧТА МИЛЛАТЛАРАРО ҚИРҒИН

Яқин тарихимизда махсус хизмат органлари биринчи миллатлараро қирғинни 1989 йил 3-7 июнда Фарғона водийсида ўзбеклар ва месхети турклари ўртасида атайлаб уюштирганди.

Иккинчи миллатлараро қирғинни ҳам махсус хизмат органлари 1990 йил 4-6 июн кунлари Қирғизистоннинг Ўш вилоятида атайлаб уюштирди ва у тарихда Ўш-Узган қирғини деб номланди.

Учинчи миллатлараро қирғинни ҳам махсус хизмат органлари 2010 йил 10-14 июн кунлари Қирғизистоннинг Ўш ва Жалолобод вилоятларида атайлаб уюштирди.

Бу яқин тарихимизда мен гувоҳ бўлаётган ва инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси сифатида у ёки бу даражада қатнашаётган, махсус хизмат органлари атайлаб уюштираётган Марказий Осиёдаги учинчи миллатлараро қирғиндир.

2. 1989 ЙИЛГИ ФАРҒОНА ВОДИЙСИДАГИ ҚИРҒИН

Яқин тарихимиздаги биринчи миллатлараро қирғин 1989 йил 3-7 июнда Фарғона водийсида ўзбеклар ва месхети турклари ўртасида уюштирилгани ҳақида 1-параграфда таъкидлагандим. Ўшанда ҳам юзлаб бегуноҳ мусулмон ватандошларимиз ўлдирилганди ва майиб-мажруҳ қилинганди.
Ўша провокацион қирғиндан омон қолган месхети туркларининг каттагина қисми Россияга кўчиб ўтишганди. Россияда ўн йилдан ортиқ яшагач, уларни у ердан ҳам қувғин қилишди. Уларнинг катта қисмини АҚШ ҳукумати қабул қилиб, АҚШда яшашга шароит яратиб берди. Мен Бойсига 2010 йил январида келгач, бу ерда кўпгина месхети туркларини учратиб, улар билан ўзбек ёки рус тилида салом-алик қилиб тураман.

Миллатлараро қирғиннинг ёмон томонларидан бири – фожиалар ўша қирғин кунлари ўтгач тугамайди, яъни унинг асорати натижасида бегуноҳ фуқароларни ўлдириш, майиб-мажруҳ қилиш, зўрлаш, таҳқирлаш анча вақт давом этади. Буни 2010 йил 10-14 июнда Ўш-Жалолобод фожеасидан кейин бўлаётган аянчли воқеалар мисолида ҳам кўриб гувоҳ бўлиб турибмиз.

Москвадаги Кремлда ўтирган раҳбарлар Совет Иттифоқи махсус хизмат органи бўлмиш Давлат хавфсизлиги қўмитасининг тавсияси билан Қашқадарё вилоят раҳбари бўлган, қўпол усуллар билан раҳбарлик қилувчи шахс – Ислом Каримовни Ўзбекистон раҳбари этиб 1989 йил 23 июнда тайинлашди.

Москвада Кремльда бу масала муҳокама бўлаётганида айрим раҳбарлар қарши чиқишган ва И.Каримов таржимаи ҳолидаги баъзи бир маълумотларни ўқиб кулиб ўтиришган. Шу сабабли И.Каримов минбарга чиқиб, қисқача гапириб йиғилишни ташлаб чиқиб кетган (бу ҳақда И.Каримовнинг ўзи гапириб берган ва 1996 йилда Ўзбекистонда нашр этилган Президент И.Каримов ҳақидаги китобда ёзилган). Шундай бўлсада уни Ўзбекистон раҳбари этиб тайинлашди.

3. МАХСУС ХИЗМАТ ОРГАНЛАРИ ҚИРҒИН АЙБИНИ БОШҚА МИЛЛАТГА АҒДАРИШИ

Миллатлараро қирғинни махсус хизмат органлари ташкиллаштирганлиги ҳақидаги сирлар ошкор бўлишидан ва натижада қамалиб кетиш хавфидан сақланиш учун махсус хизмат органлар раҳбарлари ўзлари билан ҳамкорлик қилаётган айрим журналистларга интервьюлар бериш ва мақолалар ёздириб матбуотда чоп эттириш орқали можарода қатнашган миллатлардан бирига барча айбларни тункай бошлайди.

Шундай ҳолат 1989 йил ёзида бўлди: “Фарғона водийсидаги қирғиннинг асосий айбдори ўзбеклар” деган маънодаги мақолалар Москвада нашр этиладиган марказий газеталар ва журналларда чоп этила бошланди, радио эшиттиришларида ва марказий телевидение кўрсатувларида берилди, яъни ўзбекларга қарши кампанияни бошлаб юборишди.

У пайтлар Совет Иттифоқининг деярли 2,5 миллионли армияси бор эди. Армияда ҳар бир ўзбек йигити ҳам икки йил хизмат қилиши мажбурий эди. СССРдаги моддий ва маънавий қийинчиликлар сабабли армияда бош-бошдоқликлар, бобойчилик (дедовшина – бир йил олдин ҳарбий хизматга келган аскарлар томонидан янги хизматга келган аскарларни таҳқирлаш, калтаклаш, хўрлаш) авж олганди.

Мана шу шароитда рус тилида чоп этиладиган марказий матбуотдаги ўзбекларга қарши мақолалар ёниб турган оловга ёғ сепиш билан баробар бўлди. Оқибатда ёш ўзбек аскарларини армияда уриб мажруҳ қилиш ва ўлдириш кескин ошди. Ҳар куни Ўзбекистонга бир неча ўзбек аскарининг темир тобутини олиб кела бошлашди, бевақт ўлимдан сақланиш учун ўнлаб ўзбек аскарлари хизмат қилаётган ҳарбий қисмларни тарк этиб, пулсиз ва кўпгина қийинчиликлар билан Ўзбекистонга қочиб кела бошладилар. Ҳар куни бир неча ўзбек оиласи ва қариндош-уруғларида мотам.

Расмий маълумотларга кўра, яъни Президент И.Каримов 1990 йилдаги мажлислардан биридаги нутқида айтганига кўра, 1989 йилнинг ўзида Ўзбекистонга 430 (!) аскар темир тобути келтирилди. Агар расмий маълумотлар ҳақиқий маълумотлардан камайтириб кўрсатилишини ҳисобга олсак ўлдирилган ўзбек аскарлари сони бундан анча кўпроқ эканлиги аён бўлади.

4. АСКАР ТОБУТИ ВА ПРЕЗИДЕНТ БИЛАН УЧРАШУВ

Ўзбек зиёлилари бундай фожеаларга чек қўйиш учун кўпгина демократик услубларни қўллаб кўришди: ўзбек матбуотида қатор мақолалар чоп этилди, Москвадаги давлат раҳбарлари номига оммавий хатлар жўнатилди, пикетлар, норозилик акциялари уюштирдик. Натижа ўзгармади.

Энди аскар темир тобутини Президент И.Каримов ишлаётган бино олдига олиб бориб қўйиб, бевосита Президент билан юзма-юз гаплашиш чора-тадбирларини излай бошладик.

35-40 бирликчилар, жумладан мен ҳам Тошкентнинг Олмазор маҳалласига олиб келинган аскар Мухамедов Ҳусниддиннинг темир тобутини 1990 йил 26 апрел (якшанба) куни эрталаб кўтариб, Президент девони сари йўл олдик. Тошкентдаги Ўзбекистон кўчаси бўйлаб бораётганимизда, Президент биноси яқинида уч қатор юк машиналарини кўндаланг қўйган ҳолда йўлни тўсиб, милиция ва Миллий хавфсизлик хизмати ходимлари саф тортиб бизни кутиб туришган экан.

Биз – бирликчилар милиция сафларина ёриб, тобутни икки қатор юк машиналари устидан ҳам шовқин-сурон билан олиб ўтдик. Учинчи қатор машиналар олдида тўхтаб (бу Президент девонидан 40 қадамча берироқда эди), шу ерда ўз норозиликларимизни айтдик. “Бирлик” Халқ Ҳаракати раиси Абдурахим Пўлатов қисқача нутқ сўзлади. Якшанба куни бўлганлигидан Президент девонида И.Каримов бу пайтда йўқлиги маълум эди. Шу сабабларга кўра ва беҳуда қон тўкилиши олдини олиш мақсадида аскар тобутини олиб қабристон томонга кетдик ва қисқача сўзлаб кўмдик.

Бу воқеаларни кинооператор Абдулазиз Махмудов кинолентага олганди ва видеофильм қилиб чиқарганди. Бу ва бошқа видеофильмларни www.yangidunyo.com веб-сайтига қўйса яхши бўларди. Ҳар ҳолда бу ҳам ватанимизнинг яқин тарихи ҳақида сўзловчи муҳим маълумотлардир.

1990 йил 28 апрел (сешанба) куни Тошкент аэропортига яна учта ўзбек аскарининг темир тобути келтирилди. Темир тобутлардан бирига марғилонлик аскар, намозхон Анвар Каримовнинг жасади солинганди. Биз – 15 нафар бирликчи шу тобутни аэропортда “тез ёрдам” машинасига ортиб, Президент девони сари йўл олдик. Операцияга мен раҳбарлик қилдим ва тобут ортилган машинага чиқиб, Президент девонига олиб борадиган йўлни ҳайдовчига кўрсатиб бордим.

Ўзбекистон кучишлатар органларини чалғитиш мақсадида Президент девонига 200 қадамча берироқда машинани 7-8 дақиқага тўхтатдим ва бошқа бирликчилар ўтирган машиналарни олдинга ўтказдириб юбордим.

Улар Девон олдига тобутсиз келишганини кўрган кучишлатар органлар раҳбарлари енгил тортиб бемалол туришганида биз тобут ортилган машина билан Президент биноси олдига бориб тўхтадик. Мен қўлимни силтаб чақирганим сабабли нарироқда бизни кутиб турган 25-30 бирликчи бино сари келишди. Катта бесунақай темир тобутни машинадан тушираётганда ҳозир муҳожиратда яшаётган шоир Ёдгор Обид ҳам ёрдам берди. Тобутни Президент И.Каримов ишлайдиган бино эшиги яқинидаги зинапоянинг кенгиш жойига қўйдик ва Ислом Каримов биз билан суҳбатлашишини талаб қила бошладик.

Бизга қарши Президент биноси эшиги олдига миллати рус бўлган 20 нафарга яқин милиция ходимлари келиб туриб олишди. Улар бошлиғи, миллати рус подполковник дарҳол тобутни олиб ташлаш ҳақида рус тилида микрофон орқали буйруқ берди. Биз табиийки бажармадик. Шу ерда милиция ходимлари ва бирликчилар ўртасида қонли тўқнашув чиқишига бир баҳя қолди.

Бу воқеаларни кўриб, билиб турган И.Каримов, агар ҳозир чиқмаса Президент девони олдида қон тўкилиши мумкинлигини тушуниб, бинодан ўзи чиқиб келди ва бизларни ичкарига суҳбатга таклиф қилди. 35-40 нафар бирликчи Президент И.Каримов билан бир соатга яқин жиддий суҳбатлашдик. Ўзбек аскарларини ҳимоя қилишига доир чора-тадбирлар кўриши ҳақида Президент И.Каримовнинг ваъдасини олдик.

Ҳақиқатдан, шу учрашувдан кейин айрим чора-тадбирлар кўрилди ва ўзбек аскарлари тобутлари келиши кескин камайди.

Мен ушбу воқеалар ҳақида батафсилроқ [10]-китобимда ёзиб, www.uzbekcongress.org (ҳозирги www.turonzamin.org ) сайтида биринчи нашрини 2005 йилда ва иккинчи нашрини 2007 йил сентябрида чоп эттиргандим. Ўзбeкистон Миллий хавфсизлик хизмати 2008 йилда www.turonzamin.org сайтидан кўпгина мақолаларим ва ушбу китобимни ўчиртириб ташлашга эришди. Бу ҳақда [11]-[12]-мақолаларим иловасида ёзганман.

Шу – 2011 йил давомида [10]-китобимни тиклаб сайтда чоп эттиришга ҳаракат қиламан, Аллоҳ хоҳласа. Мунисахон ва бошқа ўқувчиларимиз китобни ўқиб кўриб, бундан 21 йил илгари ёш аскарларимиз яшаш ҳуқуқини ҳимоя қилиб кураш олиб борган кўпгина ватандошларимиз ҳақида билиб олишлари мумкин бўлади.

5. 1990 ЙИЛГИ ЎШ-УЗГАН ҚИРҒИНИ АРАФАСИДА

1990 йил май охири-июн ойи бошида Ўш вилоятида қирғизлар ва ўзбеклар ўртасида катта жанжал рўй бериши мумкинлиги ҳақидаги хабарлар етиб келди. Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати раҳбарияти, жумладан Абдурахим Пўлатов фалсафа фанлари номзоди Абдуқодир Зоҳидов ва яна бир-икки кишини Ўш шаҳрига сафарбар қилишди. Улар Тошкентдан Фарғона водийсига бориб, у ердан ҳам БХҲ фаолларидан бир-икки кишини олиб Ўш шаҳрига етиб боришган.

Улар борганларида Ўшда таранг вазият ҳукм сурган: Ўш шаҳри кўчаларида ўзбек ва қирғиз йигитлари ҳамда кишилари 3-4 нафардан бўлиб нималарнидир муҳокама қилаётганини енгил автомашина ичидан кўриб ўтиб кетганлар. Машинадан тушиб, ўша кишилар ва ёшлар билан суҳбатлашиб улар фикр-мулоҳазаларини ўрганишга ҳаракат қилмаганлар, аниқроғи қўрқоқлик қилганлар.

Улар Ўшда ўзбек фаоллари билан учрашиб суҳбатлашган. Ўшлик ўзбек фаоллари ўзлари тайёрлаган 15-20 банддан иборат Талабнома матнини БХҲ раҳбарияти аъзоларига берган. Шу бандлар охирроғида Ўшга автономия ҳуқуқини бериш ҳақидаги банд ҳам бўлган (бу тўғрида батафсилроқ [2]-китобимнинг 20-параграфида маълумот ва матнини бераман, Аллоҳ хоҳласа). Лекин сиёсат борасида фалсафий, заминдан узоқ фикрлайдиган киши бўлмиш Абдуқодир Зоҳидов ва бошқалар автономия талаби жуда нотўғри эканлиги ва буни ўша талаблар рўйхатидан чиқариб ташлаш кераклиги ҳақида чурқ этишмаган.

Менимча, Ўзбекистондан борган БХҲ вакиллари зудлик билан Ўш вилояти ўзбеклар фаоллари йиғилишини ташкил этиши, ушбу йиғилишда автономия талаби нотўғри эканлигини тушунтириши ва дарҳол буни тузатувчи Мурожаатнома Қирғизистон раҳбарияти ҳамда ҳалқаро ташкилотлар номига қабул килиб, эълон этиш масаласи билан жиддий шуғулланишлари керак эди. Уларнинг фаҳми шунга ҳам етмаган. Улар ўшлик ўзбеклардан олган қоғозлар билан Тошкентга қайтишган.

Абдуқодир Зоҳидов раҳбарлигидаги БХҲ вакиллари Тошкентга қайтганидан бир неча кун ўтгач – 1990 йил 4-6 июн кунлари Ўш-Узган қирғини рўй берди. Шу қирғиндан бир-икки кун ўтгач БХҲ маркази (Тошкент шаҳри, Пишпек кўчаси, 21-уй)да Ўш-Узган қирғини масаласи муҳокама бўлди. Йиғилишни БХҲ раиси Абдураҳим Пўлатов очиб, сўзни Ўшга қирғин арафасида борган Абдуқодир Зоҳидовга берди. У Ўш сафарига доир ҳозир юқорида ёзган гапларни гапирди.

Мен шунда қўл кўтариб, ўрнимдан туриб унга савол бердим: “Кўчаларда 3-4 нафардан йиғилиб турганларни кўрибсиз. Автомашинадан тушиб улар билан суҳбатлашишга ҳаракат қилмадингизми, сўраб-суриштирмадингизми? Ахир автономия талаби жуда нотўғри талаб, қирғинга сабаб бўладиган талабку. Шуни Ўшда йиғилиш қилиб ўзбек фаолларига айтмадингизми?”

А.Зоҳидов фалсафа фанидаги каби умумий гапларни гапиришдан нарига ўтмади ва аниқ-тиниқ жавоб бера олмади.

“Бирлик” халқ ҳаракати раиси Абдураҳим Пўлатов авваламбор Ўшга ўзи бориши керак эди. Унинг фаҳми шунга етмаган. У қайси кадр миқёси нимага қодир эканлигини яхши билмасди. Шу сабабли Ўшга сиёсий воқеалар ва махсус хизмат органлари провокацияси усулларидан бутунлай бехабар бўлган Абдуқодир Зоҳидовдек фалсафачини (сафсатачи десак ҳам бўлайверади) юборган.

Абдураҳим Пўлатов Ўшга ҳеч бўлмаганда БХҲ Марказий Кенгаши аъзоси профессор Олимжон Каримовни сафарбар қилиши керак эди (О.Каримов ҳақида [13]-[14]-да ёзганман). Лекин кибернетик олим бўлмиш Абдураҳим Пўлатовнинг сиёсат борасидаги ғўрлиги сабабли Ўшга масъулиятли раҳбар юборилмади ва Ўш-Узган қирғини олдини олиш бўйича имкониятлар бой берилди.

Йиғилишда Ўш-Узган қирғини борасида нима ёрдам беришимиз ва айбдорларни қандай қилиб жавобгарликка тортиш масаласи ҳам муҳокама қилинди. Мен йиғилиш охирроғида туриб бундай дедим (маъноси): “Биз Ўзбекистондан туриб қўшни Қирғизистон жумҳурияти ички ишларига, айбдорларни жавобгарликка тортиш масаласида аралаша олмаймиз. Бизга ким ҳам қўлоқ соларди. Қирғин айбдорларини жавобгарликка тортиш масаласида Москвадаги СССР раҳбариятига мурожаат қилишимиз ва Москвага бориб пикет ҳамда бошқа акцияларни ташкил қилмоғимиз керак”.

Йиғилишда қатнашган бошқа бирликчилар ҳам ўз таклиф-мулоҳазаларини айтди ва йиғилиш умумий бир қарорга келмасдан тугади. Яъни Ўш-Узган қирғини масаласи БХҲ раҳбариятида муҳокама қилиниб қарор қабул қилиниши ҳақида айтилди.

6. ҚИРҒИН ВА УЗГАНДАГИ ҚОЧҚИНЛАР ЛАГЕРИ

Мен бу мақоламда олдинги Ўш қирғини, яъни 1990 йил 4-6 июн кунлари рўй берган Ўш–Узган қирғинидан кейин ватандошларимизни ҳимоя қилганимизга доир айрим хотираларни баён қилмоқчиман. Мунисахон саволига жавоб бериш давомида ҳали яқин тарихимизнинг ёритилмаган айрим воқеалари ҳақида сўзлаб бермоқчиман.

1990-йиллардаги воқеалар ҳам миллатимиз, ватанимиз тарихи саҳифаларидан биридир. Ўшанда ҳам юзлаб (норасмий маълумотларга кўра минглаб) ўзбeклар ҳалок қилинганди, минглаб миллатдошларимиз қочқин бўлиб чодирларда яшашга мажбур бўлганди.

Ўш вилоятидаги қадимий Узган шаҳри аҳолисининг катта қисмини ўзбеклар ташкил этади. 1990 йил июн қирғини кунлари Узган шаҳри атрофидаги қишлоқларда яшаётган ўзбеклар уйларини айрим провокатор қирғизлар талон-тарож қилишди ва ўт қўйишди, уй эгаларини эса қаттиқ калтаклашди. Оқибатда айримлари ярадор, айримлари ҳалок бўлди. Ўша қирғин ва ёнғинлардан юпун кийинган ҳолда қочиб келиб, 1500 нафарга яқин ўзбеклар Узган шаҳри яқинида қўним топишди ва чодирлар қуриб яшай бошлашди.

7. ЎЗБЕК ЙИГИТЛАРИ ЎШ САРИ ЙЎЛДА

1990 йил июн ойи бошларида Ўш–Узган қирғинидан хабар топгач Фарғона водийсида яшаётган беш минг нафарга яқин ўзбек йигитлари ўшлик ўзбекларга ёрдам бериш учун Ўш сари йўл олишди.

Лекин бунга йўл қўйиб бўлмасди: шу ҳолда қирғизлар ва ўзбеклар ўртасидаги миллатлараро катта қонли можарога айланиб кетиб, Озорбайжон Қорабоғ мухтор вилоятидаги озорбайжонлар ва арманилар ўртасидаги миллатлараро қонли можаро каби 30 минглаб фуқаронинг ўлиши, миллионлаб кишиларнинг қочқин бўлишига олиб келиши мумкин эди.

Шу сабабли Ўзбекистон кучишлатар органлар ва ҳокимият органларининг раҳбарлари, мухолифат раҳбарларидан айримлари, масалан раҳматли профессор Олимжон Каримов Ўзбекистон-Қирғизистон чегарасида уч кечаю уч кундуз туриб, ушбу 5000 кишилик оломонга тушунтириш ишларини олиб боришди. Мен бу ҳақда [13]-[14]-мақолаларимда ёзганман.

Натижада 1990 йилда Ўш–Узган қирғини махсус хизмат органлари режалаштиргани каби, яъни икки қардош ва қондош халқ бўлмиш ўзбеклар ва қирғизлар ўртасидаги миллатлараро катта қонли можарога айланиб кетиш олди олинди.

8. ЎЗБЕК МУХОЛИФАТИ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИНИНГ БОШЛАНИШИ

Қонли можаро бошланганидан уч кун ўтиб ҳарбий қисмлар Ўш ва Узганга киритилди ва қирғин тўхтатилди. Лекин Ўш-Узган қирғини сабабларини ўрганиш бўйича комиссия тузиш ва ҳақиқий айбдорларни жиноий жавобгарликка тортиш муаммоси ҳал бўлмаётганди.

Ўша йиллари Совет Иттифоқини, жумладан Қирғизистонни ҳам, Ўзбекистонни ҳам Москвада, Кремльда ўтирган раҳбарлар бошқаришарди. Мен Ўш-Узган қирғинидан икки-уч кун ўтгач, Ўзбекистон Бирлик Халқ Ҳаракати (БХҲ) Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг биринчи ўринбосари сифатида БХҲ раҳбарларидан айримларига ва сафдошларга бу масалада Москвага бориб, Совет Иттифоқи раҳбариятидан чора-тадбирлар кўрилиши ва айбдорлар жазога тортилишини талаб қилиш керак, шундай талаблар билан Москвада акциялар ташкил этиш керак, деган фикрни айтдим. Бундай фикр бошқаларда ҳам бор эди.

Ўш-Узган қирғинидан икки ойдан ортиқроқ вақт ўтгачгина Москвада шундай акциялар ўтказиш тадбирлари бошланди. Ўзбекистондан борган айрим кишилар “Ўш-Узган қирғини текширилиб айбдорлар жавобгарликка тортилсин” деган маънода Москвада очлик эълон қилишганини Тошкентда эшитгандим. Ушбу очлик акциясини бошлаганлар орасида Ўзбекистон “Эрк” демократик партияси фаоли, ёзувчи Сафар Бекжон ҳам бор эди. (С.Бекжон 1961 йилда туғилган, 1993-1996 йилларда қамалган, 1996 йилдан бери Швецияда қочқин сифатида яшамоқда [15].)

Бу ҳақда Сафар Бекжон ўзининг “Нариги дунё дарчаси олдида” номли китобида қуйидагича ёзган.
“1990 йилнинг ёзи худди 1989 нинг ёзи каби, фожеали бошланди. 140 йиллик таланишлар, маънавий ўпирилишлар даврида миллиятидан айрилаёзган турк қавмлари бир-бирига қарши гиж-гижланди. Қирғизистоннинг Ўш вилоятида ўзбеклар билан қирғизлар ўртасида қонли тўполонлар бошланди.

1989 йилдаги Фарғона фожеаси пайтида мен бир гуруҳ Москвалик, Ленинградлик демократлар ва журналистлар билан оломоннинг бошқарилмас жазавасини кўрганман. Бундай пайтда кимнингдир тарафдори бўлиш, ўзини демократ санаган ташкилот учун камида фаросатсизлик бўларди. Ўша пайтда Ёзувчилар Союзи котиби бўлган Муҳаммад Солиҳни ва у раислик қилаётган “Эрк” партияси фаолларини ҳам Ўш воқеалари ташвишлантираётганди.

Муҳаммад Солиҳ Бишкекдаги демократик ташкилотларга телефон очиб, Тошкентга вакиллар юборишларини илтимос қилди. Тошкентда ҳам бир гуруҳ ёшлар йиғилиб, Ўш фожеаларининг ҳақиқий ташкилотчилари ўтирган Москва шаҳрига жўнашга тайёргарлик кўра бошлашди. Мен Москвадаги ташкилий ишларда ёрдам беришни сўраб, аввалдан таниш дўстларга телефон қилдим.
Хуллас, қирғиз ва ўзбек йигит-қизлардан ташкил топган бир гуруҳ вакиллар Москвага етиб келдик.

АҚШ элчихонаси биринчи котиби Розмари Форсайт хоним билан учрашдик.

Қизил майдонда митинг ўтказиб, кейин сиёсий очлик бошлашга келишиб олдик. Горбачевнинг фармонига кўра, Қизил майдонда митинг килиш маън этилганди. Лекин 10 дақиқа ичида митинг тўпланиб, кейин тарқалиб кетилса, митингчиларни жавобгарликка тортиш мумкин эмасди. Шунинг учун ҳам матбуот, телевидение вакиллари билан бир вақтда Қизил майдонда учрашишни ташкил қилдик ва гуруҳимиз 10 дақиқа ичида Ўш воқеалари тўғрисидаги ўзбек-қирғиз баёнотини ўқиб эшиттирдик.

Гуруҳни милиция ўраб олди ва машиналарга ўтказиб, қаёққадир олиб кета бошлади. Мени журналистлар ўраб, сўроққа тутаётгани учун, унутиб қолдиришди. Қўлимда диктафон, фотоаппарат борлигидан мени ҳам журналист бўлса керак, деб ўйлашган бўлса, ажаб эмас. Ёки кўришмагандир. Хуллас, мен ўз гуруҳимдан ажралиб қолдим. Бу яхши бўлган экан, мен гуруҳни озод қилиш учун фаолият кўрсатиш имкониятига эга бўлдим.

Биз Горбачевнинг маслаҳатчиларидан Дмитрий Ярин билан учрашдик. У киши гуруҳни самолёт билан Тошкентга жўнатишга буйруқ берилганини айтди ва менга ҳам тезда Москвадан чиқиб кетишимни маслаҳат қилди. Аммо мен Тошкентга кетмадим. Москвада турган квартирамизга келиб, тўсатдан касалланиб қолдим. Ошқозонимдаги яра қайтадан очилган эди. Узоқ вақт кўнглим айниди ва ҳожатхонага кирганимда, хушдан кетибман. Реанимация бўлимида ўзимга келдим” [16]

Битта эътироз: Сафар Бекжон хотиралар ёзгану, лекин ушбу акцияда қатнашган бирор кишининг исми шарифини келтирмаган.

Москвага бориш арафасида эшитишимча бир гуруҳ ўзбек демократлари Қизил майдонда пикет ўтказиш учун борганларида рухсат беришмаган, бир оз тортишув ва муҳокамалардан кейин пикет ҳамда бошқа норозилик акцияларини ўтказиш учун Москва раҳбарияти Кремль яқинида жойлашган “Россия” меҳмонхонаси олдидаги майдончага рухсат берган.

Шундай қилиб, бир гуруҳ ўзбек ва қирғиз демократлари 1990 йил август ойи охирларидан бошлаб Кремль яқинида, “Россия” номли меҳмонхона олдидаги майдончада чодир қуриб, Ўш-Узган қирғинига йўл қўйган раҳбарларни жавобгарликка тортиш талабларини қўйишди. Бу майдончада Совет Иттифоқининг турли бурчакларидан келган фуқаролар ўзларининг айрим муаммолари юзасидан норозиликларини плакатларга ёзиб, ўз чодирларида тунашарди.

9. МОСКВАДАГИ АКЦИЯДА ҚАТНАШИШГА ТАКЛИФ

Мен ўша пайтлари Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати (БХҲ) Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг 1-ўринбосари сифатида бошқа бирликчилар билан биргаликда ватандошларимиз ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилардик ва бошқа кўпгина демократик тадбирларни амалга оширардик.

Ўзбекистон демократлари бўлмиш БХҲ ва “Эрк” демократик партияси раҳбарияти Ўш-Узган қирғинидан кейин икки ой (!) давомида қандайдир аҳамиятсиз ишлар билан банд бўлишди. Охир-оқибат Москвага бориб акциялар ўтказиш фикрига келдилар ва бу борада амалий ишларни бошлашди.

БХҲ Маркази бўлмиш Пишпек кўчаси 21-уйдаги идорада Васила Иноятова БХҲ котибаси бўлиб ишларди. БХҲ раҳбариятининг барча таклиф ва тадбирлари ҳақида Василадан ахборот олардик. Шунингдек биз амалга ошираётган ишларимиз ҳақидаги маълумот БХҲ раҳбариятига кўпинча Васила орқали етиб борарди.

1990 йил августида БХҲ раҳбарияти Москвадаги норозилик акцияларида Тошкент шаҳар ташкилоти вакиллари ҳам қатнашиши кераклиги ҳақида менга айтди.

Мен бу таклифни Тошкент шаҳар фаолларига айтдим ва Москвага бориб, чодирда яшаб акцияда қатнашишга розилар борми, деб сўрадим. Кўнгиллилар топилмади. Бундай пайти раҳбар масъулиятни ўз бўйнига олиб, ўзи бориши керак. Шу сабабли Москвага ўзим борадиган бўлдим.
Москвага бораётганимни билгач, Тошкент Трактор заводидаги ташкилотимиз фаолларидан Учқунжон деган йигит мен билан бирга бориш истагини билдирди. У кундузи заводда ишларди, кечқурун эса Тошкент Техника институти (ҳозирги университет)нинг кечки факультетида ўқирди. БХҲ жумҳурият ташкилоти ҳисобидан иккаламизга Москвага поездга иккита билет харид қилдим (БХҲ Уставига асосан йиғилган бадал пулининг бир қисмини жумҳурият ташкилоти ҳисобига ўтказардим, бир қисми эса Тошкент шаҳар туманлар ташкилоти ҳисобида қоларди).

10. БИР ГУРУҲ БИРЛИКЧИЛАРНИНГ УЗГАНГА ЁРДАМ САФАРИ

БХҲ фаол аъзоларидан бири, Тошкент Кибернетика институтининг илмий ходими, шоир Маликов Муслиддин (1950 йилда туғилган) институтдаги БХҲ фаоллари билан бирга Ўш-Узган қирғинидан кейин Ўзбекистон Фанлар академияси илмий ходимларидан хайрия тўплаганди. 1990 йил август охирида йиғилган ёрдам пули ҳисобидан нарсалар ва озиқ-овқатлар харид қилди. Кейин юк машинасини кира қилиб, бир неча фаол аёллар билан бирга ёз иссиғида анча машаққатлар билан Тошкентдан Узганга бориб товарларни ўзбек қочқинларига бериб келишди.

Муслиддин ака Тошкентга қайтиб келгач, Узган яқинида чодирларда яшаётган 1500 га яқин миллатдошларимизнинг оғир аҳволи ҳақида менга гапириб берди.
Муслиддин ака Маликовнинг ўша йилларда ёзган битта шеърини [17]-мақоламда келтиргандим.

11. ҚИРҒИЗИСТОН РАҲБАРИЯТИНИНГ ЁЛҒОН ҲИСОБОТЛАРИ

1990 йил 4-6 июн қирғини ҳақида матбуотда кўп ёзилганди. Лекин қирғиндан уч ой ўтгач қочқинлар аҳволи қандай эканлиги ҳақида аниқ маълумотлар деярли йўқ эди. Қирғизистон Компартияси Марказий Қўмитасининг биринчи котиби, яъни Қирғизистон раҳбари Масалиев Абсамат Масалиевич (10.04.1933 – 01.08.2004, [18]-га қаранг) бошчилигидаги айрим коммунист раҳбарлар кучишлатар органлар билан биргаликда “Ўш-Узган жабрдийдаларининг барча муаммоларини ҳал қилдик” деган мазмундаги ярми чин ярми ёлғон ҳисоботларни Москва раҳбариятига жўнатиб, Совет Иттифоқи раҳбарлари ва жамоатчилик фикрини чалғитишга ҳаракат қиларди.

Шу сабабли мен Узганга бориб аниқ маълумотларни тўплаб келишга қарор қилдим. Мен билан бирга Тошкент Маданият институтининг иккинчи курс талабаси, БХҲ фаоли Рустамжон бориш истагини билдирди.

12. УЗГАНГА ДАСТЛАБКИ САФАРИМ

1990 йил сентябр бошида Рустамжон иккаламиз Тошкентдан Андижонгача поездда, Андижондан Узгангача йўловчи билан тўлган автобусда тик туриб бордик.

Узганга боргач ўзимизни таништирдик ва аҳволни ўргандик. Мен қочқинлар фаоллари билан савол-жавоб қилдим. Уларга индинга Москвага кетаётганим, бу ердаги ҳақиқий аҳвол ҳақида СССР Президенти М.Горбачевга ёзма шикоят кўринишда етказиш кераклиги, бунинг учун шикоят матнини рус тилида ёзиб, қочқинлардан имзо тўплаш кераклиги ҳақида маслаҳат бердим.

Совет Иттифоқи, жумладан Ўзбекистон ва Қирғизистон матбуотида Ўш-Узган қирғинида жабр кўрган кишиларга катта миқдорда ёрдам маблағлари ажратилганлиги ҳақида ёзилганди. Узганда шундай маблағлар ҳисобидан 15-20 та бир қаватли янги уйлар қурилган экан. Лекин шундан ҳам фойда кўрмоқчи бўлган амалдорлар қочқинлардан уй суммасининг бир қисмини тўлашни талаб қилишарди. Бу бечоралар кечаси ёнғин пайти устидаги куйлаги билан қочиб келган, мол-мулки ёниб кетган эди. Ўлганни устига тепгандай қилиб бечора қочқинлардан уй учун катта маблағ талаб қилишаётган экан. Мен бу ва шунга ўхшаш барча фактларни блокнотимга ёзиб олдим. Қочқинлар фаолларига шикоят аризасида бу гапларни айтган раҳбарлар фамилияларини ва бу ҳақдаги аниқ рақамларни кўрсатиб ёзишни тавсия қилдим.

Ўзим сураткаш бўлганлигим сабабли қочқинларнинг яшаш шароитларини 3 та фотоплёнкани тўлдириб фотосуратларга олдим. Ўша ерда юрган хотин-қизлар ва ногиронларни ҳам, ўчоқ бошида чодирлар ёнини кўтариб қўйиб шу атрофда юпун кейинган ёш болакайлар билан бирга умумий аҳволни ҳам суратга олдим.

Айниқса битта сурат алоҳида ёдимда қолди. Ёш жувон мени чодирлардан бирига бошлаб борди. Ичкарида, кўрпача устида 70-ёшлардаги, иккала кўзи кўр, оппоқ соқолли отахон ўтирганди. Менимча, бу ўша жувоннинг отаси эди. Мен отахон билан саломлашиб, кейин шу аҳволни Москвага, СССР раҳбариятига етказмоқчи эканлигимни айтиб, суратга олишга ижозат сўрадим. Отахон рози бўлди ва мен суратга олдим.

Мен қочқинлар билан яна суҳбатлашиб, фактларни ёзиб олдим. Улар фаоллари СССР Президенти М.С.Горбачев номига ёзган 2 бетлик шикоят аризасига адашмасам 276 қочқин ўз исми шарифини ёзиб имзо қўйиб берди. Бу шикоят аризаси жами 3 варақ, яъни 5 бет бўлганди (3-5-бетлари имзолар эди).

Ўша куни соат 16-17-ларда фаоллар ва қочқинлар билан хайрлашиб, Рустамжон билан бирга Узгандан Андижонга автобусда, Андижондан Тошкентга поездда жўнаб кетдик.

Ахборотларни тўплаб ўша куниёқ Узгандан жўнаб кетганимиз яхши бўлган экан. Акс ҳолда кучишлатар органлар ўз тилчиларидан хабар топиб, биз йиққан маълумотларни тортиб олган бўларди. Бундай дейишимга асос бор ва бу ҳақда 13-параграфда ёзаман.

13. МОСКВА САФАРИГА ТАЙЁРГАРЛИК

Тошкентга кечга томон етиб келдик. Эртаси куни эрталаб Москвага кетиш учун поезд билетимиз бор эди. Шу сабабли кечаси билан фотоплёнкаларни ювдим ва кўпгина сурат ишладим. Суратларни электр сурат қуритгич (глянцеватель)да эрталабгача қуритдим. Яъни эрталабгача ухламадим.

Москвага жўнашдан аввал Муслиддин акага учрашиб кетишга ваъда берганим учун эрталаб Тошкентдаги Академиклар шаҳарчасига – Кибернетика институтига бордим. Узганда қилган ишларимиз ҳақида қисқача гапириб бердим ва ишлаган фотосуратларимдан айримларини кўрсатдим.

Муслиддин ака Ўш-Узган қирғини масаласида Москвага кетаётганимиз учун хайрия қилиб йиғилган пул ҳисобидан Учқун иккаламизга юз рубль берди. (Муслиддин ака 1990 йиллар бошида номзодлик диссертациясини ёқлаб, ҳозир – 2011 йил 25 апрелида Тошкентдаги институтлардан бирида домулла бўлиб ишламоқда.)

Уйдан тонг саҳарлаб Кибернетика институтига жўнаб кетганим яхши бўлган экан. Саккиз кун ўтгач Москвадан қайтиб келганимда қўшнимиз рус аёли бундай деди: “Сиз кетган кунингиз эрталаб “Виллис” (енгил автомашина, А.Ш.)да икки нафар милиция офицери келишди, бири майор эди. Сизни жуда суриштиришди ва қидиришди”.

Маълум бўлишича, мен Узганда олган суратларим ва шикоят хатларим ҳақидаги ахборот тилчилар орқали Бишкекдаги раҳбарларга сал кечроқ етиб борибди.

Улар зудлик билан чора кўриб, Тошкентга хабар бериб, Тошкентдаги ҳамкасбларидан, яъни кучишлатар органларидан Москвага жўнаб кетишимга халақит бериш, тўхтатиб қолишни илтимос қилган, деб ўйлайман. Шу сабабли улар мени роса излашган. У пайтлар Тошкентдаги кучишлатар органлари раҳбарларининг ўз ташвишлари кўп эди ва шу сабабли мен Тошкентдан эсон-омонгина жўнаб кетдим.

Улар мен Москвага кетаётганимни билишган, лекин менда шу кунги поездга билетим борлигини аввалига билишмаган. Кейин сўраб-суриштириб, сотилган билетлар рўйхатидаги фамилияларни ўқиб, мен қайси поездда кетаётганлигимни аниқлаштирган бўлсалар керак. Чунки поездга билет сотаётган кассир аёл йўловчи паспортини сўраб олиб, махсус бланкага паспортдаги маълумотларни, шунингдек ушбу йўловчига берилган билетда поезд рақами, вагони ва ўрин рақамини ёзарди.

14. ПОЕЗД ФАЛОКАТИ

Бу билан саргузаштлар тугамади. Поездда икки кеча ухлаб, учинчи кун эрталаб навбатдаги станция номини ўқисам, бундай станция вагонда илинган жадвалдаги номлар орасида йўқ. Вагон хизматчиси (проводниги)дан сўрасам бундай деди: “Айтишларича, бошқа поезддан катта бир нарса поезд йўлига тушиб қолган экан. Биздан олдинда бораётган юк поезди шу нарсага тўқнашиб катта авария (фалокат) содир бўлибди. Бизнинг поездни бошқа айланма йўл орқали жўнатишди”.

У вақтлар поездлар жадвалдагига нисбатан 1-4 соат кечикиб борган пайтлар кўп бўларди. Темир йўл диспетчери йўловчи ва юк поездларини ўтказиш кетма-кетлиги устида бош қотирарди. Қайси поезд олдин, қайсиси кейин кетишини навбатчи диспетчер ҳал қиларди. Диспетчер ўзи билмаган ҳолда биздан олдинга юк поездини ўтказиб юбориб, йўловчи поезддагиларни фалокатдан сақлаб қолди.

Нима бўлганда ҳам Аллоҳ ўшанда бизнинг поезддагиларни даҳшатли фалокатдан сақлаб қолди. Аллоҳга шукурлар бўлсин.

Шундай қилиб бизнинг поезд Москвага саккиз соатдан зиёдроқ кечикиб борди.

15. “РОССИЯ” МЕҲМОНХОНАСИ ОЛДИДА

Мен ва Учқунжон қовун-тарвуз, мева-чева солинган кўчимиз билан “Россия” меҳмонхонаси олдига соат 16-ларда келдик. Бу ерда БХҲ раиси Абдурахим Пўлатов, журналист Анвар Усмонов (1993 йилдан бери Германиянинг Мюнхен шаҳрида яшамоқда), кинооператор Абдулазиз Махмудов, шоир Ёдгор Обид, Озод Деҳқонлар партиясидан 3-4 нафар қария, Эркин Ёшлар ташкилотидан бир йигитни учратиб салом-алик қилдик. Улар билан биргаликда А.Пўлатов ёнида доимо бирга юрувчи провокатор ҳуқуқшунос Миролим Одилов ҳам бор эди. Мен қариялардан биридан Москвага қачон келишганини сўрадим. У Тошкентдан шу кун эрталаб учқичда биргаликда келишганини айтди.

Улар кейинги 8 кун давомида Москвадаги хонадонларда ва меҳмонхоналарда, мен ва Учқунжон иккаламиз чодирда тунадик.

Биз борганимизда “Россия” меҳмонхонаси олдидаги тадбирларда 25-28 ёшлардаги ўшлик эр-хотин ҳам қатнашди. Улар фақат кундузи келиб қатнашишарди. Чодирда тожикистонлик 40 ёшлардаги ўзбек киши 6 ёшлардаги ўғли билан тунаб иштирок этди. У Москвага Совет Иттифоқи раҳбариятига ўз юртида қандайдир тазйиқлар сабабли шикоят билан келганди (уларнинг исми шарифлари эсимда йўқ). Чодир олдида Ўш-Узган қирғинига доир аянчли фотосуратлар асфальтга ёйилган мато устига ташлаб қўйилганди.

16. “БИРЛИК” РАҲБАРИЯТИ МАБЛАҒНИ ҚАЕРДАН ОЛАРДИ?

Мен Москвага боргач “Россия” меҳмонхонаси олдида Ўзбекистондан келган бирданига ўн кишилик гуруҳни учратиб бир оз ҳайрон бўлгандим. Сабаби – ушбу каттагина гуруҳнинг Москвага учқичда келиши ва ҳафта-ўн кун давомида Москва меҳмонхоналарида ҳамда ижарада яшашига маблағни қаердан олишди экан, деган савол пайдо бўлганди. Чунки мен ҳамда ҳамроҳим Узганга боришимиз ва Москвага кетишимиз учун “Бирлик” раҳбарияти котиба Васила Иноятова орқали сўраб-суриштириб, тегишли билет ва ҳужжатларни текширибгина мен ҳамда ҳамроҳим учун 50-100 рубль пул ажратарди. Харажатларнинг каттагина қисмини ўз чўнтагимиздаги пулдан қилардик.

Лекин пул масаласи мухолифат учун оғриқли масала бўлганлиги сабабли буни суриштирмасдим. Бу масала билан Совет Иттифоқи махсус хизмат органи бўлмиш Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ-КГБ) жуда қизиқарди ва суриштирарди.

Бу масалага 2006 йилда “бирлик”чилардан бири билан бўлган суҳбат пайти айтган факти бир оз аниқлик киритди. Ушбу “бирлик”чи 1989-1990 йилларда ҳам, ҳозир ҳам Тошкент шаҳрида магазинда сотувчи бўлиб ишлайди. У 2006 йилдаги суҳбатлардан бирида “Бирлик” раҳбариятига бир пачка пул олиб бориб берганини гапириб берди. Пул олиб борганида Абдураҳим Пўлатов ва Миролим Одилов бўлган.

Энди ўша йиллардаги воқеалар ривожига бир оз эътибор берайлик. “Бирлик” халқ ҳаракати 1988 йил ноябрдан бошлаб очиқ ҳаракат бошлагани ва дастлабки митингини 1989 йил 19 мартда ўтказганини эслайлик. 1989 йил 16 октябрида Коммунистик партиянинг Тошкент шаҳар Куйбишев (ҳозирги Мирзо Улуғбек) туман ташкилоти раҳбарияти коммунист Абдураҳим Пўлатовни коммунистик партия сафидан ўчириш ҳақида қарор қабул қилди. Шундан кўп вақт ўтмай у Кибернетика институтидаги ишдан кетишга мажбур бўлди.

Савол туғилади: Абдураҳим Пўлатов 1989 йил кузидан бошлаб ўзи ва оиласини боқиш учун маблағни қаердан оларди?

Махсус хизмат органлари демократик ташкилотнинг маблағларини назорат остига олишга ва бунинг учун маблағ билан боғлиқ вазифага ўз одамини қўйишга ҳаракат қилади. Бунинг учун бой ва пулдор фуқарони ташкилот раҳбарияти ишончига кириши учун барча йўллар ва усулларни ишга солади. Қарабсизки, бу одам вақти билан демократик ташкилотнинг ташкилий ишлари раҳбари, яъни пул маблағлари устидан назорат қилувчи вазифага тайинланади. Мана шу кундан бошлаб демократик ташкилотнинг пул масалаларига доир, кимлар ёрдам бераётгани ва кимларга ишлатилаётгани ҳақидаги ахборот ва маълумотлар 1991 йилгача ДХҚга, 1991 йил 26 сентябридан Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати раҳбариятига етказиб турилади.

Мендаги маълумотларга кўра Миролим Одилов Тошкент адвокатурасида адвокат бўлиб ишларди.
Менга Ислом Холбоев 2001 йил 15 октябр кунги суҳбат пайтида айтганига кўра М.Одиловни “Бирлик” халқ ҳаракатига 1989 йил баҳорида у қабул қилиб олган. Абдураҳим Пўлатовга молиявий ёрдам бериш орқали М.Одилов унинг яқин кишисига айланди ва Ҳаракатни парчалаш ҳамда барбод қилишда каттагина ҳисса қўшди, деб ҳисоблайман.

Фикримча, ДХҚ мана шундай магазинчи ва бошқа маблағи бор кишиларга аввалига жиноий иш очиш, сўнгра кўрсатма бериш орқали зарур пайтда Ҳаракат раҳбариятига пачкалаб пул олиб бориб беришни уюштирарди. Қарабсизки, бу худди бир инсоннинг сахийлиги каби кўринарди.

Албатта, “Бирлик” ва бошқа деократик партия ҳамда ташкилотларга чин дилдан моддий ёрдам берган фуқаролар ҳам бор эди ва ҳозир ҳам бор. Масалан, таниқли шоирамиз ва Ўзбекистон хотин-қизлари “Тумарис” халқ ҳаракати раҳбари Гулчеҳра Нуруллаева ўз ижоди учун берилган Ленин комсомоли мукофотини давлатга қайтариб берганди. Лекин мукофот пули бўлмиш 1000 рубльни “Бирлик” халқ ҳаракати ҳисобига ўтказди ([14]-га қаранг).

Мухолифат ташкилоти, унинг маблағлари ва МХХ ходимлари ҳамда жосусларининг саъй-ҳаракати – бу алоҳида катта мақола учун мавзудир. Асосий мавзумизга қайтсам.

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

МУСТАҚИЛЛИК ДЕКЛАРАЦИЯСИ ТАРИХИ

Фото. 1990 йил 20 июн куни Ўзбекистон Олий Совети (Кенгаши) иккинчи сессиясида қабул қилинган Мустақиллик Декларацияси матни.

МУНДАРИЖА

Кириш сўзи.
1. 1989: «Бирлик» Халқ Ҳаракатининг Декларация лойиҳаси.
2. 1990: Атаназар Арифовнинг Декларация лойиҳаси.
3. 1990: Олимларнинг Декларация лойиҳаси.
4. 1990: Олий Кенгаш тасдиқлаган Декларация.
5. 2022: Каримберди ҳожи фикри.
6. 20 июн – Ўзбекистон Мустақиллиги куни.
Фойдаланилган адабиётлар.

КИРИШ СЎЗИ

1990 йил 20 июн куни Ўзбекистон Олий Совети иккинчи сессиясида қабул қилинган Мустақиллик Декларацияси ҳақида ёзаётган ва гапираётган зиёлилар унинг дастлабки матнлари ва муаллифлари ҳақида лом-мим дейишмаётир. Мен мақоламда шунга доир муҳим тарихий маълумотларни келтираман. Ўзбекистон Ресубликаси Мустақиллик Декларациясининг учта матни менинг «Яқин тарихимизга назар. Ўзбекистон Озод Деҳқонлар партияси асосчиси, профессор Олимжон Каримов – 80 ёшда. (Биринчи қисм: 1988-1993 йилларда Ўзбекистонда рўй берган айрим тарихий воқеаларнинг проф. Олимжон Каримов тақдири мисолида таҳлили)” номли [1]-мақоламда келтирилган.

1. 1989: “БИРЛИК” ХАЛҚ ҲАРАКАТИНИНГ ДЕКЛАРАЦИЯ ЛОЙИҲАСИ

Маълумки, бир гуруҳ ўзбек зиёлилари ҳофиз ва шоир Дадахон Ҳасаннинг уйида 1988 йил 11 ноябр куни бўлиб ўтган йиғилишда Ўзбекистон «Бирлик» Халқ Ҳаракатига асос солишди.

Ўзбекистон Ресубликаси Мустақиллик декларациясининг дастлабки лойиҳаси – «Ўзбекистон Совет Социалистик жумҳуриятининг мустақиллиги (суверенитети) ҳақидаги Декларация» «Бирлик» газетининг 1989 йил октябрь ойидаги еттинчи сонида босилди. Ушбу лойиҳага «Бирлик» Халқ Ҳаракати номидан Анвар Мадумаров, Дилшод Шамс, Аҳмад Аъзам, Мирза Кенжабоев, Фахриддин Худойқулов, Муҳаммад Солиҳ, Олим Каримов, Зоҳир Аълам, Усмон Азимов имзо қўйишган. Бу лойиҳа ҳақида халқимизнинг каттагина қисми, жумладан ёш авлод билмайди. Шуни ҳисобга олиб ва Ўзбекистон тарихи учун муҳимлигини назарда тутиб унинг матнини тўлиғича келтирай.

“ЛОЙИҲА

ЎЗБЕКИСТОН СОВЕТ СОЦИАЛИСТИК ЖУМҲУРИЯТИНИНГ МУСТАҚИЛЛИГИ (СУВЕРЕНИТЕТИ) ҲАҚИДАГИ
ДЕКЛАРАЦИЯ

Ўрта Осиёда бундан минг йиллар муқаддам деҳқончилик маданияти пайдо бўлган. Бу серқуёш ўлкада яшаб келган халқ илм-фан, ҳунармандчилик, адабиёт ва санъат соҳаларида башарият камолотига катта ҳисса қўшди. Улар тузган Турон давлатининг тарихи мустақиллик учун курашнинг қаҳрамонона намунасидир. XIV асрдаёқ халқ манфаати ва иродасини ифодаловчи сарбадорлар давлатининг тузилиши кейинги Оврупа ва Русиядаги инқилобий ҳаракатларнинг дебочаси бўлди. Иқтисодий муносабатлар ўзига хос “осиёча ишлаб чиқариш усули” билан ривож топди.

Бу ерда шаклланган халқ ўзининг узоқ йиллар давомида яратган маданияти ва маънавиятини бир неча тилларда достон этолди. Сўнгги туркий ва форсий тилларда яратилган ёдгорликлар ҳам натижада яхлит, бир маънавий дунёни ифодалайди. Унинг ажиб дурдонаси катта савдо йўлларида шаклланган халқнинг миллат ва элат ажратмаслигини исботи бўлса, ўзга маданиятларни чуқур ўзлаштириб олиши тарихий байналмилаллигидир.

Ҳозирги Ўзбекистон Совет Социалистик Жумҳурияти Ўрта Осиё ва Қозоғистон ҳудудида социялистик миллат бўлиб шаклланган ўзбекларнинг мустақил (суверен) давлати ва шу ерларда шаклланган бошқа социялистик миллатлар билан бирга, минг йиллик давлатнинг меросхўридир.

Ўзбекистон Жумҳурияти ленинча принциплар асосида СССР давлатига бирлашди. Жумҳурият аҳли Совет Иттифоқининг қудратини оширишда, моддий ва маънавий бойликларини аямай, тинчлик ва уруш даврларида дўстлик ғояларига садоқат ва ҳалоллик билан хизмат қилди.

Сталинчилик даврига келиб, ерли халқ ўз-ўзини ҳимоя қилиш воситаларидан маҳрум бўлиб қолди ва ёвуз мустамлакачилик сиёсатининг қурбони бўла бошлади. Бу ҳол Совет Иттифоқининг бошқа жумҳуриятларига ҳам тааллуқли бўлиб, Ўрта Осиё ва Қозоғистон ерларида энг жирканч шаклларда намоён бўлди. Ҳозирги кунда халқ ўзининг ялпи касалвандлик ва қашшоқлигидан инқирозга юз тутаётганлигини англади ва оёққа тура бошлади. Аянчли аҳволдан қутулишнинг ягона йўли – мустақиллик! Ҳар бир совет жумҳуриятининг мустақиллиги! Бу – Ўзбекистон халқининг хоҳиши-иродаси ва унинг иқтисодий-сиёсий, жамоат ишларидаги ўз олдига қўйган олий мақсадидир. Бу мақсадга эришишда кўплаб тўсиқларга дуч келаётирмиз. Бу миллатлар ўртасида атай низо чиқариб адоват уйғотиш, демократик кучларни парчалашга уриниш шаклида намоён бўлмоқда. Бу жуда хавфлидир. Зеро, Ўзбекистон жумҳуриятининг мустақиллиги билан чамбарчас боғлангандир. Мустақиллик назариясини фақат уюшган ҳолдагина ҳаётга татбиқ этиш мумкин. Шу йўсинда совет жумҳуриятларининг янги, ҳақиқий Иттифоқи шаклланади.

Ўзбекистон жумҳуриятининг мустақиллиги:
- умумбашарий мустақиллик ғоялари шартномаларига, социялистик миллатларнинг ҳақиқий иттифоқига ва инсон ҳуқуқларига асосланади;
- унинг ҳудудида фақат ўз Олий Кенгаши чиқарган қонунлар қўлланилиши билан белгиланади.

Ўзбекистон жумҳуриятининг Совет Иттифоқига бирлашиш принциплари:
- ижтимоий-сиёсий соҳада – федерал асосда;
- иқтисодий соҳаларда – конфедерация асосида;
- миллий-маданий соҳаларда – тўла мустақиллик асосида бўлади.

Ўзбекистон жумҳуриятининг мустақиллигини таъминлашга хизмат қилиш, шу ерда яшовчи, миллати ва лавозимидан қатъий назар, ҳар бир Ўзбекистон фуқаросининг шарафли бурчи, қардош жумҳуриятлар аҳлининг байналмилал кўмаги ҳисобланади.

Фақат шу йўл билан ҳур фикрли, тенг ҳуқуқли фуқароларнинг ҳамкорлиги – ҳақиқий бузилмас Иттифоққа айланади. Бундай ҳуқуқий иттифоқ – барча совет кишиларининг олий мақсадидир!

“БИРЛИК” ХАЛҚ ҲАРАКАТИ номидан: Анвар Мадумаров, Дилшод Шамс, Аҳмад Аъзам, Мирза Кенжабоев, Фахриддин Худойқулов, Муҳаммад Солиҳ, Олим Каримов, Зоҳир Аълам, Усмон Азимов.” [2]

2. 1990: АТАНАЗАР АРИФОВНИНГ ДЕКЛАРАЦИЯ ЛОЙИҲАСИ

Ўзбекистон Мустақиллик декларациясининг иккинчи лойиҳасини Ўзбекистон «Эрк» демократик партияси котиби, техника фанлари доктори Атаназар Арифов (1938) 1990 йил май ойида ёзган ва ушбу ҳужжат Эрк демократик партияси (ЭДП)нинг 1990 йил 11 май куни ўтган Ҳайъатида тасдиқланган. Лойиҳа «Эрк» газетининг 1990 йил июнь ойидаги еттинчи сонида чоп этилди. 16 июнь куни ушбу газета сони Ўзбекистон Олий Кенгаши депутатларига тарқатилди. Атаназар Арифов Мустақиллик декларациясини тузатиб ва қўшимчалар ёзиб, 17 июнь (якшанба) куни ЭДП раиси, шоир Муҳаммад Солиҳ (1949) билан биргаликда Ўзбектстон Ёзувчилар уюшмаси биносида йиғилган 15 нафар депутатлар муҳокамасига тақдим этишди. Мен ушбу маълумотларни 2005 йилда Атаназар Арифов билан бўлган суҳбатда олганман. У ёзган Мустақиллик декларацияси лойиҳасини келтирай.

“12-чақириқ Ўзбекистон Олий Кенгашининг Иккинчи мажлисига Эрк демократик партиясининг ТАКЛИФ-ЛОЙИҲАСИ
МУСТАҚИЛЛИК ДЕКЛАРАЦИЯСИ
Ўзбекистон бугун ўз ҳудудига мутлоқ эга ва унда ягона ҳукмрон эмаслигини тан олиб,
ташқи мулоқотларда мустақиллик ҳуқуқидан маҳрум эканлигини эътироф этиб,
жумҳурият халқининг туб манфаатлари, унинг эрки ва иродасини ифодалаб,
ҳокимият манбаи халқ эканлигини эътироф этиб,
халқ тақдири ва мулкига эгалик ҳуқуқи фақат унинг ўзигагина берилганлигини қайд этиб,
тараққиёт йўлини танлаш фақат халқнинг ихтиёрида эканлигини таъкидлаб,
халқаро ҳуқуқ қоидалари, умуминсоний қадриятлар ва демократия принципларига асосланиб,
Жумҳурият Олий Кенгаши Ўзбекистонни суверен давлат деб эълон қилади!

ЎЗБЕКИСТОН СУВЕРЕН ДАВЛАТИ
- ўз ҳудудининг барча таркибий қисмлари – ер, сув, ҳаво, ер усти, ер ости бойликларига ва улардан олинадиган барча маҳсулотларига эгадир;
- ўз ҳудудининг барча таркибий қисмларида – ер ости ва ер устида, сувда, ҳавода – мутлоқ ҳукмрондир;
- сиёсий ва иқтисодий системаларининг таркиби ва тузилишини – халқ манфаати ва эҳтиёжидан келиб чиқиб – ўзи белгилайди;
- суверен ҳуқуқларни амалга ошириш учун зарур бўлган барча қонун ва фармонларни ўзи ишлаб чиқади ва уларнинг ижросини ўзи ташкил қилади;
- барча алоқаларни ўзи ўрнатади;
- фуқаролик масалаларига оид қонунчиликни ўзи аниқлайди;
- аҳолиси таркибидаги миллатлар ва элатлар билан муносабатда уларнинг тенг ҳуқуқлиги ва ўз тақдирини ўзи белгилаши принципларига амал қилади.
Ҳужжат Эрк Партиясининг 1990 йил 11 май куни ўтган Ҳайъатида тасдиқланди.” [3]

3. 1990: ОЛИМЛАРНИНГ ДЕКЛАРАЦИЯ ЛОЙИҲАСИ

2022 йил 20 июн куни ёзувчи Қудрат Дўстмуҳаммад ўзининг Фейсбукдаги саҳифасида “Мустақиллик Декларацияси ҳақида” номли мақоласини чоп қилди ([4]). У Ўзбекистон Олий Кенгаши депутати, академик Восил Қобулов ташаббуси ва ташкилотчилиги асосида тайёрланган ва 70 нафар олим имзолаган Мустақиллик Декларацияси ҳақида ёзган. Шу мақолани тўлиқсинча кетирай.

“1990 йилнинг 20 июн куни Ўзбекистон Олий Кенгаши сессиясида қабул қилинган Мустақиллик Декларацияси ҳақида гапирганда, бу улкан ва тарихий жараёнга ҳисса қўшганларни иложи борича эслаш лозим, деб ўйлайман. ЭРК демократик партияси ва унинг раҳбари Муҳаммад Солиҳнинг саъй-ҳаракатларига баҳо беришда ожизман, лекин, чеккада туриб ёрдам берганлар ва қўллаганлардан баъзилари ҳақида билганларимни айтишим мумкин. Шундай ватанпарварлардан бири - Ўзбекистон Фанлар Академияси академиги, Кибернетика илмий-ишлаб чиқариш бирлашмасининг Бош директори, марҳум ВОСИЛ ҚОБУЛОВ (1921 – 2010) эдилар. Ўша кезларда Олий Кенгаш депутати бўлганлар

Мен 1997-98 йилларда устоз билан кўп мулоқотда бўлиб, кундалик дафтарларини ўқиб-ўрганиб чиққанман. Ўттизта қалин дафтардан иборат “Кундаликлар”дан кўчирмалар қилиб, матбуотда бир нечта мақола эълон қилганман. Уларда мустақиллик Декларацияси ҳақида ҳам эътиборга лойиқ гаплар айтилган, мана бугун, кўпчиликка маълум қилиш фурсати келди. Дафтарларда қандай ёзилган бўлса, иложи борича ўзгартирмасдан, санаси тартибида келтираман.
* * *

14 июнь, 1990 й., пайшанба.
Ҳозир ҳаммани Ўш воқеалари, жумҳуриятларнинг суверенитети, ЎзССЖ Олий Кенгашининг 18.06.90 й. да бошланадиган сессияси ташвишлантирмоқда. Бу сессияда ер мулкчилиги ҳақидаги қонун муҳокама қилинади. Декларация лойиҳасини тавсия қилиш фикрим бор.

15 июнь 1990 й., жума
Эрталаб соат 7:30 да Ангренга йўл олдик. “Ўзбекэнергоремонт” ташкилотининг дам олиш зонасига. Бу жой шундоққина Ангрен сувининг бўйида, шўрлик дарёнинг бутун қирғоғини ташкилот ва муассасалар бўлиб олишган. Бу, тарихий Облиқ бошида.
Учрашувнинг ташкилотчилари Анвар Каримов, Фарход Зуннунов, И.Х.Убайдуллаев, Ромен Зоҳидов, Ёлқин, Эркин Қосимов, Турсунов (Ҳусан), Турсунов (биолог), Мўминов Н.О., Иброҳимов И.И., Ирматов М.И. ва бир нечта ёшлар.
Аввал Декларация масаласини қизғин муҳокама қилдик. Душанба кунига тайёрлаб, Олий Кенгашга тавсия қилмоқчи бўлдик.
Жумҳуриятнинг мустақиллигига кўмакдош олимларнинг кўнгилли жамиятининг биринчи ишчи йиғилиши шундай ўтди.

17 июнь, 1990 й., якшанба.
Комилов М.нинг отаси вафот этган экан (82 ёшда), бутун умр муаллимлик қилган, ажойиб одам эди, таъзия билдириб келдик. Қайтиб келиб, Декларация устида ишладим. РСФСРнинг Декларацияси чиққан “Аргументы и факты”ни олиб келишди. Декларацияни тугатдим. Зўр диққатни талаб қилди, бу иш.

18 июнь, 1990 й., душанба.
Эрталаб институтга кириб, Декларациянинг қўлёзмасини қолдирдим, бир нусхасини олиб, МК га, Олий Кенгаш сессиясига кетдим.
Биринчи бўлиб Муҳаммад Солиҳни кўрдим. Унинг қўлида Декларациянинг учта варианти бор экан. Ширинқулов, Мирсаидовлар келишди. Улар ҳам Декларация ҳақида...
Сессия кун тартибининг муҳокамаси бошланди. Муҳаммад Солиҳ ва бошқалар Декларацияни кун тартибига киритишга узоқ ҳаракат қилишди. Иброҳимовга Декларациянинг 63 депутат имзо қўйган учта вариантини беришди. Бўлмади.

19 июнь, 1990 й., сешанба.
Олий Кенгаш, соат 11:00, Эркин Жўраев қўмита раиси ўринбосари. Мулк қонуни устида иш бошланди. Муҳаммад Солиҳ фикрларини назарда тутиб, 25 модданинг 5- ва 7- бандлари олиб ташланди. Бу бандларда Иттифоқнинг мулки қайд қилинган эди.
Бошқа ўзгаришлар киритилмади. Мен кетдим. Яна ҳамманинг ишончи комилки, қонун ўтади...
Тунги соат иккигача телевидение орқали сессияни кўрсатишди. Ниҳоят, охирида айтилди: “62 депутат Ш.Р.Мирсаидовга Декларация масаласида мурожаат қилишган ва уларни кичик золга, Мирсаидов билан суҳбат қилишга таклиф қилишган.”

20 июнь, 1990 й., чоршанба.
Сессия бошланишига етиб боролмадим. Соат 11:30 да телефон қилиб билсам, Декларация муҳокама қилинаяпти экан. Демак, Муҳаммад Солиҳ, Ширинқулов ва бошқалар ниятларини амалга оширишибди.
Олий Кенгашга етиб борганимда, Декларация қабул қилиниши муносабати билан қарсаклар бўлаётган экан. Нима қилиш керак? 70 та олим имзо қўйган Декларациянинг вариантини Ширинқулов орқали беришга тўғри келди. Мирсаидов бошчилигида группа тузилибди...
Сўнг, “Ер” ҳақидаги қонун муҳокама қилинди. Уни академик В.Қ.Қобулов киритган битта тузатиш билан қабул қилишди. Шунисига ҳам раҳмат.

26 июнь, 1990 й., сешанба.
15:00 – Муҳаммад Солиҳ келди. Қандай жанг қилиб, Декларацияни ўтказганини гапириб берди. Митинг қилиш пўписаси билан уни нашр қилдирган. Концепция устида ишлаймиз...» [4]

Менимча, академик Восил Қобулов ташаббуси ва ташкилотчилиги асосида тайёрланган ва 70 нафар олим имзолаган Мустақиллик Декларацияси лойиҳасини излашимиз керак. Бу Ўзбекистон тарихи учун ҳам муҳимдир. Агар 70 нафар олимнинг исми-шарифини аниқлаштирсак яхши бўларди. Улардан тирик гувоҳлари ёрдамида ушбу лойиҳанинг тайёрланиш тарихини батафсилроқ билиб олардик. Бунинг учун академик Восил Қобулов шахсий архивида маълумотлар бўлиши мумкин. Мен унинг ўғли техника фанлари доктори Анвар Қобуловни танийман ва бир неча марта суҳбатлашганман. У 1999 йилда Тошкентда Ҳамид Олимжон метро шоҳбекати яқинида жойлашган Бизнес академияда домулла бўлиб ишларди. Бу масалада Анвар Қобуловдан ёрдам сурасак бўлади.

4. 1990: ОЛИЙ КЕНГАШ ТАСДИҚЛАГАН ДЕКЛАРАЦИЯ

1990 йил 18-20 июнь кунлари Ўзбекистон Олий Кенгашининг 2-сессияси бўлди. Академик Восил Қобулов гувоҳлигича, 1990 йил 18 июн куни Ўзбекистон Олий Кенгаши раиси Мирзаолим Иброҳимовга (1928-2014) Декларациянинг 63 депутат имзо қўйган учта вариантини беришди ва 2-сессия кун тартибига киритишни талаб этишди. Депутат Дадахон Ёқубов юздан ортиқ депутат қўл қўйган Декларация лойиҳасини кўтариб Президент Ислом Каримов олдига борган ва уни муҳокама қилишган. Президент Ислом Каримовнинг таклифи билан депутатлардан иборат Комиссия тузилган. Комиссия Ўзбекистон Мустақиллик декларацияси лойиҳасини яна бир бор муҳокама этиб, баъзи бир тузатишлар киритган. Шундан сўнггина 1990 йил 20 июнь куни ЎзР Олий Кенгаши «Ўзбекистон Республикасининг суверенитети тўғрисида декларация»ни қабул қилди ва у 1990 йил 22 июн куни газеталарда чоп этилди. Ушбу тарихий Декларация матнини келтирай.

“МУСТАҚИЛЛИК ДЕКЛАРАЦИЯСИ
Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Олий Советининг 1990 йил 20 июндаги иккинчи сессиясида қабул қилинган

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Олий Совети:
ўзбек халқининг давлат қурилишидаги тарихий тажрибаси ва таркиб топган бой анъаналари,
ҳар бир миллатнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқини таъминлашдан иборат олий мақсад ҳақи,
ҳар бир кишининг фаровон ҳаёт кечиришини таъминлашни олий мақсад деб билган ҳолда,
Ўзбекистон халқларининг келажаги учун тарихий масъулиятни чуқур ҳис этган ҳолда,
халқаро ҳуқуқ қоидаларига, умумбашарий қадриятларга ва демократия принципларига асосланиб,
Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг Давлат мустақиллигини эълон қилади.

1. Ўзбекистон ССРнинг демократик давлат мустақиллиги республиканинг ўз ҳудудида барча таркибий қисмларида ва барча ташқи муносабатлардаги танҳо ҳокимлигидир.

2. Ўзбекистон ССРнинг давлат ҳудуди чегараси дахлсиз ва бу ҳудуд халқнинг муҳокамасига қўйилмай туриб ўзгартирилиши мумкин эмас.

3. Ўзбекистон ССРда давлат ҳокимияти унинг ҳудудига кирадиган барча таркибий ва бўлинмас қисмлари устидан амалга оширилади ва шу ҳудудда яшайдиган аҳолига тааллуқлидир.

4. СССР Олий Совети қабул қиладиган қарорлар Ўзбекистон ССР Конституциясига мувофиқ Ўзбекистон ССР Олий Совети томонидан тасдиқланганидан кейингина Ўзбекистон ССР ҳудудида кучга эга бўлади.

5. Ўзбекистон ССР давлат ҳокимияти ваколатига Ўзбекистон ССР ички ва ташқи сиёсатига тегишли барча масалалар киради.

6. Ўзбекистон ССР халқаро ҳуқуқнинг асосий принципларини тан олади ва ҳурмат қилади.

7. Ўзбекистон ССР иттифоқдош республикалар ва бошқа давлатлар билан ўзининг сиёсий, иқтисодий, маданий ва бошқа муносабатларини шартномалар асосида белгилайди ва амалга оширади.

8. Ўзбекистон ССР ўзининг тараққиёт йўлини, ўз номини белгилайди ва давлат белгиларини (герб, байроқ, мадҳия) ўзи таъсис этади.

9. Қорақалпоғистон Мухтор Совет Социалистик Республикаси мустақиллигини Мухтор Республика Конституцияси таъмин этади. Ўзбекистон ССР унинг Асосий Қонуни ва Ўзбекистон ССР Конституцияси асосида Қорақалпоғистон МССР манфаатларини ҳимоя қилади.

10. Ўзбекистон ССРнинг қонун чиқарувчи ҳокимияти Ўзбекистон ССР давлат мустақиллигини амалга ошириш учун зарур бўлган қонунларни ишлаб чиқади. Ўзбекистон ССРнинг сиёсий ва иқтисодий системалари таркибини ва қурилишини белгилайди.

11. Ўзбекистон ССР Олий Совети умумхалқ муҳокамаси асосида демократик ҳуқуқий давлат тузишга қарор қилганини билдиради, Ўзбекистон ССРда яшаётган барча миллат ва элатларнинг қонуний сиёсий, иқтисодий, этник, маданий ҳуқуқларига ҳамда она тиллари ривожлантирилишига кафиллик беради.

12. Ушбу Декларация Ўзбекистон ССРнинг янги Конституциясини ҳамда янги иттифоқ шартномасини ишлаб чиқиш учун асосдир.» [5]

5. 2022: КАРИМБЕРДИ ҲОЖИ ФИКРИ

2022 йил 20 июн куни таниқли журналист, ёзувчи ва шоир Каримберди ҳожи Тўрамуроднинг Фейсбукда “Мустақиллик куни муборак бўлсин!” номли табриги чоп қилинди ([6]). Ушбу табрик матнини келтирай.

“Бугун Ўзбекистон ҳукумати мустақиллик декларациясини қабул қилган кун! Аслида, Ўзбекистонда Мустақиллик байрами 20 июнь! Аммо тарихчилар АБЛАҲЛАРЧА бу кунни бекитишади ва мустақилликнинг ашаддий душмани бўлган Каримовни улуғлаш учун у ноилож айтган кунни Мустақиллик куни, дейишади. Сабаби, 1990 йил 20 июнь – Ўзбекистон Мустақиллиги куни, дейилса, Каримов эмас, Муҳаммад Солиҳ "Мустақиллик меъмори" бўлиб қолади! Бу эса Каримовпарастларга ёқмайди! Ўрисқулларга ҳам, албатта.

Ваҳоланки, 1990 йил 20 июндаги Мустақиллик декларациясини лаганбардор тарихчилар эмас, маддоҳ шоирлар эмас, Ўзбекистон ҳукумати – Ўзбекистон Олий Совети сессияси қабул қилган эди!

Барча ҲУРЛИК истаган юртдошларимни Ўзбекистон Мустақиллиги Декларацияси қабул қилинган кун, демак, Ўзбекистон Мустақиллиги куни билан табриклайман!

Қайтадан ўрисга қул бўлишни истаётганларга ачинаман!

Мустақиллик учун жонидан кечганларга, Мустақилликни истагани учун таъқиб ва тазйиққа учраганларга, қамалганларга, сургун қилинганларга, беватан қилинганларга шон-шарафлар бўлсин!

Мустақилликка қарши бўлганларга лаънатлар бўлсин!» [6]

Ушбу матндаги маълумотларга битта эътирозим бор: “Муҳаммад Солиҳ "Мустақиллик меъмори" бўлиб қолади!” деган гап ҳақиқатга зиддир. Муҳаммад Солиҳ бирорта Мустақиллик Декларацияси лойиҳасини ўзи ёзган эмас. У бошқалар ёзган лойиҳаларга нисбатан тўлдирувчи яхши фикрлар ва таклифлар айтган бўлиши мумкин, холос.

Аслида “Мустақиллик меъмори” бир гуруҳ ўзбек зиёлиларидир, жумладан Муҳаммад Солиҳ ҳам. Бу ҳақда юқорида кўпгина ўзбек зиёлиларининг исми шарифини келтирдим.

6. 20 ИЮН - ЎЗБЕКИСТОН МУСТАҚИЛЛИГИ КУНИ

Аслида 20 июн Ўзбекистон Мустақиллиги куни сифатида байрам қилиш ўринлидир. Шу ҳолни АҚШ тарихи билан таққослашимиз мумкин.

Тарихдан маълумки, Буюк Британия 18-аср охирида ҳозирги АҚШ ҳудудида 13 та мустамлака ҳудудини ташкил қилди. Ушбу мустамлака ҳудудлар 1776 йилда Буюк Британиядан ажралиб алоҳида мустақил бўлишни асослайдиган декларацияни ёзиш учун Конгресс бешта колониядан келган беш вакилдан иборат комиссия тузди: Жон Адамс (Массачусетс), Бенджамин Франклин (Пенсилвания), Томас Жеффесон (Вирджиния), Роберт Ливингстон (Нью-Йорк) ва Роджер Шерман (Коннектикут). Томас Джефферсон 1776 йил 11 дан 28 июнгача - 17 кунда декларация лойиҳасини ёзди. Уни 1776 йил 1 июл куни Конгресс муҳокамасига тақдим қилишди. 1776 йил 4 июл куни АҚШ Мустақиллик Декларациясини конгресс тасдиқлади ва уни конгресс президенти Жон Хенкок имзолади. Шу сабабли АҚШ фуқаролари ҳар йили 4 июл кунини Мустақиллик байрами сифатида нишонлашади. [7]

Кўплар АҚШ ўз мустақиллигига Мустақиллик Декларацияси асосида эришган ҳуқуқий ҳужжат деб хато ҳисоблашади. Аслида АҚШ мустақилликка эришиш учун 1775-1783 йилларда Буюк Британия билан уруш олиб боришга мажбур бўлди. Бу урушда АҚШдаги инқилобчиларга Франция ва Испания катта ёрдам берди. [8]

Совет Иттифоқи деб аталмиш имерия 15 та жумҳуриятдан иборат эди. 15 та жумҳурият фуқаролари Совет Иттифоқидан ажралиб мустақил бўлишга ҳаракат қилганлиги сабабли Ўзбекистон кам қурбонлар бериб 1991 йил 31 август куни тўлиқ Мустақилликка эришди, Аллоҳга шукр. Чунки шу куни Ўзбекистон Олий Кенгаши «Ўзбекистон Республикасининг Давлат мустақиллиги асослари тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси қонунини тасдиқлади ([9]-га қаранг).

Хуллас калом, 20 июн кунини Ўзбекистон мустақилликка эришган кун сифатида байрам қилишимиз ўринлидир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Shuhratjon AHMADJONOV. (5-maqolam, 2006 yil 1 yanvar) O’zbekiston Ozod Dehqonlar partiyasining asoschisi, professor Olimjon Karimov – 80 yoshda. (1988-1993 yillarda O’zbekistonda ro’y bergan ayrim tarixiy voqealarning prof. Olimjon Karimov taqdiri misolida tahlili).
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6963249/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2006 YILGI MAQOLALAR”, “ПРАВОЗАЩИТА” рукнлари, 2022.23.06);
- http://www.turonzamin.org/jurnal2006/shuhrta_olimk_10106.html (www.turonzamin.org ARXIV 2006.01.01);
- http://www.turonzamin.org/jurnal2006/shuhrta_olimk_10106.html (www.turonzamin.org “Turonzamin” журнали, 2005 йил декабр, 12-сон).

2. O’zbekiston Sovet Socialistik Jumhuriyatining Mustaqilligi (suvereniteti) haqidagi Deklaraciya. – “Birlik” gazetasi, 1989 yil oktyabr, 7-son.

3. 12-chaqiriq O’zbekiston Oliy Kengashining 2-majlisiga “Erk” demokratik partiyasining taklif-loyihasi. Mustaqillik Deklaraciyasi. – “Erk” gazetasi, 1990 yil javzo (22 may-21 iyun, A.Sh.), 7-son.

4. ҚУДРАТ ДЎСТМУҲАММАД. Мустақиллик Декларацияси ҳақида. - www.facebook.com/qudrat.dostmuhammad (www.facebook.com Қудрат Дўстмуҳаммаднинг Фейсбукдаги саҳифаси, 2022.20.06).

5. Мустақиллик Декларацияси. Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Олий Советининг 1990 йил 20 июндаги иккинчи сессиясида қабул қилинган. – www.lex.uz/acts/185391 (www.lex.uz).

6. КАРИМБЕРДИ ТУРАМУРОД. Мустақиллик куни муборак бўлсин! - www.facebook.com/karimberdi.uz (www.facebook.com Каримберди Тўрамуроднинг Фейсбукдаги саҳифаси, 2022.20.06).

7. Деклара́ция незави́симости США (АҚШ Мустақиллик декларацияси). – www.ru.wikipedia.org/wiki/Декларация_независимости_США (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

8. Война за независимость США (АҚШ мустақиллиги учун ууш). – www.ru.wikipedia.org/wiki/Война_за_независимость_США#Итоги_войны (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

9. «Ўзбекистон Республикасининг Давлат мустақиллиги асослари тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси қонуни. – www.lex.uz/acts/127899 (www.lex.uz 1991.31.08).

E-mail: havassh54@gmail.com , jiz54@mail.ru

2022 йил 23 июн

АҚШ, Вашингтон шаҳри

АҲМАДЖОНОВ Ш. Мустақиллик Декларацияси тарихи. - www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6974575/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2022 YILGI MAQOLALAR”, “ПРАВОЗАЩИТА” рукнлари, 2022.23.06).

Shuhratjon AHMADJONOV

(5-maqolam, 2006 yil 1 yanvar, OXIRI) O’ZBEKISTON OZOD DEHQONLAR PARTIYASINING ASOSCHISI, PROFESSOR OLIMJON KARIMOV - 80 YOSHDA (1988-1993 yillarda O’zbekistonda ro’y bergan ayrim tarixiy voqealarning prof. Olimjon Karimov taqdiri misolida tahlili)

7. “MILLIY MAJLIS” TASHABBUS GURUHI TAYYORLAGAN UCHTA HUJJAT LOYIHALARI MATNI

Maqolamizni o’qiyotgan fuqarolar “Milliy Majlis” va uning hujjatlar loyihalari haqida o’zlari birorta xulosaga kelishlari uchun ushbu bandda uchala hujjat matnlarini keltiramiz. Bu 1992 yil 22 iyunda kompyuterda tayyorlangan va O’zR prezidenti I.Karimov nomiga yuborilgan MM hujjat loyihalaridir. Uni A.Arifov o’sha vaqtlar kompyuterda chiqarilgan nusxadan qo’lyozma ko’rinishida ko’chirib olgan edi va muallifga 2005 yil 18 dekabr kuni berdi. Muallif unga o’z minnatdorchiligini bildiradi.

7.1. “O’ZBEKISTON DEMOKRATIK KUCHLARINING MILLIY MAJLIS TUZISH TO’G’RISIDAGI
B I T I M I
O’zbekistonda vujudga kelgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy inqiroz va murakkab tanglikni hisobga olib, biz – demokratik yo’nalishdagi siyosiy partiya, harakat, birlashma, uyushma va tashkilotlar quyidagi bitimga kelishdik:
1. O’zbekistonni iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy tanglikdan olib chiqish davrida uning hududida mustaqil faoliyat ko’rsatuvchi va qonun-loyiha ishlab chiqarish vakolatlariga ega bo’lgan Miliy Majlis ta’sis etish.
2. Milliy Majlis qabul qilgan qonun-loyihalarning kuchga kiritilishi bilan bog’liq bo’lgan qarorlar ijrosini ta’minlash.
3. Milliy Maylis ta’sischilar ro’yxatini ochiq qoldirish va ixtiyoriylik asosida ta’sischilar qatoriga kiritishni davom ettirish.
Ilova: 1) O’zbekiston Respublikasi Milliy Majlisi muvaqqat tuzugi.
2) O’zbekiston Respublikasi siyosiy partiya, harakat, birlashma, uyushma va tashkilotlar vakillari tashabbus guruhining bayonoti.
Xalq diplomatiyasi uyushmasi
O’zbekiston “Birlik” xalq harakati
“Erk” demokratik partiyasi
O’zbekiston Ozod Dehqonlar partiyasi
Turkiston xalq harakati”

7.2. “O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI MILLIY MAJLISINING MUVAQQAT
T U Z U G I
Ta’sischilar bitimiga 1-ilova
Milliy Majlis O’zbekiston Respublikasining qonun chiqaruvchi organi bo’lib, mustaqil harakat qiladi va o’z faoliyatida quyidagi beshta asosiy tamoilga amal qiladi:
1. Davlat mustaqilligining xalqaro huquq qoidalari.
2. Islom ta’limoti asoslari.
3. Demokratiya va xalqchillikning xalqaro huquq qoidalari.
4. Xususiy, akcioner mulkchilik va erkin tadbirkorlik.
5. Inson huquqlarining tabiiylik va ajralmaslik qoidalari.

ASOSIY MAQSAD VA VAZIFALAR
1. Ijtimoiy-siyosiy bo’hrondan tinch yo’l bilan chiqish.
2. O’zbekiston Respublikasining yangi Konstituciyasini ishlab chiqish va uni muqobillik asosida umumxalq muhokamasiga va ovoziga qo’yish yo’li bilan qabul qilish.
3. Yerga nisbatan xususiy va akcionerlik mulkchilikni joriy etish, yerni sotish va sotib olish huquqining barqarorligini ta’minlash.
4. Islomni O’zbekiston respublikasining rasmiy dini sifatida qonunlashtirish.
5. Bozor munosabatlariga o’tishning zaruriy huquqiy asoslarini yaratish.
6. Davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyatlariga ajratilishi va hokimiyatlar vakolatlarini o’zaro cheklanish principlariga amal qilish.
7. O’zbekiston Respublikasi o’z armiyasiga, milliy valyutasiga, ikki tomonlama foydali tashqi aloqalar faoliyatiga, daxlsizligi ta’minlangan davlat chegarasiga ega bo’lishiga erishish.
8. O’zbekiston Respublikasi fuqarolariga inson huquqlari haqidagi Jeneva Deklaraciyasi va Xelsinki yakunlovchi hujjatlarida ko’zda tutilgan barcha huquqlarni kafolatlash.


TASHKILIY TUZILISH
1. Milliy Majlis ikkita palatadan iborat: Devon va Vakillar palatasi.
2. Devonning tarkibiga viloyatlardan, Qoraqalpog’iston Respublikasidan va Toshkent shahridan ikki kishidan a’zo bo’lib kiradi.
3. Vakillar palatasi tarkibiga siyosiy partiyalar, harakatlar, uyushmalar, birlashmalar va tashkilotlardan uchtadan a’zo kiradi.
4. Devon va Vakillar palatasi o’z majlislarini alohida-alohida o’tkazadi.
5. Devon va Vakillar palatasi har bittasining o’zi alohida qabul qilgan qonun loyihasi ikkinchi palata roziligisiz kuchga kirmaydi, bundan ushbu tuzukda ko’rsatiladigan hollar mustasno.
6. Devon va Vakillar palatasi o’zlarining rahbarlari va boshqa lavozimlariga o’z a’zolari orasidan saylab qo’yadilar.
7. Devon rahbari lavozimiga saylangan kishi Milliy Majlis raisidir va u Milliy Majlis ishlab chiqqan barcha hujjatlarga imzo chekish huquqiga ega.
8. Qonun yaratuvchilikda faoliyat ko’rsatuvchi mahalliy organlar Milliy Majlis ishlab chiqqan qonun-qoidalar asosida tuziladi.

SHAKLLANTIRISH QOIDALARI
1. Siyosiy partiyalar, harakatlar, uyushmalar, birlashmalar va tashkilotlarning Respublika miqyosidagi vakolatli markaziy organlari o’z majlislarida Vakillar palatasiga uchtadan a’zo saylaydilar va bu bilan Milliy Majlis ta’sischisi bo’lishlarini tasdiqlaydilar.
2. Ta’sischilarning viloyat, Qoraqalpog’iston Respublikasi yoki Toshkent shahri bo’yicha saylanib qo’yilgan rahbar organlarining umumiy majlisida ikkitadan Devon a’zosi saylanadi. Saylov tartibini har qaysi majlis o’zi belgilaydi.
3. Devon va Vakillar palatasi a’zoligiga saylanish muddati Milliy Majlis ishlab chiqqan qonun bilan belgilanadi.

FAOLIYAT QOIDALARI
1. Milliy Majlis ta’sischilari, Devon va Vakillar palatasi a’zolari qonun chiqarishda tashabbuskorlik qilishlari va o’z qonun-loyihalarini Milliy Majlis muhokamasiga qo’yishlari mumkin.
2. Tashabbuskor o’z loyihasini Devon yoki Vakillar palatasi rahbariga topshiradi, tegishli palata muhokamasidan o’tib, ko’pchilik ovoz bilan qabul qilinsa ikkinchi palata muhokamasiga topshiriladi. Ikkinchi palata ham ko’pchilik ovoz bilan qabul qilsa, qonun loyiha Milliy Majlis raisiga imzo chekish uchun topshiriladi.
3. Milliy Majlis Raisi imzo chekkan qonunloyiha O’zbekiston Respublikasi Prezidentiga Farmon yoki Qonunga aylantirish uchun taqdim etiladi va mahalliy hokimiyat organlariga ijro uchun yuboriladi.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentiga taqdim etilgan qonun-loyiha bir oy muddatda kuchga kiritilmasa, Milliy Majlis o’sha qonunloyihani kuchga kiritish yo’llari to’g’risida qaror qabul qiladi va uni ijro uchun ta’sischilarga yuboradi.

MILLIY MAJLIS XAZINASI
1. Milliy Majlis xazinasi alohida shaxslar mulki hisoblanadigan ishlab chiqarish va kommersiya tuzilmalaridan, shuningdek, siyosiy partiyalar, harakatlar, jamoat tashkilotlarining badallaridan, davlat byudjetidan va shaxsiy in’om-ehsonlardan shakllanadi.
2. Milliy Majlis faoliyati uchun ajratilgan mablag’lar uning o’z hisob raqami ochilguncha Milliy Majlis ta’sischilari shaxsiy hisoblarida saqlanadi.
3. Doimiy harakatdagi palatalar va komissiyalar a’zolariga ish haqlari Milliy Majlis turli darajalarining qarorlari bilan belgilangan miqdorda Milliy Maylis jamg’armasidan ajratiladi.
Milliy Majlis tuzugi ta’sischilar bitimiga ilovadir va u bitim
imzolangan kundan boshlab kuchga kiradi.”

7.3. “O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI DEMOKRATIK YO’NALISHDAGI SIYOSIY PARTIYALAR, HARAKATLAR, UYUSHMALAR, BIRLASHMALAR VA TASHKILOTLAR VAKILLARI TASHABBUS
GURUHINING B A Y O N O T I

O’zbekiston Respublikasi siyosiy va davlat hayotida o’ta murakkab tanglik holati vujudga keldi. Davlat hokimiyatining qonun chiqarish vakolatlari xalq ixtiyoridan butunlay olib qo’yildi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat bo’lmish Oliy Kengash o’z vakolatlarini amalga oshirolmayapti. Ular tobora ijroiya hokimiyat ixtiyoriga o’tayotganligi aniq. Chiqarilayotgan qonunlar esa o’z mohiyati bilan xalq manfaatidan yiroqlashib bormoqda. Asosiy qonunlar majmuasi hanuzgacha yo’q. Qonun chiqaruvchi hokimiyat rasmangina mavjud bo’lib, uning qonunyaratuvchilik saviyasi juda ham past.
Davlat hokimiyati ijroiya vakolatlarining asosiy qismi harakatsiz holatda. Qonunlar ijrosi ta’minlanmayapti. Ularning jamiyat hayotidagi o’rni tobora pasayib bormoqda. Ijroiya hokimiyat faoliyatida qonunsizlik ildiz otayotir. U o’zining asosiy vazifalarini bajarmayapti. Uning faoliyati xalqning tub manfaatlariga qaratilmasdan, zo’rlik va zo’ravonlikka tayanmoqda. Kelgusi avlod zarariga xizmat qiladigan har xil kaltabin tadbirlar ko’paymoqda. Ijroiya hokimiyat davlat hokimiyati vakolatlarining barchasini o’z qo’lida to’plamoqda.
Davlat hokimiyatining adolat o’rnatish vakolatlari o’ta samarasiz holatda. Yuridik hokimiyati o’zining asosiy vazifalarini bajarmayapti. Sudlarning qonun chiqaruvchi va ijroiya hokimiyatlaridan qaramsizligi ta’minlanmagan. Adolatparvarlikning asosiy qoidalari ishlamayapti. Qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyatlarining faoliyati nazoratsiz qolmoqda. Aksilkonstituciyaviy farmon va qonunlar amal qilmoqda.
Ommaviy axborot vositalarining barchasi butunlay davlat hokimiyatiga qaram holatida. Ular davlat hokimiyatida vujudga kelgan e’tiqodsizlik va maslaksizlikka xizmat qilmoqdalar. Xalq ommasining juda katta qismi o’z dardu alamlarini hokimiyatga yetkazaolmayotir.
Yuqorida aytilgan mezonlar hokimiyat tangligidan to’la dalolat beradi. Respublika xo’jaligi idora qilinmayapti. Idora qilinmagan xo’jalikda iqtisodiy bo’hron ildiz otishi muqarrar. Mana shunday vaziyatda yagona to’g’ri yo’l bu – qonun chiqarish vakolatlari barchasini uning haqiqiy egasi – xalq ixtiyoriga berishdir. Xalq o’z vakolatlariga egalik qilishini vaziyat talab qilmoqda. Lekin zo’ravonlikning barcha vositalari bilan qurollangan hokimiyat xalqning vakolatlarini osonlikcha qaytarib bermoqchi emas. U xalq noroziligini bostirish uchun uning qonini ham to’kishga tayyor ekanligini bir necha bor namoyish qildi. Davlat hokimiyatining barcha tuzilmalari yakka partiya (XDP) hukmronligi ostida qolmoqda. Bu partiyaning amaldorlik lavozimida o’tirgan vakillari xalq xo’jaligini barcha sohalaridagi boshqaruv tuzimlarini ham o’z qo’llarida mahkam ushlab turibdi. Korxonalarda har qanday partiya faoliyatini cheklash haqidagi Prezident Farmoniga qaramasdan XDP vakillari barcha korxonalarda o’z faoliyatini rasman va oshkora davom ettirmoqdalar. Korxona rahbarlariga XDP tuman kengashlari hisob raqamiga har oy ma’lum summada soliq to’lash majburiyatlari yuklanmoqda. Bozor iqtisodiga o’tish va uning tarmoqlarini shakllantirish ishlarida nomenklatura va partokratiya tomonidan ochiqdan-ochiq to’sqinlik qilinmoqda. Shu bilan birga o’z manfaatlarini qondirish uchun bu partiya vakillari o’zlari egallab turgan mansablardan foydalangan holatda davlat korxonalarini yashirin ravishda xususiylashtirib, xalq mulkini talon-taroj qilib, o’zlashtirib olmoqdalar. Bunday qonunbuzarliklar va bularga nisbatan davlat tuzilmalarining jinoyatkorona loqaydligi va beparvoligi, ayrim hollarda esa ularning jinoyatga bosh qo’shishligi oqibatida jamiyatda juda ham og’ir vaziyat yuzaga keldi. Bu xavfli qarama-qarshilikning bir tarafida qashshoq, och, barcha insoniy huquqlaridan mahrum qilingan millionlab g’azabga mingan xalq turibdi. Ikkinchi tarafda esa yetti pushtigacha to’q, usti but, oddiy xalq hisobiga noqonuniy yo’l bilan boyib va shishib ketayotgan, xalqdan ajralib qolgan bir hovuch to’ralar turishibdi. Agar jarayonlar rivojlanishiga jiddiy e’tibor berilmasa, ertaga oddiy xalq g’azabi dengizday toshib ketadi va o’z qa’rida mavjud tuzum to’ralarini g’arq qiladi. Bu O’zbekiston tarixida ilk marotoba fojiali fuqarolar urushiga olib keladi. Shu qaltis vaziyatni hisobga olib va voqealar jarayonini qisman bo’lsada boshqaruv imkoniyatiga ega bo’lish uchun O’zbekiston davlati va xalqi taqdiri, uning kelajagiga befarq bo’lmagan, demokratik va oliy insoniy qadriyatlarni e’zozlaydigan, jumhuriyatda faoliyat ko’rsatayotgan demokratik kuchlar vakillari O’zbekiston Milliy Majlisi ta’sis etishga qaror qildilar.
Milliy Majlis tarkibiga barcha ijtimoiy-siyosiy harakat, partiya, uyushma, jamiyat va jamoat xohlagan paytlarida kirishlari o’z fikr-rejalari bilan O’zbekiston davlati va xalqining ravnaqi yo’lida faoliyat ko’rsatishlari barcha uchun tadbiri joizdir.
----------------------------------------------
Bayonot Milliy Majlis ta’sischilari bitimi imzolangan kundan boshlab kuchga kiradi.”

Eslatib o’tamiz: bu uchala hujjat loyihalari ta’sischilar muhokamasidan o’tmagan va birortasining ostida ta’sischilar imzolari yo’q edi!

8. O’ZBEKISTONDAGI AVTORITAR REJIMNING “MILLIY MAJLIS ISHI” NOMLI UYDIRMA SUD ISHINI UYUSHTIRISHI VA PROFESSOR O.KARIMOVNING TOSHKENTDAGI QAMOQXONADA 33
KUN QAMAB QO’YILISHI TAFSILOTLARI

“Keyingi hatti-harakatlar. 1992 yil iyun boshida (aniqrog’i iyunning ikkinchi yarmida, A.Sh.) barcha tayyorgarlik ishlari tugallandi. Demokratik kuchlarning yangi tashabbusi bilan davlat boshlig’ini tanishtirish maqsadida Ustav, Dastur (Tuzuk, A.Sh.) loyihalari ilova xati bilan shaxsan O’zbekiston Prezidentiga va har xil ijtimoiy-siyosiy tashkilotlarninig hamma rahbarlariga jo’natib yuborildi.
Ammo O’zbekiston Prezidenti 1999 yil 1 iyulda parlamentda nutq so’zlab quyidagi so’zlarni aytdi: “… Bizdagi ma’lumotlarga ko’ra bizning jamiyatimizda o’zini “Milliy Majlis” deb atayotgan qora kuchlar paydo bo’libdi, ular parallel hokimiyat tuzilmalarini tuzishni xohlashmoqda, xalq saylagan siz – deputatlarni o’rnilaringizdan tushirishmoqchi (deputatlik maqomidan mahrum qilmoqchilar), noqonuniy yo’l bilan hokimiyatni o’z qo’llariga kiritmoqchilar, mamlakatda o’ta tartibsizliklar va vahima, sarosima tug’dirishmoqchilar, qandaydir ikki palatali parlament haqida so’z yurutmoqdalar. Bu Konstituciyaga, bizning Mustaqilligimizga, jamiyatdagi barqarorlikka tajovuz qilishdir! Xalq orasida g’alayonlar bo’lish xavfi bor, qurbonlar ham bo’lishi mumkin. Shu sababli jamiyatda tinchlik va barqarorlikni saqlashni ko’zlab, millionlarning hayotini saqlash yo’lida men yuzlab fitnachilar (buzg’unchilar)ning es-hushini kirgizib qo’yishga tayyorman …”
Ishlarning bunday tus olishiga, muxolifatdagi deputatlarga zulm o’tkazilishiga, ularga so’z berilishi rad qilinganligiga, o’zgacha fikrlaydiganlarga qarshi ochiqdan-ochiq terror boshlanganligiga norozilik tarzida “Erk” partiyasining raisi Muhammad Solih (1992 yil 2 iyulda, A.Sh.) Parlament Prezidiumi stoli ustiga o’z deputatlik mandatini namoyishkorona tashladi va zalni tark etdi” [23]
“O’zbekiston ma’murlarining harakatlari.
Konstitucion tuzumni ag’darishga uringanligi uchun (Sovet Jinoyat Kodeksining 62-moddasiga asosan (“Davlatga qarshi o’ta xavfli jinoyat qilishga yo’naltirilgan uyushgan faoliyat” , A.Sh.)) quyidagilar hibsga olindilar va jazoga hukm qilindilar.
Bobir Shokirov, 1992 yil 14 dekabrida (15 avgustda, A.Sh.) qamoqqa olingan. 1993 yil 6 avgustda 11 oyga (11 oy 22 kunga, A.Sh.) qamashga hukm qilingan. Muddatning tugashi bois sud zalidan ozod qilingan.
Hazratqul Xudoyberdi, 1992 yil 9 dekabrda qamoqqa olingan, 1993 yil 6 avgustda 5 yilga qattiq tartibli koloniyada jazoni o’tashi bilan uch yillik shartli hukm belgilanib sud zalidan ozod qilingan. O’sha yil sentyabrida Irrigaciya instituiti hududida Milliy xavfsizlik xizmati xodimlarining ig’vogorona hujumidan so’ng u Toshkentni tark etdi va Samarqand viloyatidagi qishloqqa jo’nab ketdi. 1994 yil 2 mart kuni Kattaqo’rg’on tuman miliciya boshlig’ining o’rinbosari uni uy qamog’ida bo’lishini e’lon qildi. U o’sha kechasiyoq Moskvaga, bir yil o’tib esa Shveciyaga jo’nab ketdi.
Atanazar Arifov, 1992 yil 19 dekabrda (22 dekabrda, A.Sh.) qamoqqa olingan, 1993 yil martda (23 fevralda, A.Sh.) ozod qilingan, 1993 yil 6 avgustda 5 yilga qattiq tartibli koloniyada jazoni o’tashi bilan, shartli. Oliy Sud buyrugini (ko’rsatmalarini) buzganmish, deb 1994 yil 3 martda takroran qamoqqa olingan va qattiq tartibli zonaga etap qilingan (koloniyaga soqchilar ko’zatuvida jo’natilgan).
Olim Karimov, 1993 yil yanvarda (21 yanvarda, A.Sh.) qamoqqa olingan, IIV yerto’lasida sog’ligi juda yomonlashganligi sababli 1993 yil 23 fevralda (22 fevralda, A.Sh.) ozod qilingan, 1993 yil 6 avgustda umumiy tartibli koloniyaga shartli qamoq muddati belgilangan.
Salavat Umurzoqov, 1993 yil martda (14 mayda, A.Sh.) qamoqqa olingan, 3 yilga shartli qamoq muddati umumiy tartibdagi koloniyaga belgilangan va sud zalidan ozod qilingan. Oliy Sud buyrug’ini buzganmish, deb 1994 yil 3 martda (23 martda, A.Sh.) qamoqqa olingan va umumiy tartibdagi koloniyaga jo’natilgan. 1995 yilda (1994 yil 2 noyabrda, A.Sh.) ozod qilingan.
Abdulaziz Maxmudov, 1993 yil 6 avgustda 3 yilga umumiy tartibdagi koloniyaga shartli qamoq muddati belgilangan.
Abdulla O’tayev, 1992 yil 19 avgustda qamoqqa olingan. Bedarak yuqolgan va shu vaqtgacha uning taqdiri noma’lumdir.” [23]

Endi hozir tilga olib o’tilgan Milliy Majlis ishtirokchilarining har biri haqida qo’shimcha ma’lumotlar keltiraylik.
Bobir Asilxanovich Shokirov Xitoy Xalq Respublikasidagi G’ulja shahrida (Sharqiy Turkistonda) 1946 yil 7 noyabr kuni tug’ilgan, millati - o’zbek, ma’lumoti to’liqsiz oliy, partiyasiz. U 1992-1993 yillarda Toshkent shahri, Beshyog’och mavzesi, 6-uy, 100-xonadonda yashardi. Quyida keltirilayotgan ma’lumotlar B.Shokirov 1993 yil 1 iyulda O’zR Oliy sudida aytgan gaplari asosida yozildi.
Bobir Shokirov mashhur din va jamoat arbobi, ulamo Alixonto’ra Shokirxo’ja o’g’li (taxallusi Sog’uniy; 1885.21.3, To’qmoq – 1976.28.2 Toshkent)ning nevarasi. Bobirning ota-onasi o’z oilasi bilan Xitoydan Toshkentga 1960 yilda ko’chib kelishgan. U 1967 yilda Toshkentda o’rta maktabni tugatdi. U 1968 yilda Leningrad (hozirgi Sankt-Peterburg) shahriga jo’nab ketdi. U yerda akademik Andrey Dmitriyevich Saxarov rahbarlik qilayotgan dissidentlar va inson huquqlarini himoya qiluvchilar harakatiga qo’shildi. U O’zbekiston haqida bir nechta tanqidiy maqolalar yozdi, ularni xorijda chop etishga va Sovet Ittifoqida tarqatishga harakat qildi. U 1970 yilda millati rumin bo’lgan bir kishi bilan tanishdi. Bobir o’zi yozgan barcha maqolalarini kichik chamadonga solib Moldaviyaga – uning uyiga bordi. U yerda – uning uyida Davlat Xavfsizlik Xizmati xodimlari qamoqqa olishdi. Uni Kishinev shahrida Moldaviya Oliy sudida sud qilishdi. Sud bor-yo’g’i ikki kun davom etdi. Sudga hatto uning tug’ishgan akasini kiritishmadi va unga qattiq tartibli koloniyada 12 yillik qamoq muddati haqida hukm o’qildi. Uni mashhur siyosiy mahbuslar Andrey Sinyavskiy va Vladimir Bukovskiy o’tirgan Mordoviya qamoqxonasiga qamashdi [27]. U Sovet Ittifoqi dissidentlari orasida yagona o’zbek edi.
Ikki yil o’tgach, ya’ni 1972 yilda qamoqxonaga – uning oldiga bir guruh o’zbeklar keldi va afv haqidagi xatni yozishga ko’ndirish uchun harakat qilishdi. U rad javobini berdi. Shu sababli uni yer ostida yetti qavatli (!) binodan iborat Rossiyaning mashhur qamoqxonasi Vladimir Centraliga (asosiy) jo’natishdi. U u yerda uch yil o’tirdi. Ota-onasining yozma murojaatlaridan so’ng 1979 yilda uni Toshkent qamoqxonasiga olib kelishdi. 20 kundan so’ng uni O’zR Davlat Xavfsizlik Xizmati raisining o’rinbosari, general-mayyor Levon Nikolayevich Melkumov ((17.01.1924 - …) [4, 7-j., 134b.]) kabinetiga olib borishdi. Har qanday siyosiy faoliyatni to’xtatish sharti bilan uni 1979 yilda qamoqxonadan ozod qilishdi. U Toshkent davlat universitetida tarjimon bo’lib ishlay boshladi. O’sha vaqtda u O’zR Fanlar Akademiyasining Prezidenti Obid Sodiqovich Sodiqov (15.11.1913 - …) [4, 10-j., 213-b.] bilan uchrashdi va uning roziligi bilan Tarjimalar markazini tashkil etdi. Bu Markaz atigi yetti oy faoliyat olib bordi. 1979-1989 yillarda kuchishlatar organlar va hokimiyat tizilmalari uning har bir ishiga turli qarshiliklar qilishdi. Shu sababli u 1989 yilda AQShga jo’nab ketdi. Bobir u yerda ikki yil davomida farmacevtika (dorishunoslik) firmasida ishladi. AQShning paxtachilik va tekstil sanoatini o’rgandi. Sovet Ittifoqi rahbari, Tinchlik sohasidagi Nobel mukofotining sovrindori M.S.Gorbachev 1989 yil oxirida nohaq sudlangan 186 siyosiy mahbusni afv etish va sudlanganlikni olib tashlash haqidagi Farmonga imzo chekdi. Bu ro’yxatda Bobir Shokirov ham bor edi!
1991 yil 1 sentyabrda O’zbekiston Mustaqilligi e’lon qilingach, B.Shokirov 1992 yil yanvarida o’z Vataniga – O’zbekistonga qaytishga qaror qildi. U davrimizning mashhur yozuvchisi, adabiyot sohasidagi Nobel mukofoti sovrindori Aleksandr Soljenicinga telefon qildi va O’zbekistonga qaytayotgaligi haqida aytdi. A.Soljenicin: “Ne rano li vozvrashaeshsya?” (“Qaytishga barvaqt emasmi?”) degan. Bobir AQShdan O’zbekistonga duxoba to’qiydigan 50 ta dastgoh (stanok) olib keldi va duxoba ishlab chiqarish korxonasini ishga tushirdi. B.Shokirov oilali, 1981 va 1983 yillarda tug’ilgan farzandlari bor.
Hazratqul Xudoyberdiyev 1953 yil 16 sentyabrda O’zR Samarqand viloyati, Pastdarg’om tumani, Payshanba qishlog’ida tug’ilgan, millati – o’zbek, ma’lumoti oliy, muhandis-mexanik, oilali, 1982, 1986 va 1989 yillarda tug’ilgan farzandlari bor. U 1978 yildan 1992 yilgacha O’rta Osiyo Irrigaciya (lotincha irrigatio – sug’orish) ilmiy tekshirish instituti (O’OIITI – SANIIRI)da muhandis, katta ilmiy xodim bo’lib ishladi. U 22 ta ixtiro muallifidir. U “Milliy Majlis ishi” deb atalmish uydurma sud ishi bo’yicha 1992 yil 9 dekabrdan 1993 yil 6 avgustgacha Toshkent qamoqxonasiga qamalgandi. O’zbekiston kuchishlatar, jumladan maxsus xizmat organlarining tazyiqidan so’ng 1994 yil 2 martda Vatanni tark etishga majbur bo’ldi. U xorijda siyosiy boshpana oldi va 1995 yildan shu kungacha – 2005 yil oxiriga qadar Shweciyaning Luleo shahrida o’z oilasi bilan yashamoqda. U quyidagi kitoblar muallifidir:
1. XUDOYBERDI H. “Milliy Majlis”: gunohsiz ayblanganlar /Nashrga Namoz Normo’min tayyorlagan/, Istanbul, 1996.
2. Записки политзека, 1993 (дневник, написанная скрытно в тюрьме) (Siyosiy mahbus esdaliklari, 1993 (qamoqxonada yashirincha yozilgan kundalik)).
H.Xudoyberdining quyidagi asarlari uning www.stopdktatorkarimov.com veb-sahifasida bor: 1) Kundalik 1; 2) Soniya; 3) Cena mgnoveniya (Lahza qadri); 4) Айсберг (Muz tog’i); 5) Диктатура (Diktatura); 6) Вирус (Virus); 7) Жестокость (Shavqatsizlik); 8) Парижский дневник (Parij kundaligi); 9) Kundalik 5; 10) Kundalik 5.1; 11) Kundalik 5.2; 12) Kundalik 5.3; 13) Kundalik 6 (1997 yil); 14) Moziyga nazar. (Kamina bu ma’lumotlarni H.Xudoyberdiyevdan 2004 yil 31 mayda elektron pochta orqali olgan edi.)
Atanazar Arifov 1938 yil 16 mart kuni Turkmaniston Respublikasi, Toshhovuz shahrida tug’ilgan, millati – o’zbek. 1960 yilda Toshkent davlat universitetining fizika fakultetini tugatgan. U 1966-1969 yillarda O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Fizika-texnika institutining ilmiy xodimi. U 1966 yilda fizika-matematika fanlari nomzodlik, 1980 yilda esa doktorlik dissertaciyasini yoqladi. 1966 yildan 1992 yil dekabrga qadar Toshkent Politexnika institutida (hozir Toshkent Texnika universiteti) o’qituvchi (domulla) bo’lib ishladi. U 60 dan ortiq ilmiy ishlar muallifidir. 1990 yil boshida Kompartiya safidan chiqdi va “Erk” demokratik partiyasini 1990 yilda tuzishda faol ishtirok etdi. U EDPning 1-4-qurultoylarida EDP Markaziy Kengashi kotibi, 2004 yil oktyabrida bo’lib o’tgan 5-qurultoyida esa EDP MKning Bosh kotibi etib saylandi. U O’zR Mustaqillik Deklaraciyasi ikkinchi loyihasinig tashabbuskori va muallifidir (3-bandga qarang). U shuningdek O’zbekiston Konstituciyasining muqobil loyihasi muallifidir, ushbu loyiha EDP nomidan O’zR Oliy Kengashiga 1992 yil 19 iyunda topshirilgan edi. 1992 yil 22 dekabrda qamoqqa olinishidan oldin Toshkent davlat Texnika universitetida docent bo’lib ishlardi. Oilali, o’g’li Muxtor (1964 yilda tug’.), o’g’li Abdulaziz (1965 yilda tug’.), qizi Mardona (1969 yilda tug’.), o’g’li Durbekzod (1973 yilda tug’.) va o’g’li Sardor (1986 yilda tug’). U 1997-2001 yillarda M.Ardzinov rahbarligidagi O’zbekiston inson huquqlari mustaqil jamiyati (O’IHMJ) pravleniyesi a’zosi edi. U 2001 yilda tuzilgan “Mazlum” nomli inson huquqlarini himoya qilish tashkilotining asoschisi va ta’sis etuvchisidir (2003 yildan boshlab “Mazlum”ning ijrochi direktori lavozimida EDP MK a’zosi A’zam Turg’unov ishlamoqda).
Professor Olimjon Karimov haqida quyidagi faktlarni qo’shimcha qilish mumkin. U 1993 yil 21 yanvardan 22 fevralgacha 33 kun davomida Toshkent qamoqxonasiga qamalganligi to’g’risida yuqorida yozgan edik. U o’sha yerda 20 kun davomida “Davlat va din” nomli kitob (risola) yozgan. Shuningdek u qamoqxona kamerasida oltita ixtiroga talabnoma rasmiylashtirgan. Ushbu barcha materiallarni O’zR prezidenti I.Karimov nomiga jo’natib yuborgan. Prof. O.Karimov bu haqda Oliy sudda 1993 yil 6 iyulda aytgan edi. Bu kitob va ixtiroga talabnomalarning keyingi taqdiri noma’lum bo’lib qolmoqda.
Prof. O.Karimov 1991 yil 6 iyulda Oliy sudda yana bunday degandi: “Men o’sha kunlari akademik M.Muxammadjonov oldiga keldim va Milliy Majlis haqida so’zlab berdim. U Ozod Dehqonlar partiyasi davlat ro’yxatidan o’tgan emas va shu sababli partiya nomidan gapirishga sizga ruxsat bermayman” degan. Shu sababli prof. O.Karimov Milliy Majlis yig’ilishlarida o’sha yillari o’zi rahbarlik qilgan “O’zbekiston tadbirkor dehqonlar associaciyasi” nomidan ishtirok etgan.
Salavat Hayrullayevich Umurzoqov 1952 yil 27 dekabrda Rossiya, Chelyabinsk viloyati, Magnitagorsk shahrida tug’ilgan, millati – o’zbek. Uning otasi – Hayrulla Umurzoqov (1925-2002) 1942 yilda Samarqand viloyati, Ishtixon tumanidan Magnitagorsk shahriga ishga yuborilgan edi. Salavat 1969-1971 yillarda Magnitagorsk shahar 39-kasb-hunar bilim yurtini elektrmontajchi ixtisosligi bo’yicha tugatdi. U 1971 yilda Magnitagorskda kechki maktabni ham tugatdi. U 1971-1973 yillarda strategik maqsadli raketa qo’shinlarida xizmat qildi. 1973 yil 14 dekabrda Toshkentga ko’chib keldi. U 1974 1 sentyabrda Toshkent Qishloq xo’jaligini irrigaciya va mexanizaciyalashtirish injenerlar instituti (TQXIMII)ning qishloq xo’jaligini elektrlashtirish fakultetiga o’qishga kirdi va uni 1979 yilda tugatdi. 1974-1976 yillarda jurnalistika bo’yicha ikki yillik kursni, 1977-1979 yillarda patentlashtirish sohasida ikki yillik kursni o’qib bitirdi. 1979 yil dekabrdan 1981 yil mart oyiga qadar “Sredazenergiya” tashkilotida muhandis, 1981 yil martidan 1982 yil apreligacha “NAIRI-3.2” elektron-hisoblash mashinasini ishlatish bo’yicha muhandis bo’lib ishladi. 1982 yil aprelidan 1990 yil sentyabriga qadar TQXIMIIda avval Elektrotexnikaning nazariy asoslari kafedrasida, keyin Qishloq xo’jaligida elektr quvvatini ishlab chiqarish va taqsimlash kafedrasida assistent (lot. assistens – qatnashuvchi, yordamlashuvchi) lavozimida ishladi. U 1990 yil sentyabridan 1991 yil dekabriga qadar “Munosabat” gazetasi muharririyatining axborot bo’limida muharrir, 1991 yil dekabridan 1992 yil iyul oyigacha “Tadbirkor” – “Predprinimatel” gazetasida ishlab chiqarishni tashkillashtiruvchi lavozimida ishladi.
“Milliy Majlis ishi” bo’yicha tergov jarayoni 1992 yil iyulida boshlangach, muharririyat kompyuteri vaqtinchalik musodara qilindi, gazeta yopildi va barcha xodimlar, jumladan S.Umurzoqov ham o’z xohishi bilan ishdan bo’shatildilar. U 1993 yil 14 maydan 6 avgustga qadar O’zR Ichki ishlar vazirligi yerto’lasida hibsda saqlandi. U 1994 yil 23 martdan 2 noyabrgacha Qashqadaryo viloyati, Shayxali qo’rg’onidagi qattiq tartibli koloniyada jazo muddatini o’tadi. O’zR prezidenti chiqargan besh nafar fuqaroga nisbatan afv etish to’g’risidagi Farmoniga ko’ra S.Umurzoqov 1994 yil 2 noyabr kuni muddatidan oldin qamoqdan ozod etildi. Unga 1997 yil fevralidagina “U.Samir” nomli qurilish-ta’mirlash xususiy korxonasini ochishga imkoniyat berishdi va ushbu firmada direktor bo’lib ishladi. 2001 yil yanvarida firma tugatilishi sababli yopildi. U 2001 yil yanvaridan bugungi kungacha – 2005 yil oxirigacha yollanma mehnat bilan tirikchilik qilmoqda. S.Umurzoqov 1988 yil noyabr oxiridan O’zbekiston “Birlik” XHning a’zosi, 1989-1991 yillarda uning Toshkent shahar, Hamza tuman tashkilotining raisi bo’lgan. U 1990 yil sentyabridan shu bugungacha – 2005 yil oxiriga qadar “Erk” dempartiyasi Toshkent shahar, Hamza tuman tashkilotining kotibidir. (Lekin u 1994-2005 yillar davomida Hamza tumanida EDP uchun birorta ko’zga ko’rinarli ish qilgan emas, hatto 2004 yil oktyabrida Toshkent shahrida bo’lib o’tgan EDPning muhim 5-qurultoyida qatnashmadi!) U 1992-1997 yillarda O’zbekiston inson huquqlari jamiyatining a’zosi, 1997-2003 yillarda M.Ardzinov rahbarligidagi O’zbekiston inson huquqlari mustaqil jamiyati pravleniyesi a’zosi bo’lgan. U oilali, o’g’illari Samir (1981 yilda tug’.), Sardor (1984 yilda tug’.) va Sanjar (1992 yilda tug’.) bor.
Abdulaziz Maxmudov 1950 yil 28 dekabrda Qirg’iziston respublikasi, O’sh viloyati, Maylisoy shahrida tug’ilgan, millati – tojik. U 1978 yilda Turkmaniston davlat universitetining rus tili va adabiyoti fakultetini tugatgan. U 1979-1980 yillarda Baykal-Amur Magistrali (BAM)dagi maktabda BAM quruvchilarining farzandlariga dars bergan. 1984-1987 yillarda Moskvada SSSR Kinematografiya davlat qo’mitasi qoshidagi Ssenariychilar va rejisserlar oliy kursining kunduzgi bo’limida o’qidi, kinorejisser. “O’zbekfilm” kinostudiyasida ishlagan va 40 taga yaqin hujjatli filmlarni suratga olgan. U 1989 yilda Farg’onadagi fojiali voqealarni suratga olgach, uni mafkuraviy mulohazalar bilan vazifasidan bo’shatishdi. U 1989 yil 1 avgustdan boshlab mustaqil jurnalist sifatida faoliyat olib bordi. 1989 yil 28 mayda “Birlik” xalq harakatining ta’sis qurultoyida hay’at a’zosi etib saylangan. Oilali, o’g’li 1976 yilda, qizlari 1987 va 1991 yillarda tug’ilgan. U “Abdulaziz” xususiy firmasining prezidenti. Hozir – 2005 yil dekabrida Toshkent shahri, Mirobod tumani, Norxo’jayev ko’chasi, 166-uyda joylashgan xususiy Internet-klub rahbari bo’lib ishlamoqda.
Abdulla O’tayev haqida [25, 47-b.]da 1995 yilda yozilgan ma’lumotlargina muallifga ma’lum. Shu ma’lumotlarni quyida keltiramiz.
“Abdulla O’tayev, O’zbekiston Islom uyg’onish partiyasi (IUP)ning amiri (raisi). U 1948 yilda O’zR Surxondaryo viloyati, Shurchi tumanidagi Ishtimat qishlog’ida tug’ilgan, millati – o’zbek. O’rta ma’lumotli, madrasani tugatgan. Ko’p yillar davomida Toshkent viloyati, “Lenin yo’li” kolxozida dehqonchilik bilan shug’ullangan. Toshkent shahrida yashardi. 1990 yilda Islom uyg’onish partiyasini tuzdi (ro’yxatdan o’tmagan). Uylangan, 12 nafar farzandi bor, ulardan besh nafari voyaga yetmagan, turmush o’rtog’i ishlamaydi, kasal. Otasi – Boymo’rodov O’ta – Ulug’ Vatan urushi qatnashchisi, 78 yoshda, Ulug’ Vatan urushida 4 yil qatnashib 12 ta orden-medallar olgan. IUPni tashkil etarkan, u va uning maslakdoshlari IUPning siyosiy partiya emasligini, ya’ni diniy partiya ekanligini ta’kidlashgan, bu o’sha – 1990-yillardagi qonunlarga ko’ra ta’qiqlanmagan edi …
1992 yil 15 dekabrda A.O’tayev o’z avtomashinasida soat 18 larda ishdan uyiga qaytayotgan edi. To’satdan, o’z uyidan sal nariroqda - 3-Tor ko’chada fuqaro kiyimidagi avtomatlar bilan qurollangan 4 kishi yo’lni to’sishdi, uni avtomashinadan sudrab tushirishdi, hujjatlarini olishdi, o’zlarining … Chimkent raqamlari yozilgan havo rangli “Moskvich” avtomashinasiga itarib kirgizishdi va tezdan jo’nab ketishdi. Operaciya bor-yo’g’i 1-2 minutda amalga oshirildi. Lekin bu operaciya guvohlarining aytishlaricha, ular pistirmada A.O’tayevni kutib turishgan. Qamoqqa olinguniga qadar , uzoq vaqt davomida ma’murlar unga IUPni tuzishdan voz kechgin, deb tazjiq ko’rsatishgan va tahdid qilishgan. O’g’irlab ketilganidan buyon uning haqida hech qanday ma’lumot yo’q. Uning qarib qolgan otasi respublikadagi ko’pgina hokimiyat pog’onalariga (instansiyalarga), IIVga, bosh prokuror B.Mustafoyevga, prezident I.Karimovga doimo yozma murijaat qilmoqda. Ammo behuda, ba’zan IIVdan ularga hech narsa ma’lum emasligi haqida quruq javob olmoqda.” [25, 47-b.]

Endi muallifning Milliy Majlis tashkilotiga nisbatan munosabatini yozish o’rinlidir. Birinchidan, 1992 yil 28 martda o’tkazilgan O’zbekiston Demokratik kuchlar Forumiga o’xshash katta va muhim majlislarni tashkil eta turib, amaldorlarning e’tiborsizligi yo shaxsan yoqtirmasligi yoki yana ba’zi bir sabablarga ko’ra qandaydir kamchiliklarga, masalan, esdan chiqishi yoki ataylab ayrim shaxslarni taklif etmasliklari mumkin (albatta, bunday xatolarga yo’l qo’yilmasa ma’qulroq bo’lardi). Shu sababli Ozod Dehqonlar partiyasi rahbarlari O’DKF rahbariyatiga murojaat etib, ularni ham ushbu tashkilot tarkibiga kiritishlarini aytishlari va bu bilan demokratik kuchlarning birlashuviga xizmat qilmoqlari kerak edi!
Ikkinchidan, muallif mavjud hokimiyatga o’xshash, parallel tizilmalar tuzishga yoki avtoritar siyosiy rejim uchun parallel tizim deb bahona topib berishga va ini ro’kach qilib Vatanimiz demokratik harakatining erksevar rahbarlari va faollarini repressiya qilinishiga qarshidir. Kamina 1992 yil noyabr –dekabrida Milliy Majlis ishtirokchilaridan biriga murojaat qilib, tanishish uchun MM hujjat loyihassini olgan edi. 1992 yil oxirida “Erk” dempartiyasi Toshkent shahar rahbariyati yig’ilishida Milliy Maqjlis ishi bo’yicha ba’zi bir demokratlarning qamoqqa olinganligi va MM Tashabbus guruhi ishlab chiqqan hujjat loyihalarining muhokamasi bo’ldi. O’shanda yig’ilishni MM qatnashchilaridan biri – EDP Toshkent shahar tashkilotining 1-kotibi rahmatli prof. Shodi Karimov olib borgandi. Shunga qaramay muallif Milliy Majlis hujjat loyihalaridagi qo’pol xatolarni ham, MM ishtirokchilarining tutgan yo’lini ham, bu borada egallagan poziciyasini ham qattiq tanqid qilgan edi.
Uchinchidan, Milliy Majlis hujjatlari loyiha darajasida edi. Ulardan birortasi oxirigacha jiddiy ishlab bo’linmagan, atroflicha muhokama etilmagan va umumiy yig’ilish tomonidan tasdiqlanmagan edi. Shuning uchun oxirigacha ishlanmagan va chala loyihalarni pochta orqali davlat rahbarlariga jo’natilishi – bu MM faollarining, avvalambor H.Xudoyberdiyevning juda qo’pol xatosidir, deb hisoblaydi muallif. Aftidan, MM hujjat loyihalarini O’zR prezidenti I.Karimov nomiga pochta orqali ayni H.Xudoyberdiyev jo’natib yuborgan bo’lsa kerak. Prof. O.Karimov 1993 yil 7 iyulda Oliy sudda bunday degan edi: “Prokuror o’qib bermagunicha, men bu Bayonotdan bexabar bo’lganman, o’qimaganman”. O.Karimov sudlanuvchi A.Arifov savoliga javob berib: “Men Milliy Majlis hujjatlar loyihalari partiyalarda muhokama etilgachgina jo’natilish tarafdori edim. MM hujjatlari prezidentga yuborilganligidan bexabarman” degan edi. Haqiqatan ham A.Arifov tomonidan MM Bayonoti loyihasi tahrir etilgach hamda MM Bitim loyihasi yozilgach va 1992 yil 22 iyunda B.Shokirov tomonidan uchala hujjat loyihalari ko’paytirilib, 29 iyunda tor doirada o’qib berilgach, A.Arifovga qayta ishlash uchun topshirilgandi. MM qatnashchilari bu hujjatlar loyihalarini muhokama etishlariga imkoniyat berilmadi va muhokamasiz, yig’ilish qarori qabul qilinmay O’zR prezidenti I.Karimov nomiga jo’natib yuborilgan!
Shu yerda quyidagi faktni keltiraylik: 1993 yil 7 iyulda prof. O.Karimov Oliy suddagi nutqi tugagach, unga sud ishtirokchilari tomonidan savollar berila boshlandi. Savol berish navbati H.Xudoyberdiyevga kelganida, u O.Karimovga murojaat qilib shunday dedi: “Men yozgan ba’zi bir loyihalarda kirib qolgan kamchiliklar uchun, biz tufayli chekkan aziyat uchun uzr so’rayman”.
To’rtinchidan, kaminaning shaxsiy fikri bo’yicha, Milliy Majlis ishi bo’yicha tergovga chaqirilgan demokratik harakat rahbarlari va faollaridan ba’zilari tergov jarayonida maxsus xizmat organlari tomonidan “sindirildilar” va ulardan ba’zilari o’sha vaqtlardan boshlab hozirgi kunlargacha O’zbekiston kuchishlatar organlariga yashirincha xizmat qilib kelmoqdalar (bu haqda aniq ma’lumotlarni avlodlar O’zbekiston maxsus xizmat organlar arxivini ochganda, o’qib ko’rib bilishadi) …
Beshinchidan, MM hujjatlari loyiha darajasida edi va barcha ishlarni ochiqchasiga olib borishgandi. Hatto yig’ilishlarga hukumat tarafdorlari bo’lgan, davlat ro’yxatidan o’tgan O’zbekiston Xalq demokratik partiyasi va “Vatan Taraqqiyoti” partiyasini taklif etishgandi (lekin ular Milliy Majlis ishida qatnashmadilar). Bu fakt haqida Oliy sudda 1993 yil 2 avgustda prof. O.Karimovning advokati gapirgan edi. Ya’ni MM tashabbuskorlarini birorta davlat organiga – prokuraturaga, Oliy Kengashga yoki hatto prezident devoniga taklif etish va og’zaki yoki yozma ravishda bunday ishlar mumkin emasligi haqida ogohlantirish yetarli edi. Lekin O’zbekistondagi avtoritar siyosiy rejim o’sha 1992-1993 yillarda mamlakatimiz demokratik harakatining ba’zi bir rahbarlariga, jumladan prof. O.Karimovga qarshi tergov ishlarini olib bordi, qamadi va sud qildi.
Ha, demokratlarga qarshi bunday shavqatsiz ta’qiblar keyingi yillarda boshqa bahonalar bilan davom ettirildi. Bunday ta’qib-tazyiqlar hozir – 2006 yil arafasida ham davom etmoqda!
O’zbekistonda bugungi kunda demokratiya qay ahvolda ekanligiga ham baho berib o’taylik. Jahonda inson huquqlarini himoya qilish bilan shug’ullanuvchi taniqli Xalqaro Freedom House (Ozodlik uyi) tashkiloti dunyo mamlakatlarida demokratiyaning ahvoliga doir yillik hisobotini har yili dekabrda e’lon qiladi. Bu hisobotda 25 ta omilga qarab baho beriladi va mamlakatlar uch guruhga ajratiladi:
1) fuqarolik erkinliklari ta’minlangan mamlakatlar (ular soni 2006 yil arafasida 89 ta);
2) fuqarolik erkinliklari qisman ta’minlangan mamlakatlar (ular soni 58 ta);
3) fuqarolik erkinliklari butunlay ta’minlanmagan mamlakatlar (ular soni 45 ta).
1-guruhga 2005 yilda Ukraina ham qo’shildi. O’zbekiston ham a’zo bo’lgan 12 Mustaqil Hamdo’stlik Mamlakatlaridan 1-guruhga kirgan yagona mamlakat Ukrainadir! Qirg’iziston 2005 yilda 3-guruhdan 2-guruhga o’tdi. Gruziya 2-guruhda edi, shu guruhda qoldi.
O’zbekiston esa ko’p yillardan beri 3-guruhdan mustahkam o’rin olgan.
2004 yilda jahonda eng demokratik erkinliklar bo’g’ilgan, nodemokratik mamlakatlar oltita edi: Shimoliy Koreya, Myeyanma, Birma, Sudan, Suriya va Kuba. Freedom House tashkiloti 2005 yil oxirida bular safuga O’zbekiston va Turkmanistonni ham qo’shdi. Ya’ni O’zbekiston Yer yuzidagi eng nodemokratik sakkizta mamlakatning biridir! [28] Bunday tarixiy sharmandali natijalarga dastlabki qadamlar 1992 yil 16-17 yanvarda Toshkentda Talabalar shaharchasida qurolsiz talabalarni otish, demokratlarga qarshi qattiq tazyiqlar boshlanishi va Milliy Majlis qatnashchilari, jumladan professor Olimjon Karimov ustidan nohaq sud o’tkazilishi bilan boshlangan edi!
Shunday qilib, “Milliy Majlis ishi” deb atalgan 1992-1993 yillardagi uydurma sud ishidan, muallifning shaxsiy fikriga ko’ra, O’zbekiston avtoritar siyosiy rejimi kuchishlatar organlari tomonidan qo’llanilgan qattiq tazyiqlar va qamoqlardagi qiynoqlarga qaramay o’z qadr-qimmatini yo’qotmasdan chiqqan, ya’ni maxsus xizmat organlari bilan hamkorlikka bormagan demokratlar – professor Olimjon Karimov, fizika-matematika fanlari doktori Atanazar Arifov va sobiq katta ilmiy xodim Hazratqul Xudoyberdiyevdir! Milliy Majlisning boshqa qatnashchilari to’g’risida, ular 1993 yildan 2006 yil boshiga qadar o’tgan deyarli 13 yil davomida qilgan amaliy ishlariga qarab o’quvchilarimiz o’zlari baho bersinlar va xulosa chiqarsinlar …
Maqolamizning 1-qismi oxirida yana ikkita tarixiy fotosuratni keltirib o’tish o’rinlidir. “Milliy Majlis” qatnashchilari Oliy sud tomonidan 1993 yil 6 avgust (payshanba) kuni turli muddatlarga shartli hukm belgilanib, sud zalidan ozod etilganligi haqida yuqorida yozgan edik. Muallif o’sha kuni aybsiz jazoga hukm etilgan beshala demokratni suratga olgandi. Ulardan uch nafari – B.Shokirov, H.Xudoyberdiyev va S.Umurzoqov rejim panjaralari ortidan hozirgina ozodlikka chiqqan edilar. Shuningdek 1993 yil 6 avgustda O’zR Oliy sudiga kelgan va “Milliy Majlis” ishtirokchilarini qo’llab-quvvatlagan bir guruh demokratlarni va mahbuslar qarindoshlarini MM ishtirokchilari bilan birga tushgan fotosuratni ham keltirmoqdamiz. Prof. O.Karimov 1993 yil 6 avgust kuni kasal edi va Oliy sudga kelolmadi. (1993 yil 2 avgust kuni sudlanuvchilarning oxirgi so’zlari tinglangan edi, shu kuni ham O.Karimov kasalxonada bo’lishiga qaramay, uni Oliy sudga “Tez yordam” mashinasida olib kelishgan va Olimjon aka suddagi oxirgi so’zini qisqacha aytib, yana kasalxonaga olib ketilgan edi.) Shu sababli prof. O.Karimov bu fotosuratlarda yo’q. Ikkala fotosuratni muallif olgan va ular ilk bor chop etilmoqda.

Foto 3. Aybsiz jazo berilgan “Milliy Majlis”ning besh ishtirokchisi. Chapdan o’ngga: fizika-matematika fanlari doktori Atanazar Arifov, kinorejisser Abdulaziz Maxmudov, katta ilmiy xodim Hazratqul Xudoyberdiyev, biznesmen Bobir Shokirov va muhandis Salavat Umurzoqov. Toshkent shahri, O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi binosi yaqinida. 1993 yil 6 avgust.


Foto 4. “Milliy Majlis” qatnashchilari 1993 yil 6 avgust kuni O’zR Oliy sudiga kelgan bir guruh demokratlar va qarindoshlari davrasida.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. БОРОХОВ Э. Энциклопедия афоризмов (Мысль в слове) (Aforizmlar enciklopediyasi (So’zdagi fikr)) /Худож. Ю.Д.Федичкин. - М.: ООО «Фирма «Издательство ACT», 1999. – 720 с.
Bryula, Pol (1866-1940) – francuz yozuvchisi.
2. O’zbekiston Milliy Enciklopedoyasi. 12 jildli. - T.: O’zME Bosh ilmiy muharririyati, 2000-2005.
3. Энциклопедия хлопководства (Paxtachilik enciklopediyasi). В двух томах. Ред. коллегия: С.М.Мирахмедов (гл. ред.) и др. – Т.: Главная редакция Узбекской Советской Энциклопедии, 1985.
4. O’zbek Sovet Enciklopediyasi. 14 jildli. - T.: O’zSE Bosh muharririyati, 1971-1980.
5. IBODINOV A. Quvasoyda nima bo’lgandi? – “Sovet O’zbekistoni”, 1989 yil 13 iyun.
6. O’zbekistonning yangi tarixi. 3 jildlik /Tahrir hay’ati: A.Azizxo’jayev va boshq./ - T.: “Sharq”, 2000.
7. BOBOBEKOV H. Farg’ona fojialari kundaligi. - ”Fan va turmush”, 1990, 4-son, 26-29-b.; 5-son 16-18-b.
8. HALIL OCHIQKO’Z. Abdurahim Po’lat ozodlikda. – Istanbul, 1995. – 174 b.
9. LEVITIN L., KARLAYL D.C. Islom Karimov – yangi O’zbekiston Prezidenti. – T., “O’zbekiston”, 1996. –160 b.
10. O’zbekiston Sovet Socialistik Jumhuriyatining Mustaqilligi (suvereniteti) haqidagi Deklaraciya. – “Birlik”, 1989 yil oktyabr, 7-son.
11. 12-chaqiriq O’zbekiston Oliy Kengashining 2-majlisiga “Erk” demokratik partiyasining taklif-loyihasi. Mustaqillik Deklaraciyasi” – “Erk”, 1990 yil javzo (22 may-21 iyun, A.Sh.), 7-son.
12. MAMATOV J. IAK. Hujjatli roman. - 1992-2005, Toshkent – Baku – Istanbul – Vashington. (165 b.). - www.jahongir.org
13. SHUHRAT YUSUF AHMADJON og’li (Ahmadjonov Shuhrat). “Birlik”chilar va o’zbekistonlik askarlarning tobutlari. – T.: 1998-2004. – 80 b.
14. АХМАДЖОНОВ Ш. Политические партии Узбекистана: шесть зарегистрированных и одна «скрытая» (O’zbekiston siyosiy partiyalari: oltitasi ro’yxatdan o’tgan va bittasi “yashirin”). Ч. 1-я. - http://www.centrasia.org/newsA 12:13 23.02.2005.
15. MO’MINQULOV B. Husniddin – do’stim edi … - “Tumaris”, 1990, avgust, 13-son.
16. O’zbekiston Ozod Dehqonlar demokratik partiyasi ta’sis qurultoyi haqida Axborot. – “Ozod dehqon”, 1990, oktyabr, 1-son.
17. O’zbekiston Ozod Dehqonlar partiyasi. Dastur, Nizom loyihasi. – T., 1991. – 22 b.
18. MADAMINOV A. Dehqonlar firqasi. – “Yosh leninchi”, 1991 yil 7 dekabr.
19. ПУЛАТОВ А. Президент и его «карманные» партии (Prezident va uning “chuntak” partiyalari). – “Экспресс-хроника” (eженедельник, Москва), № 27 (257), 7 июля 1992 года.
20. O’zbek tilining izohli lug’ati. 2 jildli (Z.M.Ma’rufov tahriri ostida). – M.: “Rus tili”, 1981.
21. O’zR Vazirlar Kengashining Raisi Abduhoshim Mutalovning muxbirlar savollariga javoblari. – “Mustaqil haftalik”, 1992 yil, 3-son.
22. O’zbekiston Demokratik kuchlari Forumi Ta’sis majlisi. – “Erk”, 1992 yil 1-7 aprel. 12-son; “El ovozi” (“Erk” DP Qoraqalpog’iston Jumhuriyati tashkilotining gazetasi), 1992 yil 28 mart – 4 aprel. 7-son.
23. ХУДОЙБЕРДИЕВ X. Эпизод № 1. Дополнительные сведения (1-hol. Qo’shimcha ma’lumotlar). - http://www'.uzbek-people.narod.ni/delo l.html 2004 год.
24. UMURZAKOV S. Bobir Shokirov: “… Yagona yo’l – insoniy qadriyatlarning tiklanishidir”. – “Erk”, 1992 yil 22-28 aprel, 15-son.
25. Общество прав человека Узбекистана Информационный бюллетень № 2 (1994 г. - июнь 1995 г.) (O’zbekiston inson huquqlari jamiyati. Axborot byulliteni, 2-son). - Т.: 1995. - 163 с.
26. MUHAMAD SOLIH. Yo’lnoma /Muharrir: A.Abdurazzoq/. – “Erk” nashriyoti, 2000. – 360 b.
27. UMURZOQOV S. Bobir Shokirov: “… Yagona yo’l – insoniy qadriyatlarning tiklanishidir”. – “Erk”, 1992 yil 22-28 aprel, 15-son.
28. “Ozodlik” radiosi O’zbek shu’basining 2005 yil 18 dekabr soat 21.00 dagi eshittirishida aytilgan fakt.

Maqola yuzasidan fikr-mulohazalar uchun manzil: havassh54@gmail.com , jiz54@mail.ru
2005 yil 15 iyun - 31 dekabr. Toshkent.

Shuhratjon AHMADJONOV. (5-maqolam, 2006 yil 1 yanvar) O’zbekiston Ozod Dehqonlar partiyasining asoschisi, professor Olimjon Karimov – 80 yoshda. (Birinchi qism: 1988-1993 yillarda O’zbekistonda ro’y bergan ayrim tarixiy voqealarning prof. Olimjon Karimov taqdiri misolida tahlili).
- www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6963249/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2006 YILGI MAQOLALAR”, “ПРАВОЗАЩИТА” рукнлари, 2022.23.06);
- http://www.turonzamin.org/jurnal2006/shuhrta_olimk_10106.html (www.turonzamin.org ARXIV 2006.01.01);
- http://www.turonzamin.org/jurnal2006/shuhrta_olimk_10106.html (www.turonzamin.org “Turonzamin” журнали, 2005 йил декабр, 12-сон).

Shuhratjon AHMADJONOV

(5-maqolam, 2006 yil 1 yanvar, DAVOMI) O’ZBEKISTON OZOD DEHQONLAR PARTIYASINING ASOSCHISI, PROFESSOR OLIMJON KARIMOV - 80 YOSHDA (1988-1993 yillarda O’zbekistonda ro’y bergan ayrim tarixiy voqealarning prof. Olimjon Karimov taqdiri misolida tahlili)

4. PROF. O.KARIMOV 1989-1990 YILLARDA O’ZBEKISTONLIK ASKARLARNING YASHASH HUQUQINI HIMOYA QILISH BORASIDAGI FAOLIYATI

1989 yil 24 may kuni Farg’ona viloyatidagi Quvasoy shahrida o’zbek va mesxetiya turk yoshlari o’rtasida janjal uyushtirilishi va bu ikki qardosh millatdan bo’lgan odamlar o’rtasidagi qonli mojaroga aylantirib yuborilganligi, buning keng tus olishi va kup qurbonlar berilishining sababi – Sovet Ittifoqi kuchishlatar organlarining fitnasi ekanligi haqida 3-bandda yozgan edik. Bu mojaroning kelib chiqishida va vaqtida tegishli choralar ko’rmaganlikda maxsus xizmat organlarining “xizmatlari” bor edi. Chunki Quvasoydagi bu janjal birdaniga ro’y bermagan va u ikki-uch hafta davomida pishib yetilib borgan. Bu vaqt orasida kuchishlatar organlar, jumladan maxsus xizmat organlari janjalning oldini olish uchun deyarli hech qanday chora-tadbirlar ko’rishmagan.

1989 yil may-iyunda Farg’ona vodiysida ro’y bergan qonli voqealardan so’ng “Pravda”, “Izvestiya”, “Trud”, “Sovetskaya Rossiya”, “Krasnaya zvezda” singari markaziy gazetalarda, “Sobesednik”, “Semya” kabi haftaliklarda va “Ogonyok” jurnalida hodisalarning mohiyatini buzib ko’rsatuvchi, tuhmat va buhtondan iborat, o’zbek xalqining nomus va g’ururini tahqirlovchi bir qator maqolalar chop etildi. Farg’ona fojialarining davomi sifatida markaziy matbuotda, radio va televideniyeda o’zbeklarga qarshi o’taketgan beboshlik bilan kampaniya, tashviqot boshlanib ketdi [13, 10-b.]. Natijada faqat 1989 yil davomida SSSR armiyasi safida xizmat qilgan o’zbekistonlik 430 askarning jasadi temir tobutlarda keltirildi. Bu faktni O’zbekiston Kompartiyasi 1-kotibi I.Karimov 1990 yil 24 fevralda Toshkentdagi “Xalqlar do’stligi” nomli san’at saroyida bo’lib o’tgan yig’ilishda aytgan edi. Bu ayanchli ahvol 1990 yilda ham davom etdi.

Qattiq tahqirlar va kaltaklanishlar natijasida askar o’g’lonlarimiz o’z jonlarini saqlash uchun xizmat joylarini ommaviy ravishda tark etib, O’zbekistonga qaytib kela boshladilar. Rus tilini va SSSR qonunlarini deyarli bilmaydigan o’sha 18-19 yoshli ukalarimizni, xalqimiz farzandlarini qonuniy himoya qilish masalasi bilan O’zbekiston “Birlik” xalq harakati va “Tumaris” xotin-qizlar uyushmasining faollari shug’ullanishar edi. Vasila Inoyatovaning muallifga 2005 yil 29 dekabr kuni telefonda aytganlariga ko’ra, 1990 yil aprel oyi o’rtalarida “Tumaris” va “Birlik”chilar Vazirlar Mahkamasi oldida 50 kishilik piket uyushtirishgan. Piketchilardan yetti nafari sovet armiyasida majruh bo’lgan va sog’ligini yo’qotgan askarlar edi. Bu piketchilar safida prof. O.Karimov ham bor edi.

Piketchilarni o’sha vaqtlarda O’zR vice-prezidenti bo’lib ishlayotgan Shukrullo Mirsaidov qabul qilgan. Shu yerning o’zida o’zbekistonlik askarlar muammolari bilan shug’ullanuvchi Sh.Mirsaidov rahbarligida Davlat komissiyasini tuzish to’g’risida kelishilgan. O’zbek askarlarining tobutlari keltirilayotgan va eng ko’p qochib kelayotgan Sovet Ittifoqining turli o’lkalariga borib kelish uchun bir necha komissiya tuzish va bu komissiyalar tarkibiga “Tumaris” va “Birlik”dan faollarini kiritish haqidagi piketchilar talabiga rozi bo’lgan. O’sha uzoq ulkalarga borib kelish uchun mablag’ O’zbekiston hisobidan ta’minlashga kelishilgan. O’sha kunlari Irkutsk shahrida xizmat qilayotgan askar yo’qolib qolganligi haqidagi xabar harbiy qismdan O’zbekistonda yashayotgan ota-onasiga yuborilgan va ota-ona ariza bilan “Tumaris” uyushmasiga murojaat qilishgan edi. Shu askar taqdirini va u xizmat qilayotgan harbiy qismdagi ahvolni o’rganish, shuningdek Sibir o’lkasidagi askarlardan kelgan boshqa shikoyat arizalarni joyida o’rganish uchun maxsus komissiya yuborishga Sh.Mirsaidov va piketchilar o’zaro kelishishgan. Sibirga, jumladan Irkutsk shahriga boradigan komissiya tarkibiga “Birlik’dan prof. O.Karimov, “Tumaris”dan V.Inoyatova nomzodlari ko’rsatilgan.

“Birlik” xalq harakati va “Tumaris” xotin-qizlar uyushmasi rahbarlari va faollari, jumladan prof. O.Karimov, o’zbekistonlik askarlarning yashash huquqini himoya qilish yo’lida qizg’in faoliyat olib borishdi. Muallif bu borada 1990 yil 28 aprel kuni Toshkent aeroportiga o’zbek askarlarining jasadi solingan yana uchta temir tobut olib kelinganligi, ulardan birini - askar Anvar Karimovning murdasi joylashtirilgan tobutni “birlik”chilar (jumladan muallif ishtirokida) “Tez yordam” mashinasiga solib, prezident Islom Karimov ishlayotgan Qarorgoh (bino) eshigi oldiga keltirib qo’yib, prezidentning chiqishini talab qilishgani va I.Karimov hamda 35 “birlik”chining 40 daqiqalik uchrashuvi bo’lganligi haqida [13] kitobchada ham, [14] maqolada ham yozgan edi. Quyida yana bir o’zbek askarining fojiaviy taqdiri va u bilan bog’liq 1990 yil 25-26 aprel kunlari Toshkentda bo’lib o’tgan voqealar to’g’risida bayon qilamiz.

O’sha paytlar O’zbekistonga tobutlar deyarli har kuni keltirilar edi. 1990 yil aprelida, Ramazon hayiti arafasida, Toshkent shahrining Olmazor mahallasi, Penkov ko’chasi 12-uyda yashagan Husniddin Muxamedovning jasadi temir tobutda olib kelindi. U Ulan-Ude shahrida 92840K raqamli harbiy qismda – qurilish batalionida 10 oy xizmat qilgandi. H.Muxamedov chaqaloqlik vaqtidayoq onasi o’lib ketgan bo’lib, 1988 yilda otasi ham vafot qilgan edi. Ba’zi bir mahalliy rahbarlarning qarshiligiga qaramay “Birlik”chilarning talabi va tibbiyot fanlari nomzodi, docent, “Birlik” XH faoli Tal’at Xoliqovning fidokorona mehnati bilan H.Muxamedovning jasadi 25 apreldan 26 aprelga o’tar kechasi sud-tibboyot ekspertizasi qilindi. Ekspertiza natijasida askar tanasining uch joyiga nayzasimon o’tkir qurol bilan jarohat yetkazilganligi, to’qizta qovurg’asi singanligi, oyoqlari ezilganligi va shunga uxshash ko’p jarohatlar tufayli vahshiylarcha o’ldirilganligi isbotlandi.

Ramazon hayitining nahorida, ya’ni 1990 yil 26 aprel ertalab H.Muxamedov tobuti Olmazor machitiga janoza o’qish uchun keltirildi. Janoza o’qilgach, janozaga yig’ilgan kishilar, ulardan ko’pchiligi “birlik”chilar edi, tobutni yelkaga ko’tarib, O’zbekiston prezidenti I.Karimov bilan uchrashish maqsadida O’zbekiston Kompartiyasi MQsining binosi tomon yurishdi (o’sha yurishda muallif ham qatnashgandi). Bu bino Olmazor machitidan taxminan 800-900 metrlar masofada joylashgandi. Odamlar prezident I.Karimov bilan uchrashmoqchi va ularni qiynayotgan bir nechta savollar bilan bevosita unga murojaat qilmoqchi edilar. O’shanda yo’limizni uch qator qilib ko’ndalang qo’yilgan yuk mashinalari va yuzlab miliciya xodimlari to’sib turar edilar. Biz yaqinlashib, miliciya xodimlarini nariroqqa surib, tobutni dast ko’targancha miliciya saflarini yorib o’tdik va ikki qator yuk mashinalari ustidan ham olib o’tdik. (Tobutni 2-qatordagi yuk mashinalari ustidan olib o’tilayotgan bir paytda muallif bir necha lahza davomida kinooperator, “Birlik” faoli Abdulaziz Maxmudovni ko’rdi. U yo’l chekkasidagi beton ustunning bir metrcha balandlikda turtib chiqqan joyiga bir oyog’ini qo’yib, chap qo’li bilan ustunni quchib, o’ng qo’li bilan esa yelkasida turgan videokamera bilan bo’layotgan tarixiy voqealarni suratga olardi. U o’sha yillarda tariximiz uchun muhim bo’lgan voqealarni 10 dan ziyod videotasmalarga suratga olgan. Uning haqida maqolamizning 6- va 8-bandlarida yozilgan.)

Prezident devoniga 15-20 metrlar qolgandi. Bizning qarshimizda uchinchi qator yuk mashinalari va biz bilan qonli to’qnashuvlarga tayyor holda ko’plab miliciya xodimlari turishar edi (1- va 2-qatordagi milicionerlar ham kelib, 3-qatordagilarga qo’shilishgandi). Ushbu kun yakshanba, Ramazon hayiti kuni bo’lib, binoda prezident I.Karimov yo’q edi. Shu yerda “Birlik” XHning raisi Abdurahim Po’latov qisqacha nutq so’zladi. So’ngra tobutni ko’tarib Charx Kamolon qabristoniga olib bordik. Qabristonda motam mitingi bo’ldi va Husnitdin Muxamedovning jasadi qabrga qo’yildi (bu voqealar haqida muallif [13] kitobchada yozgan).

1990 yil aprel o’rtalarida O’zR vice-prezidenti Sh.Mirsaidov bilan “birlik”chilar va “tumaris”chilar uchrashuvida Sovet Ittifoqining turli o’lkalariga Toshkentdan bir necha komissiya yuborishga doir kelishuv haqida yuqorida yozgan edik. 1990 yil may oyi boshida besh kishidan iborat komissiya: “Birlik” XHdan prof. O.Karimov, “Tumaris” xotin-qizlar harakatidan V.Inoyatova, O’zR Oliy Kengash deputati To’ychiyev, O’zR Bosh prokuraturasidan bir xodim va O’zbekiston Harbiy garnizonidan bir zobit (oficer) Sibir tarafga jo’nab ketishdi (bu haqda muallifga V.Inoyatova 2005 yil 29 dekabrda telefon orqali gapirib berdi, lekin u komissiya tarkibidagi ikki kishining ismi-sharifini eslay olmadi). Ular avval Irkutsk shahridagi harbiy qismga bordilar. U yerda yo’qolib qolgan o’zbek askari olti oyga gaupvaxtaga qamab qo’yilganligini aniqlashtirdilar. Uni ozod ettirib, O’zbekistonga jo’natib yuborish chora-tadbirlarini hal qildilar. So’ngra ushbu komissiya Husnitdin Muxamedovning o’limi tafsilotlarini o’rganish uchun fojia joyiga – Buryatiya muxtor jumhuriyati markazi bo’lmish Ulan-Ude shahriga, ya’ni Husnitdin xizmat qilgan 92480K raqamli harbiy qismga borishdi.

Shu yerda H.Muxamedovning do’sti bo’lgan va u bilan Ulan-Ude shahrida birga xizmat qilgan askar Baxtiyor Mo’minqulovning o’sha harbiy qismda bo’lib o’tgan voqealar haqidagi hikoyasini keltirish o’rinlidir. U buni prezident I.Karimov nomiga yozgan xatida bayon etgan. U xatning nusxasini “Tumaris” gazetasi xodimlariga bergan va uni gazetada chop etishgandi.

“Yigitlik burchini o’tash uchun Buryatiyaning Ulan-Ude shahriga borganimizdan 10 kun o’tgach, uch o’zbek yigitini – meni, Yusupov Uyg’unni, Mahmudov (Muhamedov, A.Sh) ZJBI-2 (zavod jelezo-betonnix izdeliy – temir-beton buyumlari korxonasi, A.Sh.) raqamli, qamoq jazosini o’taydiganlar ishlaydigan qurilish qismiga ishga taqsimlashdi. Odatda bizni ish joyimizga avtobus eltib qo’yardi. Lekin ko’pincha avtobus berishmas, biz shahar transportida ishga qatnashga majbur bo’lardik. Yo’lda esa doim rus “og’a”larimiz bizni to’xtatib, “Senlar o’zbeksanlar. Senlardan bizga hech qanday foyda yo’q. Hali biz senlarga ko’rsatib qo’yamiz” deb bizni kaltaklashardi. Bu haqda bir necha marta komandir Sidorenkoga arz qildik, lekin natija bo’lmadi.

Ishxonada esa bizni hech kim qilmaydigan ishga qo’yib, ertalab soat 9 dan to kech 9 gacha ishlatishar edi.

Xizmatimizning dastlabki kunlari boshliqlarimizdan biri (keyinchalik u boshqa yerga ko’chib ketdi) “Oralaringda farg’onaliklar bormi? Senlar zo’r bo’lib ketgansanlar. Senlar urushqoq xalqsanlar” dedi.

Oradan ozgina o’tgach, besh o’zbek yigitini komandirimiz chaqirib olib, bizga rosa baqirdi (familiyasi Procenko): “Senlar bosmachisanlar. Odamlarni so’yasanlar. Men senlarni mana shu bilan so’yaman” deb, katta pichoqni ko’rsatdi. Shunda beshovimiz ham bizni bu yerlarga ajal haydab kelganini fahmladik. Uning gapiga qaraganda, o’zbeklar hech narsani bilmaydigan baranlar emish.

Bir kun Procenko bizdan bir yil avval xizmatga kelgan rus yigitlariga “o’zbeklarni qiynanglar” deb buyruq berdi. Keyin o’zi qo’l ostidagilarga qanday qiynash kerakligini namoyish etib, Qobul ismli (Toshkentdan, oqtepalik) do’stimni polga ag’darib, rosa urib, polda sudrattirdi. Shundan keyin qismimizda millatchilik avj oldi. O’zbek yigitlarini yovuzlarcha ura boshlashdi.

Shunday kunlarning birida (noyabr oyida) yonginamizdagi rotadan Najmiddin ismli yigitni pichoqlab o’ldirishdi.

Bizning rotadagi bolalarga – Murod, Anvar, Dilshod, Rustamlarga do’q qilib, pul topib kelishlarini buyurishgan. “Agar pul topib bermasalaring, senlarni o’ldiramiz” deyishgan. (Bu gapni menga shu yigitlarning shaxsan o’zlari gapirib berishgan). Bu yigitlar noiloj o’g’irlikka qo’l urishgan va ulardan ikkitasi qo’lga olingan (Rustam va Murod). Aybsiz aybdor, qo’ydik yuvosh bu yigitlar hozir qamoq jazosini o’tashmoqda. Ikkitasi esa qochib, Toshkentga kelgan.

Bu voqeadan ozgina o’tgach, Safar ismli qo’yliqlik (toshkentlik, A.Sh.) yigitni osib o’ldirishgan (bu o’limning tarixi juda uzoq, kim unga qiziqsa, gapirib beraman).

O’zbek yigitlari qismdan qochish kerakligini, bo’lmasa ularni ham shunday o’lim kutayotganini ich-ichlaridan his qilib, bir necha marotaba qismdan qochishga, o’z yurtlariga qaytishga, to’g’ri Sizning qabulingizga kelib, hamma voqealarni aytib berishga harakat qilishgan. Lekin yonlarida hech qanday hujjatlari bo’lmagani uchun qo’lga tushib, yana qismga qaytishga majbur bo’lganlar.

Hurmatli Prezident! O’lim soatlarini kutib yotgan o’sha yigitlar Sizga bu voqealarni tezroq yetkazishimni iltimos qilishdi. “Bu yerdan bizni tezroq olib ketishsin. Boshqa yerda Vatan uchun 10 yil bo’lsa ham xizmat qilamiz. Agar olib ketishlarining iloji topilmasa, kelib ahvolimizni ko’rib ketsinlar” deyishdi. Bu iltimosni Sizga yetkazish uchun men ont ichganman.

Men Sizga vafoti yaqinginada nafaqat butun Toshkentni, balki butun jumhuriyatimizni larzaga keltirgan go’zal bir yigit – mening qadrdon do’stim, marhum Mahmudov (Muxamedov, A.Sh.) Husniddin haqida yozishni lozim topdim.

Shu yilning aprel oyi edi. O’sha kuni do’stim Uyg’un naryadda rota navbatchisi bo’lib qoldi. Men esa rahmatli do’stim bilan ishga ketdim. Har bir qurilish bo’limlarida bo’lgani kabi, bizning ham ish joyimizda kiyinib-yechinadigan vagonimiz bor edi. Do’stimning o’limiga sabab bo’lgan voqeadan 10 minut ilgari 5 kishi (uchtasi qamoq muddatini o’tayotgan rus yigitlari) vagonda birin-ketin kiyimlarimizni almashtirdik. Vagondan avval uch rus yigiti chiqib ketdi. Ulardan keyin Husniddin chiqib keta turib, menga: “Baxtiyor, sen choy qo’yib turgin, bir pas turib ichamiz” dedi. Men choy qo’ydim. Oradan biroz o’tgach, biz bilan birga yechinib-kiyinadigan rus yigitlaridan biri yugurib kirdi-yu, pichoqni ko’tarib, chiqib ketdi. Men qo’rqib ketdim va ketidan u kirib ketgan joyga o’zimni urdim. Ammo meni, hech narsa bo’lgani yo’q, deb tinchlantirib, o’sha yerga qo’yishmadi. Men ularning qo’lidan chiqib ketib, ichkariga kirgunimcha, do’stim transportyor lentasidagi bunkerga siqilib qolgan holda cho’zilib yotardi, faqat bir rus yigiti do’stimni tortib olmoqchi bo’lib turgan, qolganlari esa odamni o’limdan qutqarishni xayollariga keltirmay turishgan edi. Men Husniddinni bunker orasidan torta boshlaganimda to’planib turganlarning hammasi – master ham, kranchi xotin ham, 2 rus yigiti ham bamaylixotir chiqib ketishdi. Husniddin esa tez-tez nafas olar, men uning o’lmasligiga ishonar edim. “Tez yordam” mashinasiga chiqqanimizda do’stim ko’zini ochdi, menga bir qarab qo’ydi va yana holsizlanib ko’zini yumib oldi.

Vrachlar mashinaning ichida do’stimning ustki-ichki kiyimlarini yechib tashlashganlarida, men uning badanidagi teshiklardan qon tirqirab oqayotganini ko’rib, o’zimni yo’qotib qo’yay dedim. Shuncha iltimos qilsam ham, gospitalga birga borishga ruxsat berishmadi. O’sha kuni ishdan keyin to’g’ri gospitalga bordim, uning tirik ekanidan suyunib qismga qaytdim. Ertasiga ertalab yana xabar olgani borganimda do’stimning joni yarim kechada uzilganini aytishdi. Men rotaga qaytib borib, Husniddindan ayrilib qolganimizni yurtdoshlarimga aytdim. Hammamiz yig’ladik. Ayniqsa men u bilan qadrdon bo’lganim uchun do’stimning o’limini o’ylab, kechalari mijja qoqmay chiqdim.Meni doim bir savol qiynaydi: Husniddin qanday qilib o’ldi? Agar men uning o’rnida ishlagan bo’lganimda, lentaga ilinib, temirning orasiga tushib qolishim mumkinmidi? Har gal o’zimga o’zim: “Yo’q, mutlaqo bunday bo’lishi mumkin emas” deyman. Mendagi ichki bir tuyg’u bu yerda qandaydir men o’z ko’zim bilan ko’rib ulgurmagan boshqa sir borligini aytadi. Ammo dalilsiz hech kimga hech narsa deyishga haqqim yo’qligidan azoblanaman.

Hurmatli Prezident! Shu yilning 17 aprel kuni men rotada navbatchi edim. Praporshigimiz esa butun rota bo’yicha navbatchilik qilardi (ismi yodimdan ko’tarildi). U men turgan joyga kechasi kelib, Yusuf degan yigitning oldida meni rosa tepdi. Go’yo men hisob bermagan emishman (Baxtiyor bu yerda chest berishni nazarda tutgan bo’lsa kerak, A.Sh.). Men undan shu qadar kaltak yedimki, chiqib ketayotganida alam ustida uni bir soldim. (Keyin tushunsam, unga shu kerak ekan, qanday qilib bo’lsa ham mendan qutulmoqchi ekan). Ertasi kun ustimdan jinoiy ish qo’zg’atildi va bu haqda uyimga telegramma jo’natildi. Ammo telegramma boshqa ma’noda yozilgan edi. Mana, undan ko’chirma: “Vash sin samovolno pokidal chast. Na nego otkrito ugolovnoye delo” (“Sizning o’g’lingiz o’z bilganicha qismni tark etdi. Unga qarshi jinoiy ish ochildi, A.Sh.). (Bu qog’oz uyda turibdi). Men esa qismdan hech qayerga bir daqiqaga ham ketgan emas edim. Negadir meni sudga chaqirishmadi va ishni yo’q qilib yuborishdi. (O’shanda ular Toshkentdan komissiya borishi haqida xabar olishgan ekan).

9 may kuni mening hayotdan ko’z yumishimga oz qoldi. Shu kuni paraddan keyin bizga ozodlik (uvolneniye) berildi. Shahardan kelayotsam, bir yigit yonimga kelib, “Sen qayerdansan?” deb so’rab qoldi. Men javob bergan zahoti: “Seni anchadan beri kuzatib yuruvdik” deb, to’rt kishilashib meni chetga – hilvatroq joyga sudrashdi. U yerda menga atab og’ir armatura yashirib qo’yishgan ekan. O’sha bilan uch joyimga: qornimga, qo’limga, chap yuzim aralash miyamga qattiq urishdi. Yarim soatlardan keyin o’zimga kelib, o’rnimdan turmoqchi bo’ldim. Ammo ko’nglim aynib, qusa boshladim. Yana yotib qoldim. Cho’ntagimdan dastro’molimni olib, burnimdan tirqirab oqayotgan qonga tutdim. Keyin bosh kiyimim bilan ham qonlarimni artib, zo’rg’a qismga yetib keldim. Komandirga bo’lgan voqeani – meni yigitlar kuzatib yurishganini, o’ldirmoqchi bo’lishganini zo’rg’a-zo’rg’a gapirib berdim. Lekin toshbag’ir, noinsof Sidorenko pinagini ham buzmadi, “hech narsa qilmaydi, boraver” deb haydab chiqardi.

Men sanchastga bordim. Bolgan voqealarni gapirib berdim. Yaralarimni davolatdim. (Afsuski, armaturaning izi yuzimda bir umrlik tamg’a bo’lib qoldi). Shu orada ko’nglim yana aynidi. Meni gospitalga yotqizmoqchi bo’lishdi, lekin do’stim hayotdan ko’z yumgan joyga qadam bosgim kelmadi. Ahvolimni ko’rib-bilib turib, komandirning buyrug’i bilan meni ertalab ishga haydashdi.

12 may kuni Toshkentdan kelgan komissiya jonimga oro kirdi. Shishib, yiring boylab ketgan yuzimni ko’rib, uyga ketishim uchun otpuskaga ruxsat olib berishdi. Buni o’la-o’lgunimcha esimdan chiqarmayman.

19 mayda qismdan chiqib ketib, 30 mayda o’z oyoqlarim bilan (haliyam ishongim kelmaydi) uyimga kirib keldim. Ammo ko’p xayol suradigan bo’lib qoldim. Odamlarning gapirgan gapi ham menga darrov tushunarli bo’lib qolmaydi. Axir 8 iyunda qismga xizmatning qolgan yarmini ado etish uchun bir necha marta qamalib chiqqan kishilar orasiga qaytishim kerak. Men esa hech qachon bunday qilmayman.

Hurmatli Prezident! Bu xatda yozganlarim bir yil ichida ko’rgan-bilganlarimning juda ham qisqa qilib yozilgan bir qismi, xolos. Ishonamanki, Siz mening hayotda yashab yurishimga, sog’lig’imni tiklab olishimga, vahshiylar orasiga qaytib bormasligimga, o’sha yerlarda Sizdan umid qilib o’tirgan yurtdoshlarim taqdirining zudlik bilan hal bo’lishiga otalarcha yordam qilasiz.

Sizga cheksiz hurmat va katta ishonch bilan: BAXTIYOR” [15]

E’tibor bering: 1992 yil may oyida Ulan-Ude shahriga besh kishidan iborat komissiya, jumladan prof. O.Karimov va V.Inoyatovaning borishi sababligina yana bir o’zbek yigiti – Baxtiyor Mo’minqulovning hayoti saqlab qolingan edi! (V.Inoyatova 1956 yil 26 aprelda tug’ilgan, u hozir – 2005 yil dekabrida muxolif “Birlik” xalq harakati partiyasining Bosh kotibi va “Ezgulik” inson huquqlarini himoya qilish tashkilotining raisi bo’lib ishlamoqda).

1989 yil dekabrida “Birlik” XH markazi uchta xonasi bo’lgan bir qavatli uyga (Toshkent shahar, Mirza Ulug’bek tumani, Pishpek ko’chasi, 21-uy) ko’chib o’tdi. Prof. O.Karimov, kooperativ rahbari sifatida, bu markazni stol-stullar bilan ta’minladi. U bu haqda 1993 yil 6 iyulda Oliy sudda aytgan edi.

Ma’lumki, 1989 yilda Farg’onadagi kabi, 1990 yil iyunda kuchishlatar organlarning fitnasi tufayli Qirg’izistonning O’sh viloyatida girg’izlar va o’zbeklar o’rtasida qonli to’qnashuvlar keltirib chiqarildi, ya’ni O’sh-O’zgan fojiasi ro’y berdi. O’sha kunlarda O’sh viloyatiga qo’shni bo’lgan Farg’ona vodiysida yashayotgan bir necha ming o’zbeklardan iborat guruh O’sh-O’zgan o’zbeklariga “yordam berish” maqsadida yo’lga chiqdilar. O’zbekiston kuchishlatar organlarning sa’y-harakatlari, muxolif va hokimiyat vakillarining g’azablangan yosh o’zbek yigitlari oldida tushuntirish ishlarining olib borganliklari natijasida ularni to’xtatib qolishga muvaffaq bo’lindi. Prof. O.Karimov uch kechayu-uch kunduz o’sha yerda – chegara yaqinida edi va faol tushuntirish ishlarini olib bordi. Natijada minglab o’zbeklar to’xtatilgandi va uylariga qaytarib yuborish choralari ko’rilgandi. Prof. O.Karimov kuchishlatar organlar xodimlari, davlat arboblari, muxolifat vakillari bilan bir safda turib, ikki qardosh, qondosh xalq o’rtasida ro’y berishi mumkin bo’lgan etnik janjal, qon to’kilishlar va urush xavfining oldini olishga muhim hissa qo’shdi!

5. 1990 YILDA OZOD DEHQONLAR PARTIYASINING TUZILISH VA 1991 YILDA ODP TA’SIS QURULTOYINING QAYTADAN O’TKAZILISH TAFSILOTLARI

Prof. O.Karimov hayotni va oddiy dehqonlar muammolarini, shuningdek yerni, paxtachilikni va qishloq xo’jaligi mashinalarini yaxshi bila turib, butun umri davomida dehqonlarning ish va turmush sharoitlarini yaxshilash uchun kurashdi. Sovet Imperiyasi siyosiy tizimiga qarshi yolg’iz kurashishi natijasida orttirgan achchiq tajribasiga asoslanib, u muxolif Ozod Dehqonlar siyosiy partoyasini tuzishga qaror qildi. Bu partiyaning tashkil topish tarixi, ayniqsa uning birinchi qurultoyi haqida ko’pchilik batafsil bilmaydi. Shu sababli maqolamizda bu partiya tarixiga doir va professor O.Karimovning xizmatiga oid muhim ma’lumotlarni keltiramiz.
1990 yil 29 sentyabrda “Birlik” XH idorasida (Toshkent, Pishpek ko’chasi, 21-uyda) Ozod Dehqonlar partiyasi (ODP)ning ta’sis qurultoyi bo’lib o’tdi. (Muallif u paytlar “Birlik” XH Toshkent tashkiloti raisining birinchi o’rinbosari bo’lib ishlardi va ODPning ta’sis qurultoyini tashkil etishda imkon darajasida prof. O.Karimovga yordam bergandi. Shu sababli prof. O.Karimov o’z dastxati bilan muallif nomiga qurultoy qatnashchisining 34-raqamli vakolatnomasini yozib berdi va bu vakolatnoma kamina arxivida shu bugungacha saqlanmoqda.)
1990 yil oktyabrida ODPning “Ozod dehqon” gazetasi birinchi va yagona soni chop etildi. Shu gazetadan ODPning ta’sis qurultoyiga oid Axborotni keltiramiz.
“1990 yilning 29 sentyabrida Toshkentda O’zbekistonda birinchi bor tashkil etilgan O’zbekiston Ozod Dehqonlar demokratik partiyasining ta’sis qurultoyi bo’lib o’tdi. Qurultoy ishida jumhuriyat viloyatlaridan qariyb 50 vakil ishtirok etdi.
Yangi partiyani tashkil etilishida faol tashabbuskorlik ko’rsatgan taniqli olim, professor Olim Karimov qurultoy qatnashchilariga Ozod Dehqonlar partiyasi tashabbus guruhining Murojaatnomasini o’qib eshittirdi.
Tashabbus guruhining nomidan so’zga chiqqan SSSR jurnalistlar uyushmasining a’zosi Rajab Sobirov O’zbekiston Ozod Dehqonlar partiyasining Dasturi va Nizomi loyihalarini o’qib eshittirdi. Mazkur loyihalar ustida qizg’in muzokaralar bo’lib o’tdi. Mavzu yuzasidan 18 kishi so’z olib, o’z fikr-mulohazalarini bildirdi.
Qurultoyda qisqa vaqt ichida asosiy masala atrofida ijobiy yakdillik hukm surayotganligi ma’lum bo’ldi. Shundan e’tiboran 29 sentyabr soat 13 da O’zbekiston Ozod Dehqonlar demokratik partiyasi ta’sis etildi deb e’lon qilindi.
Qurultoy partiyaning quyidagi dastlabki tashkiliy masalalarini ko’rib chiqdi:
1. Qurultoy qatnashchilaridan 26 nafari shu yerning o’zida O’zbekiston Ozod Dehqonlar demokratik partoyasi a’zoligiga ariza berdilar va ular birinchilardan bo’lib a’zolikka qabul qilindilar;
2. O’zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi M.Muhammadjonov partiyaning faxriy raisi;
3. Texnika fanlari doktori, professor Olim Karimov partiyaning raisi;
4. Huquqshunos adliyachi Botir Saidvaliyev, tabiatni muhofaza etish mutaxassisi Xursanali Ismatov, jamiyatshunos Nosirjon Qosimov, agronom Po’lat Boltaboyev, mirobchilik injeneri Hazratqul Xudoyberdiyevlar partiyaning kotiblari qilib saylandilar;
5. “Partiyaning “OZOD DEHQON” ro’znomasi va jaridasi ta’sis etildi. Birinchi kotiblikka saylangan Rajab Sobirov matbuot markazi raisi va ro’znoma hamda jaridaning muharriri etib saylandi.
Qurultoy tashkilotchilaridan Nizomiy nomidagi pedinstitut docenti Tolib Yoqubov ta’sis qurultoyining jumhuriyat paxtakorlari va dehqonlariga murojaatini o’qib eshittirdi.” [16]
(Tolib Yoqubov 1992 yil 2 fevralidan 1997 yil sentyabrigacha O’zbekiston Inson huquqlari jamiyati (O’IHJ)ning 17 kishilik hay’at a’zolaridan biri edi, 1997 yil sentyabridan bugungi kungacha – 2005 yl dekabriga qadar OIHJning raisi bo’lib ishlamoqda.)
Rajabboy Idiyevich Sobirov haqida qo’shimcha ma’lumotlar. U 1947 yil 7 iyunda Buxoro viloyati, Romitan tumani, Qoqishtuvon qishlog’ida tug’ilgan. U jurnalist va gazeta muharriri bo’lib ishlagan. U 1990 yilda Ozod Dehqonlar partiyasini tashkil etishda ham, 2003 yilda ODPni qayta tashkil etishda ham faol harakat qilgan edi. Lekin uni 2004 yil yanvarida Buxoro viloyatida avtomashina urib ketdi. Uning ikki oyog’i va yelka suyagi sindi va olti oy gipslangan holda yurishga majbur bo’ldi. 2005 yil 11 mayda o’z uyida infarkt oqibatida vafot etdi (u Toshkent viloyati, Qibray tumani, Shodlik mahallasi, Ibrat ko’chasi, 130-uyda yashardi). Bu noxush xabarni muallif 2005 yil 29 noyabrda u bilan ODP to’g’risida suhbatlashish uchun uning uyiga borganida bildi. R.Sobirov turmush o’rtog’ining aytganiga ko’ra, Rajabboy aka va uning yaqin qarindoshlari 2004 yilda uni o’z mashinasida urib, qattiq jarohatlab ketgan haydovchini kechirishgan va u qamalmay, ozodlikda qolgan. Haidovchi esa Rajabboy aka o’limidan so’ng hatto motam marosimlariga biror marta kelmagan … Ex, o’zbek xalqi va demokratlari Rajabboy Sobirovdek kishilaridan ayrilmoqda …
1990 yilda O’zbekistondagi hokimiyat tepasiga kompartiyaning 1-kotibi I.Karimov rahbarligidagi kommunistlar hukmron edi. Ular muxolif Ozod Dehqonlar partiyasini rasman ro’yxatga olmasliklari ayon edi. ODPni rasman ro’yxatdan o’tkazish maqsadida prof. O.Karimov partiya raisligi mansabini VASXNIL va O’zR Fanlar akademiyasining akademigi, qishloq xo’jaligi fanlari doktori Mirzaali Valiyevich Muhammadjonovga [1.12.1914-18.03.2000] bo’shatib berishga qaror qildi. Shu sababli 1991 yil 23 noyabrda Toshkentda ODP faollarining yig’ilishi bo’ldi. Bu haqda 1991 yilda chop etilgan ODPning Dasturi, Nizomi loyihasi so’zboshisida quyidagicha yozilgan.
“1991 yil 23 noyabr kuni Toshkentda O’zbekiston Ozod Dehqonlar partiyasi tashabbus guruhining yig’ilishi bo’ldi.
Yig’ilishda Toshkent, Sirdaryo, Farg’ona, Andijon, Namangan, Samarqand va boshqa viloyatlardan vakillar ishtirok etdi.
Kun tartibi bo’yicha yig’ilishda O’zbekistonimiz mustaqil huquqiy demokratik, rivojlangan davlat miqyosida shakllanishi uchun eng avvalo dehqonchilikda yangi xo’jalik yuritish usullarini joriy etilishini, yerlarni dehqonlarga mulk qilib umrbodga berilishini, qishloqlar iqtisodini, social, madaniy-maishiy ahvolini tubdan yaxshilash zarurligi yuzasidan partiya tashabbus guruhining raisi, O’zFA akademigi Mirzaali Muhammadjonov va O’zbekiston xalq deputati Sadrali Umarovlarning ma’ruzalari eshitildi.
Yig’ilishda Ozod Dehqonlar partiyasining dasturi va nizomining loyihalari ko’rib chiqildi. Ko’rilgan masalalar yuzasidan muhokamalarda Farg’ona viloyati Bag’dod tumani ijarachi-zveno boshlig’i Abdurahim Jo’rayev, viloyat “Birlik” xalq harakati raisdoshi O’ktam Ahmedov, Andijon viloyati Baliqchi tumani konserva zavodi direktori Mo’ydinjon O’rinov, Qo’rg’ontepa tumanidagi Savay qishloq sovetining raisi Zokirjon Nabiyev, Sirdaryo viloyati Qibray tumanidan ijarachi Risqali Ziyoviddinov, Yangiyo’l tumanidan fermer Saydolim Oqilov, O’zFA muxbir a’zosi, falsafa fanlari doktori, professor Haydar Po’latov, “Birlik” xalq harakatining raisdoshi, matematika (texnika, A,Sh.) fanlari doktori Abdurahim Po’latov, “Erk” demokratik partiyasining vakili Shodi Karimov va boshqalar o’z taklif va mulohazalarini bayon etishdi.
Yig’ilish partiyaning nizomi va dasturi loyihasini xalq muhokamasiga tashlash uchun jumhuriyat matbuotida e’lon qilishni va 1991 yil 14 dekabr kuni O’zbekiston Ozod Dehqonlar partiyasining ta’sis qurultoyini Toshkent shahrida chaqirishni lozim deb topdi, shuningdek qurultoyni o’tkazish siyosiy tashkiliy qo’mitasi tuzildi.
O’zbekiston Ozod Dehqonlar partiyasi tashabbus guruhining raisi, akademik M.Muhammadjonov.” [17]
Akad. M.Muhammadjonovning ODP haqida “Yosh leninchi” gazetasi muxbiriga bergan suhbati (intervyisi) 1991 yil 7 dekabr sonida chop etilgan ([18] ga qarang].
Natijada 1991 yil 14 dekabrda Toshkentda Ozod Dehqonlar partiyasining yana bir marta ta’sis qurultoyi bo’lib o’tdi. Unda akad. M.Muhammadjonov ODP raisi, prof. O.Karimov – ODP MQning Bosh kotibi, Hazratqul Xudoyberdiyev va Marat Zohidov – partiya MQ sining kotiblari etib saylandilar.
1992 yil yanvarida prof. O.Karimov va ODP MQ sining a’zosi, fermer Risqali Ziyaviddinov ODP ta’sis qurultoyi hujjatlarini O’zR Adliya vazirligiga olib borishdi. Ularni u yerda Adliya vaziri Muhammad-Bobur Malikov iliq kutib oldi. 1992 yil fevralida O.Karimov va R.Ziyaviddinov Adliya vazirligiga javob xatini olish uchun borishgan. Ularni yana M-B. Malikov o’z kabinetida kutib olgan va ODP ro’yxatga olinmaganligini aytib, sabablari yozilgan xatni ularga bergan.
O’zbekiston Inson huquqlarini himoya qilish harakati asoschilaridan biri Abdumannob Po’latov 1990 yil kuzida bunday yozgan edi.
“Ozod Dehqonlar partiyasi 1990 yil kuzida tashkil etilgan. Uning 2-qurultoyi 14 dekabrda (1991 yilda, A.Sh.) Toshkentda bo’lib o’tdi. Partiyaning asosiy maqsadi – yerlarni dehqonlarga xususiy mulk qilib berish. Adliya vazirligi ro’yxatda keltirilgan partiya a’zolarining bir qismi haqidagi ma’lumotlar haqiqiy emasligini aytib ODPni ro’yxatdan o’tkazmadi.
Ta’kidlayman: O’zbekistonning jamoat birlashmalari to’g’risidagi qonunga ko’ra siyosiy partiyalar 3 mingtadan kam bo’lmagan a’zolarining manzillari haqidagi ma’lumotlar ro’yxatini ilova qilgan holda bir oy ichida Adliya vazirligiga topshirish talab etiladi. Adliya vazirligi esa berilgan hujjatlarni ikki oy davomida o’rganadi.
Faqat “Birlik” va Ozod Dehqonlar partiyalari topshirgan hujjatlargina juda puxta tekshirildi, boshqa uchta holda – eski va yangi kompartiya, shuningdek “Erk” partiyasi uchun esa – prezidentdan bunday ko’rsatma berilmagan edi. Qolaversa, Ozod Dehqonlar partiyasi borasida og’zaki qo’shimcha qilindi: Toshkentda 16 yanvarda (1992 yilda, A.Sh.) talabalar namoyishi o’qqa tutilgandan so’ng Islom Karimov siyosatiga norozilik bildirilgan va uning iste’fosi talab etilgan ommaviy (kollektiv) xatga partiya nomidan ODP kotibi Hazratqul Xudoyberdiyevning imzo chekishi bosh sababdir.” [19]
Keyinchalik – 1992 yil ikkinchi yarmida O’zbekistondagi avtoritar siyosiy tizim tomonidan bir guruh demokrat rahbarlar va faollar, jumladan professor Olimjon Karimov ustidan “Milliy Majlis ishi” nomli uydurma sud ishi ochildi va shu yo’l bilan muxolif Ozod Dehqonlar partiyasi bo’g’ib tashlandi.

6. 1992 YILDA “MILLIY MAJLIS” TASHKILOTINI TUZISHGA URINISHLAR VA UNDA PROF.
O.KARIMOVNING ISHTIROK ETISHI
6.1. 1991 YIL OXIRI – 1992 YIL BOSHIDA MAMLAKATIMIZDAGI IJTIMOIY-SIYOSIY VAZIAT VA
O’ZBEKISTON DEMOKRATIK KUCHLAR FORUMINING TUZILISHI

Ma’lumki, O’zbekiston 1991 yil 1 sentyabr kuni Mustaqil davlat bo’ldi. 1991 yil 29 dekabrda esa ikki muqobil nomzod – Islom Karimov va Muhammad Solih (Salay Madaminov) o’rtasida O’zR prezidentligi uchun saylov bo’lib o’tdi. Lekin demokratlarga qarshi repressiyalar (lotincha repressio bostirish – “davlat organlari tomonidan amalga oshiriladigan qamoq, surgun kabi jazo choralari” [20, 2-j., 623-b.]) prezidentlik saylovi arafasida boshlandi. 1991 yil 17 dekabr kechqurun Tal’at Holiqov yashayotgan Toshkent shahridagi Kattabog’ mahallasida mahalla ahli bilan “Birlik”chilarning uchrashuvi belgilangan edi (T.Holiqov haqida 4-bandda ham yozgandik). T.Holiqov kechki payt Kattabog’ mahalla choyxonasi oldida “Birlik”chilar va mahalladoshlarining kelishini kutib turgan vaqtda “noma’lum shaxslar” deb atalmish “qora kuchlar” uning boshiga armatura bilan urishdi va boshini yorishdi. T.Holiqov avval 10 kundan ortiqroq kasalxonada, so’ngra bir oydan ziyodroq uyda yotib davolandi. Olloh yordam berib u shifo topdi. [13, 13-14-b.]
1992 yil 16-17 yanvar kunlari Toshkentdagi Talabalar shaharchasida talabalarning norozilik chiqishlari bo’lib o’tdi. Ushbu qurolsiz talabalarni avtoritar rejim kuchishlatar organlar xodimlari o’qqa tutishi va kaltaklashi oqibatida ikki talaba halok bo’ldi, 10 nafari o’qlardan yarador, 104 nafari yarador bo’ldilar, ulardan 94 kishi vrachlarga murojaat qilib, davolanishdi [21].
1992 yil 23 yanvar kuni O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi binosi (Pushkin ko’chasi, 1-uy) oldida “Birlik”chi jurnalist Abdurashid Sharipovni ham “qora kuchlar” kaltaklab, armatura bilan urib boshini yorishdi [13, 13-14-b.] (u 1993 yilda O’zbekistonni tark etdi va Yevropa mamlakatlarning birida siyosiy boshpana olib yashamoqda).
Mana shunday og’ir sharoitlarda – ommaviy repressiyalar boshlanishi arafasida O’zbekiston demokratlari birlashish chora-tadbirlarini ko’ra boshladilar. O’zR Oliy Kengashining deputati, jurnalist Jahongir Mamatov 1992 yil fevralida O’zbekiston Demokratik kuchlari Forumi (O’DKF) tuzishni taklif etdi. (J.Mamatovning muallifga 2005 yil 5 dekabr kuni elektron pochta orqali yuborgan ma’lumotiga ko’ra, u O’DKF g’oyasini ilk bor O’zbekiston Demokratik islohotlar harakati raisi (bu Harakat 1992 yil fevralida O’zR Adliya vazirligida ro’yxatga olingandi), falsafa fanlari doktori, professor Fayzulla Isoqovga aytgan va O’DKF ta’sis yig’ilishida Demokratik islohotlar harakati nomzodi sifatida J.Mamatov va F.Isoqov ro’yxatga olinganlar.)
1992 yil 28 mart kuni “Erk” demokratik partiyasi idorasining majlislar zalida O’zbekiston Demokratik kuchlar Forumi (O’DKF)ning ta’sis majlisi bo’ldi. Unda O’zbekiston xalq deputatlari Jahongir Mamatov, Muhammad Solih, Shukrullo Mirsaidov (sobiq O’zR vice-prezidenti), Toyiba To’laganova (1997 yilda vafot etdi), Samandar Qo’qonov (1994 yilda 22 (!) yilga qamalgan va bugungi kunda hali ham qamoqxonada), Imom Fayzi (bugungi kunda “Erk” demokratik partiyasining Buxoro viloyat, Peshku tuman tashkilotining kotibi), Nasrullo Said (EDP Buxoro viloyat tashkilotining kotibi, u qamalish xavfi bo’lganligi sababli 2005 yil 19 noyabrda O’zbekistonni tark etdi va Qirg’izistonga jo’nab ketdi) ham ishtirok etishdi. Majlisda shuningdek shoir va hofiz Dadaxon Xasan, shoira va jurnalist Gulchehra Nurullayeva, tarix fanlari doktori, professor Bo’riboy Axmedov [12.08.1924 - … ], iqtisod fanlari doktori, professor Ahmadyor Shokirov, 1982 yildan beri SSSR Xalq artisti, professor Zohid Haqnazarov va boshqalar qatnashdilar. Yig’inda O’DKF ta’sis majlisining Bayonoti qabul qilindi va unga “Erk” demokratik partiyasi nomidan – M.Solih, “Birlik” xalq harakati nomidan – raisdosh, akademik B.Toshmuhammedov, “O’zbekiston yosh olimlari va mutaxassislari uyushmasi” nomidan – Noosfera instituti direktori, iqtisod fanlari nomzodi Z.Isroilov, Demokratik islohotlar harakati nomidan – F.Isoqov imzo chekdi. [22]
Ta’kidlash lozimki, O’DKF tashkilotchilari tomonidan jiddiy kamchilikka yo’l qo’yilgandi: demokratik tashkilotlar rahbarlarining bunday muhim yig’iniga Ozod Dehqonlar partiyasining rahbarlari – akademik M.Muhammadjonov, prof. O.Karimov va ODP kotibi X.Hudoyberdiyev taklif qilinmadilar. Bu haqda O.Karimov Oliy sudda 1993 yil 6 iyulda aytdi. O’DKF tashkilorchilarining yana bitta xatosini J.Mamatov 2005 yil 5 dekabrda elektron pochta orqali kaminaga yuborgan xatida yozgan: tashkilotchilar mezbon sifatida bunday muhim yig’ilishga atab taklifnomalar tayyorlashmagan. Shu sababli ba’zi tashkilot rahbarlari, masalan “Birlik” XH raisdoshlari A.Po’latov va Sh.Ismatullayev taklifnoma berilmaganligi tufayli “Biz bexabarmiz”, deb yig’ilishda ishtirok etishmagan.

6.2. “MILLIY MAJLIS” TASHABBUS GURUHINING TUZILISH VA FAOLIYAT TAFSILOTLARI

Endi “Milliy Majlis” tashkiloti Tashabbus guruhining tuzilish va faoliyati tarixini bayon qilaylik. O’zbekiston “Birlik” xalq harakati Markaziy Kengashi a’zosi, uning Toshkent viloyat tashkilotining raisi va Ozod Dehqonlar partiyasining kotibi Hazratqul Xudoyberdiyev o’zining [23] maqolasida ta’kidlashicha, u 1992 yil mart oyida “Mustaqil haftalik” gazetasida “Milliy Kengash tuzish zarur” degan maqola chop ettirgan. U “Milliy Majlis” haqida [23] maqolada jumladan quyidagicha yozgan.
“Bir oy o’tgach (1992 yil aprelida) “Birlik” xalq harakati Markaziy Kengashining majlisi bo’layotgan edi. Unda MKning 54 a’zosi qatnashayotgandi va bu majlisni Harakatning raisdoshlari Abduraxim Po’latov va Shuhrat Ismatullayev olib borayotgandi. Hazratqul Xudoyberdiyev majlis prezidiumidan so’z berilishini bir necha marta so’radi, ammo A.Po’latov o’jarlik bilan unga so’z bermadi va tadbir boshqaruviga xalaqit bermaslikni iltimos qildi. Majlis oxirrog’ida H.Xudoyberdi Prezidiumga teskari o’girilib, zalga – MK a’zolariga murojaat etdi va yig’ilganlar bir ovozdan unga so’z berishga qaror qilishdi. Mana shunda u jamiyatni boshqaruvchi yangi organ – jamoat parlamentini tuzish zarurati borligi to’g’risidagi dastlabki murojaat bilan chiqdi. Avvaldan “Milliy Kengash” nomi taklif etilgandi. Ma’ruzachi ishlab chiqilgan yangi tashkilot Ustavini o’qib berdi. Majlis qarori bilan MK bu loyihani muhokama etish uchun barcha siyosiy va davlat tashkilotlariga murojaat qildi. Harakat raisdoshi Shuhrat Ismatullayev qarorni majlis bayonnomasiga yozib qo’ydi.
Tafsilotlar: “Milliy Majlis” loyihasini ba’zi bir tuzatishlar bilan “Birlik” xalq harakati, “Erk” demokratik partiyasi, Islom uyg’onish partiyasi, O’zbekiston Kasaba uyushmalarining Mustaqil tashkiloti, Turkiston xalq harakati, “Erkin yoshlar” ozod yoshlar uyushmasi, Ozod fermerlar associaciyasi, Ozod Dehqonlar partiyasi, “Tumaris” xotin-qizlar uyushmasi qo’llab-quvvatladi …
Shunday qilib, tez orada 6 kishidan iborat “Milliy Majlis” tashkiliy qo’mitasi tuzildi (kishilarning familiyasi va ismi bu g’oyaga jalb qilish tartibida keltirilmoqda): Hazratqul Xudoyberdi (g’oya tashabbuskori, O’rta Osiyo irrigaciya instituti (O’OII – SANIIRI) katta ilmiy xodimi), Salavat Umurzoqov (Toshkent Irrigaciya (va qishloq xo’jalik, A.Sh.) instituti o’qituvchisi), Abdulaziz Maxmudov (respublikada taniqli kinooperator), Olim Karimov (professor), Bobir Shokirov (sobiq dissident, mustaqil siyosatchi, biznesmen), Atanazar Arifov (fizika-matematika fanlari doktori, O’zbekiston Konstituciyasi dastlabki loyihasining muallifi) va Timur Salimov (respublikada dastlabki tadbirkorlar mustaqil kasaba uyushmasining raisi). Tashkiliy qo’mitaning birinchi yig’ilishidas Bobir Shokirov mustaqil siyosatchi sifatida rais etib saylandi. Tashkiliy qo’mitaning qizg’in faoliyati boshlandi va u 3 oy davomida – uning a’zolari va yig’ilish ishtirokchilari qamoqqa olina boshlaganiga qadar ishladi.” [23]
“Milliy Majlis” tashkiliy qo’mitasining topshirig’i bilan Salavat Umurzoqov Tataristonga yuborildi. U u yerda Tatariston muxtor respublikasi Oliy Kengashi bilan baravariga (parallel) ish tutayotgan va faoliyati jamoatchilik asosiga (xarakteriga) ega bo’lgan Tatariston “Milliy Majlisi” materiallari (ma’lumotlari) bilan tanishdi. Bundan so’ng u Ozarbayjonga bordi va u yerda Ozarbayjon Xalq frontining Ustavini oldi (S.Umurzoqov 2005 yil 14 dekabrda muallif bilan o’tkazgan suhbatida aytishicha, u o’sha kunlarda faqat Ozarbayjonga borib kelgan, A.Sh.). Shundan keyin tashkiliy qo’mita H.Xudoyberdiyevga ushbu barcha materiallarni o’rganib, o’z faoliyatida yanada kengroq miqyosda qamrab oluvchi O’zbekiston “Milliy Majlis” Ustavi va Dasturini ishlab chiqishni topshirdi. Lekin shunda tashkiliy qo’mitada fikrlar bo’lindi. G’oya muallifi H.Xudoyberdi “Milliy Majlis” faoliyatining jamoatchilik asosida bo’lishini qattiq turib talab qildi. Ya’ni u barcha shahar va qishloqlardagi har xil jamoatchilik uyushmalari va birlashmalari orqali aholining keng qatlamlarini qamrab olishi kerak edi.
B.Shokirov rahbarligidagi guruh yangi g’oyada mavjud bir partiyalik kommunistik Oliy Kengash o’rniga qonun chiqaruvchi hokimiyatning yangi tuzilmasini (strukturasini) ko’rar edilar. Biroq ko’pchilik H.Xudoyberdi tomonida edi, chunki yaqin orada (vaqtlarda) mavjud parlament yangicha mazmundagisiga almashtirilishi imkonsiz edi. Jamoatchilik Parlamenti esa demokratikroq bo’lib, osongina amalga oshirsa bo’ladiganga o’xshab ko’rinardi.” [23]
Endi 1993 yil 1 iyuldan 6 avgustgacha O’zR Oliy sudida ko’rilgan “Milliy Majlis ishi” bo’yicha qatnashganlarning ko’rsatmalari va ulardan ba’zilari bilan muallif shaxsan suhbatlashib aniqlashtirgan faktlar asosida “Milliy Majlis” (MM) tashkilotini tashkil etish voqealarini tiklashga harakat qilamiz (MM ishtirokchilarining ba’zilari haqidagi shaxsiy ma’lumotlar 8-bandda keltirilgan).
1992 yil may oyi oxirida Hazratqul Xudoyberdiyev va Salavat Umurzoqov o’zaro kelishgan holda Sayilgoh (sobiq Karl Marks) ko’chasidagi choyxonada uchrashdi. Ular bir piyola choy ustida yaqinda tuzilgan O’zbekiston Demokratik kuchlarining Forumi (O’DKF) va mamlakatimizdagi har xil demokratik partiyalar va harakatlarni birlashtiruvchi alohida tashkilot tuzishni muhokama qildilar. Shunda bu tashkilotni kim boshqarishi mumkin, degan savol tug’ildi. S.Umurzoqov birorta muxolif tashkilotlarga a’zo bo’lmagan Bobir Shokirov nomzodini taklif etdi. Suhbat oxirida 6 iyunda shu choyxonada yana uchrashishga, bunga turli tashkilotlardan bir necha faol demokratlarni taklif etishga va bu masalalarni yana bir marta muhokama etishga kelishishdi.
“Milliy Majlis” tashkilotining birinchi norasmiy yig’ilishi 1992 yil 6 iyunda (shanba kuni) Sayilgoh ko’chasidagi choyxonada bo’lgan. Yig’inda X.Hudoyberdiyev, S.Umurzoqov, professor Shodi Karimov (u o’sha paytlari “Erk” demokratik partiyasi Toshkent shahar tashkilotining 1-kotibi edi, u 2001 yil 10 sentyabrda infark oqibatida vafot etdi), kinooperator Abdulaziz Maxmudov, tadbirkor Timur Salimov va yana bir ayol (1993 yil iyul oyida Oliy sudda ayblanuvchi bo’lib ishtirok etgan kishilar uning ismi sharifini eslay olishmadi (eslashni xohlashmadi)) qatnashgan. Ular stol atrofida davra qurib bir piyola choy ustida O’zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy ahvol, siyosiy partiyalar va harakatlarning faoliyatini muhokama qildilar. T.Salimov iqtisodiy muammolar haqida, shuningdek deyarli bitta partiya – Xalq demokratik partiyasi a’zolaridan iborat mavjud Oliy Kengash haqida gapirgan (Oliy Kengashda o’sha vaqtlar EDPdan, “Vatan Taraqqiyoti” partiyasidan ham oz bo’lsada deputatlar bor edi). Ular shuningdek parlamentni ko’ppartoyaviylik asosida tashkil etish va uni Milliy Majlis deb atash kerakligi haqida suhbatlashishgan. Ular Tataristonda 1992 yil 2 fevralda “Milliy Majlis to’g’risida” qonun qabul qilinganligini, Ozarbayjonda esa parlament Milliy Majlis deb atalishini eslashdi. Ular tajribasi va qarorlarini o’rganishga ahd qilishdi. Suhbat oxirida bir haftadan keyin uchrashishga kelishishdi.
1992 yil 8 iyunda O’zbekiston davlat rahbarlari Qo’qon shahri markaziy istirohat bog’ida tosh ochish marosimini o’tkazdi. Toshga “Bu joyda O’zbekiston ozodligi va mustaqilligi uchun kurashganlar xotirasiga haykal o’rnatiladi” degan mazmunda yozuv bor edi. Shu toshni ochilish marosimida ishtirok etish uchun Qo’qonga B.Shokirov, X.Hudoyberdiyev, S.Umurzoqov, A.Maxmudov avtomobilda Toshkentdan jo’nab ketishdi. Avtomashina rulini B.Shokirov amakisining o’g’li Alisher Shokirov boshqardi (u 1957 yilda tug’ilgan). Ta’kidlash lozimki, ushbu haykal bugunga qadar qo’yilgan emas (muallif O’zbekiston Respublikachilar partiyasining boshlang’ich tashkilotlarini tuzish maqsadida 1994 yilda Qo’qon shahriga ham borgan edi, u o’shanda markaziy istirohat bog’ida o’rnatilgan o’sha katta toshni ko’rgan edi). Qo’qondagi haykal voqeasi ham xalqqa kommunistchasiga yolgon va’dalar berib laqillatishga o’rgangan hozirgi davlatimiz rahbarlarining navbatdagi aldovi edi.
“Milliy Majlis” tashabbuskorlarining ikkinchi norasmiy uchrashuvi Bobir Shokirov xonadonida bo’lib o’tdi. Hafta o’rtasida – 9 va 11 iyun oralig’ida B.Shokirov xonadoniga X.Hudoyberdiyev, S.Umurzoqov, prof. Shodi Karimov, T.Salimov va yana bir ayol kelishdi. Davrada Bobirning akasi Uvays Shokirov (1945 yilda tug’ilgan) ham bor edi. Muhokama davomida tuzilajak tashkilotni “Milliy Majlis” deb atashga qaror qilishdi. Tashkilotning bosh maqsadlaridan biri deb qonun loyihalarini tayyorlab, avvaliga siyosiy partiyalarda muhokama etish va so’ngra O’zR parlamentiga berish, deb kelishishdi. Yig’ilish oxirida 13 iyun kuni T.Salimov idorasida – “Tadbirkor” gazetasi muharririyati binosida uchrashishga qaror qilishdi. Birinch va ikkinchi yig’ilish davomida bayonnoma yozilmagan va barcha muhokamalar og’zaki bo’lgan.
1992 yil 9 va 11 iyun orasida S.Umurzoqov prof. O.Karimov xonadoniga kelib, uni “Milliy Majlis”ning navbatdagi – 13 iyun kungi yig’ilishiga taklif etgan. 13 iyunga qadar X.Hudoyberdiyev, S.Umurzoqov va B.Shokirov “Milliy Majlis qanday bo’lishi kerak?” degan savolga javob beradigan hujjat loyihasini yozishga harakat qilishgan.
“Milliy Majlis”ning uchinchi yig’ilishi 1992 yil 13 iyunda (shanba kuni) T.Salimov ishxonasida – “Tadbirkor” gazetasi muharririyatining binosida (Toshkent, Movoraunnahr ko’chasi, -uyda) bo’lib o’tdi. Unda 20 ga yaqin kishi ishtirok etdi: X.Hudoyberdiyev, S.Umurzoqov, A.Maxmudov, B.Shokirov, T.Salimov, Sh.Karimov, prof. O.Karimov, Ahmad A’zam (“Erk” dempartiyasining Bosh kotibi), Shuhrat Ismatullayev (“Birlik” xalq harakati raisdoshi), Qahramon G’ulomov (“Muloqot” klubining rahbari), Abdulla O’tayev ((O’zbekiston Islom uyg’onish partiyasining amiri (raisi)), Bahrom G’oyib (Turkiston xalq harakati raisi), Marat Zohidov (o’sha paytda O’zbekiston Inson huquqlari jamiyatining a’zosi, Ozod Dehqonlar partiyasining kotibi edi), Uvays Shokirov va boshqalar. Yig’ilishga prof. O.Karimov sal kechikib kelgan. Bu paytda B.Shokirov so’zlab turgan edi. O.Karimovga to’rdan joy berishgan va yig’ilishni olib borishni iltimos qilishgan. Yig’ilish davomida bayonnoma yozilmagan va yig’ilish raisi saylanmagan.
Yig’ilishda A.A’zam ham so’zlagan: “Yaqinda Shukrullo Mirsaidov rahbarligida O’zbekiston Demokratik kuchlar Forumi tuzildi. Bu muammolar bilan Forum shug’ullanmoqda. Yana bitta shunday tashkilot tuzishning nima keragi bor?”. Shuhrat Ismatullayev: “Avvalo bu “Milliy Majlis”ning o’zi nima? Qrim-tatar Milliy Majlisi bor, Tatariston Milliy Majlisi bor, Hindistonda Milliy Kongress partiyasi bor. Sizlarning Milliy Majlislaringiz shulardan qaysi biriga o’xshaydi va nimasi bilan farq qiladi?” degan. Yig’ilish davomida prof. O.Karimov tuzilayotgan MMga Sh.Ismatullayev nomzodini raislikka tavsiya etgan. Shunda Sh.Ismatullayev: “Men Mmga rais ham, a’zo ham bo’lmayman. Bu yerda qatnashayotganlar “Birlik” XH nomidan qatnashishga huquqlari yo’q. Xususan Hazratqul ham, boshqalar ham faqat o’z nomidan qatnashishlari mumkin” deb javob bergan (bu haqda Sh.Ismatullayev muallifga 2005 yil 7 dekabr kungi suhbatda aytdi).
Yig’ilishda ko’pchilik MMni tuzish g’oyasini qo’llab-quvvatlashdi. “Qaysi yo’ldan boramiz?” degan masala muhokama etilayotganda har xil fikrlar aytildi. Davlatga qarshi hech qanday fikrlar bo’lmadi. Uch soatlik muhokamalardan so’ng tashkilotni “Milliy Majlis” deb atashga kelishildi. MM Tashabbus guruhining raisi etib B.Shokirov saylandi. B.Shokirov Tashabbus guruhi a’zoligiga nomzod etib X.Hudoyberdiyev, S.Umurzoqov va A.Maxmudovni ko’rsatdi. X.Hudoyberdiyev, S.Umurzoqov va B.Shokirov tomonidan tayyorlangan MM haqidagi hujjat loyihasi 3-yig’ilish qatnashchilari tomonidan rad qilindi va Tashabbus guruhiga MM to’g’risida yangidan hujjat loyihasini tayyorlash topshirildi. MM hujjatini Tuzuk deb atashga kelishishdi (bu so’z 14-asrda yozilgan mashhur “Temur tuzuklari”dan olingan edi).
1992 yil 15 iyunda Farg’onada “Birlik” XH va “Erk” DP faollarining yig’ilishi bo’ldi. Unda B.Shokirov va A.Maxmudov qatnashdi. Yig’ilishda B.Shokirov “Milliy Majlis to’g’risida” degan mavzuda gapirdi. U paytda MMga doir birorta hujjat tayyor emas edi.
3-yig’indan keyin Tashabbus guruhi MM Tuzugi (dasturi)ning loyihasini tayyorlashdi va har bir muxolif partiyada alohida muhokama etishga qaror qilishdi. Muhokama davomida beriladigan takliflar va qo’shimchalar asosida MM Tuzugining yangi loyihasini tayyorlash va 1992 yil 19 iyunda bo’ladigan 4-yig’ilishga tavsiya etishni rejalashtirishdi. “Milliy Majlis to’grisida” Tuzukning 2-loyiohasini tayyorlashgach, to’rt safdosh – B.Shokirov, prof. O.Karimov, X.Hudoyberdiyev, S.Umurzoqov “Erk” DP idorasiga kelishdi va EDP raisi Muhammad Solih kabinetiga kirishdi (EDP idorasining o’sha paytdagi manzili: Toshkent, Hamza ko’chasi, 58-uy; hozir bu bino yonidagi O’zR Bosh prokuraturasi binosiga qo’shib, bitta yaxlit binoga aylantirilgan).
M.Solih Tuzuk loyihasini o’qib chiqib, shunday degan: “Axir bu parlament loyihasiku. Buni amalga oshirish uchun katta potencial (lotincha potentia – imkoniyat, quvvat) kerak”. Prof. O.Karimov: “Iltimos, bu taklifni ko’rib chiqsalaringiz va bu hujjat loyihasini tahrir etishda bizga yordam bersangiz” degan. Suhbat davomida kabinetga Ahmad A’zam kirgan va shunday degan: “Bu Milliy Majlis Forumga aynan o’xshaydi, ular sonini ko’paytirishning nima keragi bor?”. M.Solih bunga javoban: “Bular atayin kelishibdi. Keling, loyiha bilan tanishaylik” deb javob bergan. Natijada MM Tashabbus guruhi Tuzuk loyihasining bitta nusxasini EDPda o’rganilishi uchun qoldirishgan. M.Solih ushbu nusxani EDP MK a’zosi va MK kotibi, texnika fanlari doktori Atanazar Arifovga bergan.
1992 yil 15 va 18 iyun oralig’ida O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi xonalaridan birida bir guruh ziyolilar “Milliy Majlis” va boshqa muammolar to’g’risida muhokama qilishgan. Muhokamaning katta qismi yer muammosi atrofida bo’lgan. Ko’pchilik yozuvchilar, shuningdek “Birlik” XH raisdoshlari Sh.Ismatullayev va A.Po’latov “Milliy Majlis” borasida A.Maxmudovga ko’pgina salbiy fikrlar aytishgan. Shu sababli A.Maxmudov MMning 1992 yil 19 iyundagi 4-yig’ilishga bormagan (bu haqda A.Maxmudov kaminaga 2005 yil 1 iyulda aytdi). Ko’p vaqt o’tmay MMdan T.Salimov ham uzoqlashdi.
MM Tashabbus guruhining 4-yig’ilishi 1992 yil 19 iyunda (juma kuni) “Tadbirkor” gazetasi muharririyati binosida bo’lib o’tdi. Unda texnika fanlari doktori Atanazar Arifov birinchi marta ishtirok etdi. Yig’ilishda A.Arifov, O.Karimov, B.Shokirov, H.Xudoyberdiyev, S.Umurzoqov, Sh.Karimov, Turkiston xalq harakati rais o’rinbosari, fizika-matematika fanlari nomzodi, O’zR FA Yadro fizikasi instituti xodimi Izatilla Nuriddinov va FA Geologiya va geofizika instituti xodimi Seitbay Baydullayev qatnashgan. (I.Nuriddinov 1994 yilda doktorlik dissertaciyasini yoqlagan va 1997 yilda professorlik unvonini olgan, u hozir – 2005 yil dekabrida ham FA Yadro fizikasi institutida ishlamoqda. Uning aytishicha, S.Baydullayev hozir Qozog’istonga ko’chib ketgan.)
Yig’ilishda I.Nuriddinov: “Milliy Majlisni tuzishdan maqsad nima?” deb so’ragan. Bobir Shokirov buni tushuntirishga harakat qilgan. Shunda I.Nuriddinov: “Bu tashkilotning legitimligi (lotincha legitimus qonuniy, qonunlashtirilgan, A.Sh.) yo’q. Bu noto’g’ri g’oyadir. Bu qamoqqa tiqib qo’yislariga bahona bo’ladi” degan.
4-yig’ilish davomida majlis bayonini S.Umurzoqov yozgan. H.Xudoyberdiyev: “Biz I.Karimov nomiga xat tayyorladik” degan va xatni o’qib bergan. Keyin H.Xudoyberdiyev o’zi tayyorlagan Milly Majlis nomidan Bayonot loyihasini o’qib bergan. I.Nuriddinovning muallifga 2005 yil 10 dekabrda aytganiga ko’ra, yig’ilishda Xat va Bayonotning muhokamasi bo’lmagan, barcha hujjat loyihalari tahrir etish uchun A.Arifovga topshirilgan.
A.Arifov yig’ilishdan keyin EDP idorasiga qaytib, MM Bayonoti va Tuzuk (dastur) loyihalarini tahrir eta boshlagan. Shunda A.Arifov xonasiga S.Umurzoqov kirib kelgan. A.Arifov unga: “Yana bitta hujjat – Bitim loyihasini yozishimiz, unda turli partiyalar va tashkilotlarning Milliy Majlis doirasida ishtirok etish shartlari yozilmog’i kerak” degan. Uchta hujjat – Tuzuk, Bayonot va Bitim kerakligi haqida A.Arifov kichik qog’ozchaga yozib, S.Umurzoqovga bergan. Bu qog’ozcha keyinchalik “Milliy Majlis ishi” nomli sud ishiga tikilgandi. Shundan so’ng A.Arifov Bitim loyihasini yoza boshlaganlar. U Bayonotning kirish qismini yozdi va uning boshqa qismlariga tuzatishlar kiritdi. U shuningdek MM Tuzugini ham tahrir etdi. Bu uchala hujjat loyihalarini ish stolida qoldirib, ish kuni tugagach uyga qaytgan.
Navbatdagi ish kunida – 1992 yil 22 iyun (dushanba) kuni A.Aripov o’zining EDP idorasidagi ishlab o’tirganida xonaga B.Shokirov kirib kelgan va so’ragan: “Hujjatlar tayyor bo’ldimi?” A.Arifov uchala hujjat – Tuzuk, Bayonot va Bitim loyihalarini B.Shokirovga bergan. U ularni shu qavatda joylashgan EDPning kompyuter xonasiga olib borgan. Bu xonada “Erk” gazetasi va EDPning har xil hujjarlari kompyuterda terilardi. Bu ishlarga EDP raisi Muhammad Solihning ukasi – Muhammad Bekjon jurnalist va “Erk” gazetasi xodimi sifatida rahbarlik qilardi. (Muallif 1991-1992 yillarda M.Bekjon bilan bir necha bor uchrashgan. U kamtarin kishi edi va o’zbek xalqining baxt-saodati va ravnaqi uchun sidqi dildan mehnat qilardi. 1999 yil 17 fevralda Toshkentda portlashlar uyushtirilgach, O’zbekiston va Ukraina davlatlari o’rtasida tuzilgan Terrorizmga qarshi kurash bitimiga asosan Muhammad Bekjon va yana to’rt nafar “Erk” gazetasi xodimlarini O’zbekiston maxsus xizmat organi xodimlari Kiyev shahridan tutib Toshkentga olib kelishdi. So’ngra O’zR Oliy sudida ularni ayblab kop yillarga qamab yuborishdi. M.Bekjon hozirga qadar – 2005 yil dekabrida ham qamoqxonadadir.)
Shunday qilib, B.Shokirov MMning uchala hujjat loyihalarini kompyuterda terishni va o’n nusxadan ko’paytirib berishni M.Bekjondan iltimos qildi. Ikki soatlardan keyin hujjatlar tayyor bo’lgan va B.Shokirovga torshirilgan. U M.Bekjonga bu mehnati uchun 50 rubl bergan. So’ngra B.Shokirov uchala hujjat loyihalarining kompyuterda tayyorlangan nusxalardan birini A.Arifovga bergan. U boshqa nusxalarini MM Tashabbus guruhi a’zolariga, jumladan H.Xudoyberdiyevga ham bergan. Aftidan, MM bosh tashabbuskori bo’lmish H.Xudoyberdiyev uchala hujjat loyihalarini pochta orqali buyurtmali xat ko’rinishida O’zR prezidenti I.Karimovga jo’natib yuborgan.
Tez kunlarda kuchishlatar organ xodimlari tomonidan MM qatnashchilariga nisbatan tazyiqlar oshdi va shu sababli MMning 1992 yil 27 iyun (shanba) kungi yig’ilish o’tkazilmadi.
1992 yil 29 iyun kunduzi Toshkent shahar Ichki ishlar bosh boshqarmasi binosi (Sodiq Azimov ko’chasi, 87-uy) oldida “Birlik” XH raisdoshi Abduraxim Po’latov “qandaydir kimsalar” tomonidan armaturalar bilan kaltaklandi va uning boshini urib yorishdi. Uni og’ir ahvolda O’zR Sog’liqni saqlash vazirligiga qarashli Neyroxirurgiya kasalxonasining reanimaciya (lotincha reanimatio – jonlantirish, tiriltirish) bo’limiga yotqizishdi.
Ma’lumki, 1992 yil 2-3 iyul kunlari 12-chaqiriq O’zR Oliy Kengashining 10-sessiyasi bo’lib o’tdi. Shu sessiyada deputat Muhammad Solih so’z so’radi. Unga so’z berishmagach deputatlikdan iste’fo berganini e’lon qilib, deputatlik mandatini Oliy Kengash prezidiumi stoli ustiga tashlab chiqib ketdi. Bu voqea qanday bo’lganligi va uning sababini M.Solih (Salay Madaminov)ning yozgan kitobidan keltirib o’taylik.
“Sessiya boshlanib, Oliy Kengash raisining nasihatlari bitgandan keyin, men so’z so’radim. Mening stolimdagi mikrafon hali o’chirilmagan edi, Kengash raisi eshitdi, ammo eshitmaganga oldi. Men so’rovni takrorladim. Rais “Shoshmay turing”, dedi va yonida o’tirgan Islom Karimov bilan shivirlashdi. Televideniye majlisdan to’g’ri translyaciya qilinayotgandi, yanglishmasam (haqiqatan, o’sha kuni sessiya to’g’ridan-to’g’ri translyaciya qilinayotgandi va kamina ham o’z uyida televizor orqali Oliy Kengashda bo’layotgan voqealarni ko’rib o’tirgan edi, mashhur o’zbek teatr va kino artisti, rahmatli Sohib Xo’jayev “Maftuningman” filmida aytganidek “Eng qiziq joyida halaqit berishdi”, ya’ni Sh.Yo’ldoshev tanaffus e’lon gilgach translyaciya tuxtatildi. A.Sh.). Shu boismi, ochiq janjal chiqishidan qo’rqib, avvaliga yumshoq harakat qilishdi. Ammo ular to’qnashuv muqarrar ekanini bilishardi. Sessiya oldidan meni izoliyaciya qilish tashabbuslari bekorga ketgandi. Lekin menga so’z bermaslik uchun ular ham “qasamyod” qilgandilar. Bu deputatlarning o’rinlarini almashtirish hodisasidan ko’rinib turardi.
Men ham agar so’z berishmasa, deputatlik mandatini bu to’ralarning oldiga uloqtirishga qaror qildim. Bu radikal qaror edi, ammo kundan-kunga kuchaymoqda bo’lgan zulmga qattiq bir uslubda “to’xta”, deyish zarur edi. O’yladim-ki, agar hozir so’z berishmasa, bundan keyin hech qachon so’z berishmaydi. Uch yil deputatlik davrida so’z olish istagimni biror marta rad qilishga jur’at qilolmagandilar, endi bu jur’atni topdilar. Agar ularga bo’yin egsam, men ham yonimda o’tirgan sassiz kommunistlardan biriga aylanaman, bundan Xudo saqlasin, deb o’ylardim. Bu mutelikni hech bir siyosiy maqsad, hatto partiya raisligi mas’uliyati ham menga qabul qildiraolmasdi.
Men uchinchi marta mikrafonga egildim, ammo ovozim u tarafda eshitilmasdi, mikrafonni o’chirishgandi. O’rnimdan turdim va Oliy Kengash raisiga “o’rtoq Yo’ldoshev, men sizdan so’z so’rayapman, eshitayapsizmi?” dedim baland ovoz bilan.
- O’rtoq Madaminov o’tiring, o’tiring deyapman, sizga!, - deya hayqirdi Kengash raisi va o’rnidan turdi.
- Agar so’z bermasanglar, men uni olaman, - dedim va qatorning o’rtasidan turib, yo’lakka tomon yo’naldim.
- Madaminov, o’tiring, o’tiring deyapman, sizga so’z beraman!, - deya hayqirishda davom etdi Oliy Kengash Raisi Yo’ldoshev.
Men deputatlarning hayron boqishlari oralab turtina-surtina nihoyat yo’lakka chiqdim va tez odimlar bilan minbarga qarab yurdim.
- O’rtoq deputatlar, tanaffus!, - deya baqirdi birdan Kengash raisi, - tanaffus e’lon qilamiz, o’rtoq deputatlar!
Tanaffusga hali 40 daqiqa bo’lishiga qaramasdan, Prezident Islom Karimov bu e’longa birinchi quloq solganlardan bo’ldi, tez o’rnidan turib, parda orqasiga qocha boshladi. Mubolag’a qilmayapman, Kengash raisi ham xuddi bir falokatdan yashirinayotganday sahnadagi kulis orqasiga chopqilab qocha boshladi.
Men minbarga chiqqanimda prezidiumda hech kim qolmagandi, shu qadar tez g’oyib bo’lishgandi. Mikrafonni chertib ko’rdim, albatta, o’chirilgandi. Televizion kameralarning ob’ektivlari ham uyatdan yerga qaragan odam kabi pastga qarab turishardi.
Kengash raisining hayajonli qilgan chaqirig’iga 20-30 kishi bo’ysunib, o’rnidan turishgan va majburiy tanaffusga hozirlanayotgandi. Qolganlari nima bo’lganiga aqli yetmay, hangu-mang o’tirishardi.
- Hurmatli deputatlar, ko’rib turibsiz, O’zbekistonda diktatura to’la o’rnatildi, hatto millatvakillari ham so’zlash huquqidan mahrum qilinmoqda, men bunga norozilik sifatida deputatlikdan iste’fo qilganimni e’lon qilaman …
Va shunga o’xshagan bir necha kalima so’yladim minbardan. Keyin orqamga o’girilib hay’atning bo’m-bo’sh stoliga, Ozbekiston prezidenti o’tiradigan joyga deputatlik mandatini uloqtirdim.
Keyin g’ala-g’ovur orasida zaldan chiqdim.” [26, 296-298-b.]
A.Arifov 1992 yil iyun oxirida o’z yurti – Xorazm viloyatiga jo’nab ketdi va avgust boshlarida Toshkentga qaytib keldi. Bir necha kundan keyin uning xonasiga Ichki ishlar vazirligi (IIV)ning xodimi, polkovnik Yaxshimo’rod (uning familiyasini 2005 yil 3 dekabr kungi suhbatda A.Arifov eslay olmadi) fuqarolik kiyimida kelgan. U A.Arifovga va jurnalist Muhammad Bekjonga IIV rahbariyati chaqirtirayotganini aytgan. Ular birgalikda IIVga mashinada borishgan va ularni polkovnik Aleksandr Taxtin (u keyinchalik general unvonini ham oldi) so’roq qilgan. U A.Arifov bilan Milliy Majlis haqida so’hbatlashib bo’lgach, unga ketishga ruxsat bergan. A.Arifov yo’lakda kutib turgan. Bir payt M.Bekjon A.Taxtin kabinetidan chiqib, A.Arifov oldiga kelgan va shunday degan: “Sizda 50 so’m bormi? Menga Bobir Shokirov Milliy Majlis hujjatlari loyihalarini kompyuterda terib ko’paytirib berganim uchun 50 so’m bergandi. Keling, shu pulni Taxtinga qaytarib beray”. A.Arifov 50 so’mni unga bergan. M.Bekjon A.Taxtin kabinetiga kirib, 50 so’mni topshirgan. Tabiiyki, A.Taxtin bu pulni olishdan oldin uni tilxat yozdirib rasmiylashtirgan. Bu tilxat keyinchalik “Milliy Majlis ishi” deb atalmish sud ishiga tikib qo’yilgan. Muhammad Bekjonning soddadillik bilan qilgan bu ishi haqida A.Arifov muallifga 2005 yil 3 dekabr kuni kulib gapirib berdi.
1992 yil 15 avgust kuni “Milliy Majlis” Tashabbus guruhining raisi Bobir Shokirov qamoqqa olindi. Shundan so’ng MM tashabbuskorlaridan ba’zilari qamoqqa olina boshladilar, ba’zilarini esa IIV idoralariga chaqirtirib so’roq qila boshladilar.

ДАВОМИ БОР

Shuhratjon AHMADJONOV

(5-maqolam, 2006 yil 1 yanvar) O’ZBEKISTON OZOD DEHQONLAR PARTIYASINING ASOSCHISI, PROFESSOR OLIMJON KARIMOV - 80 YOSHDA (1988-1993 yillarda O’zbekistonda ro’y bergan ayrim tarixiy voqealarning prof. Olimjon Karimov taqdiri misolida tahlili).

Qahramon bo’lish uchun lahzalar yetarlidir, lekin hurmatli odam bo’lish uchun raso bir umr kerak.
P. BRYULA [1, 629-b.]

M U N D A R I J A
Muqaddima
1. Professor Olimjon Karimov tarjimai holiga doir ba’zi bir ma’lumotlar.
2. Professor O.Karimovning O’zbekiston “Birlik” xalq harakati Markaziy Hay’atining a’zosi bo’lishi va SSSR, O’zbekiston rahbarlari bilan uchrashuvlari tafsilotlari.
3. Prof.O.Karimov 1989 yil oktyabrda yozilgan O’zbekiston Mustaqillik Deklaraciyasining dastlabki loyiha mualliflaridan biridir.
4. Prof. O.Karimov 1989-1990 yillarda o’zbekistonlik askarlarning yashash huquqini himoya qilish borasidagi faoliyati.
5. 1990 yilda muxolif Ozod Dehqonlar partiyasining tuzilish va 1991 yilda ODP Ta’sis qurultoyining qaytadan o’tkazilish tafsilotlari.
6. 1992 yilda “Milliy Majlis” tashkilotini tuzishga urinishlar va unda prof. O.Karimovning ishtirok etishi.
6.1. 1991 yil oxiri – 1992 yil boshida mamlakatimizdagi ijtimoiy-siyosiy ahvol va O’zbekiston Demokratik kuchlar Forumining tuzilishi.
6.2. “Milliy Majlis” Tashabbus guruhining tuzilish va faoliyat tafsilotlari.
7. “Milliy Majlis” Tashabbus guruhi tayyorlagan uchta hujjat loyihalari matni.
7.1. “O’zbekiston demokratik kuchlarining Milliy Majlis tuzish to’g’risidagi Bitimi”.
7.2. “O’zbekiston Respublikasi Milliy Majlisining muvaqqat Tuzugi”.
7.3. “O’zbekiston Respublikasi demokratik yo’nalishdagi siyosiy rartiyalar, harakatlar, uyushmalar, birlashmalar va tashkilotlar vakillari Tashabbus guruhining Bayonoti“.
8. O’zbekistondagi avtoritar rejimning “Milliy Majlis ishi” nomli uydirma sud ishini uyushtirishi va prof. O.Karimovning Toshkentdagi qamoqxonaga 33 kun qamab qo’yilishi tafsilotlari.
9. Ozod Dehqonlar partiyasining 2003 yilda qaytadan tiklanish tarixi.
10. 2004 yilda professor O.Karimovning o’lganligi haqidagi mish-mish va ovozalar kimlar tomonidan va qanday qilib tashkil etilgandi?
Foydalanilgan adabiyotlar

M U Q A D D I M A

Prof. O.Karimov haqida quyida keltirilayotgan ma’lumotlar muallif u bilan bir necha yillar avval o’tkazgan suhbatlar va 1993 yil 6-7 iyul kunlari “Milliy Majlis ishi” bo’yicha ayblanuvchi sifatida uning O’zbekiston Oliy sudida qilgan nutqi (ko’rsatmalari), shuningdek yozilayotgan voqealarda birga ishtirok etgan safdoshlarining bergan ma’lumotlari asosida yozildi. Oliy sudda “Milliy Majlis haqidagi ish” 1993 yil 1 iyuldan 6 avgustgacha ko’rildi. Muallif sud paytida zalda edi va ishtirokchilar nutqini, ko’rsatmalarini o’z daftarchasiga (bloknotiga) yozib olgandi. E’tibor bering: tarjimai holga va boshqa voqealarga, jumladan yangi paxtachilik mashinalariga oid ma’lumotlar tasodifiy biror joyda emas, aynan Oliy sudda va buning ustiga sud jarayonida prof. O.Karimovni O’zR Jinoyat-processual kodeksining tegishli moddasiga asosan bila turib yolg’on ko’rsatma berganlik uchun javobgar bo’lishi to’g’risida sudya ogohlantirgach aytilgan faktlardir.

Prof. O.Karimov ishtirok etgan tarixiy voqealar va fojialar ko’lamini yoritish hamda sabablarini qisqacha tushuntirish maqsadida maqolamizda yozilayotgan voqealarga doir faktlar va shaxslar haqida ham ma’lumotlar berildi. Ushbu maqola hajmi jihatidan katta bo’lib ketganligi sababli muallif uni ikki qismga ajratishga majbur bo’ldi. Bu birinchidan. Ikkinchidan esa Ozod Dehqonlar partiyasining 2003 yilda qaytadan tiklanish tarixi va uning bugungi kundagi ahvoli – juda muhim mavzudir. Shu sababli 9- va 10-bandlar maqolaning 2-qismi sifatida batafsil va alohida chop etiladi.

1. PROFESSOR OLIMJON KARIMOV TARJIMAI HOLIGA DOIR BA’ZI BIR MA’LUMOTLAR

Olimjon Karimov 1925 yil 6 iyunda Namanganda tug’ilgan. U 1944-1949 yillarda Toshkent Irrigaciya va qishloq xo’jaligini mexanizaciyalash injenerlari instituti (hozir Qishloq xo’jaligi va melioraciya instituti)ning qishloq xo’jaligini mexanizaciyalashtirish fakultetida o’qigan. U 1948 yilda, ya’ni talabalik yillaridayoq Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasining a’zosi bo’lgan. U 1953 yilda Moskvada nomzodlik dissertaciyasini yoqladi. U O’zbekiston tarixida texnika fanlari sohasida nomzodlik dissertaciyasini yoqlagan birinchi o’zbekdir. U 1953 yildayoq Moskvada Lazar Moiseevich Kaganovich (1893-1991) qatnashgan yig’ilishda O’zbekistonda yo’l qo’yilgan xatolar haqida dadil gapirgandi. Shu sababli uni 1953 yilda O’zR Toshkent viloyati, Chinoz tuman partiya tashkilotining mafkura ishlari bo’yicha kotib etib tayinlashgandi. U bu mansabda 1953-1957 yillarda ishladi. U shu to’rt yil davomida ixtiyoriy iste’fo berishni so’rab uch marta ariza yozgan edi.

U kompartiya tuman qo’mitasining 3-kotibi bo’laturib, SSSR Davlat xavfsizligi qo’mitasi (DXQ-KGB)ning raisi Vladimir Yefimovich Semichastniy ([15.01.1931-12.01.2001], u 1961-1967 yillarda SSSR DXQsining raisi) qatnashgan vaziyatda paxta terish mashinasi ruliga o’tirdi va mashinada paxta terishni amalda ko’rsatib bergandi. O’zR Fanlar akademiyasining prezidenti Habib Muxamedovich Abdullayev ([31.08.1912-20.06.1962], u 1956-1961 yillarda O’zR Fanlar akademiyasining prezidenti bo’lib ishlagan [2, 1-j., 3-b.])ning talabi bilan O.Karimovni 1957 yilda Toshkentga ishga o’tkazishdi. U 1957-1958 yillarda O’zbekiston kompartiyasi Markaziy Qo’mitasi devonida xodim bo’lib ishladi.

1947 yilda Fanlar akademiyasi tarkibida Inshootlar instituti tashkil etilgandi. 1959 yilda Inshootlar institutining qurilish mexanikasi, zamin mexanikasi laboratoriyalari O’zR FA Matematika va mexanika institutining ayerodinamika, paxta terish mashinalari laboratoriyalari bilan birlashtirildi va O’zR FA Mexanika instituti tashkil etildi [2, 5-j., 621-b.]. Bu institutning direktor o’rinbosari etib O.Karimovni tayinlashdi. U bu lavozimda 1958-1963 yillarda ishladi. Akademik H.Abdullayev 1961 yil sentyabrida O.Karimov rahbarligida yaratilgan paxta terish mashinasini ko’rgan edi. U bu haqda yig’ilishda gapirdi va keyinchalik “Do’stlik” deb atalgan paxta terish mashinasini ishlab chiqish uchun sharoitlar yaratib berdi.

H.Abdullayev 1962 yil 20 iyunda vafot etdi. Lekin sal oldin O’zR Fanlar akademiyasi prezidenti etib akademik Ubay Orifovich Orifov ([15.01.1905-24.12.1976], u 1962-1966 yillarda O’zR FA prezidenti bo’lib ishlagan [2, 6-j., 566-b.]) saylandi. U.Orifov: “Fanlar akademiyasi fundamental fanlar bilan shug’ullanadi, yangi qishloq xo’jaligi mashinalarini yaratish bilan shug’ullanmaydi”, dedi. Natijada 250 xodim ishlagan sakkizta laboratoriya yopildi. “Do’stlik” paxta terish mashinasini Paxta terish mashinalari bo’yicha davlat maxsus konstruktorlik byurosi (DMKB-GSKB)ga olib borishdi. Ushbu DMKB SSSR Traktor va qishloq xo’jalik mashinasozligi vazirligi tarkibida 1946 yilda tashkil etilgandi. O.Karimovning qizi – Azizaning muallifga 2005 yil 10 dekabrda aytganiga ko’ra, O.Karimov 1966-1971 yillarda Paxtachilik mashinalari bo’yicha DMKBda paxta terish mashinasini loyihalash bo’limi boshlig’i bo’lib ishlagan. Prof. O.Karimov 1993 yil 6 iyulda O’zR Oliy sudida ta’kidlaganiga ko’ra DMKB da boshqalar O.Karimov paxta terish mashinasining nusxasini yasashgan va shu yo’l bilan 1967 yilda Lenin mukofotini olishgan. 1967 yilda Lenin mukofotini olgan sovrindorlar haqida [3]da quyidagicha yozilgan: “SXM-48 paxta terish mashinasini yaratganligi va joriy etganligi uchun konstruktorlar G.I.Volkov, L.M.Rozenblyum, M.N.Markov, V.D.Nexoroshev va G.T.Nizovga SSSR Davlat mukofoti berilgan (1950); XT markali paxta terish mashinasi uchun esa konstruktorlar F.I.Glazatov, Mixail Nikitovich Markov [17.10.1910-14.08.1985, A.Sh.], Appolinariy Nikolayevich Prixodko [23.07.1914-6.10.1969, A.Sh.], V.D.Tyutkovga va mexanizatorlar Javod Ko’chiyev, Tursunoy Oxunova [20.05.1937-21.09.1983, A.Sh.] va Valentin Tyupkoga Lenin mukofoti berilgan (1967)” [3, 2-j., 444-b.]

O.Karimov bu nohaqlik borasida O’zbekiston kompartiyasi MQsining 1-kotibi Sharof Rashidovich Rashidov [6.11.1917-31.10.1983] bilan shaxsan uchrashib muhokama qilgan. Ammo hatto Sh.Rashidov adolatni tiklay olmagan. Lenin mukofoti sovrindorlaridan biri, o’sha paytdagi mashhur mexanizatorlardan biri Javod Ko’chiyev O.Karimov huzuriga kelgan va bo’lib o’tgan adolatsizlik uchun undan uzr so’ragan. (“Ko’chiyev Javod Ridvanovich (1923, Gruziya SSR Adigen tumani Entel qishlog’i) – O’bekiston SSRda xizmat ko’rsatgan mexanizator (1959), Lenin mukofoti sovrindori (1967), 1961 yildan KPSS a’zosi. Gruziya SSR Adigen tumani: mashina-traktor stanciyasida (1939-1944) (muallif fikricha, u boshqa mesxetiya turklari bilan birgalikda 1944 yilda Gruziyadan O’zbekistonga badarg’a qilingan bo’lsa kerak, A.Sh.), Sirdaryo viloyat Sirdaryo tumanidagi “Malik” sovxozida traktorchi (1944-1952), mexanik (1952-1958), kompleks mexanizaciyalashgan paxtachilik brigadasi boshlig’i (1958-1968), 1968 yildan Guliston tumanidagi “Kommunizm” kolxozi raisi. Tik shpindelli paxta terish mashinasini ishlab chiqarishga joriy qilishda qatnashgan.” [4, 6-j., 239-240-b.])

Prof. O.Karimov o’sha davrdagi siyosiy tuzum bo’lmish Sovet Ittifoqiga nisbatan o’zining tanqidiy qarashlariga ega edi. Shu sababli uning ilmiy martabasi oshishi yo’llarida har xil to’sqinliklar yaratishardi. O.Karimov o’zining bevosita ishtirokida yaratilgan va paxta dalasida sinovdan o’tkazilgan paxta terish mashinalari va ularning nazariy asoslariga doir doktorlik dissertaciyasini 1963 yilda tayyorlagan edi. U dissertaciyasini yoqlash uchun to’rt yil davomida ilmiy kengash izladi. U Tbilisida 18 oy yashashga majbur bo’ldi. U dissertaciyasini yoqlash masalasida Markaziy Qo’mitaga ham murojaat qildi, lekin muammo hal bo’lmadi. Axiyri 1967 yil 2 iyulda Gruziya hukumati rahbari qabuliga kirishga va o’zining 18 oylik sarson-sargardonligini va achinarli ahvolini tushuntirishga erishdi. O.Karimov yuqori martabali amaldorning kabinetidan chiqayotgan paytda, ilmiy kengash rahbari doktorlik dissertaciyasining himoyasi ikki kundan so’ng – 4 iyulda bo’lishini aytdi. Avtoreferat chiqarish uchun ikki sutka muddat berishdi. U kechasi soat 2 da Ganja (Ozarbayjon) shahridagi Qishloq xo’jaligi institutining rektoriga telefon qildi va dissertaciya avtoreferatini chop etishda yordam so’radi. Muddat tugashiga bir soat vaqt qolganida O.Karimov har holda 200 dona avtoreferatni topshirishga ulgurdi. Lekin dissertaciya himoyasini 1967 yil 2 oktyabrgacha kechiktirishdi. Pirovardida u doktorlik dissertaciyasini muvaffaqiyatli yoqladi. O.Karimov 1993 yil 6 iyulda O’zR Oliy sudida ta’kidlaganiga ko’ra, unga fan doktori diplomini bermay yana to’rt yil ovora qilishgan. Ya’ni u Oliy Attestaciya Komissiyasining diplomini faqat 1971 yilda olgan. Shu yerda Olimjon Karimov nomiga berilgan MTK seriyali, 004163 raqamli texnika fanlari doktori diplomining nusxasini keltirib o’tish o’rinlidir (e’tibor bersangiz, mazkur diplom 1970 yil 27 iyunda tayyorlangan).

Foto 1. Oliy Attestaciya Komissiysining 1974 yil 18 dekabrda 56/p raqamli qaroriga ko’ra 1975 yil 14 fevralda Olimjon Karimovga professorlik ilmiy unvoni berilgan va unga MPR seriyali, 021952 raqamli professorlik diplomi topshirilgan. Professor Olimjon Karimov 30 ta ixtironing muallifi hamdir.

Prof. O.Karimov 1963-1981 yillarda avvaliga Toshkent Politexnika institutida (hozir Toshkent Texnika universiteti), so’ngra Toshkent Irrigaciya va qishloq xo’jaligini mexanizaciyalash injenerlari institutida o’qituvchilik (domullalik) qildi. U 1981-1984 yillarda Toshkent Politexnika institutining Namangan filiali direktori bo’lib ishladi. Aynan u rahbar bo’lib ishlagan vaqtda bu filial mustaqil institut bo’lib qayta tashkil etildi va u 1984-1985 yillarda Namangan Politexnika institutining rektori bo’lib ishladi. Uni o’n martalab kompartiya safidan o’chirishga va bir necha marta qamashga harakat qilib ko’rdilar.

O.Karimovning tashabbusi bilan O’zbekiston Agropromi tarkibida tashkil etilgan “Agronauchtexmash” nomli kooperativ dastlabki kooperativlardan biri edi. U 1990 yildan beri xizmatlari evaziga haqli ravishda dam olmoqda, ya’ni pensiyadadir. U KPSS safidan ixtiyoriy ravishda 1991 yil 6 fevralda chiqdi. Uning Sanobarxon (1929 yilda tug’ilgan) ismli turmush o’rtog’i 1997 yil 23 fevralda vafot etdi. Uning uch nafar qizi bor. Prof. O.Karimovning 1954 yilda tug’ilgan Toshpulat ismli o’g’li ham bo’lgan. Lekin u 1962 yilda qizamiq bilan kasallangan va uning asorati tufayli vafot etgan. O.Karimovning katta qizi Gulvera (1950 yilda tug’ilgan) 2000 yil 12 dekabrda vafot etdi. Ikkinchi qizi Aziza (1953 yilda tug’ilgan) va uchinchi qizi – Gavhar (1957 yilda tug’ilgan) Toshkentda yashamoqdalar. Uning o’n nafar nevarasi va sakkiz nafar evarasi bor. Ushbu band oxirida prof. Olimjon Karimov 1959 yilda Chaqar-ariqda (hozir Qoratosh mahallasi) qarindoshining uyida tushirilgan fotosuratni keltiramiz.

Foto 2. Professor Olimjon Karimov oila a’zolari bilan 1959 yilda qarindoshining uyida mehmonda. Uning qo’lida ikki yoshli qizi Gavhar, o’ng tomonda – turmush o’rtog’i Sanobarxon; birinchi qatorda, o’ngda – 6 yoshli qizi Aziza, uning yonida 5 yoshli o’g’li Toshpo’lat; 2-qatorda, o’ngdan ikkinchi – 9 yoshli qizi Gulvera.

3. PROFESSOR O.KARIMOVNING O’ZBEKISTON “BIRLIK” XALQ HARAKATI MARKAZIY HAY’AT A’ZOSI BO’LISHI VA SSSR, O’ZBEKISTON RAHBARLARI BILAN UCHRASHUV TAFSILOTLARI

Professor Olimjon Karimov butun umri davomida halol yashashga harakat qildi. Shu sababli 1988 yil 11 noyabrda O’zbekiston “Birlik” xalq harakati Tashabbus guruhi mashhur hofiz va shoir Dadaxon Xasanning uyida tuzilgach, unga birinchilardan bo’lib O.Karimov a’zo bo’ldi va uni “Birlik” XH Markaziy Hay’atiga a’zo etib saylashdi. U o’zining texnika sohasidagi g’oyalarini “Birlik” XH yordamida amalga oshirishga umid qilgandi.

1989 yil 28 may kuni O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi (Toshkent, Pushkin ko’chasi, 1-uy)ning majlislar zalida “Birlik” XHning ta’sis qurultoyi bo’lib o’tdi. Prof. O.Karimov mamlakatimiz demokratlarining ushbu dastlabki muhim qurultoyida raislik qildi.

Ma’lumki, 1989 yil 24 mayda Farg’ona viloyati, Quvasoy shahrida mansabdor shaxslarning, jumladan kuchishlatar organlar xodimlarining o’z vazifalariga loqaydlik va vijdonsizlarcha munosabatda bo’lishi oqibatida ularni bajarmasligi natijasida o’zbek va mesxetiya turki yoshlari o’rtasida janjal chiqarildi va bu janjal ikki qardosh xalqning ba’zi bir kishilari o’rtasidagi qonli mojaroga aylanib ketdi. Aslida janjal 1989 yil 16 may kuni Quvasoy shahri pivoxonalaridan birida maishiy negizda ikki yigit – biri rus va biri tatar kishi mushtlashuvidan boshlandi. Bu haqda “Pravda” gazetasining 1989 yil 20 iyun sonidagi Odilbek Qaipberganov maqolasida yozilgan.

“Janjal dastlab bir rus va bir tatar kishining o’zaro mushtlashuvidan boshlangan. Rus kishining ikki o’zbek og’aynisi uning tarafini olgan. Tatar kishi tarafdorlari esa tasodifiy turklar bo’lib chiqqan. Vaqtida oldini olish mumkin bo’lgan kichik janjal to’satdan kuchayib ketgan.” [5] Bu millatlararo qonli voqeani O’zbekiston Kompartiyasi MQning 1-kotibi Rafiq Nishonovich Nishonov Moskvadagi SSSR Xalq deputatlari sessiyasi minbaridan “bir banka qulupnay” uchun bo’lgan mojaro sabab, deb gapirgandi [6, 2-j., 663-b.].

“1989 yil 8 iyunda Qo’qonda tinch namoyishchilar harbiy qism askarlari tomonidan o’qqa tutildi, natijada 50 dan ziyod namoyishda qatnashgan aholi halok bo’ldi (ularning ko’pchiligi yoshlar edi), 200 dan ortig’i esa yarador qilindi. Umuman 3-12 iyun kunlari Farg’ona viloyatida bo’lgan millatlararo to’qnashuvlar va ularni harbiylar tomonidan o’qqa tutilishi oqibatida 103 kishi halok bo’lgan, 1009 kishi jarohatlangan va 650 xonadonga o’t qo’yilib, vayron qilingan.” [6, 2-j., 663-664-b.]

1989 yil 11 iyun kuni Toshkentga SSSR Vazirlar Kengashining raisi Nikolay Ivanovich Rijkov (1929 yilda tug’ilgan), SSSR Davlat xavfsizligi qo’mitasi (DHQ-KGB)ning raisi Viktor Mixailovich Chebrikov ([1923-1.07.1999], u 1982-1988 yillarda SSSR DXQ raisi bo’lib ishlagan) va SSSR Ichki ishlar vaziri Vadim Viktorovich Bakatin (1937 yilda tug’ilgan), u 1988 yil oktyabridan 1990 yil 1 dekabrigacha SSSR II vaziri bo’lib ishlagan) Toshkentga kelishdi. [7] da yozilishicha, shu kuni – 11 iyunda Toshkentdagi Lenin (hozirgi Mustaqillik) nomli maydonda bir necha yuz kishilik miting bo’lgan va Farg’ona voq’ealari haqida “noto’g’ri ma’lumot berishlarga qarshi fikr bildirdilar va bir qator talablar qo’ydilar” [7].

Abdumannob Po’latovning muallifga 2005 yil 5 dekabrda elektron pochta orqali yozgan maktubiga asosan, 1989 yil 11 iyunda O’zbekiston Kompartiyasi MQning qarshisida, shoh kochaning narigi tomonida – xiyobonda bir necha yuz kishilik piket “Birlik” XH tomonidan uyushtirilgan. Ushbu piketni uyushtiruvchi va boshqaruvchilaridan biri Abdumannob aka bo’lganlar.

Xuddi shu kuni – 1989 yil 11 iyunda Toshkentga kelgan rahbarlar va “Birlik” XHning boshliqlari o’rtasida taxminan uch soatlik uchrashuv bo’lgan. O’zkompartiya MQning binosi (hozir bu binoda O’zR Prezident Mahkamasi joylashgan) xonalaridan birida stolning bir tomoniga N.Rijkov, V.Chebrikov, V.Bakatin va R.Nishonov, ikkinchi tomoniga esa “Birlik” XH raisi, texnika fanlar doktori Abduraxim Po’latov, professor Olimjon Karimov, Toshkent davlat universitetinig docenti Shuhrat Ismatullayev (1949 yil 10 noyabrda Toshkentda tug’ilgan), yozuvchi Zohir A’lam (1943 yilda tug’ilgan), shoira va jurnalist, “Tumaris” gazetasinig muharriri Gulchehra Nurullayeva yuzma-yuz o’tirishdi.

(Shu yerda Abduraxim Po’latov haqida qo’shimcha ma’lumot berib o’taylik. U 1945 yil 7 noyabrda Toshkent viloyati, G’ishtko’prik qishlog’ida tug’ilgan. U 1962 yili G’ishtko’prikdagi o’rta maktabni, 1968 yilda Moskva Energetika institutini tamomlab, kompyuterlar injeneri diplomini oldi. 1968 yildan 1991 yilning iyul oyigacha Toshkentda O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Kibernetika institutida ishladi. U 1973 yilda kandidatlik, 1984 yilda doktorlik dissertaciyasini yoqladi. 1977 yildan laboratoriya mudiri, 1990 yildan professor. U Kibernetika instituti kommunistik partiya tashkilotining (partkom) kotibi bo’lib ishlagan. 1988 yil 11 noyabrda mashhur hofiz va shoir Dadaxon Xasan uyida „Birlik“ xalq harakatiga asos solganlardan biri A.Po’latovdir. U 1988 yil 1 dekabrda „Birlik“ Tashabbus guruhining, 1989 yil 28 mayda Harakat Markaziy Kengashining raisligiga saylandi. 1989 yil 16 oktyabrda antikommunistik faoliyati uchun 1980 yildan beri a’zosi bo’lgan o’zkompartiya safidan o’chirildi. 1990 yil 20 iyunda nomi keyinchalik „Birlik“ partiyasi, „Birlik“ xalq harakati partiyasi deb o’zgartirilgan O’zbekiston demokratik partiyasining ta’sis qurultoyida partiyaning raisi etib saylandi. Hozir – 2005 yil dekabrida ham uning raisidir. 1992 yil 29 iyunda unga qarshi Toshkentda suiqasd uyushtirildi, bosh suyagi yorildi. 1992 yil 18 dekabrda O’zbekistonda muxolifatga qarshi repressiyalar yanada kuchaygach Vatanni tark etishga majbur bo’ldi. 1993 yil 21-23 martda Antaliyada Turk dunyosi qurultoyida qatnashdi va so’ngra Turkiyada qoldi. U 1994 yildan AQShda yashamoqda, 1995 yildan AQShda nashr etilayotgan “Birlik” XH ning “Harakat” jurnali asoschisidir. A.Po’latov oilali, bir o’g’li va bir qizi bor. [8, 61-62-b.])

Avvaliga yig’ilish ishtirokchilariga SSSR kuch ishlatar organ xodimlari tasvirga olgan Farg’ona fojiasiga oid bir soatlik videofilm ko’rsatilgan. Film tugagach, N.Rijkov yig’ilganlardan foyia sabablari xususida fikrlarini so’ragan. Dastlab Z.A’lam rahbar kadrlarni tayinlashda katta xatolar borligini, Quvasoyda deyarli barcha rahbarlik lavozimlariga mesxetiyalik turklar qo’yilganligi, bu esa mahalliy aholining katta noroziligiga sabab bo’lganligi haqida gapirgan. G.Nurullayevaning muallifga 2005 yil 12 dekabr kuni telefonda aytganlariga ko’ra, 2-bolib A.Po’latov so’zlagan va u bunday degan: “Bu qonli to’qnashuvlarda mesxetiya turklari ham, o’zbeklar ham aybdor emas. O’zbek xalqi mehmondo’st, bahri ochiq xalq. Ulug’ Vatan urushi yillarida o’zbek xalqi boshqa xalqlar bilan yarim burda nonini bo’lishib yegan. Bizning fikrimizcha, bu qonli voqealar ortida iflos qo’llarning katta o’yini bor. Bu voqea ikki qardosh xalqlar orasiga nizo solish uchun ataylab qilindi, deb hisoblayman. Yaqinda mesxetiya turklari yashayotgan manzilga … borib uchrashuvda qatnashdik. Ular o’zbek xalqiga nisbatan mehr-muhabbatlari baland ekanligini bir necha marta aytishdi” (G.Nurullayeva mesxetiya turklari bilan bo’lgan joy nomini eslay olmadi.)

Z.A’lamning muallifga 2005 yil 8 dekabrda aytganlariga ko’ra, A.Po’latov asosan: “O’zbekistonda SSSR kimyo sanoatining 12,5 foizi joylashganligi” haqida, ekologoya masalalari to’g’risida gapirgan. Shunda Z.A’lam yana so’z olib, yig’ilganlar e’tiborini O’zbekistonda mahalliy kadrlarga nisbatan noto’g’ri munosabatda bo’layotganlari, bu borada katta xatolar borligi xaqida gapirib, “Masalan, Toshkent Aviaciya ishlab chiqarish birlashmasida bor-yo’g’i olti foiz o’zbeklar ishlashi, ularning ham 99 foizi oddiy ishchilar” ekanligi, “O’zbekiston Ichki ishlar vazirligida esa bor-yo’gi 13 foiz mahalliy aholi vakillari”ekanligi haqida gapirgan. R.Nishonov: “Zohir, ti zaginayesh, eto ne tak” (“Zohir, sen oshirib yubording, bu bunday emas”) degan. Shunda Z.A’lam: “Imenno tak. Yesli ne tak, to vi menya mojete otdat pod sud” (“Agar bunday bo’lmasa, sizlar meni sudga berishlaringiz mumkin”), deb javob bergan.

Yig’ilishda to’rtinchi bo’lib prof. O.Karimov so’zlagan. U Farg’ona voqealari asosida o’zbek dehqonlarining muhtojlikda yashayotganligi, kambag’allashib, tobora qashshoqlashib borayotganligi haqida gapirgan. U stol ustida turgan shishadagi mineral suvga barmog’i bilan ko’rsatib shunday degan: “Hozir Sovet hukumati 1 kilo paxta uchun o’zbek dehqonlariga ikki shisha mineral suv bahosida haq to’lamoqda. Shu sababli dehqonlar kundan-kunga qashshoqlashib bormoqda …” Prof. O.Karimov so’zini davom ettirib, bunday og’ir ahvoldan chiqish uchun har bir dehqon oilasiga 20 sotixdan yer berish kerakligi, bu tadbir xalqning o’zini o’zi boqishga va tinchlikka olib kelishi haqida aytgan. Bunga javoban SSSR Hukumatining raisi N.Rijkov: “Bu yaxshi taklif. Buni birdaniga amalga oshirishni sizlarga va’da bermayman-u, lekin ushbu taklifni Moskvadagi boshqa rahbarlarga albatta yetkazaman”, degan. Shunday qilib filmdan so’ng muhokama ikki soatlar davom etgan. (Prof. O.Karimov gapirgan gaplari haqida muallifga Sh.Ismatullayev 2005 yil 7 dekabr kuni aytib berdi.)

O’zbekistondagi ahvolni, yuzlab kishilar o’tkazgan ommaviy piketni va muxolifatning kundan-kunga kuchayib borayotganligini o’z ko’zlari bilan ko’rgan SSSR Vazirlar Kengashi raisi N.Rijkov ham, SSSR DHQ raisi V.Chebrikov ham, SSSR IIV vaziri V.Bakatin ham O’zbekistonning birinchi rahbarini zudlik bilan almashtirish va uning o’rniga qattiqqo’l rahbar tayinlash kerakligi haqida fikrga kelishgan ko’rinadi. Ular Moskvaga qaytgach, ertasigayoq – 1989 yil 12 iyunda (juma kuni) SSSR Kompartiyasi MQ Siyosiy Byurosida O’zbekiston kompartiyasi MQ ning 1-kotibi masalasi ko’riladi. Bu haqda I.Karimov gapirib bergan gaplar [9]-adabiyotda quyidagicha yozilgan.

“Hozir aniq esimda yo’q, 10 yoki 11 iyun edi, Siyosiy Byuro O’zbekiston Kompartiyasi MQ sining birinchi kotibi masalasini ko’rardi. Muhokama tanqidiygina emas, hurmatsizlik ruhida borardi. Shivir-shivirlar, mayda pichinglar, kesatiqlar bilan o’tardi yig’ilish. Shunda men minbarda turib, Gorbachevga qarab dedim: “Mixail Sergeevich! Mening nomzodimni olib tashlang. Ko’rib turibmanki, kimlargadir yoqmayapman. Yana olti oyga Rafiq Nishonovni qoldirishni taklif qilaman. U tartib o’rnatadi. Shundan keyin bu masalaga yana qaytish mumkin. Menga esa ketishga ruxsat bering”. Gorbachev meni to’xtatib qolmoqchi bo’ldi. Men dedim: “Ko’ndirishga ovora bo’lmang. Hammasi tushunarli. Ketishga ruxsat bering”. U: “Agar shuni xohlayotgan bo’lsangiz, ketavering” – dedi. Men Toshkentga uchdim va zavodga qaytmoqchi bo’ldim. Oilam kattamas. Ko’p narsa kerakmi, axir.

Lekin oradan ikki kun o’tib Nishonov uyimga telefon qildi va Moskva mening nomzodimni ma’qullaganini aytdi. 23 iyun kuni (1989 yil, A.Sh.) O’zbekiston Kompartiyasi MQ sining plenumi bo’ldi va men birinchi kotiblikka saylandim”. (Darvoqe, Karimovning bu so’zlarini tegishli arxiv materiallari tasdiqlaydi.)” [9, 8-9-b.]

Shunday qilib, 1989 yil 23 iyunda Islom Karimov O’zbekiston Kompartiyasining 1-kotibi etib saylandi. 1990 yil 24 martda esa O’zR Oliy Kengashining sessiyasida u O’zbekiston prezidenti etib saylangandi. Prof. O.Karimov 1993 yil Oliy sudda aytganlariga ko’ra, Islom Karimov prezident bo’lib saylanganidan so’ng ikki hafta o’tib prof. O.Karimovni qabul qilgan. Uchrashuv va suhbat davomida Olimjon aka prezident I.Karimovga “Birlik” xalq harakatining Ustavi va Dasturini bergan.

Muallif ushbu band oxirida prof. O.Karimovning 1989 yil 11 iyunda aytgan va yuqorida keltirilgan ikkita taklifi yuzasidan ba’zi bir fikrlarini bayon etmoqchi. Birinchidan, O.Karimov 1989 yilda Sovet hukumati o’zbek dehqonlariga 1 kilo paxtaga ikki shisha mineral suv bahosida haq to’layotganligini aytgan edi. Taqqoslash uchun: 2005 yil kuzida bir shisha Toshkent mineral suvi 100 so’m edi, Ozbekiston Kompartiyasining sobiq 1-kotibi I.Karimov boshqarayotgan Mustaqil O’zbekiston rahbariyati 2005 yil kuzida dehqonlarga 1 kilo paxtaga 35 so’mdan haq to’layotir. Ya’ni, bugungi kunda O’zbekiston rahbariyati dehqonlardan paxtani Sovet Ittifoqi davriga nisbatan deyarli olti (!) marta kam narxda sotib olmoqda! Shu sababli o’zbek dehqonining bugungi kundagi ahvoli yanada og’irlashdi, millionlab dehqonlarimiz boshqa shaharlarga, hatto chet el mamlakatlariga borib qulday bo’lib mardikorlik qilmoqdalar. O’zbek ayollari ham mardikor bozorlariga chiqdilar, ulardan ba’zilari esa fohishabozlik bilan kun kechirmoqdalar …

Prof. O.Karimov har bir dehqon oilasiga 20 sotixdan tomorqa yeri berish haqidagi 2-taklifni ham aytgan edi. I.Karimov 1989 yil 23 iyunda O’zbekiston Kompartiyasi 1-kotibi etib saylangach, ko’p vaqt o’tmay dehqon oilalariga sug’oriladigan yerlardan 0,25 gektargacha va sug’orilmaydigan yerlardan 0,5 gektargacha tomorqa yeri berish to’g’risida Farmon, so’ngra bu haqda O’zSSR Vazirlar Mahkamasining qarori chiqdi Bu keyinchalik O’zR “Yer to’g’risida”gi qonunning 21-moddasida yozib qo’yildi. Bundaj tadbir sababli mamlakatimizda ma’lum darajada tinchlik va barqarorlikka erishildi. Dehqonlarga tomorqa yerlari berilishi o’sha paytlar I.Karimovning xalq orasidagi obro’yining oshishiga olib keldi. Bu ijobiy taklif o’sha vaqtlardan hozirgi kunlargacha prezident I.Karimovning tashabbusi deb yozib kelinmoqda va aytilmoqda. Aslida esa bunday xalqparvarona taklifning muallifi professor Olimjon Karimovdir!

3. PROF. O.KARIMOV 1989 YIL OKTYABRDA YOZILGAN O’ZBEKISTON MUSTAQILLIK DEKLARACIYASINING DASTLABKI LOYIHA MUALLIFLARIDAN BIRIDIR

Professor O.Karimov O’zbekiston Mustaqillikka erishishidan deyarli ikki yil avval – 1989 yil oktyabrida Mustaqillik Deklaraciyasi dastlabki loyihasini yozgan bir guruh o’zbek ziyolilaridan biridir. Bu loyiha haqida xalqimizning kattagina qismi, jumladan yosh avlod ham bilmaydi. Hatto demokratlardan ko’pchiligi, jumladan 1990 yil may oyida “Erk” gazetasida chop etilgan Mustaqillik Deklaraciyasining ikkinchi loyihasi muallifi, “Erk” Demokratik partiyasining Bosh kotibi, texnika fanlari doktori Atanazar Arifov ham bundan bexabar ekanligini hisobga olib, muallif uni ushbu maqolada keltirishni o’rinli deb hisoblaydi.

“LOYIHA
O’ZBEKISTON SOVET SOCIALISTIK JUMHURIYATINING MUSTAQILLIGI (SUVERENITETI) HAQIDAGI
D E K L A R A C I Y A
O’rta Osiyoda bundan ming yillar muqaddam dehqonchilik madaniyati paydo bo’lgan. Bu serquyosh o’lkada yashab kelgan xalq ilm-fan, hunarmandchilik, adabiyot va san’at sohalarida bashariyat kamolotiga katta hissa qo’shdi. Ular tuzgan T U R O N davlatining tarixi mustaqillik uchun kurashning qahramonona namunasidir.

X1Y asrdayoq xalq manfaati va irodasini ifodalovchi sarbadorlar davlatining tuzilishi keyingi Ovrupo va Rusiyadagi inqilobiy harakatlarning debochasi bo’ldi. Iqtisodiy munosabatlar o’ziga xos “osiyocha ishlab chiqarish usuli” bilan rivoj topdi.

Bu yerda shakllangan xalq o’zining uzoq yillar davomida yaratgan madaniyati va ma’naviyatini bir necha tillarda doston etoldi. So’nggi turkiy va forsiy tillarda yaratilgan yodgorliklar ham natijada yaxlit, bir ma’naviy dunyoni ifodalaydi. Uning ajib durdonasi katta savdo yo’llarida shakllangan xalqning millat va elat ajratmasligini isboti bo’lsa, o’zga madaniyatlarni chuqur o’zlashtirib olishi tarixiy baynalmilalligidir!

Hozirgi O’zbekiston Sovet Socialistik Jumhuriyati O’rta Osiyo va Qozog’iston hududida socialistik millat bo’lib shakllangan o’zbeklarning mustaqil (suveren) davlati va shu yerlarda shakllangan boshqa socialistik millatlar bilan birga, ming yillik davlatning merosxo’ridir.

O’zbekiston jumhuriyati lenincha principlar asosida SSSR davlatiga birlashdi. Jumhuriyat ahli Sovet Ittifoqining qudratini oshirishda, moddiy va ma’naviy boyliklarini ayamay, tinchlik va urush davrlarida do’stlik g’oyalariga sadoqat va halollik bilan xizmat qildi.

Stalinchilik davriga kelib, yerli xalq o’z-o’zini himoya qilish vositalaridan mahrum bo’lib qoldi va yovuz mustamlakachilik siyosatining qurboni bo’la boshladi. Bu hol Sovet Ittifoqining boshqa jumhuriyatlariga ham taalluqli bo’lib, O’rta Osiyo va Qozog’iston yerlarida eng jirkanch shakllarda namoyon bo’ldi. Hozirgi kunda xalq o’zining yalpi kasalvandlik va qashshoqligidan inqirozga yuz tutayotganligini angladi va oyoqqa tura boshladi. Ayanchli ahvoldan qutulishning yagona yo’li – mustaqillik! Har bir sovet jumhuriyatining mustaqilligi! Bu - O’zbekiston xalqining xohish-irodasi va uning iqtisodiy-siyosiy, jamoat ishlaridagi o’z oldiga qo’ygan oliy maqsadidir. Bu maqsadga erishishda ko’plab to’siqlarga duch kelayotirmiz. Bu millatlar o’rtasida atay nizo chiqarib adovat uyg’otish, demokratik kuchlarni parchalashga urinish shaklida namoyon bo’lmoqda. Bu juda xavflidir. Zero, O’zbekiston jumhuriyatining mustaqilligi bilan chambarchas bog’langandir. Mustaqillik nazariyasini faqat uyushgan holdagina hayotga tatbiq etish mumkin. Shu yo’sinda sovet jumhuriyatlarining yangi, haqiqiy Ittifoqi shakllanadi.

O’zbekiston jumhuroyatining mustaqilligi:
- umumbashariy mustaqillik g’oyalari shartnomalariga, socialistik millatlarning haqiqiy ittifoqiga va inson huquqlariga asoslanadi;
- uning hududida faqat o’z Oliy Kengashi chiqargan qonunlar qo’llanishi bilan belgilanadi.
O’zbekiston jumhuriyatining Sovet Ittifoqiga birlashish principlari:
- ijtimoiy-siyosiy sohada – federal asosda;
- iqtisodiy sohalarda – konfederaciya asosida;
- milliy-madaniy sohalarda – to’la mustaqillik asosida bo’ladi.

O’zbekiston jumhuriyatining mustaqilligini ta’minlashga xizmat qilish, shu yerda yashovchi, millati va lavozimidan qat’iy nazar, har bir O’zbekiston fuqarosining sharafli burchi, qardosh jumhuriyatlar ahlining baynalmilal ko’magi hisoblanadi.

Faqat shu yo’l bilan hur fikrli, teng huquqli fuqarolarning hamkorligi – haqiqiy buzilmas Ittifoqqa aylanadi. Bunday huquqiy ittifoq – barcha sovet kishilarining oliy maqsadidir!

“BIRLIK” XALQ HARAKATI nomidan: Anvar Madumarov, Dilshod Shams, Ahmad A’zam, Mirza Kenjaboyev, Faxriddin Xudoyqulov, Muhammad Solih, Olim Karimov, Zohir A’lam, Usmon Azimov.” [10]

Taqqoslash uchun 1990 yil may oyida “Erk” demokratik partiyasi kotibi, texnika fanlari doktori Atanazar Arifov tomonidan yozilgan O’zbekiston Mustaqillik Deklaraciyasining loyihasini ham keltiraylik.

“12-chaqiriq O’zbekiston Oliy Kengashining 2-majlisiga “Erk” demokratik partiyasining TAKLIF-LOYIHASI
M U S T A Q I L L I K D E K L A R A C I Y A S I

O’zbekiston bugun o’z hududiga mutloq ega va unda yagona hukmron emasligini tan olib,
tashqi muloqotlarda mustaqillik huquqidan mahrum ekanligini e’tirof etib,
jumhuriyat xalqining tub manfaatlari, uning erki va irodasini ifodalab,
hokimiyat manbai xalq ekanligini e’tirof etib,
xalq taqdiri va mulkiga egalik huquqi faqat uning o’zigagina berilganligini qayd etib,
taraqqiyot yo’lini tanlash faqat xalqning ixtiyorida ekanligini ta’kidlab,
xalqaro huquq qoidalari, umuminsoniy qadriyatlar va demokratiya principlariga asoslanib,
Jumhuriyat Oliy Kengashi O’zbekistonni suveren davlat deb e’lon qiladi!

O’ZBEKISTON SUVEREN DAVLATI

- o’z hududining barcha tarkibiy qismlari – yer, suv, havo, yer usti, yer osti boyliklariga va ulardan olinadigan barcha mahsulotlariga mutloq egadir;
- o’z hududining barcha tarkibiy qismlarida – yer osti va yer ustida, suvda, havoda – mutloq hukmrondir;
- siyosiy va iqtisodiy sistemalarining tarkibi va tuzilishini – xalq manfaati va ehtiyojidan kelib chiqib – o’zi belgilaydi;
- suveren huquqlarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan barcha qonun va farmonlarni o’zi ishlab chiqadi va ularning ijrosini o’zi tashkil qiladi;
- barcha aloqalarni o’zi o’rnatadi;
- fuqarolik masalalariga oid qonunchilikni o’zi aniqlaydi;
- aholisi tarkibidagi millatlar va elatlar bilan munosabatda ularning teng huquqligi va o’z taqdirini o’zi belgilashi principiga amal qiladi.
Hujjat “ERK” Partiyasining 1990 yil 11 may kuni o’tgan Hay’atida tasdiqlandi.” [11]

Oxir-oqibat O’zbekiston Mustaqillik Deklaraciyasi 1990 yil 20 iyunda Oliy Kengash tomonidan qabul qilinib, 22 iyun kuni gazetalarda chop etilgandi. Uning Oliy Kengashda qabul qilinish tarixi Jahongir Mamatovning “IAK” hujjatli romanida yaxshi yozilgan. Muallif ushbu band oxirida Mustaqillik Deklaraciyasining gazetalarda chop etilgan variantini J.Mamatov bergan izohlari bilan birgalikda [12] adabiyotning 7-bandidan keltirib o’tishni o’rinli deb topdi.

“Quyida O’zbekiston Mustaqillik deklaratsiyasining 1990 yil 20 iyunda qabul qilingan va Karimov tomonidan o’zgartirib ikki kun keyin e’lon qilingan matnini keltirmoqchiman. Qora (bosh, A.Sh.) harflar bilan yozilgan va ostida chiziq bo’lgan kalimalar deklaratsiya xalq vakillari tomonidan qabul qilingandan so’ng unga zo’ravon hukumat tomonidan qo’shilgan so’zlardir.

“M U S T A Q I L L I K D E K L A R A T S I A S I

O’zbekiston SOVET SOTSIALICTIK RESPUBLIKASI Oliy soveti:
o’zbek xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan boy ana’nalari,
har bir millatning o’z taqdirini o’zi belgilash huquqini ta’minlashdan iborat oliy maqsad haqi,
har bir kishining farovon hayot kechirishini ta’minlashni oliy maqsad deb bilgan holda,
O’zbekiston xalqlarining kelajagi uchun tarixiy mas’uliyatni chuqur his qilgan holda,
xalqaro huquq qoidalariga, umumbashariy qadriyatlarga va demokratiya principlariga asoslanib,
O’zbekiston SOVET SOTSIALISTIK RESPUBLIKASI ning davlat mustaqilligini e’lon qiladi.
1. O’zbekiston SSR ning demokratik davlat mustaqilligi respublikaning o’z hududida barcha tarkibiy qismlarida va barcha tashqi munosabatlardagi tanho hokimligidir.
2. O’zbekiston SSR ning davlat hududi, chegarasi daxlsiz va bu hudud xalqning muhokamasiga qo’yilmay turib o’zgartirilishi mumkin emas.
3. O’zbekiston SSR da davlat hokimiyati uning hududiga kiradigan barcha tarkibiy va bo’linmas qismlari ustidan amalga oshiriladi va shu hududda yashaydigan aholiga taalluqlidir.
4. SSSR Oliy Sovetida qabul qilinadigan qarorlar O’zbekiston SSR konstitutsiyasiga muvofiq O’zbekiston SSR Oliy Sovet tomonidan tasdiqlangandan keyingina O’zbekiston SSR hududiga kuchga ega bo’ladi.
(IZOH: Islom Karimov bu bandni “SSSR Oliy sovetida qabul qilinadigan qarorlar O’zbekiston SSR konstitutsiyasiga muvofiq O’zbekiston SSR hududida yetakchi kuchga egadir” tarzida taklif qilgan, ammo deputatlarning qattiq talabi bilan unga “Ozbekiston Oliy Soveti tomonidan tasdiqlangandan keyingina” degan qo’shimcha kiritilgan edi. – JM)
5. O’zbekiston SSR davlat hokimiyati vakolatiga Ozbekiston SSR ichki va tashqi siyosatiga tegishli barcha masalalar kiradi.
6. O’zbekiston SSR xalqaro huquqning asosiy principlarini tan oladi va hurmat qiladi.
7. O’zbekiston SSR ITTIFOQDOSH RESPUBLIKALAR VA boshqa davlatlar bilan o’zining siyosiy, iqtisodiy, madaniy va boshqa munosabatlarini shartnomalar asosida belgilaydi va amalga oshiradi.
8. O’zbekiston SSR o’zining taraqqiyot yo’lini, O’Z NOMINI O’ZI BELGILAYDI va davlat belgilarini (Gerb, Bayroq, Madhiya) o’zi ta’sis etadi.
(IZOH: Bu band “O’zbekiston o’zining taraqqiyot yo’lini o’zi belgilaydi va O’zbekiston SSR O’zbekiston Respublikasi deb o’zgartirilganini e’lon etadi va O’zbekiston respublikasining davlat belgilarini (gerb, bayroq, madhiya) o’zi ta’sis etadi.” tarzida edi – JM).
9. QORAQALPOG’ISTON MUXTOR SOVET SOTCIALISTIK RESPUBLIKASI MUSTAQILLIGINI MUXTOR RESPUBLIKA KONSTITUTCIYASI TA’MIN ETADI. O’ZBEKISTON SSR UNING ASOSIY QONUNI VA O’ZBEKISTON SSR KONSTITUTCIYASI ASOSIDA QORAQALPOG’ISTON MSSRNING MANFAATLARINI HIMOYA QILADI.
(IZOH: Asosiy matnda bu band quyidagicha edi: Qoraqalpog’iston kelajagini O’zbekiston qonunlari doirasida bu hududda yashayotgan xalqlarning vakillari o’laroq bu jumhuriyatning Oliy soveti belgilaydi”. Bu mazkur mintaqa deputatlarining taklifi edi. – JM).
10. O’zbekiston SSR ning qonun chiqaruvchi hokimiyati O’zbekiston SSR davlat mustaqilligini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan qonunlarni ishlab chiqadi. O’zbekiston SSR ning siyosiy va iqtisodiy sistemalari tarkibini va qurilishini belgilaydi.
11. O’zbekiston SSR Oliy Soveti umumxalq muhokamasi asosida demokratik huquqiy davlat tuzishga qaror qilganini bildiradi. O’zbekiston SSRda yashayotgan barcha millat va elatlarning qonuniy, siyosiy, iqtisodiy, etnik, madaniy huquqlariga hamda ona tillari rivojlantirilishiga kafillik beradi. (Bu moddaning ikkinchi jumlasi asl matnda yo’q edi. Bilishimizcha ruslarning va rus tilining manfaati ko’zlangan holda bu satrlar kiritilgan. – JM)
12. Ushbu deklaratciya O’zbekiston SSR ning yangi konstitutciyasi HAMDA ITTIFOQ SHARTNOMASI ni ishlab chiqish uchun asosdir”. [12, 17-18-b.]

O’quvchimiz bu Deklaraciyani [6, 2-j., 669-b.]da yozilgan rasmiy matn bilan taqqoslashi mumkin.

Ushbu band oxirida Jahongir Mamatov haqida qisqacha ma’lumot berib o’taylik. J.Mamatov 1990 yilda O’zR Oliy Kengashisiga Samarqand viloyati, Jomboy tumanidan deputat etib saylangach, 1990-1992 yillar davomida O’zbekiston Mustaqilligi, demokratiya, demokratik islohotlar yo’lida faoliyat olib bordi. U 1990 yildan Oliy Kengashning Oshkoralik qo’mitasi rais o’rinbosari lavozimida, 1991 yil 5 oktyabrdan 100 kun davomida Prezident devonida “Xalq deputatlari bilan hamkorlik qilish faoliyatlarini muvofiqlashtiruvchi bo’lim” boshlig’i bo’lib ishladi. U 1992 yil 13 yanvar (dushanba) kunidan boshlab O’zbekiston Televideniyesi rais o’rinbosari lavozimiga tayinlangach, Talabalar shaharchasida 1992 yil 16-17 yanvar kunlari ro’y bergan qonli voqealar haqidagi faktlarni aytishga hamda televideniye orqali ko’rsatilishiga yo’l bermaganlari va boshqa taqiqlar tufayli norozilik bildirib iste’fo bergan edi. Shundan so’ng u Oliy Kengashning Oshkoralik qo’mitasidagi faoliyatini davom ettirdi. 1993 yil 3 yanvardan 2 fevralgacha, yani “Erk” gazetasi majburan yopilganiga qadar shu gazetaning muharriri bo’lib ishladi.

1993 yil 13 fevralda Toshkentdagi uyini – Hamid Olimjon maydoni yaqinidagi 16 qavatli binolardan biridagi kvartirani hokimiyat organlari majburan tortib olganliklari sababli u oilasi bilan Samarqandga ko’chib ketdi (uy jihozlarini katta furgon mashinaga ortishda 13 fevralda muallif ham yordam bergandi va bu voqealarga shaxsan guvohdir). 1993 yil 17 aprelda kuchishlatar organ xodimlari uning Samarqanddagi uyiga kelib, uni Samarqand viloyat Ichki ishlar boshqarmasi boshlig’i, general … kabinetiga olib borishgan. U qamoqdan qochishga muvaffaq bo’lgan va 1993 yil may oyida Ozarbayjonga, so’ngra Turkiyaga ketdi [12]. U Turkiyada 1994 yil may oyigacha bo’lib, “Erk” gazetasining bir necha sonini chiqarishda muharrirlik qildi. 1994 yilda u AQShga kelib, “Amerika ovozi” radiosi O’zbek shu’basida ishlay boshladi. U yerda O’zbek shu’basi 2004 yilda yopilguniga qadar ishladi (2005 yilda “Amerika ovozi” O’zbek shu’basi qaytadan tiklandi va har kuni Toshkent vaqti bilan 20.00 da 19,25,31 metr radio to’lqinlarda o’zbek tilida 30 daqiqalik eshittirishlar olib bormoqda). J.Mamatov 2005 yil may oyidan boshlab faoliyat olib borayotgan Demokratik O’zbekiston Kongressi (DO’K)ning raisi, DO’K 2005 yil 18 noyabrda AQShda ro’yxatga olingan.

ДАВОМИ БОР