Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ҚАРЗ БАЛОСИДАН ОГОҲ БЎЛГИН, ХАЛҚИМ! (ОХИРИ)

12. ҚАРЗЛАР, САЙЛОВЛАР ВА ОШКОРАЛИК

Афсусланарли томони шундаки, 1999 йил 5 декабрда Олий Мажлисга бўлиб ўтган сайловларда қатнашган бешта сиёсий партиянинг тухумдек бир-бирига ўхшаш дастурларида ҳам, депутатликка номзодлари кўрсатилган 1210 кишининг дастурларида ҳам, 2000 йил 9 январда Ўзбекистон Республикаси президентлигига бўлган сайловда қатнашган иккала номзоднинг дастурларида ҳам Ватанимизнинг бошқа давлатлардан қарзи масаласи ҳақида ҳеч нарса ёзилмаган.

Қарз масаласини фақат Президентимиз зиммасига ташлаб қўйиб, томошабин бўлмаслигимиз лозим. Бу масалада Олий Мажлисга сайланган депутатлар ҳам, иқтисод соҳасидаги олимларимиз ҳам, Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизимга мухолифатда бўлган барча демократлар ҳам мамлакатимизни қарзга ботирувчи ҳар бир шартномани иложи борича кенг ва чуқур таҳлил қилмоқлари керак.

Раҳбарларимиз халқимизга қуйидаги саволларга ҳар йили очиқ-ойдин жавоб бермоқлари ҳам қарз, ҳам фарздир. Ўзбекистоннинг умумий ташқи қарзи қанча? Қайси давлатлардан, халқаро банклардан ва қандай шартлар асосида кредитлар олинаётир, жумладан кредитларнинг фоиз ставкалари қанча? Ушбу қарзларни Ўзбекистон қайси йилда ва қанчадан тўлаб бориши мажбурлиги ҳақидаги маълумотлар камида йилда бир марта давлат томонидан эълон этилмоғи мақсадга мувофиқдир.

Мен ушбу китобимни дастлаб мақола кўринишида 1999 йил 29 декабрь куни ёзиб тугаллаб, унинг нусхаларини бир неча демократларга, жумладан «Озодлик» радиоси ўзбек шуъбаси Тошкентдаги бўлимининг ўша пайтдаги раҳбари Фурқат Яквалхўжаевга берган эдим. У ушбу долзарб мавзуда мен билан суҳбат уюштирмади ва радио орқали бирорта маълумот бермади.

2000 йил 1 февраль куни Тошкентда «Ислоҳотлаштириш ва инвестиция бўйича идоралараро ўзаро мувофиқлаштириш кенгаши»нинг йиғилиши бўлди. Унда Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов катта нутқ сўзлади ([54]). Афсуски ушбу нутқда ҳам, нутққа асосан қабул қилинган Кенгаш қарорида ҳам юқоридаги саволларга доир фактлар ва рақамлар келтирилмади ([54]).

Ўзбекистон халқининг ташқи қарзига оид юқорида айтиб ўтилган ва шунга ўхшаш саволларга Президентимиз ҳам, депутатларимиз ҳам, олим ва мутахассисларимиз ҳам, барча зиёлиларимиз ҳам оммавий ахборот воситалари орқали халқимизга рўй-рост айтмоқлари ва ёзмоқлари шартдир. Чунки «Ойни этак билан ёпиб бўлмаганлиги» каби қарзлар масаласи ҳам йиллар ўтиб албатта фош бўлади . . .

Қарз ҳақидаги маълумотлар жаҳондаги давлатларда, шу жумладан Марказий Осиёдаги қўшни жумҳуриятларда эълон этилмоқда. Ён қўшнимиз - жон қўшнимиз Қозоғистон Республикасининг умумий ташқи қарзи 7 миллиард доллардан ошди [55].

Аҳолиси деярли 5 миллион кишидан иборат бўлган яна бир қўшнимиз - Қирғизистон Республикасининг умумий ташқи қарзи 1 миллиард 245 минг долларга етди. Шундан 92 минг доллари кредиторларга қайтариб берилган. Масалан, Қирғизистон Жаҳон банкидан 500 миллион долларни 0,75 фоиз устама шартда қарз олган. Қарзнинг асосий қисми 2003 йилдан бошлаб қайтарилиши шарт. Қирғизистон Осиё ривожланиш банкидан 345 миллион долларни 1 фоиз устама шартда 39 йилга олган ва ҳоказо. Ушбу қарзлар боғланган кредитлар бўлганлиги сабабли йиллик устама шартлари (ставкалари) нисбатан камроқдир. Қирғизистон олган ўз қарзларининг асосий қисмини 2003 йилдан бошлаб тўлаши шарт [56].

(Диктатор Ислом Каримов 2016 йил 2 сентябр куни вафот қилгач 2016 йил 4 декабр куни Ватанимизда сайловлар бўлди ва Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон Президенти этиб сайланди. Шундан кейин мамлакатда ошкоралик бошланиб Ўзбекистон қарзлари ҳам эълон қилина бошланди. Ўзбекистоннинг ташқи қарзи 2020 йил 1 октябр куни 29,3 миллиард долларга етгани ҳақидаги маълумотни мен ушбу китобимнинг Кириш сўзида ёзгандим. А.Ш., 2021.17.02)

13. СОТИЛАЁТГАН ТАБИИЙ БОЙЛИКЛАРИМИЗ ВА КОРХОНАЛАРИМИЗ

Ўзбекистон табиий заҳираларга бой мамлакатлардан биридир. У ҳар йили 81 тоннадан ортиқ (масалан, 1997 йилда 81,7 тонна) олтин қазиб олмоқда [57]. Агар жаҳонда олтиннинг ўлчов бирлиги қилиб 1 тройск унцияси, яъни 31,1035 грамми қабул қилинганлиги ва бу бирликдаги тилла 1998 йил 13 августда Лондон биржасида 283,75 доллар бўлганлигини эътиборга олсак [19], 81,7 тонна тилламиз Ўзбекистон хазинасига бир йилнинг ўзидагина 745 миллион доллар фойда келтирганлигини билиб оламиз.

Ватанимизда ҳар йили 1,0-1,2 миллион тонна пахта толаси етиштирилаётганлиги маълум [50]. Агар 2000 йил май ойида Нью-Йорк биржасида 1 фунт, яъни 453,6 грамм пахта толаси 56,8 цент, яъни 0,568 доллар бўлганлигини ҳисобга олсак [19], у ҳолда жаҳон бозорида пахта толамизни сотиш эвазигагина республикамиз раҳбарияти ҳар йили 1,25-1,50 миллиард доллардан зиёд валюта ишлаш имконияти борлиги маълум бўлади. Пахта толасининг бир қисми юртимиздаги комбинатларда ипга айлантирилиб, сўнгра хорижга сотилаётганлигини эътиборга олсак, пахтадан олинаётган фойда янада салмоқлироқ эканлиги кўринади.

Биз олтин, мис, мармар, газ, нефть маµсулотлари, пахта, пилла, қоракўл ва бошқа бойликларимизни турли мамлакатларга йилдан-йилга каттароқ миқёсда сотмоқдамиз. Бунга қўшимча равишда хорижий ишбилармонлар ва корпорацияларга ўртача корхоналаримизнинг маълум бир қисмини сотиб ҳам бўлдик. Масалан, Олмалиқ маиший кимё заводининг 1 миллион 400 минг доллари, «Ўзбеккимёмаш» акциадорлик жамиятининг 400 минг доллари миқдоридаги акциялари 1999 йилда хорижий инвесторларга сотилди [58].

2000 йилдан бошлаб эса Ўзбекистондаги бир нечта улкан корхоналарнинг бир қисмини ҳам чет элликларга сотишни давлатимиз раҳбарияти режалаштирган. Ўзбекистон ҳукумати ишлаб чиққан дастурга асосан 2000-2001 йилларда Олмалиқ кон-металлургия комбинати, Чирчиқдаги Ўзбекистон қаттиқ қотишмалар ва ўтга чидамли металлар комбинати, Бекободдаги Ўзбекистон металлургия комбинати, «Ўзбекнефтегаз» миллий корпорацияси, Тошкентдаги Чкалов номли Авиация ишлаб чиқариш давлат-акционерлик бирлашмаси, Навоийдаги «Навоийазот» каби 27 та йирик корхоналар акция пакетларини, 113 та йирик ва ўрта корхоналар акцияларини биржаларда ва биржалардан ташқарида сотиш режалаштирилган [59].

Қисқаси, чет элга сотиш мумкин бўлган Ўзбекистоннинг барча бойликларини у ёки бу даражада сотишмоқда. Бу ҳам камлик қилганидек Ўзбекистон раҳбарияти бошқа давлатлардан катта қарзлар олмоқда.

14. ҚАРЗ БАЛОСИДАН ОГОҲ БЎЛАЙЛИК

Қарзлар устама шартлардан бири бўлмиш фоизлар ҳисобига йилдан-йилга тез ошиб бориши билан бирга табиий бойликлар борган сари камаяди ва аҳоли кундан-кунга кўпаяди. Шуларни ҳам ҳисобга олар бўлсак, ташқи қарзни тўлаш ҳар бир давлат учун, жумладан Ўзбекистон учун ҳам йилдан-йилга, асрдан-асрга тобора қийинлашаверади.

Халқимизнинг кўпминг йиллик тарихи давомида ота-боболаримиз 120 та давлат, шу жумладан 16 та буюк давлат барпо этишган [60, 42-б.]. Лекин тарихимиздаги бирорта давлат раҳбари халқимизни на Шарқ, на Ғарб мамлакатларига қарзга ботириб кетмаган эди. Ўзбекистоннинг бугунги раҳбарияти халқимизни ва авлодларимизни саноати ривожланган давлатларга қарз деб аталмиш кўринмас иплар ҳамда занжирлар билан боғлаб ва кишанлаб бераётир. Шуни ҳам алоҳида таъкидлашим лозимки, қарзга ботириш жараёнининг бошида бўлганлигимиз сабабли Ватаниимизнинг бугунги раҳбарияти бу таҳликали жараённи секинлатиш, тузатиш ва жиловлаш имкониятига ҳозирча эгадир.

Хуллас калом, Ўзбекистон осмонини қарз деб аталмиш қора булутлар қопламоқда.

ҚАРЗ БАЛОСИДАН ОГОҲ БЎЛГИН, ОГОҲ БЎЛГИН, ОГОҲ БЎЛГИН, ХАЛҚИМ!!!

-------------------------------------

ИЛОВА 1. АТОҚЛИ ДЕМОКРАТ ШОИР ЮСУФ ЖУМАНИНГ «ҚАРЗИНГ БОРМИШ» ШЕЪРИ

1989 йил «Бирлик» газетаси сонларидан бирида Бухоронинг Қоракўл туманида яшовчи, халқимизнинг атоқли демократ шоири Юсуф Жуманинг қарз ҳақидаги шеъри сарлавҳа (номи) қўйилмаган ҳолда чоп этилганди. Ўша йили атоқли ҳофиз Дадахон Ҳасан ушбу шеърни қўшиқ қилиб куйлади.

Юсуф Жума шеъри юқорида ёзган дардли китобимизга ҳамоҳангдир. Шеър ёзилган чоғда Ўзбекистон жумҳурияти Совет Иттифоқи деб аталмиш битта давлатдан қарздор, деб айбланган эди. Бугунги кунга келиб мамлакатимиз кўплаб давлатлардан қарздордир. Шу сабабли шеърнинг битта тўртлигида «давлат» сўзи ўрнига «давлатлар» сўзини, «кулфат» сўзи ўрнига «кулфатлар» сўзини ёзишимга тўғри келди. Мана ўша машҳур шеър.

ЮСУФ ЖУМА

ҚАРЗИНГ БОРМИШ

Сенинг бошинг қарздан чиқмас,
Меники-чи кулфатлардан.
Кўпроқ ишла, Ўзбекистон,
Қарзинг бормиш давлатлардан.

Тилла бериб қарзларини
Узолмаган юртгинам.
Пилла бериб қарзларини
Узолмаган юртгинам.

Қоракулдек гавҳар бериб,
Узолмаган юртгинам.
Газ-у, тенгсиз мармар бериб,
Узолмаган юртгинам.

Мева бериб вагон-вагон,
Узолмаган юртгинам.
Пахта бериб миллион-миллион,
Узолмаган юртгинам.

Қарз узай деб дарёларин
Адо этган юртгинам.
Ёлғизгина уммонини
Саҳро этган юртгинам.

Кўпроқ ишла, сенга фақат
Ишлаш насиб қилгандир.
Менинг халқим бу дунёга
Қарз узай деб келгандир.

Кеча ишла, кундуз ишла,
Емай, ичмай ишлагин!
Ўлгунингча этигингни,
Тун-кун ечмай ишлагин!

Шўр сув ичиб, нимжон, сариқ
Бўлганларинг ишласин.
Мозорларинг бузиб ташла,
Ўлганларинг ишласин!

Сенинг бошинг қарздан чиқмас,
Меники-чи кулфатлардан.
Кўпроқ ишла, Ўзбекистон,
Қарзинг бормиш давлатлардан.
-------------------------------------

ИЛОВА 2 (2021). ҚАРЗ БАЛОСИДАН ОГОҲ БЎЛГИН, ХАЛҚИМ!” НОМЛИ КИТОБИМ УЧУН УЮШТИРИЛГАН ТАЗЙИҚЛАР

Мен «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобимни 2000 йил май ойида дастлаб 14 банддан иборат 72 бетлик қилиб ёздим. Китобнинг шу варианти «Бирлик» Халқ Ҳаракати нашри бўлмиш «Ҳаракат» журналининг 2000 йил 5-6-сонларида чоп этилди ([61]-га қаранг). Бу китобга «Ўзбекистонда банклар фаолиятига доир битта таклиф» бандини мен 2000 йил 28 июль куни ёздим ва китобга 4-банд сифатида қўшиб, 15 бандли қилдим ва китобим 76 бетгача кенгайди.

«Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобимни 2000 йилда айрим зиёлиларимизга, жумладан ЎзР Олий Мажлисининг бир неча атоқли депутатларига ҳам бердим. Шундан 1,5 йил ўтиб, 2001 йил 30 октябрь куни мени милиция зобитлари Тошкентдаги Паркент бозори ҳудудида қамоққа олишди. Менинг сумкамда «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобчаси ва «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китобимнинг 250 бетлик қўлёзмаси бўлиб, уларда бир неча ҳадисларни ҳам ёзган эдим.

Ҳур фикрли инсонларни Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизимнинг куч ишлатувчи органлари қандай қилиб тазйиқ қилишларини бир озгина ёритиш мақсадида шу Иш юзасидан баъзи бир маълумотларни келтириб ўтай.

Мени 2001 йил 30 октябрь куни Тошкент шаҳар Ҳамза туман Ички ишлар бошқармаси (ИИБ)нинг жиноий қидирув ва терроризмга қарши кураш бўлими катта терговчиси, милиция капитани Н.Зокиров ва катта лейтенант Н.Эшмуродов сўроққа тутишди ҳамда баённома ёзишди. (Биз бир гуруҳ инсон ҳуқуқи ҳимоячилари ва фуқаролар биргаликда 2004 йил май ойида Тошкентда Президент маҳкамаси яқинида пикет ўтказа бошлаганимиздан Тошкент шаҳар Ички ишлар бош бошқармасидан бир неча зобитлар етиб келишди. Улар сафида Н.Зокиров ҳам бор эди.)

Н.Эшмуродов ва бир милиция ходими билан бирга 2001 йил 31 октябрь куни мени Ҳамза туман прокурор ўринбосари Ашир Мустафоевич Каракетов кабинетига олиб боришди. У мени Тошкент шаҳар Ички ишлар бош бошқармасига қарашли Тақсимлаш ҳибсхонасига (русча «приемник-распределитель») жўнатишга санкция берди. Шунингдек «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобчаси ва «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» китоб қўлёзмасини Адабиётшунослик экспертизасига бериш кераклигини айтди (балким мана шундай хизматлари учун А.Каракетовни 2005 йилда Тошкент шаҳар прокуратурасидаги лавозимга ўтказишди). Шу сабабли Ҳамза туман ИИБ терговчиси, милиция катта лейтенанти Г.Аҳмедов 2001 йил 31 октябрда китобларимга доир Судга оид Адабиётшунослик экспертизасини тайинлаш ҳақида қарор чиқарди. Уни Ҳамза туман ИИБ бошлиғи, милиция полковниги Э.Эркаев тасдиқлаб, 2001 йил 1 ноябрь куни ЎзР Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита раиси раҳматли Фозилқори Собировга (1951-2009.19.09) жўнатиб юборди.

Терговчи Г.Аҳмедов қарорда жумладан шундай ёзган.

«Аҳмаджонов Шуҳратжондан ашёвий далил сифатида олинган варақа ва китобчаларни таҳлил қилиш мақсадида адабиётшунослик экспертизасини ўтказишни мақсадга мувофиқ, ЎзРес ЖПКси (Жиноят процессуал кодекси, Ш.Ю.А.) 172, 173, 176, 180, 182 моддаларини қўллаб

Қ А Р О Р Қ И Л Д И М.

1. Ушбу жиноят ишлар юзасидан судга оид Адабиётшунослик экспертизаси тайинлансин. Экспертиза ўтказиш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги давлат дин қўмитаси экспертлари ихтиёрига топширилсин.

Экспертлар ҳал қилиш учун қуйидаги саволлар қўйилсин.

А). Тақдим қилинаётган, яъни фуқаро Аҳмаджонов Шуҳратдан олинган варақалар ва китобчалар, қўлёзмаларда Ўзбекистон Республикасида миллий низоларни келтириб чиқаришга қаратилган ғоялар борми?

Б). Тақдим қилинган, яъни фуқаро Аҳмаджонов Шуҳратдан олинган варақалар ва китобчалар, қўлёзмаларда Ўзбекистон Республикаси Президентини обрўсизлантириш, унга туҳмат қилиш ва ҳақоратлашлар борми?

В).Ўзбекистон Республикасининг амалдаги давлат тузумини ўзгартириш ва ҳокимият вакилларини ҳокимиятдан четлаштириш ва миллий ҳудудий яхлитликни бузишга қаратилган даъватлар борми?

Г) Тақдим этилган варақалар, китобчалар фаолияти тақиқланган диний ташкилотларга тегишлими?

Д) Тақдим этилган варақалар ва китобчалар диний экстремизм, сепаратизм ва ақидапарастлик ғоялари билан йўрғалинганми, аҳоли орасида ваҳима чиқаришга қаратилган маълумотлар борми?

Экспертлар ихтиёрига Аҳмаджонов Шуҳратжондан олинган варақалар, китобчалар ва компьютер 3 дона дискета тақдим этилсин.» [64, 20-б.]

Эксперт Н.Абулхасан 2001 йил 1 ноябрдаги ХХ1-134 рақамли экспертлик хулосасида қуйидагича ёзган.

«1) Тақдим этилган материалларда Ўзбекистон Республикасида миллий низоларни келтириб чиқаришга қаратилган ғоялар мавжуд эмас;

2) Тақдим этилган материалларда ЎзР Президентини обрўсизлантириш, унга туҳмат қилиш ва ҳақоратлашлар мавжуд эмас;

3) Тақдим этилган материалларда ЎзРсининг амалдаги давлат тузумини ўзгартириш ва миллий ҳудудий ялитликни бузишга қаратилган очиқ даъватлар мавжуд бўлмасада, уларнинг мазмун-моҳияти мавжуд тузумдан нолишга, ижтимоий ҳаётни ўзгартиришга қаратилган;

4) Тақдим этилган материаллар «Бирлик» ташкилотига тегишли;

5) Тақдим этилган материаллар аҳоли орасида ваҳима чиқаришга хизмат қилиши мумкин.

Изоҳ. Дин ишлари бўйича қўмита экспертлик гуруҳи диний мазмундаги адабиётлар учун адабиётшунослик хулосаларини тайёрлайди. Тақдим этилган материаллар мазмун-моҳиятига кўра кўпроқ сиёсий мавзуга яқинроқ бўлиб, асосан, «Бирлик» Халқ Ҳаракати нашрлари ва унинг аъзоси бўлган шахснинг шу ҳаракат фаолияти билан боғлиқ ёзишмаларидан иборат.» [64, 7-8-б.]

Ушбу экспертлик хулосаси Дин ишлари бўйича қўмитанинг ўша пайтдаги раиси Фозил қори Собировнинг имзоси қўйилган 954 рақамли хати билан бирга Ҳамза туман ИИБ бошлиғи, милиция полковниги Э.Эркаевга 2001 йил 7 ноябрда жўнатиб юборилганди. [64, 6-б.]

Натижада мени фақат ЎзР Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги кодексининг 184-моддаси (Жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига таҳдид соладиган материалларни тайёрлаш ёки тарқатиш мақсадида сақлаш) билан айблаб, 15 сутка муддатга маъмурий қамоқ жазосини тайинлаш ва Аҳмаджонов Шуҳратдан 7717 сўм 50 тийин Тошкент шаҳар Ички ишлар бош бошқармасининг махсус тақсимлаш хонаси фойдасига ундириш ҳақидаги Тошкент шаҳар Ҳамза туман судининг судьяси Н.Тожибоеванинг 2001 йил 19 ноябрдаги қарори билан чегараланишди [64, 25-б.]. Мен бу жаримани ўшанда ҳам, кейинчалик ҳам тўламадим.

Ҳамза туман суди жараёнида Ҳамза туман прокуратураси ходими ҳам қатнашди. Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати бирор фуқарони тазйиқ қилганида унга қарши чораларни прокуратура ёрдамида амалга ошириши маълум. Оддий маъмурий суд ишида прокурорнинг қатнашиши ва кузатуви менга қарши уюштирилган ҳибсга олиш, қамоқда тутиб туриш ва суднинг 15 суткага қамаш қарори ортида Миллий хавфсизлик хизмати зобитлари турганлигини билдирарди.

2001 йилда менга қарши тазйиқлар ортида Миллий хавфсизлик хизмати раҳбарияти турганига доир яна иккита фактни келтирай. Тошкент шаҳар Ички ишлар бош бошқармасининг махсус тақсимлаш бўлимида (Тошкент шаҳри, Чашма кўчаси) ҳибсда бўлганимда бир куни назоратчи мени алоҳида хонага олиб борди. Бироз вақт ўтгач хонага қимматли узун қора чарм плаш кийган, баланд бўйли, ёши 45 ларда бўлган эркак кирди ва менга саволлар бера бошлади. Мен бир-иккита саволига жавоб берганимдан кейин унинг кимлиги ва исмини сўрадим. У Тошкент шаҳар Терроризмга қарши кураш бошқармаси раҳбари эканлигини ва исмини айтди (исми ёдимда қолмаган). У асосан “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобни мен ёзган-ёзмаганлигим, китобни ёзишда бошқалар қатнашган-қатнашмагани, уни қаерда ва қайси компютерда терганлигимга доир саволлар берди.

2000 йилда Тошкентда интернет-кафелар энди очилаётганди ва бармоқ билан санарли сондаги борларини ҳам МХХ зобитлари доимо назорат қилишарди. Шу сабабли “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобимни таниқли мухолифат фаоли, “Эрк” демократик партияси бош котиби Атаназар Арипов (1938) уйида компютерда тергандим.

МХХ зобитлари Атаназар ака уйини доимо назорат қилишарди ва ким келиб кетаётганини билишарди. Бир куни Атаназар ака уйига борсам у дарвозаси олдида турган экан. Саломлашиб ҳол-аҳвол сўрашгач у 10 метрлар наридаги устун (столба)ни кўрсатиб, унинг юқорисида кузатув камераси борлиги ва уй дарвозаси томонга йўналтирилганини айтди. Хонага киргач Атаназар ака телевизорни ёқди ва унинг экранида ўз уйи дарвозаси тасвирланган кадрни кўрсатди. Атаназар ака айтишича у телевизорда турли каналлар бўйича излаётганида тасодифан ўз дарвозаси кадрини кўриб қолган. У ташқарида дарвозага йўналтирилган телекамера борлиги, МХХ учун доимо телетасвир жўнатиб тураётгани ва шу йўл билан унинг уйига келиб-кетаётган фуқароларни тасвирга олаётганини тушунган. Мен рангли сураткашлик билан тирикчилик қилаётганимни Атаназар ака биларди. У телевизор олдида турган ҳолда суратга олишимни илтимос қилди. Хона ичида бўлганимиз ва ёруғлик кам бўлгани сабабли мен фотоаппаратимдаги чақин (вспышка) ёрдамида икки марта суратга олдим. Унга бундай сурат сифатли бўлмаслиги ва экрандаги тасвир фотога аниқ кўчмаслиги ҳақида айтдим. Бир-икки кундан кейин фотопленка ва суратни ишлагач, суратни олиб келиб Атаназар акага бердим. Унда Атаназар ака ва ён-атрофдаги нарсалар сурати яхши чиққан, лекин телевизор экранидаги дарвоза тасвири деярли кўринмаганди.

МХХ раҳбарияти Атаназар ака уйига кўп марта борганлигим ва “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобимни ўша ерда компютерда терганлигимни биларди. Қолаверса, МХХ Атаназар ака компютери ва унда терилаётган матнлар, алоқалар ҳақида ҳам биларди, менимча. Чунки бундай назорат имкониятларини бошқа давлатлар махсус хизмат органлари аллақачон яратишганди. Шу сабабларга кўра “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобимни Атаназар ака уйидаги компютерда ўзим терганлигимни айтдим.

Маълумки, Миллий хавфсизлик хизмати (ҳозирги Давлат хавфсизлик хизмати) таркибида ҳам, Ички ишлар вазирлиги таркибида ҳам Терроризмга қарши кураш бошқармаси бор. Ҳар иккаласини МХХ раҳбарияти бошқараётганини айримлар билмаса керак. Терроризмга қарши кураш бошқармасини бир вақтнинг ўзида иккита кучишлатар орган таркибида ташкил қилишдан мақсад – Ўзбекистондаги ўзгача фикрловчи ва намозхон фуқароларга қарши ноқонуний тазйиқлар, қийноқлар ва туҳмат билан қама-қамаларни МХХ раҳбарияти ҳамда зобитлари уюштираётганини яшириш ва қонуний жавобгарликдан қутулиб қолиш учундир.

2001 йилда менга қарши тазйиқлар ортида Миллий хавфсизлик хизмати раҳбарияти турганига доир иккинчи фактни ёзай. Тошкент шаҳар Ҳамза туман судининг судьяси Н.Тожибоеванинг 2001 йил 19 ноябр куни 15 сутка муддатга маъмурий қамоқ жазосини тайинлаш қарорига асосан мен 2001 йил 4 декабр куни қамоқдан озод қилинишим керак эди. 2001 йил 3 декабр кечқурун махсус тақсимлаш бўлими назоратчиси мени маънавият ва маърифат хонасига олиб борди. Бироз вақт ўтгач хонага 28-30 ёшлардаги бўйи 180 см лар келадиган эркак кирди ва мен билан 1,5 соатча давом этган савол-жавобли суҳбатни бошлади. Мен бир-иккита саволларига жавоб бергач унинг кимлиги ва исми шарифини сўрадим. У МХХ катта лейтенанти ва исми Лазиз эканлигини айтди (фамилиясини айтмади).

Лазиз гапириб-гапириб менга МХХ билан ҳамкорликни таклиф қилди. Мен ундан нима иш қилишим кераклигини сўрадим. У Толиб Ёқубов ва Атаназар Ариповни кузатишим, улар ҳақида маълумотларни етказиб туришим кераклигини айтди. Агар мен узил-кесил рад жавобини берсам, унинг кўрсатмаси ва буйруғи асосида камерада провокациявий жанжал ташкиллаштиришлари ва мени айбдор қилиб, бир неча йилга қамаб юборишлари мумкин эди. Менинг унга жавобим мазмуни қуйидагича бўлди: “Сиз менга чақимчилик ва хабаргирликни таклиф қилаяпсиз. Мен эртага бу ердан чиққач бир ойча баданимда каналар чаққанидан ҳосил бўлган яраларни даволатаман. Кейин ҳадисларни очиб ўқийман. Агар ҳадисларда чақимчилик ва хабаргирликка рухсат берилган бўлса рози бўламан. Акс ҳолда рад жавобини бераман.”

Мен шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф таҳрири остида чоп этилган “Муҳаммад пайғамбар қиссаси. Ҳадислар” китобидаги 1001 ҳадисни 1991 йилдан буён кўп марта ўқиб, менга ёққан ҳадисларни белгилаб ҳам чиққандим. Китобдаги ҳадисларда чақимчилик ва хабаргирлик гуноҳи кабира (улкан гуноҳ)лардан бири эканлиги ҳақида ёзилганини яхши билардим. Мен ҳибсхонадан 2001 йил 4 декабр кечқурун чиқдим ва баданимдаги яраларни даволата бошладим. Шунингдек Толиб Ёқубов ва Атаназар Арипов уйига бориб 36 кун ҳибсхонада бўлганим, у ерда менга чақимчилик ҳамда хабаргирликни таклиф қилишгани ва улар ҳақида яширинча хабар бериб туришимни таклиф қилишганини айтдим.

15-20 кунлар ўтгач Тошкент шаҳри Қорақамиш мавзесидаги ижарадаги 4 хонали хонадоним телефонига МХХ катта лейтенанти Лазиз қўнғироқ қилди ва қандай қарорга келганимни сўради. Мен ҳадисларда чақимчилик ва хабаргирлик гуноҳи кабира (улкан гуноҳ) эканлигини айтиб рад жавобини бердим. Шу суҳбатдан бир ҳафтача ўтгач янги йил арафасида хонадонимга милиция участка нозири келди ва атайлаб лой ботинкаси билан меҳмонхонага тўшаб қўйган гилам устидан юриб паспортимни текширди. Кейин участка нозири идорасига келишим кераклигини айтди. Янги йилдан кейин боришимни айтдим. Улар 2002 йил январ бошида уй эгасини чақиртириб мени зудлик билан кўчиб кетишим талабини қўйишди. Бир неча кундан кейин мен бошқа хонадонга кўчиб кетишга мажбур бўлдим.

Фозил қори Собиров (1951-2009.19.09) эса 2002 йил августда “соғлиги ёмонлашганлиги туфайли ўз аризасига кўра" деган баҳона билан ЎзР Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита раиси лавозимидан бўшатилди. [65]

Шундай қилиб, мен “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобим учун МХХ раҳбарияти томонидан ташкиллаштириш оқибатида 2001 йил 30 октябрдан 4 декабргача, яъни 36 кун қамоқда бўлдим. Ҳибсхонадан чиққач ижарадаги хонадонимдан қувилдим. Мен бу суд иши юзасидан жиноий ишлар бўйича Ҳамза туман, сўнгра Тошкент шаҳар ва кейин ЎзР Олий судига ёзма мурожаат қилганман. Лекин ҳар сафар қуруқ расмиятчилик учун ёзилган жавоб хатларини олдим. ЎзР Олий судидан яна Тошкент шаҳар судига жўнатишди.

Мен Тошкент шаҳар суди раисидан жавоб хатини олдим. Мен яна бир марта ЎзР Олий судига ёзма мурожаат этиб, сўнгра Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ)нинг Инсон ҳуқуқлари бўйича комиссиясига мурожаат этиш ниятим бор эди. Лекин навбатдаги тазйиқлар ва инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишга доир бошқа ишлар кўпайиб кетиб, бу ишни БМТга ёзиб бериш иложи бўлмади.

Ўқувчи дўстим, мен шеърият мухлисларидан биридирман. Киши кўнгли тўридаги ҳис-туйғулар ва фикрларни шоир баъзи бир ажойиб шеърда лўнда, аниқ-ихчам, чиройли қилиб ёзиб қўяди. Уни ўқигач: «Эҳ, қойил-э! Жуда боплаб ёзибди!» дейсиз ва бундай камёб шеърлардан завқ-шавқ оласиз. Шу сабабли китобимда бир нечта шеърлар ва тўртликларни ҳам келтирдим.

Менга 1989 йилдан бери маъқул келган ва ёдимда қолган шеърлардан бири – машҳур замондош шоиримиз Эркин Воҳидовнинг “Изтироб” номли шеъридир [64, 3-ж., 102-б.]. Масалан, шу шеърнинг 1-тўртлигидаги «бетавфиқ» сўзига эътибор берайлик ва унинг маъносини «Ўзбек тилининг имло луғати»дан келтириб ўтай.

« Б е т а в ф и қ [форс-тожикча + арабча] – 1. Динга, диний ақидаларга, Худога ишонмайдиган, табфиқи, имони йўқ; мункир, муртад. Калима келтир, бетабфиқ! Ойбек, Қутлуғ қон.
2. кўчма Беҳаё, шармсиз; уятсиз, виждонсиз» [66, 1-ж., 106-б.]

Эркин ака шеърида ишлатилган биттагина сўзнинг маъноси мана шу даражада кенг ва чуқурдир, биттагина сўз билан баъзи бир раҳбарларнинг бутун ички дунёсини очиб бера олган. Мен инсон ҳуқуқи ва демократия учун курашим давомида турли амалларда ўтирган раҳбарлар билан муносабатда бўлишимга тўғри келган. Бу шеърни ўқиб сиз ҳам завқ олинг.

ЭРКИН ВОҲИДОВ (1936-2016)

ИЗТИРОБ

Бетавфиқ раҳбарни сўкканим учун
Уч йил ётар бўлсам ётганим бўлсин,
Унинг йўқ обрўсини тўкканим учун
Тўлов берсам борим сотганим бўлсин.

Халқимга қадрингни бил десам агар,
Кураш, ҳақни ошкор қил десам агар,
Бу қутқу аталса давлатга зарар
Қанча азоб бўлса тортганим бўлсин.

Амалдор дер эса, тузум – мен ўзим,
Фармон фармонимдир, сўз менинг сўзим,
Мен бундай тузумдан ўгириб юзим
Тамом жиноятга ботганим бўлсин.

Тифлисда* халқ узра танк юборган зот
Шаънин қилар бўлса қонун эҳтиёт,
Ўша зот коммунист бўлса, мен, ҳайҳот,
Фирқа дафтаримни отганим бўлсин…

1989 йил [67, 3-ж., 102-б.]
________________________________
* Грузия Республикаси пойтахти бўлмиш Тбилиси (1936 йилгача русча транскрипцияда – Тифлис) шаҳрида 1989 йилда меҳнаткашларнинг тинч митингги бўлганди. Ушбу қуролсиз халқни бостириш ва тарқатиш мақсадида Тбилисига Совет Империяси раҳбарияти ҳарбий бўлинмалар ва танкларни киритди, улар кечаси майдондаги халқни қонга ботириш орқали тарқатишга эришишди.
--------------------------------------------------

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Муҳаммад пайғамбар қиссаси. Ҳадислар. (Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф таҳрири остида). - Т., Камалак, 1991. - 304 б.

2. ГОЛОВАЧЕВ В. Долговая петля. Почему страна оказалась в немислимой зависимости от Запада? (Қарз сиртмоғи. Нега мамлакат ақл бовар қилмайдиган даражада Ғарбга боғланиб қолди?) - «Труд», 16 марта 1999 г.

3. ТУХЛИЕВ Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти. Т.: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси», 1998. - 239 б.

4. Ўзбекистон телевидениесининг 1999 йил 21 ноябрь куни соат 20.30 даги «Таҳлилнома» кўрсатувида айтилган факт.

5. ЖАББОРОВ Ш., НАМОЗОВ М., ЖЎРАЕВ Й. Ислом Каримов - Жиззах халқининг қалбида ва дилида. - «Халқ сўзи», 1999 йил 10 декабрь.

6. ТЮРИКОВ В., ШАГУЛЯМОВ Р. Независимая Республика Узбекистан: Памятные собития и дати (Мустақил Ўзбекистон Республикаси: Унутилмас воқеалар ва саналар). 2 тома, Т.: Узбекистон, 1997-1998.

7. «Озодлик» радиоси ўзбек шуъбасининг 1999 йил 11 ноябрь куни соат 22.00 даги эшиттиришида айтилган факт.
Қўшимча маълумот учун: ОЧИЛОВ Н. Ишончли ҳамкор. - «Ҳуррият», № 5, 2000 йил 2-8 февраль.

8. ЖАМОЛОВ Г. Иқтисодий тараққиёт йўлида. «Халқ сўзи», 1999 йил 10 декабрь.

9. Ўзбек Совет Энциклопедияси. 14 жилдлик, Т.: ЎзСЭ Бош редакцияси, 1971-1980.

10. Краткий внешнеэкономический словарь-справочник (Ташқи иқтисодиётнинг қисқача луғат-маълумотномаси). Под ред. В.Е.Ребалькина. - 2-е изд., - М.: Междунар. отношения, 1991. - 256 с.

11. АБДУЛАЗИЗ МАНСУР. Гуноҳи кабиралар (улкан гуноҳлар). - Ношир А.Абдулборий. Т., 1998. - 64 б.

12. Қуръони Карим. (Таржима ва изоҳлар муаллифи Алоуддин Мансур). - Т.: Чўлпон, 1992. - 544 б.

13. КАРИМОВ И.А. Танланган асарлар. 6 жилдлик. - Т.: Ўзбекистон, 1996-1998 йиллар.

14. Мамлакатимиз ғаллакорларининг улкан меҳнат зафари. - «Халқ сўзи», 1999 йил 28 июль.

15. ШАДРИН А. Как вернуть в Россию миллиарды долларов (Россияга миллиардлаб долларни қандай қайтарсак бўлади). - «Аргументы и факты», № 38, 1999 г.

16. СТЕПАНОВ А. Преемник Камдессю должен бить с юмором (Камдессю вориси ҳазил-мутойибали бўлиши керак). - «Труд», 12 ноября 1999 г.

17. СИВКОВА В., ВИРКУНЕН В. Социальное корито для иностранних консультантов. Расследование о пропаже 1,5 миллиарда долларов для российских бедняков (Хориж маслаҳатчилари учун ижтимоий тоғора. Россиялик камбағаллар учун 1,5 миллиард долларнинг йўқолиб қолиши ҳақида тергов). - «Аргументы и факты», № 30, 1999 г.

18. СОДИҚОВ А. Ўзбекнинг ўз нони бор. - «Халқ сўзи», 1999 йил 16 июль.

19. Мировие цены (Жаҳондаги нархлар). - «Бизнес-вестник Востока», № 35, 1998 г., с.11.

Мировые цени на 15 мая 2000 года (2000 йил 15 майдаги жаҳон нархлари). - «Бизнес-вестник Востока», № 20, 2000 г., с. 8.

20. ПОВАРОВ Д. Знаешь, все еше будет. Итальянская Fata Group поможет наше правительство (Биласанми, ҳали ҳаммаси бўлади. Италиянинг Fata Group ҳукуматимизга ёрдам беради). - «Бизнес-вестник Востока», № 8, 2000 г., с.3.

21. Мitsui имеет виды на урожай. Японская компания поставит нам новые комбайны. (Мitsui ҳосил мўлжалини билади. Япония компанияси бизга янги комбайнлар етказиб беради). - «Бизнес-вестник Востока», № 9, 2000 г., с.2.

22. Хлопкоуборочные машины фирмы «Джон-Дир». Проспект («Джон-Дир» фирмасининг пахта териш машиналари. Маълумотнома). Переводчик И.Спикина. - Т.: Головное специализированное конструкторское бюро (ГСКБ) по машинам для хлопководства, - 1981.

23. Халқ дарди билан яшайлик. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2-чақириқ Халқ депутатлари Фарғона вилояти кенгашининг 1-сессиясида сўзлаган нутқи. - «Халқ сўзи», 2000 йил 18 январ.

24. ЛЕНИН В.И. Полное собрание сочинений (Тўлиқ асарлар тўплами). В 55-т., 5-е изд., М., 1963.

25. МОСКВИН С.В. Техника в сельском хозяйстве и ее отдача (Қишлоқ хўжалигида техника ва унинг унум билан ишлаши). - Журнал «Экономика и организация промышленного производства», 1986, № 9, с. 93-112.

26. ГАЙДАР Е. Курсом оздоровления. Экономическое обозрение (Соғломлаштириш йўли. Иқтисодий таҳлил). - «Коммунист», 1982, № 2, с. 41-50.

27. ХОЛМАТОВА М. Ерга эътибор - элга эътибордир. - «Халқ сўзи», 1999 йил 23 июл.

28. О мерах по организованному проведению уборки хлопка-сырца урожая 1999 года. Постановление Кабинета Министров Республики Узбекистан (1999 йилги пахта ҳосилини йиғиб териб олишни уюшқоқлик билан ташкиллаштириш чоралари тўғрисида. Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси Қарори). - «Правда Востока», 26 августа 1999 г.

29. НАНАЕВ А. Почем земля? (Ернинг нархи қанча?) - «Труд», 15 октября 1998 г.

30. НАВОИЙ А. Мукаммал асарлар тўплами: 20 томлик. Том 14. - Маҳбуб ул-қулуб. Муншаот. Вақфия. - Т.: 1998. - 303 б.

31. ХАҚҚУЛОВ И. Занжирбанд шеър қошида. (Навоий сабоқлари). (Кириш сўзи Э.Воҳидовники). - Т.: Юлдузча, 1989. - 224 б.

32. ФАЁЗОВ С. Ўзбекистоннинг инвестиция сиёсати ва уни такомиллаштириш йўллари. - «Ҳамкор», № 2, 2000 йил 12 феврал.

33. ЛОМАКИН В.К. Мировая экономика: Учебник для вузов (Жаҳон иқтисодиёти. Олий ўқув юртлари учун дарслик). - М.: Финансы, ЮНИТИ, 1998. - 727 с.

34. БУНИН С. Главный в Мире кредитор (Жаҳоннинг бош қарз бнрувчиси). - «Труд», 24 июня 1999 г.

35. ТАКСАНОВ А. Когда валом валит продукт. Или сколько произведено ВВП в Узбекистане (Ялпи маҳсулот уюлаётган вақтда. Ёки Ўзбекистонда қанча ЯИМ ишлаб чиқарилган). - «Бизнес-вестник Востока», № 15, 2000 г.

36. Донолар бисотидан. Тузувчи ва таржимон Ш.Шомуҳаммедов. - Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1976. - 312 б.

37. СУВОРОВ В. Ледокол: Кто начал Вторую мировую войну? (Музёрар: Иккинчи Жаҳон урушини ким бошлаган?) - М.: ООО «Фирма Издательство АСТ», 1999. - 432 с.

38. ҲАКИМ ўғли К. Мудҳиш салтанат. - «Миллий тикланиш», 1996 йил 4 июнь.

39. ХЛИЗОВ А. Подвиг народа бессмертен (Халқ жасорати абадийдир). - «Ватанпарвар», 28 апреля 1998 г.

40. Страни мира: Энциклопедический словарь (Жаҳон мамлакатлари: Энциклопедиявий маълумотнома). Под ред. С.А.Семеницкого. - Мн.: Миринда, Радиола-плюс, 1999. - 624 с.

41. Ўзбекистон телевидениесининг 4-дастурида 1999 йил 29 октябрь куни соат 21.45 даги «Оламда нима гап?» кўрсатувида «СНН. Жаҳон янгиликлари»га асосланиб айтилган факт.

42. БЕЛЯКОВ В. С чего начинается развитие? (Тараққиёт нимадан бошланади?) - «Труд», 7 апреля 2000 г.

43. НАЛБАНДЯН З. О Британии и долгах (Британия ва қарзлар тўғрисида). - «Труд», 25 апреля 2000 г.

44. ЯВЛИНСКИЙ Г. О союзе с Белоруссией, МВФ, налогах и национальной идее (Белоруссия, Халқаро валюта жамғармаси, солиқлар ва миллий ғоя тўғрисида). - «Аргументы и факты»,
№ 47, 1999 г.

45. ЖАББОРОВ С. Ўзбекистон - Жаҳон банки: ҳамкорликнинг кенг имкониятлари. - «Халқ сўзи», 1996 йил 12 ноябр.

46. Откуда деньги у МВФ? (Халқаро валюта жамғармаси пуллари қаердан келади?) - «Аргументы и факты», № 3, 1999 г.

47. «Озодлик» радиоси ўзбек шуъбасининг 2000 йил 17 апрель куни соат 22-00 даги ва шу радионинг 18 апрель соат 8-00 даги «Свобода на прямом эфире» эшиттиришида айтилган фактлар.

48. ГАМОВ А. Владимир Путин ва Ислом Каримов пахтадан робита барпо этмоқда. - «Фидокор», 1999 йил 16 декабрь. («Комсомольская правда» газетасининг 1999 йил 14 декабрь сонида ёзилган мақоланинг таржимаси.)

49. Ўзбекистон ХХI асрга интилмоқда. Президент И.А.Каримовнинг Олий Мажлис 14-сессиясидаги маърузаси. - «Фидокор», 1999 йил 15 апрел.

50. ПОВАРОВ Д. Дело отборной важности. В 2000 году узбекистанский хлопок ждет большая пересортица (Муҳимлиги сараланган иш. 2000 йилда Ўзбекистон пахтаси муҳим сортларга қайта бўлишни кутмоқда). - «Бизнес-вестник Востока», № 48, 1999 г.

51. АШУРМАТОВ Д. Узбекистан сыграл на повышение мировых цен на хлопок (Ўзбекистон пахтага бўлган жаҳон нархлари ўсишидан фойдаланди). - «Бизнес-вестник Востока», № 8, 2000 г., с. 3.

52. КОНДРАШОВ А. Цена войны (Уруш баҳоси). - «Аргументы и факты», № 42, 1999 г.

53. МЕШЕРСКИЙ А. Тяжкий крест долгов наших (Қарзимизнинг оғир кўргилиги). - «Аргументы и факты», № 48, 1999 г.

54. Доклад Президента Республики Узбекистан Ислама Каримова на заседании Межведомственного координационного совета по реформированию и инвестициям (Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ислоҳотлар ва инвестициялар бўйича идоралараро мувофиқлаштириш кенгаши мажлисида сўзлаган нутқи). - «Ватанпарвар», 5 февраля 2000 г.

55. Ташқи қарз кўпаймоқда. - «Ватанпарвар», 1999 йил 5 октябрь.

56. «Озодлик» радиоси ўзбек шуъбасининг Ўшдаги мухбири Сарвар Усмоннинг 2000 йил 17 апрель куни соат 8-00 да шу радио орқали айтган факти.

57. Барча куч-ғайратимиз - Ватанимиз мустақиллигини ҳимоя қилиш ишига. - «Ватанпарвар», № 95, 1999 йил.

58. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод Ислом Каримовнинг Тошкент вилояти сайловчилари билан учрашувда сўзлаган нутқи. - «Тошкент ҳақиқати», 1999 йил 31 декабр.

59. ДМИТРИЕВ А. Продавать нельзя, ждать. Внесени коррективы в программу приватизации (Сотиш мумкинмас, кутинг. Хусусийлаштириш дастурига тузатишлар киритилди). - «Бизнес-вестник Востока», № 51, 1999 г.

60. ЛАТИБЖОНОВ Н. Адолат шамшири: Бадиалар, мақолалар, суҳбатлар. - «Адабиёт ва санъат» нашриёти, 1993. - 68 б.

61. ШУҲРАТ ЮСУФ АҲМАДЖОН ўғли (Аҳмаджонов Ш.). Қарз балосидан огоҳ бўлгин халқим! -
Т.: Қўлбола нашр (Самиздат), 2000. – 45 б.
1-қисм. - http://harakat.net/harakat/?id=257 (www.harakat.net/harakat/ «Ҳаракат» журнали, 2000 йил 5 (26)-сон);
2-қисм. - http://www.harakat.net/harakat/?id=248 (www.harakat.net/harakat/ «Ҳаракат» журнали, 2000 йил 6 (27)-сон).

62. “2017–2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини “Ёшларни қўллаб-қувватлаш ва аҳоли саломатлигини мустаҳкамлаш йили”да амалга оширишга оид Давлат дастури тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президентининг ф а р м о н и. – https://lex.uz/docs/5260791?query=%D1%8E%D1%80%D0%B8%D0%B4%D0%B8%D0%BA%20%D0%B2%D0%B0%20%D0%B6%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B9%20%D1%88%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BB%D0%B0%D1%80 (www.lex.uz/docs/ 2021.04.02);
https://uza.uz/en/posts/2017-2021-yillarda-ozbekiston-respublikasini-rivozhlantirishning-beshta-ustuvor-yonalishi-boyicha-harakatlar-strategiyasini-yoshlarni-qollab-quvvatlash-va-aholi-salomatligini-mustahkamlash-yilida-amalga-oshirishga-oid-davlat-dasturi-togrisida_238870?q=%2Fposts%2F2017-2021-yillarda-ozbekiston-respublikasini-rivozhlantirishning-beshta-ustuvor-yonalishi-boyicha-harakatlar-strategiyasini-yoshlarni-qollab-quvvatlash-va-aholi-salomatligini-mustahkamlash-yilida-amalga-oshirishga-oid-davlat-dasturi-togrisida_238870 (www.uza.uz/en/ 2021.03.02) (Дастур матни ушбу Фармоннинг иловасида чоп қилинган. А.Ш.)

63. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки. Ўзбекистон Республикаси тўлов баланси, халқаро инвестицион позицияси ва ташқи қарзи. - https://cbu.uz/upload/iblock/997/uz_BOP_-IIP_-EXD_3Q2020.pdf Жами 90 бет (19-диаграмма, 30-бет).

64. Ўзбекистон Республикаси Маъмурий ҳуқуқбузарлик кодексининг 184-моддаси бўйича фуқаро Аҳмаджонов Шуҳратжон устидан тўпланган ҳужжатлар йиғма жилди. – Жиноят ишлар бўйича Тошкент шаҳар Ҳамза туман суди архивида 2001 йил 19 ноябрдаги ҳукмидан кейин сақланаётган 3600/01-сонли иш.

65. Фозил қори ишдан олинди. - http://archive.muslimuzbekistan.com/uzb/uznews/2002_08/uznews15082002.html (www.archive.muslimuzbekistan.com/uzb/ 2002 йил 15 август).

66. ВОҲИДОВ Э. Сайланма: 4 жилдли /Сўзбоши муаллифи: И.Ғафуров. – Т.: «Шарқ», 2000.

67. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2 жилдли /С.Ф.Акобиров ва бошқ.; З.М.Маъруфов таҳрири остида. – М.: «Рус тили» нашриёти, 1981.

2000 йил 26 май. Ўзбекистон, Тошкент шаҳри.

2021 йил 18 феврал. АҚШ, Вашингтон шаҳри

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ҚАРЗ БАЛОСИДАН ОГОҲ БЎЛГИН, ХАЛҚИМ! (ДАВОМИ 1)

5. ҚАРЗЛАР ВА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ

Ватанимиз қишлоқ хўжалигидаги аҳволни битта параграфда батафсил баён этиш мушкулдир. Мен 2001 йилда алоҳида китобча ёзишни режалаштириб, бу муаммони аввалига китобчага киритмаган эдим. Лекин халқимизнинг 65 фоизи қишлоқларда яшаётганлиги ва уларнинг кундалик турмуш даражаси юртимиз қишлоқ хўжалигидаги аҳвол билан чамбарчас боғлиқ эканлигини назарда тутиб, шунингдек олинаётган қарзларнинг бир қисми Ватанимиз қишлоқ хўжалигида олиб борилаётган нотўғри иқтисодий сиёсат оқибатида кундан-кунга, йилдан-йилга ошиб бораётганлигини ҳисобга олиб, муаммони қисқароқ ҳажмда ушбу китобчада ҳам кўриб чиқишни лозим топдим. Ҳозир айтиб ўтилган сабабларга кўра бу параграф ҳажми ва мазмуни жиҳатидан бошқаларига нисбатан бир оз фарқланади.

Ўзбекистон раҳбариятининг мамлакатимиз қишлоқ хўжалигида олиб борган салбий сиёсати туфайли 1991-1998 йилларда чет эл давлатларидан миллионлаб тонна буғдой ва бошқа турли-туман истъемол товарлари сотиб олинди [13, 6-ж., 414-б.]. Узоқ хориждан харид қилинган буғдойни юртимизга олиб келгунга қадар транспорт харажатларига каттагина маблағ сарфланди, аниқроғи буғдойнинг халқаро бозордаги нархига нисбатан икки баробар қимматга тушди [18]. Ҳар бир тонна буғдой жаҳон бозорида 100 АҚШ доллари атрофида туришини ҳисобга олсак [19], ҳар бир миллион тонна буғдойни Ўзбекистонга олиб келгунга қадар 200 миллион доллар валюта сарфланганини кўрамиз.

Ватанимиз Мустақилликка эришганидан буён давлатимиз раҳбарияти ривожланган давлатлардан минглаб қимматбаҳо трактор ва комбайн сотиб олди, аниқроғи лизинг шартномаси асосида олиб келди [13, 6-ж., 414-б.].

Лизинг (инглизча lease - ижара; кирага, ижарага бериш) - машина ва ускуналар, транспорт воситалари, ишлаб чиқариш бинолари ва бошқаларни узоқ муддатга ижарага беришдир. Бу узоқ муддат давомида фойдаланиш мумкин бўлган товарларни экспорт қилишни кредитлашнинг бир шаклидир. [10, 111-б.]

Лизингли шартнома (контракт) - ишлаб чиқарувчи, ижарага берувчи (мулкдор) ва ижарага олувчи (фойдаланувчи мижоз) ўртасидаги шартнома бўлиб, унда кўчма мулкни (машиналар, ускуналар, транс-порт воситалари, қурилиш техникаси, электрон ҳисоблаш машиналари ва бошқаларни) ва кўчмас мулкни (ишлаб чиқариш билан боғлиқ бинолар, хоналар ва иншоотларни) вақтинчалик фойдаланишга бериш шартлари ёзилган бўлади. Лизингли шартнома (муомала) иштирокчиси бўлиб уч томон: корхона - ускунани ишлаб чиқарувчи, лизинг компанияси (ижарага берувчи) ва моддий бойликни олувчи вҳамда ишлатувчи корхона ёки ташкилот (ижарага олувчи) қатнашади. Ижара муддати давомида, одатда, лизинг шартномасини бекор қилиш мумкин эмас. [10, 112-б.]

1999 йилда фақат буғдойни ўриб-йиғиб олишда Ўзбекистон далаларида 6551 та комбайн, шу жумладан узоқ хориждан келтирилган 1184 та «Кейс» ва «Клаас» агрегатлари ишлатилди [14].

Комбайнларнинг нархини ҳам аниқлашга ҳаракат қилиб кўрайлик. Шу мақсадда мен хориж тракторлари ва комбайнларини сотиб олиш ҳамда ишлатиш билан бевосита шуғулланадиган «Ўзқишлоқтаъминоттузатиш» давлат қўмитасига ҳамда қишлоқ ва сув х´жалиги вазирлигининг бўлимига мурожаат қилдим. Лекин вазирликдаги ва қўмитадаги мансабдор шахслар бу ҳақдаги маълумотларни беришмади. Шу сабабли уларнинг нархини бошқа манбалар асосида аниқлашга ҳаракат қилиб кўрайлик.
Италиянинг «Fata Group» компанияси билан имзоланган шартномада қуйидаги маълумотлар бор. «Шартнома доирасида 9 комплект техника - 8 та буғдой ўриш ва битта ем-хашак ўриш комплекти етказиб бериш белгиланди (битта комплект техникага 9 хил техника киради), унинг баҳоси эса 886 минг АҚШ долларини ташкил этади.» [20]. Демак, бу ҳолда битта комбайн 98,5 минг доллар туради.

«1999 йил майида Япониянинг техник ёрдами сифатида «Hew Holland» компаниясининг умумий нархи 2,5 миллион АҚШ долларига тенг бўлган 21 та комбайни Ўзбекистонга келтирилди [21]. Демак, бу ҳолда ҳар бир комбайннинг нархи 118,1 минг долларга тенг бўлмоқда.

АҚШдаги «Кейс» фирмаси каби Жон-Дир фирмаси ҳам тўрт қаторли горизонтал-шпинделли пахта териш машиналарини (комбайнларини) 1980 йилдан бери ишлаб чиқармоқда. Унинг 9940 моделининг 1980 йилдаги баҳоси 105300 доллар эди [22].

2000 йил 24 май куни «Ўзқишлоқтаъминоттузатиш» давлат қўмитасида бўлганимда, ўша ерда ишловчи ходимлардан бири ўзаро сўҳбатда «Магнум» тракторлари, «Кейс» ва «Клаас» комбайнларининг баҳоси 85 минг доллардан 123 минг долларгача эканлигини айтди.

Шундай қилиб, битта хориж трактори ёки комбайнининг ўртача нархи 90-100 минг доллар атрофидадир. Агар 1 АҚШ долларининг «қора бозор»даги нархи 700 сўмдан зиёд эканлигини ҳисобга олсак, ўзбек деҳқонига уларнинг ҳар бири ўртача 63-70 миллион сўмга тушаётганлиги аниқ бўлади. Бундан юртимиз деҳқонлари пешона тери билан топаётган фойдасининг асосий қисми хорижга кетаётганлиги кўриниб турибди.

Энди Ватанимиз қишлоқ хўжалигининг аҳволига ҳам эътибор берайлик. Мустақиллигимизнинг ўтган деярли 9 йили давомида вилоятлар ҳокимлари бир неча мартадан алмаштирилди. Вилоят ҳокимини алмаштириш пайтида Президентимиз И.А.Каримов сўзлаган маърузаларини кўздан кечирсангиз, Ўзбекистоннинг қишлоқ хўжалигидаги ҳақиқий вазиятни анча-бунча тушуниб оласиз. Мисол тариқасида Президентимиз 2000 йил 15 январь куни 2-чақириқ Халқ депутатлари Фарғона вилоятининг 1-сессиясида сўзлаган нутқидан кичкина иқтибос келтирай.

«Сўнгги тўрт йил ичида энг асосий тармоқ пахтачиликда шартнома режаларини бажармаслик вилоятда одат тусига кирди. 1996 йили бу кўрсаткич 80,3 фоизни, 1997 йили 98 фоизни, 1998 йили 77,5 фоизни, 1999 йили 85,7 фоизни ташкил этди. Вилоят бўйича ўртача ҳосилдорлик беш йил давомида 4 центнерга пасайди.» [23]

«Вилоятда сўнгги йилларда дон етиштириш ҳам сезиларли даражада камайиб кетган. Дон етиштириш режаси 1996 йили 89, 1997 йили 91,7, 1998 йили 83,2, 1999 йили эса 75,8 фоиз бажарилди, холос.» [23]

Хўш, юртимиз қишлоқ хўжалигидаги бундай аянчли аҳволга бош сабаб нимада? Бир сўз билан айтганда, бунинг бош сабаби - қишлоқ хўжалигига коммунистларча раҳбарликнинг давом этаётганлигидадир.

В.И.Ленин раҳбарлигидаги коммунистлар колхоз-совхозларни тузиб, 100 минглаб тракторларни далаларда ишлатиб қўйсак, экинлар ҳосилдорлиги ўз-ўзидан ошиб кетади, деб хомхаёл қилганликлари яқин ўтмишимиздан маълум [24, 38-ж., 24-б.]. Ўша машъум ўтмишимиздан бир-иккита фактларни эслатиб ўтай.

«Охирги 10-15 йилда СССР қишлоқ хўжалигининг техника билан таъминланганлиги сезиларли ошди. Улкан техника парки: 2,7 миллиондан зиёд трактор, 820 мингдан зиёд комбайн, юз минглаб бошқа машиналар тўпланган» [25, 100-б]

«Ҳозир (1985 йилда Совет Иттифоқида, А.Ш.) эҳтиёт қисмларни тайёрлаш учун 40 фоиздан ортиқ пўлат қўймалар, 27 фоизга яқин қора металлар ва чуян қўймалар сарф бўлмоқда, уларни ишлаб чиқариш ҳажмлари эса машиналарнинг ўзини ишлаб чиқаришдан ҳам ошиб кетди.» [25, 102-103 б.]

«Биз (Совет Иттифоқи) буғдой етиштириш бўйича АҚШдан 1,4 марта орқада қола туриб, трактор ишлаб чиқаришда 6,4 марта ва буғдой ўрувчи комбайнларда - 16 марта узиб кетганмиз.» [26, 48-б.]

Совет Иттифоқи Ер шаридаги энг катта ҳудудга қуруқликнинг 1,6 қисмига эга бўла туриб, АҚШга нисбатан шунчалик кўп миқдорда тракторлар ва комбайнларни ишлаб чиқарганлигига ва далаларда ишлатиб қўйганлигига қарамай, СССР 1963 йилдан бери ҳар йили АҚШ ва Канададан миллионлаб тонна буғдой сотиб олар эди.

Ватанимиз қишлоқ хўжалигида мавжуд мушкул аҳволнинг сабаблари нимада, ахир? Бунинг биринчи сабаби Совет Иттифоқидаги каби колхоз-совхоз тизими «ширкат хўжалиги» номи остида сақлаб қолинаётганлигидадир. Вазирлар Маҳкамасининг қарорига мувофиқ 2000 йилгача 1802 та жамоа хўжалиги (колхоз) ширкат хўжаликларига айлантирилиши кўзда тутилган [27].

Бунинг иккинчи сабаби СССР даврида ҳам, юртимизда ҳозир ҳам деҳқон ўзи етиштирган пахта ва буғдойни эркин сотиш ҳуқуқидан маҳрум қилинганлигидадир. Деҳқон ҳақиқий моддий манфаатдорликка эга бўлмас экан, далаларда минглаб, ҳатто миллионлаб энг қимматбаҳо тракторлар ва комбайнларни ишлатиб қўйганимизда ҳам юқори ҳосилдорликка, айниқса ҳар қандай ривожланиш асоси бўлмиш камроқ харажат қилиб, каттароқ ҳосил етиштиришга эришиш мумкин эмас.

Хўп, қийин аҳволдан чиқиш учун энди нима қилмоқ керак? Биринчидан, ер деҳқонники бўлмоғи керак (майли, маълум йиллар давомида ерни сотиш ҳуқуқи берилмасин). Иккинчидан, деҳқон ўз манглай тери билан етиштирган барча зироатчилик турларини, жумладан пахта ва буғдойни биржаларда ва бошқа жойларда ихтиёрий сота олиш ҳуқуқига эга бўлиши даркор.

Қишлоқ хўжалигига доир юқорида ёзилган фикрлар деярли ҳар бир демократга маълум бўлган оддий фикрлардир. Агар бунга ишонч ҳосил қилмоқчи бўлсангиз, Ўзбекистон билан боғлиқ мухолиф фикрлар айтиш учун ҳозирча ягона оммавий ахборот воситаси бўлиб қолаётган «Озодлик», «Би-би-си» ва «Америка овози» радиоси ўзбек шуъбасининг эшиттиришларини тинглашингиз мумкин. Ушбу радиолар ҳар куни қуйидаги қисқа тўлқинларда ва соатларда ўз эшиттиришларини ўзбек тилида олиб боришмоқда.

«О З О Д Л И К» радиоси:
1. Эрталаб соат 7-00 дан 9-00 гача 19, 25, 31, 41 ва 49 метр радиотўлқинларда;
2. Кечқурун соат 18-00 дан 19-00 гача 16, 19 ва 25 метр радиотўлқинларда;
3. Кечқурун соат 22-00 дан 23-00 гача 19, 25, 31, 41 ва 49 метр радиотўлқинларда.

«БИ-БИ-С И» радиоси эрталаб соат 7-00 дан 7-30 гача ва кечқурун соат 22-00 дан 22-30 гача 25, 31, 41 ва 49 метр радиотўлқинларда.

(Эслатма. Оврўпа давлатларида ёзги вақтга ўтилиши, яъни соат милларининг бир соатга кўчирилиши муносабати билан «Озодлик» ва «Би-би-си» радиоси апрель-сентябрь ойларида ҳар бир рўйхатнинг охирги бир-иккита радиотўлқинларида эшиттиришлар олиб бормайди.)

«А М Е Р И К А О В О З И» радиоси фақат кечқурун соат 20-00 дан 20-45 гача 19 ва 25 метр радиотўлқинларда.

Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг раиси И.А.Каримовнинг 1999 йил 24 августда имзолаган қарорига асосан, 1999 йилда Ўзбекистонда пахта етиштириш режаси 4 миллион тонна, давлатнинг харид режаси эса олинадиган пахта толаси ҳажмининг 30 фоизи миқдорида белгиланган эди [28]. Шу қарордан келиб чиқиб, деҳқон режадаги пахтанинг 30 фоизини давлат белгилаган нархларда давлатга сотсин. Режадаги 70 фоиз ва режадан ортиқ етиштирган пахтани деҳқон эркин нархларда биржаларда ва бошқа жойларда сотиш ҳуқуқига эга бўлмоғи мақсадга мувофиқдир.

Ер ва деҳқон эркинлиги масаласида узоқ хориж тажрибасидан мисол келтириб ўтирмай, бизга шундоққина қўшни бўлган жумҳуриятларга эътибор берайлик. 90 фоиздан зиёд ҳудуди тоғлардан иборат бўлган Қирғизистон Республикаси раҳбарияти мустақилликка эришгач, Марказий Осиёда биринчилардан бўлиб колхоз-совхозларни тугатди. Уларнинг ерларини 700 мингдан ортиқроқ фуқарога бўлиб бериб, ҳар бирига ердан 99 йил давомида фойдаланиш ҳуқуқини кафолатловчи гувоҳномани топширди [29]. Қирғизистон Республикасининг Президенти Асқар Ақаевнинг таклифи билан 1998 йил 17 октябрида Қирғизистон халқи ўртасида ялпи овоз бериш (референдум) ўтказилиб, деҳқонларнинг ерга эгалик қилиш ҳуқуқи янада кенгайтирилди, ерлар деҳқонларга тўлиқсинча хусусийлаштириб бериладиган бўлди. Қирғиз деҳқони ўз ерига хоҳлаган экинини экади, йиғади ва исталган жойга олиб бориб сотиш ҳуқуқига эгадир, давлатга эса тегишли солиқларнигина тўлайди.

Қозоғистон Республикасида ҳам мустақилликнинг дастлабки йилларидаёқ колхоз-совхоз ерлари ҳақиқий эгалари бўлмиш деҳқонларга бўлиб берилган эди. Пахта ва буғдойдан мўл ҳосил етиштириш орқали ҳам ўз оиласига, ҳам Қозоғистон давлатига валюта ишлаётган деҳқонлар кузда йиғим-терим пайтида унга ўзлари нарх белгилашади. Терилган ҳар бир килограмм пахта учун қозоқ деҳқон-фермери Ўзбекистондагига нисбатан 5-6 марта юқорироқ ҳақ тўлаганлиги боис, ҳар йили кузда Ўзбекистоннинг Қозоғистон билан чегарадош бўлган Сирдарё вилоятидаги баъзи деҳқонларимиз Қозоғистонга бориб пахта термоқдалар ва шу йўл билан ўз оилаларини боқмоқдалар.

Ерларнинг деҳқонларга бўлиб берилганлигининг яна бир фойдали томони шундаки, Қозоғистон Республикаси Президенти Нурсултон Назарбоев ва Қирғизистон Республикаси Президенти Асқар Ақаев қишлоқ хўжалик экинларини экиш, йиғиштириш, тракторлар ва комбайнларни хориждан сотиб олиш, ҳар бир вилоят ҳокимидан пахта ва буғдой йиғими бўйича давлат режасини бажарилишини талаб қилиш каби ишларга деярли вақт сарф этмайди. Яъни улар ўзларининг ва давлат бошқарув аппаратининг куч-ғайратини кўпроқ ўз халқи, ўз мамлакати учун муҳимроқ бўлган давлат ишларига сарф этишади. Қозоғистонда ҳам, Қирғизистонда ҳам уруш-жанжал йўқлигининг сабабларидан бири балким шундадир.

Ватанимиз қишлоқ хўжалигидаги аҳволни кўз олдимга келтирганимда, кўплаб деҳқонлар билан бўлиб ўтган суҳбатларни эслаганимда негадир буюк шоиримиз Алишер Навоийнинг роппа-роса 500 йил олдин ёзган «Вақфия» асаридаги битта машҳур тўртлиги қайта-қайта ёдимга келайверади-келайверади [30, 253-б.].

То ҳирсу ҳавас хирмани барбод ўлмас,
То нафсу ҳаво қасри барафтод ўлмас,
То зулму ситам жониға бедод ўлмас,
Эл шод ўлмас, мамлакат обод ўлмас.

Ушбу тўртлик мазмунини филология фанлари доктори Иброҳим Ҳаққулов ўз китобида қуйидагича изоҳлаган. «Бу рубоийда хорислик ва очкўзлик «хирмани»га барҳам берилмаслиги қораланади; нафс ва кибр «қаср»ларини қулатмаслик фош этилади; амал одамларининг зулм ва ситамкорликни енгиш каби қийинчиликларни таслим этишлари бош вазифа қилиб қўйилади. Ва охирида булардан қутулмаса ҳеч вақти эл шод, мамлакат обод бўлмаслиги таъкидланади.» [31, 104-б.]

6. ЖАҲОН МАМЛАКАТЛАРИНИНГ ИҚТИСОДИЙ АҲВОЛИ

Мен 1-параграфда таъкидлаган, Ўзбекистон иқтисодиётига киритилган 10 миллиард доллардан зиёд сармоя жаҳондаги 25 дан ортиқ давлатлардан ва халқаро банклардан олинган [32]. Шу сабабли жаҳон мамлакатларининг иқтисодий аҳволи билан ҳам қисқача танишайлик.

Бугунги кунга келиб жаҳон мамлакатлари иқтисодий аҳволига нисбатан учта катта гуруҳга ажралган. 1948 йилда «Маршалл режаси» амалга оширилган мамлакатлар АҚШ ташаббуси билан Оврўпа иқтисодий ҳамкорлик ташкилотини тузишган эди. 1960 йил 14 декабрда Парижда 21 давлат раҳбарлари имзолаган ва 1961 йил 1 октябрдан кучга кирган битим асосида Оврўпа иқтисодий ҳамкорлик ташкилоти ўрнида Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти қарор топди. Бугунги кунда ушбу ташкилотга аъзо 24 мамлакат Австралия, Австрия, Америка Қўшма Штатлари, Бельгия, Буюк Британия, Дания, Ирландия, Исландия, Испания, Италия, Канада, Люксембург, Нидерландия, Норвегия, Олмония, Португалия, Туркия, Фарангистон, Финляндия, Швейцария, Швеция, Юнонистон, Янги Зелландия ва Япония биринчи дунё мамлакатлари ёки саноати ривожланган мамлакатлар, деб айтилади [10, 158-б.]. Уларда жаҳон аҳолисининг 15,6 фоизи яшайди [33, 336-б.].

Учинчи дунё мамлакатларига ривожланаётган мамлакатлар киради. Улар сафида жаҳондаги мамлакатларнинг тўртдан беш қисми [33, 530-б.], яъни 150 дан зиёд мамлакат бор. Уларда Ер аҳолисининг 80 фоизи яшайди [33, 530-б.]. Учинчи дунё мамлакатларига Осиё қитъасидаги Япония, Жанубий Қурия ва Исроилдан бошқа барча мамлакатлар, шу жумладан Ўзбекистон ҳам, Африка қитъасидаги Жанубий Африка Республикасидан бошқа барча 55 мамлакат ва Лотин Америкасидаги ҳамма мамлакатлар киради.

Биринчи ва учинчи дунё мамлакатларига кирмаган барча мамлакатлар иккинчи дунё мамлакатлари ҳисобланади ва улар иқтисодиёти ўтиш босқичида бўлган мамлакатлар, деб аталади. Барча кредитор давлатларга тасниф бериб ўтирмай, жаҳонда энг йирик судхўр давлат Япония ҳақидагина маълумотни келтирайл. Жаҳондаги турли давлатлар Японияга жами 133 триллион иена ёки 1 триллион доллар қарзга ботган. Ўтган 1999 йилнинг ўзида ушбу қарзлар 7 фоизга, яъни 70 миллиард долларга ортган. [34]

1999 йилда Ўзбекистоннинг ялпи ички маҳсулоти (ЯИМ) 2,04 триллион сўм бўлганлигини [35] ва юртимиз «қора бозори»да 1 АҚШ доллари 700 сўмдан ортиқ эканлигини ҳисобга олсак, жумҳуриятимизнинг ЯИМ тахминан 2,93 миллиард долларга тенглигини кўрамиз. Демак, Япония 1999 йилда фақат берган қарзларининг фоизлари ҳисобига олган 70 миллиард доллар фойдаси 24 миллион киши яшайдиган Ўзбекистоннинг 24 йил давомида, бошқача айтганда ¤Ўбекистондек 24 та мамлакат аҳолиси бир йил давомида ишлаб чиқарган барча маҳсулотига тенг экан.

Хўш, вазият шундай экан, Ўзбекистон давлати қандай йўл тутмоғи лозим? Буни соддароқ қилиб тушунтиришга ҳаракат қилиб кўрай. Тасаввур этинг, сиз 1991 йил 1 сентябрь куни янги, мустақил оила қуриб, тахминан 200 тача оила истиқомат қиладиган маҳаллада яшай бошладингиз. (Бугунги кунда жаҳонда 200 га яқин мамлакат бор, улардан 186 таси Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзодир.) Маҳалладаги энг бой 24 оила гап-гаштак ўтказишиб, гаштак жўрачиликни йўлга қўйишган. Маҳаллада 150 дан зиёдроқ камбағал оилалар бўлиб, ўша 24 бой оила судхўрлик йўли билан уларни қарзга ботириб ташлаган. Қолган оилалар эса ўртача бойликка эга бўлиб, ўзига тўқ оилалардир.

Агар сиз оила бошлиғи сифатида тез бойиш, яхши яшаш ва еб-ичиш ниятида ўша 24 бой оилалардан 10-30 йилдан сўнг фоизлари билан қайтариб бериш шартига асосан катта миқдорда қарзлар олсангиз ва данғиллама уй қурсангиз, янги автомашина харид қилсангиз, чет элларда ишлаб чиқарилган рангли телевизор, совутгич, видео ва бошқа қимматбаҳо аппаратларни сотиб олсангиз, сиз ва оила аъзоларингиз 10-30 йил давомида нисбатан яхши ва кайф-сафода яшашларингиз мумкин. Шунингдек бой оила бошлиқлари ичида энг нуфузлисидан сиз ўзингизга ва оила аъзоларингизга унчалик зарур бўлмаган товарларни нисбатан қиммат нархларда ва катта ҳажмда сотиб олсангиз, ўша бой ва нуфузли киши баъзи бир маъракаларда сиз билан бирга ўтириши, ҳатто сиз билан бирга фотосуратларга тушиши ҳам мумкин. Лекин «беш кунлик дунё» деганларидек, 10-30 йил ўтиб асосий қарзларни ва унга қўшимча равишда фоизлари билан тўлаш пайти келганда қарзларни вақтида тўлай олмай қолишингиз мумкин. Натижада ўзингиз ҳам, фарзандларингиз ҳам ва ҳатто невараларингиз ҳам уза олмайдиган даражада қарзга ботиб қолишингиз мумкин. Ўз фарзандларига ва невараларига катта қарзлар қолдирган оила бошлиғи ҳақида нималар дейиш мумкин?!

Хўш, «Сих ҳам, кабоб ҳам куймайдиган» қилиб, қандай иш тутмоқ афзал? Жуда пухта ўйлаб, ҳисоб-китоб қилибгина, энг зарур нарсаларгагина, баъзан маъракаларга қарз-ҳавола қилиш мумкин. Масалан, оилангизга сигир сотиб олишингиз мумкин. Бунинг учун пулнинг бир қисмини ўзингиз тўплашингиз, бир қисмини иложи борича камроқ фоизларда қарз олишингиз ўринлидир. Камроқ фоизларда қарз ва ёрдам олиш учун эса ўша маҳалладаги оилалар билан яхши қўшничилик муносабатларини ўрнатишингиз муҳимдир. Лекин қарз олишдан олдин сигирнинг сутини, қатиғини, қаймоғини сотишдан ва бошқа йўллардан келадиган фойдаларни пухта ҳисоб-китоб қилишингиз, оила аъзоларингиз, айниқса турмуш ўртоғингиз билан маслаҳатлашишингиз ва маълум бир муддатда қарздан қутулишни режалаштиришингиз зарур. Фақат шу ҳолдагина сиз ва оила аъзоларингиз ўзининг иқтисодий ва ижтимоий мустақиллигини, маҳалладошлар олдидаги обрў-эътиборини сақлаб қола олади.

Шарқнинг буюк шоирларидан бири Саъдий Шерозий (1184-1292) айтганидек [36, 31-б.]:

Ўз манглай теридан нон топган киши
Ҳотам миннатидан озод ёз-қиши.

7. ЖАҲОН ТАРИХИГА БИР НАЗАР

Турли давлатлар ўртасида қарзлар муаммосининг келиб чиқиш сабабларини тушуниш учун жаҳон тарихига бир назар солайлик.

Инсоният тарихида шу кунгача 15 мингга яқин урушлар бўлиб ўтган. Ушбу урушлардан асосий мақсад босиб олинган юрт бойликларини ғолиб келган мамлакат ҳудудига ҳар хил йўллар билан олиб кетиш эди. Шу ерда инсоният тарихида энг даҳшатли ҳисобланмиш 1- ва 2-Жаҳон урушларининг келиб чиқиш сабаблари ва оқибатлари ҳақида қисқача эслатиб ўтай.

«19-асрнинг охирига келганда дунёни бўлиб олиш асосан тугалланган бўлиб, Англия ва Франция жуда катта территорияларни мустамлака қилиб олган эди. Жаҳон бозорида АҚШ, Германия ва Япония тобора кўпроқ таъсир кўрсата бошлаган бўлсада, уларга иккинчи даражали мустамлакалар теккан эди. Германия дунёни қайтадан тақсимлаш учун урушга ҳозирланиб, 1879 йилдаёқ Австрия-Венгрия билан ҳарбий-сиёсий иттифоқ тузганди. Бу иттифоққа (1881 йилда Франция Тунисни босиб олгандан кейин) Италия ҳам қўшилди (1882), шу тарзда Германия бошчилигида Учлик иттифоқи ташкил топди. Иттифоқ Англия, Франция ва Россияга қарши қаратилган эди. Бу иттифоққа қарши 1893 йили Франция-Россия ҳарбий битими имзоланди. 1904 йилги Англия-Франция, 1907 йилги Англия-Россия битимлари асосида Антанта (фарангча entente - битим, келишув) (Англия, Франция, Россия) блоки вужудга келди. 1905-1906 йиллардаги кризис ҳамда Босния (1908-1909), Марокаш (1911) кризислари ва бошқалари икки блок ўртасидаги низоларни янада кескинлаштирди, айниқса 1911-12 йиллардаги Италия-Туркия уруши, 1912-13 йиллардаги Болқон урушлари халқаро миқёсда сиёсий кучларнинг шу икки ҳарбий блок атрофида тезроқ уюшишларига олиб келди.» [9, 2-ж., 245-б.]

«Ҳар иккала империалистик блок, хусусан Германия, Австрия, Венгрия блоки дунёни қайта бўлиш, жаҳон бозоридаги позицияларини қайта тақсимлаш иштиёқида уруш очишга баҳона изларди. 1914 йил 28 июнда Австрия-Венгрия империясининг шаҳзодаси Франц-Фердинанд Сараевода ҳарбий машқларни кўрикдан ўтказаётганда серб миллатчи офицерлар ташкилотининг вакиллари томонидан ўлдирилди. Бу воқеа урушга бевосита баҳона бўлди. Австрия-Венгрия ҳукумати дастлаб Германия тавсияси билан Сербияга бажариш мумкин бўлмаган талаблар қўйиб, ультиматум берди ва 1914 йил 28 июлда уруш бошлади. Россия гарчи урушга тайёр бўлмаса ҳам (1908 йил урушга тайёргарлик кўриш учун 10 йиллик программаси қабул этилган эди), инглиз-француз империалистлари таъсири остида 16 (29) июлда қисман, 17 (30) июлда эса умумий сафарбарлик эълон қилди. Германия 1 августда Россияга, 3 августда Францияга уруш эълон қилди. Англия 4 августда Германияга уруш эълон қилди. Япония 23 августда Германияга қарши уруш бошлади. 29 октябрда Германия-Австрия-Венгрия блокига Туркия ҳам кирди. 1915 йил 23 майда Учлик иттифоққидан чиқиб, Антантага қўшилди. 14 октябрда Болгария Сербияга уруш бошлади, 1916 йил 27 августда Руминия ҳам Антанта томонида урушга кирди. Уруш бошида ўзини бетараф деб эълон қилган Америка Қўшма Штатлари ҳам 1917 йил 6 апрелда урушга қўшилди (у Германиянинг денгизларда шафқатсиз сув ости уруши олиб бораётганига норозилик билдириб, унга уруш эълон қилди). Биринчи жаҳон уруши охирида жаҳондаги кўпгина давлатлар Германияга қарши уруш эълон қилдилар.» [9, 2-ж., 246-б.]

«1918 йил 18 ноябрда Германия Компьен яраш битимига имзо чекди. Бу битимга кўра, уруш ҳаракатлари тўхтатилди. Германия босиб олган ҳарбий территориялардан ўз қўшинларини дарҳол олиб чиқиб кетиш, ҳарбий техникаси ва қурол-яроғларининг катта қисмини, бутун ҳарбий флотини, паровоз, вагон, автомобил каби транспорт воситаларининг катта қисмини ғолибларга топшириш мажбуриятини олди. Бунга қадар 1918 йил 29 сентябрда Болгария Солоники ярим оролида Антанта давлатларига таслим бўлиб битимга қўл қўйди. 30 октябрда Туркия Антанта билан яраш битимини имзолади. 3 ноябрда Австрия-Венгрия империяси Вилла-Жусти яраш битимига имзо қўйди. Шундай қилиб, 4 йил-у 3 ой ва 10 кун давом қилган Биринчи жаµон уруши Германия ва унинг иттифоқчилари мағлубияти билан тугади.» [9, 2-ж., 248-б.]

Демак, 1-жаҳон уруши 1914 йил 28 июлда бошланиб, 1918 йил 18 ноябрда тугади. «1-Жаҳон уруши бошида аҳолиси (мустамлакалари билан) 732 миллион киши бўлган 8 давлат урушган бўлса, охирларида 1,5 миллиарддан ортиқ аҳолиси бўлган 33 мамлакат урушга тортилди; бу - ер юзи аҳолисининг тўртдан уч қисмини ташкил қилар эди. Европа, Осиё ва Африка территориясининг жами 4 миллион квадрат километрдан ортиқ майдонида уруш олиб борилди. Қурбонлар ва етказилган моддий зиён жиҳатдан бу уруш унга қадар 125 йил ичида бўлган барча урушлар келтирган зиёндан ошиб тушди. Урушга сафарбар қилинган 774 миллион кишидан 10 миллионга яқини ўлдирилди, 20 миллиондан ортиқ киши ярадор қилинди. 10 миллионга яқин киши турли эпидемиялар ва очарчиликдан қирилиб кетди. Уруш давомида давлатлар бевосита урушнинг ўзига 208 миллиард доллар харажат қилдилар.» [9, 2-ж., 248-б.]

«Биринчи жаҳон уруши империалистик давлатларнинг кутган натижаларини бермади, улар ўртасидаги зиддиятларни янада чуқурлаштирди, холос. Антанта 1919 йил 28 июнда Германия билан Версаль сулҳ шартномаси, 1919 йил 10 сентябрда Австрия билан Сен-Жермен сулҳ шартномаси, 1919 йил ноябрда Болгария билан Нёйи сулҳ шартномаси, 1920 йил 4 июнда Венгрия билан Трианоа сулҳ шартномаси ва 10 августда Туркия билан Севр сулҳ шартномасини имзолади. Бу шартномалар оқибатида Германия мустамлакаларидан ажраб қолди, вақтинча капиталистик рақобат доирасидан чиқди. Собиқ Австрия-Венгрия территориясида Чехословакия, Венгрия, Австрия давлатлари вужудга келди. Сербия билан Черногория бирлашди, Австрия-Венгриянинг собиқ жанубий вилоятлари Хорватия, Словения, Далмация, Босния ва Герцеговина билан қўшилиб, Югославия қироллиги пайдо бўлди. АҚШ, Англия, Франция Германияни мустамлака ва ҳарбий-денгиз флотидан маҳрум қилиб, Совет Россиясига қарши фойдаланиш учун қуруқликдаги қўшинларини сақлаб қолдилар. Англия Африканинг шарқидаги ва жануби-ғарбидаги Германия мустамлакаларини эгаллади. Франция эса Эльзас-Лотарингияни қайтадан олиб, Камеруннинг катта қисмини, Тогонинг ярмини ўз таъсири остига олди. Версал сулҳ шартномаси ва Версал-Вашингтон системасига кирган шартномалар империалистлар ўртасидаги мавжуд қарама-қаршиликларни янада кучайтирди.» [9, 2-ж., 249-б.]

Чор Россияси ўрнида пайдо бўлган, большевиклар раҳбарлигидаги қизил империя ўзининг дастлабки кунлариданоқ коммунизм байроғи остида мамлакатларни бирлаштириш ғояси ёрдамида жаҳонни қайтадан бўлиш истагида эди. 1922 йил 30 декабрида СССР Советларининг 1-қурултойида Совет Социалистик Республикалар Иттифоқини (СССР - «Союз Советских Социалистических Республик», А.Ш.) тузиш ҳақида қабул қилинган декларацияда очиқдан-очиқ: «СССР - бу Жаҳон Совет Социалистик Республикасини тузишдаги дастлабки қатъий қадамдир», деб ёзилганди [37, 22-б.]. Яъни жаҳондаги барча давлатлар СССР таркибига киргунига қадар республикалар сонини ошириб бориш режалаштирилган эди.

«Доҳий» И.В.Сталин раҳнамолигидаги Совет Иттифоқи раҳбарияти шу мақсадда Германиянинг 2-Жаҳон урушига тайёрланишига катта ёрдам берди. 1920-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб 1940-йилларнинг бошига қадар СССР Германия билан яқин муносабатларда бўлди, уларнинг кўплаб бўлажак ҳарбий саркардалари - генераллари ва фелдмаршаллари Совет Иттифоқи ҳудудига келиб-кетиб туришди ва ҳарбий малака орттиришди.

«1930-йилларда гитлерчилар ҳукумати жаҳон урушига дипломатик, стратегик ва иқтисодий тайёргарликни кенг авж олдирди. 1933 йил октябрда Германия қуролсизланиш бўйича ўтказилаётган Женева конференциясини (1932-35) ташлаб чиқиб кетди ва ўзининг Миллатлар Иттифоққидан чиқишини баён қилди. 1935 йил 16 мартда Гитлер 1919 йилги Версал шартномасининг ҳарбий моддаларини бекор қилди ва мамлакатда умумий ҳарбий мажбурият жорий этди. 1936 йил мартда немис қўшинлари демилитаризация қилинган Рейн зонасини эгаллади. 1936 йил ноябрда Германия билан Япония ўртасида «Антикоминтерн аҳдномаси» имзоланди. 1937 йилда бу аҳдномага Италия ҳам қўшилди. Япониянинг Хитойга қарши (1931), Италиянинг Эфиопияга қарши (1935-36) агрессив урушлари, Испанияга Германия-Италия интервенцияси оқибатида фашист давлатлари Европа, Африка ва Осиёда ўз мавқеиларини кучайтирдилар.

Буюк Британия билан Франциянинг аралашмаслик сиёсатидан фойдаланган фашистлар Германияси 1938 йил мартда Австрияни босиб олди. Буюк Британия билан Франция Чехословакияга нисбатан хоинлик қилиб, Мюнхен битимини (1938) имзолади ва Судет областини Германия босиб олишига рози бўлди. Буни АҚШ қўллаб-қувватлади. Улар бу билан фашистлар Германияси учун Шарққа йўл очиб бердилар. 1939 йил мартда Германия Чехословакияни бутунлай оккупация қилиб, қўғирчоқ фашист «давлати» - Словакияни тузди, Литванинг Мемел областини босиб олди ва Руминияни асоратга соладиган «хўжалик» шартномасини мажбуран қабул қилдирди. Италия 1939 йил апрелда Албанияни оккупация қилди. 1939 йил апрел-майда Германия 1935 йилги Англия-Германия денгиз битимини, 1934 йилдаги Польша билан ҳужум қилмаслик тўғрисида тузилган битимини бекор қилиб, Италия билан «Пўлат аҳднома» битимини тузди. Битимга биноан Германия ғарб давлатлари билан уруш бошласа, Италия ҳукумати унга ёрдам бериш мажбуриятини олди. Буюк Британия ва Франция ҳукуматлари эса Германиянинг кучайиб кетишидан қўрқиб, унга таъсир кўрсатиш мақсадида СССР билан музокараларга киришди (1939 йил ёзи, Москва). Бироқ ғарб давлатлари агрессорга қарши биргаликда кураш олиб бориш тўғрисида СССР таклиф қилган битимни тузишга рози бўлмадилар.» [9, 2-ж., 567-б.]

Мана шундай халқаро вазиятда 1939 йил 23 август куни Москвада Кремлда СССР ва Германия ўртасида Молотов-Риббентроп пакти (аҳдномаси) имзоланди [37, 65-б.]. Бунинг натижасида 1939 йил 1 сентябрь куни Германия Польшага ҳужум қилди. 3 сентябрда Буюк Британия билан Франция Германияга уруш эълон қилдилар. Польша ватанпарварлари фашистларга қарши қонли жанглар олиб бораётган бир пайтда 1939 йил 17 сентябрда Совет Иттифоқи қўшинлари ўша пайтдаги Полша чегараларини кесиб ўтиб, ғарбий Белоруссия ва ғарбий Украинани босиб олди. Бир оз вақт ўтгач Совет қўшинлари Литва, Латвия ва Эстонияга ҳам киритилди ва ушбу мустақил давлатлар мажбуран СССР таркибига иттифоқчи республикалар сифатида қўшиб олинди.

Полшани қонли бўлиб олишни тантана қилиш мақсадида фашистлар генерали Г.Гудериан ва Совет Иттифоқи генерал-лейтенанти, 25-механизациялашган корпус қўмондони С.М.Кривошеиннинг битта минбарда турган вазиятда Брест шаҳрида совет-фашист қўшинларининг биргаликдаги шармандали намойиши (паради) бўлиб ўтди [37, 53-б.].

Шу шармандали воқеаларнинг давоми сифатида Совет қўшинларига асир тушган беш мингдан ортиқ полшалик офицерлар ва аскарлар кўп вақт ўтмай Россиянинг Катин ўрмонида отиб ташланди. Бундай разиллик Совет Иттифоқи раҳбарияти томонидан яқин-яқинларгача тан олинмай келинди. 1980-йиллар ўртасида Совет Иттифоқида бошланган демократик ўзгаришлар таъсирида 1989 йилда Катин ўрмонида нуфузли халқаро комиссия томонидан полшалик офицерлар қабрлари яна бир марта очилди. Жасадлар танасида қолган ўқлар СССРда ишлаб чиқарилганлиги аён бўлди, натижада тарихий ҳақиқат жаҳон олдида тан олинди.

Шундай қилиб, 1-Жаҳон урушига сабаб бўлган асосий омиллар 2-Жаҳон урушининг келиб чиқишига ҳам асос бўлди. 2-Жаҳон уруши 1939 йил 1 сентябрида фашистлар Германиясининг Полшага ҳужумидан бошланиб, 1945 йил 2 сентябрда Япония ҳукумати сўзсиз таслим бўлиш актини имзолаганга қадар олти йилни ўз ичига олди.

«2-Жаҳон урушида 61 давлат (ер шари аҳолисининг 80 фоизи) қатнашди. Ҳарбий ҳаракатлар 40 давлат территориясида олиб борилди. Қуролли кучларга 110 миллион киши сафарбар қилинди. 50-55 миллион киши нобуд бўлди, шундан фронтларда ўлганлар 27 миллион кишини ташкил қилди. Ҳарбий харажат ва ҳарбий зарар 4 триллион долларга етди.» [9, 4-ж., 575-б.]

Ҳозирги ҳисоб-китобларга қараганда 1941-45 йиллардаги Улуғ Ватан урушида Совет Иттифоқидан 26 миллион 470 минг киши қурбон бўлди [38]. Буюк давлатларнинг дунёни қайтадан бўлиб олиш учун олиб борган 2-Жаҳон урушига Ўзбекистоннинг 1 миллион 300 мингдан зиёд ўғил-қизлари сафарбар этилиб, улардан 400 мингга яқини жангларда ҳалок бўлишди [39].

(Аниқлаштирилган маълумотларга кўра, 1941 йил бошида Ўзбекистонда 6,5 миллион аҳоли яшаган бўлса Иккинчи дунё урушида улардан 1 миллион 433 минг 230 нафар киши иштирок этди. 604 минг 52 нафар ҳамюртимиз уруш майдонларидан ногирон бўлиб қайтди, 450 мингдан ортиқ ватандошимиз эса қонли жангларда ҳалок бўлди. [64] (А.Ш. 2021.17.02))

Дунёни қайтадан бўлиб олиш учун бўлган 2-Жаҳон урушининг даҳшатли оқибатларини кўрган ва мустамлака мамлакатлардаги миллий-озодлик ҳаракатининг авж ола бошлаганлигини тушунган жаҳоннинг ривожланган давлатлари бошқа мамлакатлар иқтисодиётини бошқаришнинг, улар бойликларини ташиб кетишнинг мустамлака тизимидан бошқачароқ йўлларини излай бошлашди ва антиқа усулни ўйлаб топишди.

8. СУДХЎРЛИК НАТИЖАСИДА ЖАҲОН МАМЛАКАТЛАРИДА ВУЖУДГА КЕЛГАН АҲВОЛ

Антиқа усул шундан иборат эдики, қадим замонда судхўрлик деб аталувчи, Ислом динида гуноҳи кабиралардан (улкан гуноҳлардан) бири деб таъкидланган ва қарз олувчидан маълум бир фоиз ундириш шарти билан қарз бериш усулини янги замон шароитида ривожланган ғарб давлатлари банклар орқали кенг миқёсда қўллай бошлади.

Саноати тараққий этган давлатлар ривожланишдан орқада қолган мамлакатда бир нечта заводлар қуриш, маълум миқёсда озиқ-овқат маҳсулотларини етказиб бериш, айниқса қиммат нархларда қурол-яроғ сотиш каби йўллар билан уни қарздор қилиб қўйишади. Қарздор мамлакат халқи эса худди бизнинг Ўзбекистонимизга ўхшаб дарёлари ва ягона Орол денгизидаги сувини қуритиш, ўзининг бебаҳо табиатини кимёвий моддалар билан катта ҳудудларни заҳарлаш ҳисобига миллионлаб тонна пахта етиштиради, сўнгра унинг чанги ва заҳарини ютиб, толасини ажратади ва янги қурилган заводларда ипга айлантириб, ўз қўллари билан ривожланган мамлакатларга кўп йиллар давомида мунтазам етказиб бериб туради.

Қарз масаласида жаҳон мамлакатларидаги аҳволга ҳам назар солайлик. Африка қитъасининг энг кўп аҳоли - 105 миллион киши яшаётган мамлакати бўлмиш Нигерия Федератив Республикаси [40, 370-б.] чет эл мамлакатларидан жами 30 миллиард доллар қарзга ботган [41].
(2020 йилда Нигерияда 210 миллион киши яшаган (https://ru.wikipedia.org/wiki/Нигерия#Внешняя_торговля ). У катта нефт ва бошқа қазилма бойликларга эга бўлганлиги сабабли ташқи қарзини камайтиришга эришди. Унинг ташқи қарзи 2013 йил 31 декабр куни 15 миллиард 730 миллион долларни ташкил қилди (https://ru.wikipedia.org/wiki/Список_стран_по_внешнему_долгу А.Ш., 2021.17.02)

Африка қитъасидаги барча давлатларнинг умумий ташқи қарзи 2000 йил 1 январга қадар 350 миллиард долларга етди [42]. Бундай катта қарз Африка давлатларининг заиф иқтисодини том маънода буғмоқда.

Лотин Америкасининг энг катта давлати бўлмиш ва 165 миллион киши яшаётган Бразилия Федератив Республикасининг [40, 78-б.] бошқа давлатлардан қарзи 1992 йилдаёқ 121 миллиард доллардан ошган эди [33, 677-б.].
(Бразилияда 2016 йил 1 июлда 206 миллион 81 минг киши яшаган (https://ru.wikipedia.org/wiki/Население_Бразилии ) Унинг ташқи қарзи 2019 йил 15 октябр куни 3 триллион 195 миллиард 533 миллион долларни ташкил қилди (https://ru.wikipedia.org/wiki/Список_стран_по_внешнему_долгу А.Ш., 2021.17.02))

Табиий бойликлари жуда кўп бўлган Бразилиядек ва Нигериядек давлатларнинг жаҳон сиёсатида етакчи ўрин эгаллай олмаганлигининг асосий сабабларидан бири - уларнинг саноати ривожланган давлатлардан жуда катта қарзга ботганлигидир. Бу факт шуни кўрсатадики, қарзга ботган давлат буюк давлат бўлаолмайди. «Ўзбекистон - келажаги буюк давлат», деган гапга ишонаётган баъзи бир юртдошларимизга эслатиб ўтаманки, давлатимизнинг ҳозирги раҳбарияти Ўзбекистонни шу тезликда қарз ботқоғига киритиб бораверса, мамлакатимиз ҳеч қачон буюк давлат бўлаолмайди.

Энди бир пайтнинг ўзида Оврўпа ҳамда Осиё қитъаларида жойлашган ва ҳудуди жиҳатидан жаҳондаги энг йирик мамлакат бўлмиш Россия Федерациясига эътибор берайлик. Россия Федерациясининг 2000 йил апрелга қадар жами ташқи қарзи 160 миллиард долларни ташкил этди. Энди Россия ҳар йили камида 11,5 миллиард доллардан қарз тўлаб боришга мажбурдир [43]. Россия Федерациясининг йиллик бюджети 20 миллиард доллар [44] эканлигини ҳисобга олсак, ушбу қарзлар Россиядек табиий заҳиралари жиҳатидан жуда бой мамлакат халқи учун ҳам нақадар катта қарз эканлигини тасаввур этамиз.

Ташқи қарз бўйича жаҳоннинг энг камбағал мамлакатлари учта кўрсаткич бўйича аниқланади. Мен шулардан биттаси бўйича Россияга баҳо бериб ўтай. Агар ташқи қарз мамлакатнинг ялпи ички маµсулотининг 50 фоизини ташкил этса [2], бу жиддий (критик) чегара ҳисобланади. Ушбу кўрсаткич Россия учун 1998 йилда 64 фоизни ташкил этди [2]. Натижада қарз соҳасида Россия Федерацияси 2000 йилда энг камбағал мамлакатлар даражасига бориб қолди.

(Россия Нигерия каби катта нефт ва бошқа қазилма бойликларга эга бўлганлиги, шунингдек нефт нархининг ошиши сабабли ташқи қарзини камайтиришга эришди. 2000 йилда 1 баррел нефт 30 доллар бўлган бўлса, нефт нархи 2008 йилда 100 долларга етди (https://ru.wikipedia.org/wiki/Цены_на_нефть ). Шунда Россия ўз қарзининг катта қисмини тўлади. Россиянинг ташқи қарзи 2020 йил 1 арел куни 450 миллиард 46 миллион долларни ташкил қилди (https://ru.wikipedia.org/wiki/Список_стран_по_внешнему_долгу А.Ш., 2021.17.02)

Собиқ Совет Иттифоқи ўрнида пайдо бўлган 12 та Мустақил ҳамдўстлик мамлакатларининг умумий ташқи қарзи 1996 йилга келиб 272 миллиард долларни ташкил этганини эслатиб ўтиш ўринлидир [33, 177-б.].

(12 та Мустақил ҳамдўстлик давлатларининг ташқи қарзига доир 2020 йилга доир маълумотлар:

1. Россия – 470,1 млрд. доллар (2021.01.01, https://www.cbr.ru/statistics/macro_itm/svs/ext-debt/ );

2. Қозоғистон – 152,7 млрд. доллар (2020.01.09, https://www.kt.kz/rus/economy/vneshniy_dolg_kazahstana_sostavlyaet_152_7_mlrd_iz_1377904359.html );

3. Украина – 85,05 млрд. доллар (2020.31.07, https://ru.wikipedia.org/wiki/Государственный_долг_Украины)

4. Ўзбекистон – 29,7 млрд. доллар (2020.31.09, https://cbu.uz/upload/iblock/997/uz_BOP_-IIP_-EXD_3Q2020.pdf )

5. Грузия – 19,7 млрд. доллар (2020.31.09, https://rossaprimavera.ru/news/097fd4e7 )

6. Белоуссия – 17,8 млрд. доллар (2020.01.08, http://minfin.gov.by/ru/public_debt/pressreleases/8e2eceb4386d4083.html )

7. Озарбайжон – 8,96 млрд. доллар (2020.01.07, https://apa.az/ru/finansy_azerbaydjana/Vneshnij-dolg-Azerbajdzhana-sostavil-224percent-VVP-419267 )

8. Арманистон – 7,968 млрд. доллар (2020.31.12, https://www.armbanks.am/2021/01/25/131759/?__cf_chl_jschl_tk__=4d71a36ece137963720ea1bfe629d8e7317167b2-1613613169-0-AU1LA3_hcw7fP32GeORCoqqszN4XglnhXecX7JMwbGnPeiV-W6-unLz51B31BVoOCW85E65CWajPGi7V4cag0RwOub1IDxp0ka06v973wWCYVF_jt3rToefCWg5fWO_tSEkjFPJOF8dokyTtRR_fJCphuUiB8nBQoRWE_tW2u-WQFHpk99WXHp5YuaHaTstRjZz1-X5q2cKx0ZRh5Wh0neKRI6wcTUTUTqJuyKajxK8vg2uHJemMsDO3tiNAOMLECvms79D3sW5jXS0weMAJfHdRSMqg9YPLBlhr_yX5eIBONdSD5SSLxcZMm0DpWaBAndWec5DvHHD05-D7LtLcYMsyhlqPncRu2g9fiA7UhcfdHPLTus2LCMqGf_STlzipum7YYv4zC-N8kpgeNEefYXI )

9. Молдова – 7,9 млрд. доллар (2020.01.10, https://ru.sputnik.md/economics/20210101/33116225/vneshniy-dolg-Moldovy-v-2020-godu-vyros-do-67-ot-vvp.html 01.01.2021)

10. Туркманистон - 5,676 млрд. доллар (2020.24.10, https://take-profit.org/statistics/government-debt-to-gdp/turkmenistan/ )

11. Қирғизистон – 4,649 млрд. доллар (2020.31.03, https://www.akchabar.kg/ru/news/gosudarstvennyj-dolg-kyrgyzstana-vyros-na-532-mlrd-somov/ 17.05.2020)

12. Тожикистон – 3,163 млрд. доллар (2020.01.10, http://avesta.tj/2020/12/03/vneshnij-dolg-tadzhikistana-335-na-kazhdogo/ 03.12.2020)

Демак, собиқ Совет Иттифоқи ўрнида пайдо бўлган 12 та Мустақил ҳамдўстлик мамлакатларининг умумий ташқи қарзи 2020 йил 31 декабрга келиб 713,366 миллиард доллардан ошди.

Мустақил давлатлар ҳамдўстлигига кирмаган учта Болтиқбўйи давлатлар ташқи қарзларига доир маълумотни ҳам келтирай.

Литва – 27,213 млрд. доллар (2020 йил декабр, https://take-profit.org/statistics/government-debt-to-gdp/lithuania/ )

Латвия – 19,577 млрд. доллар (2021.17.02, https://countrymeters.info/ru/Latvia/economy )

Эстония – 3,732 млрд. доллар (2021.17.02, https://countrymeters.info/ru/Estonia/economy ). А.Ш. 2021.17.02)

1997 йилга келиб учинчи дунё мамлакатларининг умумий қарзи 1,8 триллион долларга етди [33, 6-б.]. Ҳозир айтиб ўтилган асосий қарзни тўлаш масаласини бу ёқда қўя турайлик. Ахир бечора, шўрлик қарзга ботган мамлакатларнинг халқлари қарзнинг фақат устама шарти (ставкаси) бўлмиш ҳар бир фоизи учун йилига 18 миллиард долларлик ўзларининг энг ноёб ноз-неъматлари ва бойликларини жўнатиб туришга мажбурдир. Худди мана шу ва шунга ўхшаш сабаблар туфайли бугунги кунда ривожланган мамлакатлардаги халқлар бой-бадавлат ҳолда яшамоқда. Ер юзида яшаётган 6 миллиарддан зиёдроқ одамдан кам тараққий этган юртлардаги 840 миллиондан ортиқ киши оч-наҳор ҳолда қашшоқликда яшамоқда, очлик оқибатида ҳар йили 20 миллион одам ўлмоқда [33, 190-б.].

Шундай қилиб, қарз масаласи жаҳон сиёсатининг узвий бир қисмига айланиб кетганлигига гувоҳ бўлиб турибмиз.

9. ХАЛҚАРО БАНКЛАР ВА УЛАРНИНГ ҚАРЗ БЕРИШЛАРИГА ДОИР БАЪЗИ БИР МАЪЛУМОТЛАР

Авваламбор банк ва унинг тарихий келиб чиқишига оид қисқача маълумот берай.

«Б а н к (лотинча banca - сарроф пештахтаси) - кредит (қарз) берувчи, нақд пулсиз ҳисоб-китоб қилувчи, муомалага кредит маблағларини чиқарувчи ва шу каби ишлар билан шуғулланувчи махсус муассаса.
Дастлабки банклар қулдорлик жамиятида пайдо бўлган. Улар асосан савдогарларнинг пул билан боғлиқ ҳисоб-китоб ишларини бажарган. Қадимги банкларда жуда кўп пул тўпланиб қолар ва бу пулларни банк бошқаларга қарз бериб, фойда оларди.» [9, 2-ж., 62-б.]

«С а р р о ф (арабча - пул алмаштирувчи, майда қилувчи) - шаҳар кўчаларида ва расталарда ўтириб, кишиларнинг йирик пулларини майдалаб, қимматбаҳо буюмларини пулга алмашлаб берувчи шахс. Саррофлар чет элдан келган савдогарларнинг пулларини маҳаллий пулларга алмашлаб бериш, қимматбаҳо тошлар, олтин, кумуш ва бошқаларини аниқлаш, айрим кишиларнинг омонат пулларини, буюмларини маълум муддатгача сақлаб бериш каби ишлар билан ҳам шуғулланган. Саррофлар қисман банк, омонат кассалар, гаровхоналар вазифаларини бажарган. Саррофлар бундай хизматлар эвазига кишилардан маълум миқдорда ҳақ олган. Илгари ҳар бир шаҳарда саррофлик билан шуғулланувчилар бўлган. Масалан, Бухородаги Тоқи саррофон шаҳар саррофларининг асосий иш жойи бўлган.» [9, 9-ж., 534-535 б.]

Бугунги кунда жаҳонда юзлаб халқаро банклар ва молиявий ташкилотлар, минглаб тижорат ва хусусий
банклар бор. Мен ушбу параграфда дунёнинг энг йирик икки халқаро молиявий ташкилоти - Жаҳон банки ва Халқаро валюта жамғармаси ҳақида қисқача маълумот беришни ўринли деб топдим.

Биринчи ва Иккинчи Жаµон урушларидан маълум бир хулосалар чиқарган ривожланган давлатларнинг ташаббуси билан, 2-Жаҳон уруши қизғин давом этаётган пайтда - 1944 йилда АҚШнинг Ню-Гемпшир штатидаги Бреттон-Вудс шаҳарчасида ўтказилган халқаро валюта-молия анжуманида Халқаро валюта жамғармасини (ХВЖ) ҳамда Халқаро тикланиш ва тараққиёт банкини (ХТТБ) тузиш ҳақида қарор қабул қилинди. ХТТБ (уни Жаҳон банки деб ҳам аташади) 1946 йил июнда, ХВЖ эса 1947 йил мартда ўз фаолиятини бошлади. Иккаласи ҳам Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ихтисослашган муассасаси мақомига эгадир [9, 12-ж., 255-256 ва 269-б.]. Совет Иттифоқи ХВЖ ва ХТТБ уставларини ишлаб чиқишда ва Бреттон-Вудс анжуманини ўтказишда фаол иштирок этган бўлсада, сиёсий сабабларга кўра ушбу халқаро молия ташкилотлари уставларини тасдиқламади ва уларга ўз хоҳиши билан аъзо бўлмади [10, 133-б.].

Бугунги кунда ХВЖ ва ХТТБга жаҳоннинг 182 давлати аъзодир [16]. Шу жумладан Ўзбекистон Республикаси ушбу халқаро ташкилотларга 1992 йил 30 апрель куни аъзо бўлган [6, 1-ж., 31-б.]. 1996 йилга қадар ХТТБ, яъни Жаҳон банки 140 дан зиёд мамлакатда олти мингта лойиҳани амалга ошириш учун 300 миллиард доллар миқдорида кредит берган [45]. Жаҳон банкининг Ўзбекистон бўйича мажбуриятлари 1999 йил 30 июнда 429 миллион долларга тенг бўлиб, бундан 211 миллион долларни амалда ўтказилган тўловлар ташкил этган [7].

«Еттилик мамлакатлари» ҳисобланмиш АҚШ, Буюк Британия, Италия, Канада, Германия, Франция ва Япония ХВЖдаги умумий овозларнинг 44,8 фоизига эгадир. Ҳаммадан кўп - деярли 18 фоиз овозга АҚШ эга. ХВЖнинг 1998 йилдаги умумий бюджети 210 миллиард доллар эди. [46]

Энди ХВЖ ва ХТТБ (Жаҳон банки) уставларига ҳам эътибор берайлик. Уларнинг уставлари мазмунан яқин эканлигини ва ХВЖга аъзо бўлган мамлакатларгина Жаҳон банкига аъзо бўлишлиги мумкинлигини эътиборга олиб, ХВЖ устави ҳақида ёзишим етарлидир.

ХВЖнинг олий органи йилда бир марта сессияга тўпланадиган Бошқарувчилар кенгашидир. ХВЖнинг директорати, яъни доимий ижроия органи кундалик ишлар билан шуғулланади. Жамғарманинг ҳар бир аъзоси Кенгашда 250 овозга ва ҳар 100 минг доллар бадали (квотаси) учун қўшимча бир овозга эга бўлади. [9, 12-ж., 255-256 б.]

Ўзбекистон ёш мустақил давлат бўлганлиги сабабли Халқаро валюта жамғармасига катта маблағ қўя олмайди. Шу сабабли Жамғармага 2,5 миллиард доллар қўя олган бой ғарб давлати 25 минг овозга, яъни битта ўзи Ўзбекистондек 100 та давлатнинг овозичалик ҳуқуққа эгадир Шундай қилиб, ХВЖ ва ХТТБда бой давлатларнинг таъсири ва гапи кўпроқ амал қилади. Яъни доно халқимиз мақолида айтилгани каби: «Оғзи қийшиқ бўлса ҳам, бойнинг ўғли гапирсин».

Яқинда - 2000 йил 15-17 апрель кунлари Вашингтон шаҳрида Халқаро валюта жамғармаси ва Жаҳон банкининг навбатдаги йиллик сессияси бўлиб ўтди. Ўн мингга яқин намойишчилар иккала халқаро молия ташкилотларини танқид қилувчи шиорларни кўтариб олиб, сессия ўтадиган бино атрофини тўлиғича ёпишга ҳаракат этишди. Намойишчиларнинг, жумладан «Дунё миқёсида адолатпарварлик» («За глобальную справедливость») ташкилоти фаолларининг фикрича, ХВЖ ва Жаҳон банки ривожланаётган мамлакатларга қийин шартларда кредитлар бериб уларнинг тинкасини қуритмоқда.

Сессия ташкилотчилари ва АҚШ маъмуриятининг вакиллари намойишчилар туфайли мажлис иштирокчиларини турли ҳашаматли меµмонхоналардан тонг саҳар соат 5-00 да автобусларга чиқариб, мажлислар залига олиб келишди ва йиғилиш соат 8-00 да эмас, балки соат 5-30 да бошланди. Франция, Португалия каби бир неча давлат делегациялари соат 5-00 да етиб боролмаганлиги сабабли намойишчилар ҳосил қилган тўсиқлардан ўтишаолмади ва йиғилишда иштирок этишаолмади.

Вашингтон шаҳри намойишчилар ва полициячилар билан гавжум бўлганлиги сабабли Вашингтон марказида жойлашган АҚШнинг турли вазирликлари ходимларининг ишга боролмаслигини тушуниб етган АҚШ раҳбарияти 2000 йил 17 апрель - душанба кунни дам олиш куни, деб эълон қилишга мажбур бўлди.

ХВЖ ва Жаҳон банки сессияси ўтказилишини таъминлаш учун чақиртирилган минглаб полициячилар икки кун давомида намойиш иштирокчиларидан 1400 га яқин кишини ҳибса олишди . . . [47]

10. ЎЗБЕКИСТОННИНГ ТАШҚИ ҚАРЗИ КЕСКИН ОШИШИ МУМКИНЛИГИ

Жонажон Ўзбекистонимизга қайтайлик. 2000 йилдан бошлаб Ўзбекистоннинг ташқи қарзи кескин ошиши кутилмоқда. Бунга икки асосий омил сабаб бўлади.

1. Ўзбекистон раҳбарияти қарзга Россиядан катта миқдорда қурол-яроғ сотиб олишни режалаштирди [48].

2. Ўзбекистон ҳукумати 2000 йилдан бошлаб миллий валютамиз бўлмиш ўзбек сўмини эркин муомаладаги валютага тўлиқ алмаштиришни, яъни конвертация қилишни режалаштирган [49].

Қарзга сотиб олинажак қурол-яроғ ҳақида қисқача изоҳ бериб ўтай. Мамлакатимиз ички сиёсатида давлатимиз раҳбарлари йўл қўйган баъзи бир хатолари туфайли айрим исломчи гуруҳлар Ўзбекистондаги мавжуд авторитар сиёсий тизимга қарши қуролли ҳаракатларни бошлаб юборишди. Бунга мисол тариқасида яқинда Қирғизистоннинг Боткент туманидаги ва Ўзбекистоннинг Янгиобод шаҳри яқинидаги қуролли можароларни эслатиб ўтиш кифоядир. Натижада ўзбекистонлик ҳарбий генераллар тавсияси билан қўшинимизни қуроллантириш пойгасига қадам қўйилди. Шу мақсадда 1999 йил 11 декабрь куни Россия Федерацияси Вазирлар маҳкамасининг Бош вазири Владимир Путин Тошкентга расмий ташриф буюрди. Икки давлат ўртасида ҳарбий ва ҳарбий-техникавий соҳаларда ҳар томонлама ҳамкорликни чуқурлаштириш ҳақида ҳужжатлар имзоланди. Шунга асосан Ўзбекистон Россиядан қисман юборилажак пахта толаси ҳисобига, қисман қарз ҳисобига катта миқдорда замонавий қурол-яроғ сотиб олиши ҳақида келишилди.

Ватанимизда охирги йилларда 3,5-3,7 миллион тонна пахта териб олинмоқда ва ундан 1,0-1,2 миллион тонна пахта толаси ишлаб чиқарилмоқда. 1998 йилда Ўзбекистонда 1147 минг тонна пахта толаси ишлаб чиқарилди [50]. 1999 йилда Ватанимизда 3,26 миллион тонна пахта етиштирилиб, ундан 1,02 миллион тонна пахта толаси олинди [51]. Энди ҳар йили мана шундан 200-250 минг тонна пахта толасини Россияга етказиб беришга мажбурмиз [48].

Шу ерда ҳозирги замон қуролларидан айримларининг нархлари ҳақида ҳам айтиб ўтай. Бугунги кунда қора бозорда Россиянинг бир рубли 25 сўмдан юқорироқ эканлигини ҳисобга олсак, айрим қурол-яроғларнинг нархлари қуйидагичадир.

Битта ўқ (патрон) 200 сўм, граната - 2000 сўм, артиллерия снаряди - 150 минг сўм, танк снаряди - 175 минг сўм. Вертолётнинг бир марта учиши 3 миллион 750 минг сўм, СУ-25 самолётининг бир карра учиши 2,5 миллион сўм, СУ-24 бомбаловчи самолётининг ҳар бир учиши эса 5 миллион сўм туради [52]. Ўз фуқароларимиз билан жанг қилиш мақсадида катта миқдордаги халқ пулини қурол-яроққа бесамара сарф-харажат қилинаётганлиги доно халқимизнинг «Пулни кўкка совурди» деган гапига жуда мос келади.

11. ҚАРЗЛАР ВА «ЯНГИ УЙ»

Ўзбекистонда Президент И.А.Каримов айтган: «Янги уй қурмай туриб эскисини бузманг!», гапи тез-тез эслатиб турилади. Шу фикрни давом эттириб, агар сиз янги уйни катта қарз олиш эвазига қурган бўлсангиз, янги уйни қуриб бўлганингиздан сўнг ҳам қарздан қутулгунга қадар эски уйни бузмай турганингиз маъқул. Акс ҳолда фоизлар ҳисобига қарзингиз ошиб кетиб, тўлай олмай қолганингизда янги уйингиз кимошди савдосига қўйилиб сотилиши мумкин. Ўшанда сиз эски уйингизга қайтиб боришга мажбур бўласиз . . .

Қарзга ботган давлатнинг жаҳон ҳамжамиятида ва сиёсатидаги аҳволини тасаввур этиш учун катта қарзи бўлган кишининг танг аҳволини кўз олдингизга келтириш етарлидир.

Шу ерда Пайғамбаримиз Муҳаммад саллолоҳу алайҳи васалламнинг 1001 ҳадисларидан қарз ҳақидаги ҳадисини эслатиб ўтиш ўринлидир.

«449-ҳадис. Қарз Аллоҳ таолонинг ердаги бир байроғики, агар бир бандани хорлагиси келса унинг бўйнига қўяди.» [1, 88-б.]

Баъзи бир соддадил ҳамюртларимиз: «Қарзни қайтариб бермасак, кредит ва инвестициялар асосида қурилган завод-фабрикаларни ўз юртларига кўтариб кетишармиди? Ё еб-ичиб, ўзлаштириб юборилган маблағларни қайтариб олиш учун бошқа давлатлар биз билан уруш-жанжалга боришармиди? Ахир кам тараққий этган шунча давлатлар қарзга ботганку, ҳеч ким улар билан қарз учун урушаётгани йўқку», деган фикр-мулоҳазаларга боришлари мумкин.

Бу масалада ҳам Муҳаммад Пайғамбаримиз ҳадисларида жавоб бор.

244-ҳадис. Жаноб Расулиллоҳ қарздордан ҳақини сўраб гапирган одам тўғрисида бундай деганлар: «Ҳақдор одамнинг гапиришга ҳаққи бор». [1, 70-б.]

Ўзбекистон қарздор бўлиб, мабодо ўз қарзини қайтариб беришдан бош тортса нималар бўлиши мумкинлиги ҳақида ҳам айтиб ўтай. Энг аввало Ватанимизнинг чет элларга учаётган самолётлари, қатнаётган поездлари, хориж банкларида сақланаётган ва савдо-сотиқ учун ўтказиладиган барча валюталари (пуллари), ҳатто чет эллардаги элчихоналаримиз унинг ичидаги буюмлари билан, бир сўз билан айтганда мамлакатимизнинг хориждаги барча мол-мулкларига банд солинади. Сўнгра кимошди савдосига қўйилиб сотилади ва сотувдан тушган маблағлар Ўзбекистон қарздор бўлган давлатлар, банклар, шахсларга берилади. Қисқача қилиб айтганда шундай вазиятда Ўзбекистоннинг ташқи
дунё мамлакатлари билан деярли ҳар қандай алоқаси тўлиғича ёпилади . . .

Бу масалани янада ойдинроқ қилиб тушунтириш учун иккита тарихий фактни келтирай. Чор Россияси Х1Х аср охири - ХХ аср бошларида Туркистон ўлкасига ва Сибир орқали Узоқ Шарққача бўлган темир йўллар қуриш ва яна бир нечта катта-кичик лойиҳалар учун Франциядан катта миқдорда қарз олганди. 1917 йил 7-8 ноябрь кунларидаги давлат тўнтаришидан кейин Россия давлати раҳбарлигига келган В.И.Ленин бошчилигидаги большевиклар ҳукумати Чор Россиясининг қарзларини тўлашдан бош тортди. Бу қарз Россия билан Франция давлатлари ўртасидаги муносабатларга доимо совуқчилик тушириб келди. Ниҳоят, 1996 йил охирида бу икки буюк давлат ўртасида меморандум имзоланиб, Россия Францияга Чор Россиясининг 400 миллион долларлик қарзини тўлайдиган бўлди. Ушбу қарзнинг охирги 50 миллион долларини Россия 2000 йил август ойида тўлайди ва шундан сўнггина ХХ аср бошида Франциядан олган қарзидан қутулади. [53]

1941 йил 11 мартда АҚШ Конгрессида Ленд-лиз (инглизча lend - қарз бериш, lease - ижарага топшириш) ҳақидаги қонун қабул қилинганди. Ленд-лиз 2-Жаҳон уруши (1939-1945) даврида АҚШнинг антигитлер бирлашмасидаги (коалициясидаги) иттифоқчи мамлакатларга қурол-аслаҳа, ҳарбий анжомлар, стратегик хом ашё, озиқ-овқат ва бошқаларни қарзга ёки ижарага бериш тизими ҳақидаги қонундир. Ленд-лиз бўйича АҚШнинг харажатлари 1941 йил 11 мартдан 1945 йил 1 августгача 46 миллиард долларга етди. Ўз навбатида, АҚШ ҳам уруш йиллари иттифоқчи давлатлардан Ленд-лиз бўйича 7,3 миллиард долларлик турли маҳсулотлар олди.

Уруш тугагач АҚШ Ленд-лиз бўйича СССРга берган ёрдами учун 1,3 миллиард доллар талаб қилди. 1946 йилда бошланган «совуқ уруш» муносабатлари туфайли ушбу қарзни СССР раҳбарияти тўламай келди. Лекин Жаҳондаги давлатлар билан савдо-сотиқ қилишга мажбур бўлган Совет Иттифоқи раҳбарияти 1972 йил 18 октябрда Вашингтонда имзоланган битимга асосан бир оз камайтирилган миқдорда ўз қарзини тўлашга розилик берди . . . [9, 6-ж., 315-б.]

Агар атом, водород, нейтрон бомбаларига ва бошқача энг замонавий қурол-яроғларга эга бўлган Совет Иттифоқидек, Россиядек буюк давлатлар бир неча ўн йилликлар давомида қарз тўлашни инкор этиб, охири қарзини тўлашга мажбур бўлган экан, у ҳолда оддий пистолет ва ўқ-дори ишлаб чиқарадиган корхонаси бўлмаган Ўзбекистондек ёш давлат қарзларни тўлашдан бош тортиши мумкинми?!

ДАВОМИ БОР

Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ҚАРЗ БАЛОСИДАН ОГОҲ БЎЛГИН, ХАЛҚИМ!

МУНДАРИЖА

Кириш сўзи (2021)
Кириш сўзи (2000): Муаллиф ҳақида
1. Ўзбекистоннинг ташқи қарзи қанча?
2. Халқаро кредит ва унинг фоизлари.
3. Кредит - ҳозирги замон судхўрлиги.
4. Олинаётган қарзларнинг ишлатилиши.
5. Қарзлар ва қишлоқ хўжалиги.
6. Жаҳон мамлакатларининг иқтисодий аҳволи.
7. Жаҳон тарихига бир назар.
8. Судхўрлик натижасида жаҳон мамлакатларида вужудга келган аҳвол.
9. Халқаро банклар ва уларнинг қарз беришларига доир баъзи бир маълумотлар.
10. Ўзбекистоннинг ташқи қарзи кескин ошиши мумкинлиги.
11. Қарзлар ва «янги уй».
12. Қарзлар, сайловлар ва ошкоралик.
13. Сотилаётган табиий бойликларимиз ва корхоналаримиз.
14. Қарз балосидан огоҳ бўлайлик.
Илова 1. Атоқли демократ шоир Юсуф Жуманинг «Қарзинг бормиш» шеъри. Дадахон Ҳасан қўшиғи.
Илова 2 (2021). “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобим учун уюштирилган тазйиқлар.
Фойдаланилган адабиётлар

КИРИШ СЎЗИ (2021)

“Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобимни ёзганимдан буён деярли 21 йил вақт ўтди. Уни ёзишим тарихи ва у сабабли менга бўлган тазйиқлар ҳақида қисқача маълумот.

Ушбу китобимнинг 2000 йилдаги нашрининг “Муаллиф ҳақида” бандида жумладан бундай ёзгандим: “1993-1994 йилларда асосан ёшлардан иборат янги сиёсий партия тузиш учун фаолият олиб бориб, Тошкент шаҳар ҳокимиятининг рухсати билан 1994 йил 12 ноябрь куни ўтказилган Ўзбекистон Республикачилар партиясининг (ЎзРП) Таъсис қурултойида шу партиянинг раиси этиб сайланганман.

1993-1996 йилларда ЎзРПга 1000 га яқин фуқаро, улардан 80 фоизи ёшлар, аъзо бўлишган. Лекин Ўзбекистон ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, айниқса махсус хизмат органларининг (Миллий хавфсизлик хизматининг) 1994 йил октябридан олиб борган тазйиқлари оқибатида 1997 йилда ЎзРП ўз фаолиятини деярли тўхтатишга мажбур бўлди.”

1999 йил декабрида Ўзбекистонда навбатдаги президентлик сайловлари режалаштирилганди. Ушбу сайловда Ўзбекистон Республикачилар партияси қатнашишига йўл қўймаслик учун Миллий хавфсизлик хизмати зобитлари Ички ишлар вазирлиги зобитлари билан биргаликда 1997 йилда менга қарши провокациялар ва қаттиқ тазйиқлар уюштирди. Шу тазйиқлар давомида бу ноқонуний тазйиқлар МХХнинг “жунли қўли” ёрдамида уюштирилаётганини тушундим ва билдим. Шунингдек президент Ислом Каримов билан биргаликда МХХ раиси Рустам Иноятов раҳбарлигидаги МХХ Ўзбекистонни орқаваротдан бошқараётганини ҳам тушундим. Шу сабабли мен ЎзРП фаолиятини деярли тўхтатдим. Бундан кейин асосан инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тузум, уни бошқараётган икки бошли аждаҳо ҳақида мақолалар ва китоблар ёзишга киришдим, яъни журналист фаолиятимни бошладим.

Дастлаб 1998-1999 йилларда “Турон йигитига” номли каттагина китоб ёздим. Унинг 200 дан ортиқ бетини ёзиб, бир қисмини ёзув машинкамда тердим. Мен ишга кетганимда МХХ зобитлари ижарадаги хонадонимга бир неча марта кириб нарсаларимни титкилашгани, “Турон йигитига” номли китобим саҳифаларидан нусхалар олишгани менга маълум бўлди. Китобимдаги қизиқарли ва муҳим бўлган айрим жойларини Ислом Каримов ўз маърузаларида, учрашувларида айта бошлади ва танланган асарлари бўлмиш китобларида чоп қилина бошлади. Агар мен “Турон йигитига” номли китобимни давом қилдириб чоп этсам, диктатор Ислом Каримов гапларини қўллаб-қувватлагандек бўлиб қолардим. Бу ҳақда кейинчалик алоҳида мақоламда аниқ фактларни келтириб ёзаман, иншааллоҳ.

МХХ нинг мана шундай пасткашликларидан кейин мен алоҳида-алоҳида мавзуларда кичик китоблар ёзиб чоп қилишга аҳд қилдим. Кичик китобим қўлёзмасини сумкамда доимо олиб юришим ва уни компютерда териб тез орада китоб кўринишда чоп қилиб тарқата бошлашим мумкин эди. Шу ҳолда МХХ мен ёзган саҳифаларни ўғирлаш ва президент Ислом Каримов маърузаларига киритишга улгурмай қоладиган бўлди.

“Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобимни мақола кўринишида 1999 йил 29 декабр ва 2000 йил 22 январда ёздим. Уни компютерда териб кичик китоб кўринишда 2000 йил май ойида чоп қилдим.

Ўзбекистоннинг ўша вақтдаги қонунларига асосан 100 тагача нусхадаги босма нашрларни давлат назоратидан ўтказмай ва тегишли рухсат олмай чоп қилиб тарқатишга рухсат берилганди. Мен мана шунга асосан китобим варақларини ксероксда чоп қилиб, китоб кўринишига келтирдим ва 2000-2001 йилларда таниш-билиш зиёлиларга, Олий Мажлиснинг айрим депутатларига 70 тачасини тарқатдим.

Китобимнинг битта нусхасини 2000 йил ёзида Ўзбекистон Инсон ҳуқуқлари жамияти (ЎИҲЖ)нинг 1996-2001 йилларда Бош котиби, 2001-2006 йилларда раиси раҳматли Толиб Ёқубовга (1941.15.05-2019.27.11) ҳам бердим. У Ўзбекистон “Бирлик” Халқ ҳаракати (БХХ) Марказий кенгашига 1989 йилдан аъзо эди. У БХХ раиси Абдураҳим Пўлатов раҳбарлигида Вашингтон шаҳрида чоп қилинаётган “Ҳаракат” номли журналнинг таҳрир ҳайъати аъзоси ҳам эди. У журналнинг бир нечта сонини менга берди. Мен “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобимни “Ҳаракат” журналида чоп қилсак яхши бўларди” дедим. Толиб ака китобимни файл кўринишда териб келишим кераклигини айтди. Мен бир-икки кундан кейин китобим файлини компютерда териб дискка ёзиб олиб бордим. У вақтлар Интернет Ўзбекистонда энди фаолият кўрсата бошлаган йиллар бўлиб, Тошкентда интернет-кафелар бармоқ билан санарли даражада эди. Мен интернетдан фойдаланишни билмасдим. Шу сабабли Толиб ака китобим файлини интернет орқали Абдураҳим Пўлатовга жўнатиб юборди. Алал-оқибат китобим “Ҳаракат” журналининг 2000 йил 5-6-сонларида чоп қилинди ([61]-га қаранг).

Маълумки, 2001 йил 11 сентябр куни Усама бен Ладен (1957-2011) раҳбарлигидаги Ал-Қоида гуруҳи режалаштирган террор амалга оширилди: террористлар учқичларни куч билан эгаллаб олиб АҚШга қарши ҳужум уюштиришди. Ушбу террор оқибатида 2997 киши ҳалок бўлди. АҚШ раҳбарияти Афғонистонда яшаётган Усама бен Ладенни тутиб беришни Афғонистонни бошқараётган толибон раҳбарларидан талаб қилди. Толибон раҳбарияти рад жавобини бергач АҚШ ўз сафдош давлатлар билан биргаликда Афғонистондаги толибонларга қарши уруш ҳаракатлари 2001 йил 7 октябр куни 40 та ҳарбий учқич бомбалаши билан бошланди. Ушбу ҳарбий оерация “Мустаҳкам тинчлик” деб номланганди.

Ўзбекистонга қўшни бўлган Афғонистондаги уруш ҳаракатлари бошланганидан фойдаланиб МХХ раҳбарияти мени тутиб 5-10 йилга қамаш режасини тузди. Шу мақсадда мени 2001 йил 30 октябр куни Тошкентдаги Паркент бозорида тутиб, сумкамда бўлган “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобчам ва “Гап-гаштакдан Жадидчилик ҳаракатига” номли 250 бетлик қўлёзма китобим баҳонасида 36 кун ҳибсда тутишди. 36 кунлик қамоқ ва МХХнинг менга қарши мудҳиш режаси нима учун амалга ошмай қолгани ҳақида китобимнинг ушбу нашри охирида Илова 2 бандида қисқача ёздим.

Ўзбекистоннинг бугунги кундаги ташқи қарзи масаласига қайтсак. «Ёшларни қўллаб-қувватлаш ва аҳоли саломатлигини мустаҳкамлаш йили»да амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида»ги Президент Фармони лойиҳаси “Тараққиёт стратегияси” марказининг www.2021.strategy.uz номли сайтида 2921 йил 18 январ куни умумхалқ муҳокамасига қўйилди. 18-28 январ кунлари ватандошларимиз томонидан таклифлар, фикр ва мулоҳазалар билдирилди. Мен ҳам ушбу онлайн муҳокамада қатнашдим ва 22 та таклифимни, жумладан “Қарз балосидан огоҳ бўлайлик” номли таклифимни юбордим. Қуйида ушбу таклифимнинг тўлиқ матнини келтираман.

“ҚАРЗ БАЛОСИДАН ОГОҲ БЎЛАЙЛИК

Ўзбекистоннинг умумий ташқи қарзи 2013 йилда 9,9 миллиард доллар, 2016 йилда – 14,6 миллиард доллар, 2020 йил 9 ойида – 29,3 миллиард доллар бўлди.
(Ўзбекистон Республикаси Марказий банки. Ўзбекистон Республикаси тўлов баланси, халқаро инвестицион позицияси ва ташқи қарзи. - https://cbu.uz/upload/iblock/997/uz_BOP_-IIP_-EXD_3Q2020.pdf Жами 90 бет (19-диаграмма, 30-бет))

Ўзбекистоннинг ялпи ички маҳсулоти (ЯИМ) миқдори тақрибан 60 миллиард доллар эканлигини ҳисобга олсак, бугунги кунда ташқи қарз ЯИМнинг деярли 50 фоизига тенг. Ватанимиз Мустақилликка эришганига 30 йил бўлмасдан қарзимиз ЯИМнинг 50 фоизи бўлган бўлса, шу кетишда 40 ёки 50 йиллик тантаналарда қарзимиз қанчалик катта бўлишини ёлғиз Аллоҳгина билади. Одатда қарзлар йиллига ўртача 12 фоизлик устама фоизлар билан берилишига эътибор берсак, қарз Ватанимизнинг бугунги ва эртанги куни учун хавфли эканлигини тушунамиз.

Қарз Ватанимиз Мустақиллигига ҳам катта хавф солмоқда. Воқеаларнинг хавфли ривожланиш йўлларидан бири бундай бўлиши мумкин: қарзимиз ошиб, уни тўлай олмаслик даражасига бориб қолишимиз мумкин. Шунда Хитойдек 1 миллиард 400 миллион халқи бўлган буюк давлат ўз қарзини қичаши мумкин. Россия эса Ўзбекистон қарзини тўлаши учун Ўзбекистонда референдум ўтказиб Россия таркибига қайтишни шарт қилиши мумкин. Икки ўт ўртасида қолган халқимиз Россияга қайтишни маъқул кўриши ва шу йўл билан Ватанимиз мустақиллиги тугатилиши мумкин.

Демак, Хитой ва Россиядек икки буюк давлатдан катта қарз бўлиш Ўзбекистон келажаги ва мустақил ривожланиши учун жуда катта хавфдир. Хитойдек худо борлигига ишонмайдиган буюк коммунистик судхўр давлатдан олаётган қарзларимиз айниқса хавфлидир. Шу сабабли биз Хитойдан қарз олишни иложи бўлса 2021 йилдан бошлаб тўла тўхтатишимиз ва Хитойга тўлай бошлаб қарздан қутулиш иложини қилишимиз керак. Лекин кўпгина давлатлар қатори Хитой билан ҳам савдо-сотиқ алоқаларини меъёрида давом қилайверамиз.

ТАКЛИФИМ. 1. Қарзлар қайси давлатлардан, қайси халқаро ташкилотлардан ва қанча миқдорда олинганлиги эълон қилиниши керак.

2. Ҳар бир қарз қандай шартлар ва муддатларга олинаётгани ҳам эълон қилинса яхши бўларди. Токи мутахассисларимиз, олимларимиз ҳамда зиёлиларимиз қарз бобида Ватанимиз ва дунё мамлакатлари тажрибасини ўрганиши, таққослаши ва оптимал йўлларини маслаҳат бериши мумкин ва керак.

Улуғ пайғамбаримиз Муҳаммад (сав) қарз ҳақидаги ҳадисларини доимо ёдда тутайлик: “Эй раббим, қарздор бўлишимдан, душманга енгилишдан, душманлар хурсанд бўлиб, устимдан куладиган ишни қилишимдан асра”. (Муҳаммад пайғамбар қиссаси. Ҳадислар. (Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф таҳрири остида). - Т., Камалак, 1991. - 304 б, (183-ҳадис, 112-б.)

Эътибор беринг, қарздор бўлиш душманга енгилишдан ҳам хавфлироқ эканлигини таъкидлаш учун пайғамбаримиз Муҳаммад (сав) уни биринчи ўринга қўйиб айтган.

Таъкидлашим ўринлики, мен 2000 йилда Тошкентда “Қарз балосидан огоҳ бўлгин халқим!” номли 76 бетлик китоб ёзиб, компютерда чоп қилиб 70 тачасини зиёлиларимизга, Олий Мажлисдаги айрим депутатларга тарқатганман ва сайтларда чоп қилдирганман.”

Ўзбекистон Президенти Ш.Мирзиёев “2017–2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини “Ёшларни қўллаб-қувватлаш ва аҳоли саломатлигини мустаҳкамлаш йили”да амалга оширишга оид Давлат дастури тўғрисида”ги фармонни 2021 йил 3 феврал куни имзолади [62]. Ушбу тасдиқланган Дастурда 274 банд бўлиб, у [62]-фармон иловасида чоп қилинган.

“Қарз балосидан огоҳ бўлайлик” номли 8-таклифим Давлат дастури лойиҳасининг 40-бандида 11-таклиф сифатида 2021 йил 27 январ куни Тошкент вақти билан соат 21:58 да ўрин олди. Давлат дастури лойиҳасидаги 40-банд тасдиқланган Дастурда 41-банд деб ёзилган ва у “Ташқи қарз ҳажмини мақбул даражада сақлаб туриш” дея номланган. Ушбу банд ўзгармаган ва таклифим қабул қилинганига доир маълумот йўқ.

Ўзбекистон умумий ташқи қарзининг 2013 йилдан 2020 йил 1 октябргача ўсиб боришига доир график тасвирини ҳам келтириб ўтай. [63]



----------------------------------------

Қуйида “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобимнинг 2000 йилдаги нашридаги матнни келтирмоқдаман. Айрим муҳим жойларида 2000 йилдаги фактдан кейин 2020 йилдаги фактларни қавс ичида ёздим ва ўша ернинг ўзида факт манбасини ҳам кўрсатдим.

Жаҳондаги давлатларнинг ташқи қарзларига доир фактлар кўп. Китобнинг ушбу нашрида 2021 йилдаги дунё давлатларидаги қарз аҳволини таҳлил қилиб ёзиш учун имкониятим йўқ. Биринчидан, ёзишим керак бўлган бошқа муаммолар кўп.

Иккинчидан, АҚШда 2010 йил 21 январдан буён яшаётган бўлсамда, АҚШ Федерал қидирув хизмати ва Ўзбекистон Давлат хавфсизлик хизматининг АҚШдаги зобитлари кузатувлари, провокациялари ва тазйиқлари 11 йилдан бери давом қилмоқда. Менга қарши 2012 йил ноябридан 2019 йил октябрига қадар 19 марта ўғирлик ва 4 марта босқинчилик уюштиришди. Бу ноқонуний повокациялар ҳақида кўп марта полицияга хабар берган бўлсамда уларга қарши бирор марта жиноий иш қўзғатилмади ва жиноятчилар жавобгарликка тортилмади.

Учинчидан, ёшим 67 дан ошган бўлсада пенсия беришмаётир. Таққослаш учун АҚШда яшаётган айрим ўзбек қочқинлари 62 ёшга етгач кўп йиллардан буён пенсия олишмоқда. Чунки улар АҚШга нисбатан танқидий мақолалар ёзишмайди, ноҳақ тазйиқ қилинаётган ўзбек қочқинлари ҳақида мақолалар ёзиш, уларнинг судида қатнашмайди ва уларни ҳимоя қилиш билан шу¬ғулланишмайди. АҚШ қонунларига асосан инсон 62 ёшдан қисман, 65 ёшдан ўртача миқдорда ва 67 ёшдан оширилган миқдорда пенсия олиши мумкин.

Тўртинчидан, АҚШда 2020 йил 13 март куни коронавирус сабабли пандемия эълон қилиниб, АҚШда яшаётган инсонларга триллионлаб доллар моддий ёрдам берилаётган бўлсада менга ёрдам беришмади. Бу ноҳақлик ҳақида АҚШ раҳбариятига ва инсон ҳуқуқини ҳимоя қилувчи халқаро ташкилотларга инглиз тилидаги шикоятимни жўнатганимдан кейин 2021 йил 6 январида менга 600 доллар ёрдам пулини жўнатишди ва мен уни 2020 йил феврал бошида олдим.

Бу тазйиқларга сабаб мен инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси сифатида ноҳақ тазйиқ қилинаётган АҚШдаги ўзбекларни ҳимоя қилаётганим ва ўзгача фикрловчи шахс сифатида танқидий мақолалар ёзишда давом қилаётганлигимдадир.

Бир сўз билан айтганимда, бу ноҳақликлар ва ноқонуний тазйиқларга қарши имкониятим доирасида ўзимни ҳимоя қилиш учун мақолалар, мурожаатлар, шикоятлар ҳам ёзишимга тўғри келмоқда. Шу сабабли 2021 йилдаги дунё давлатларидаги қарз аҳволини таҳлил қилиб китоб ёзиш учун ҳозирча имкониятим йўқ.

----------------------------------------

КИРИШ СЎЗИ (2000): МУАЛЛИФ ҲАҚИДА

Мен - Шуҳрат Юсуф Аҳмаджон ўғли 1954 йилда Жиззах вилоятининг Ғаллаорол туманида туғилганман. 1975 йилда Самарқанд давлат университетини тугатганман. 1979-1983 йилларда Москвадаги Н. Бауман номли Олий техника университетида ҳам ўқиганман, етакчи муҳандис-конструктор лавозимигача ишлаганман.

1980- ва 1981-йилларда курсдош дўстларимни Самарқанд ва Жиззахда тўплаб, Ўзбекистонда янги сиёсий партия тузиш масаласини муҳокама қилгандик. 1988-1990 йилларда «Бирлик» Халқ Ҳаракати Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг 1-ўринбосари, 1991-1993 йилларда «Эрк» демократик партияси Тошкент шаҳар ташкилотининг 2-котиби лавозимигача ишлаганман.

1993-1994 йилларда асосан ёшлардан иборат янги сиёсий партия тузиш учун фаолият олиб бориб, Тошкент шаҳар ҳокимиятининг рухсати билан 1994 йил 12 ноябрь куни ўтказилган Ўзбекистон Республикачилар партиясининг (ЎзРП) Таъсис қурултойида шу партиянинг раиси этиб сайланганман.

1993-1996 йилларда ЎзРПга 1000 га яқин фуқаро, улардан 80 фоизи ёшлар, аъзо бўлишган. Лекин Ўзбекистон ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, айниқса махсус хизмат органларининг (Миллий хавфсизлик хизматининг) 1994 йил октябридан олиб борган тазйиқлари оқибатида 1997 йилда ЎзРП ўз фаолиятини деярли тўхтатишга мажбур бўлди.

Махсус хизмат органларига таянувчи Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тузум шароитида айтсам - тилим, айтмасам - дилим куядиган фикр-мулоҳазаларимдан баъзиларини ушбу китобим орқали сизнинг эътиборингизга ҳавола этмоқдаман. ЎзРП мақсадларидан келиб чиқиб, китобим авваламбор ёшларга мўлжалланган. У Ватанимиз, халқимиз тақдирига бефарқ бўлмаган барча фуқароларимиз учун ҳам қизиқарли бўлар. Китобимдаги фикрлар Ўзбекистон халқи манфаатларини ҳимоя қилиш нуқтаи назаридан ёзилди ва бирорта шахс, банк ёки давлатга қарши қаратилмаганлигини алоҳида таъкидлашим ўринлидир.
--------------------------------------------

183-ҳадис. Эй раббим, қарздор бўлишимдан, душманга енгилишдан, душманлар хурсанд бўлиб, устимдан куладиган ишни қилишимдан асра. [1, 112-б.]

1. ЎЗБЕКИСТОННИНГ ТАШҚИ ҚАРЗИ ҚАНЧА?

Аввал Ўзбекистон давлатининг қарзлари тарихига эътибор берайлик. Совет Иттифоқи 1991 йилга келиб саноати ривожланган давлатларга жами 90 миллиард доллар қарз бўлган эди [2]. Ўз навбатида СССР кам тараққий этган мамлакатларга тахминан шунча миқдорда қарз ҳам берган эди. Ўзбекистон Республикаси Мустақилликка эришган дастлабки кунлардан бошлаб, Совет Иттифоқи олиши керак бўлган маблағдан ва бериши керак бўлган қарзлардан, чет эллардаги мол-мулклардан улуш олишдан воз кечди. Яъни собиқ Совет Иттифоқининг барча олди-бердилари Россия Федерацияси ихтиёрига қолдирилди. Натижада Мустақиллигимизнинг 1991 йил мунаввар 1 сентябр тонггида Ўзбекистон давлатининг жаҳондаги бирорта давлатдан бирор доллар қарзи йўқ эди.

Энди Ўзбекистон давлатининг бугунги кундаги қарзи қанча, деган саволга жавоб топишга ҳаракат қилиб кўрайлик. Бу ҳақда бирорта адабиётда, шу жумладан Президент И.А.Каримовнинг олти жилдлик асарлар тўпламида аниқ жавоб топиш амри маҳолдир. Президент И.А.Каримов 1998 йил 24 июль куни Вазирлар Маҳкамаси йиғилишида сўзлаган нутқида «Ўзбекистоннинг ички ва ташқи давлат қарзи ҳажми ялпи ички маҳсулотнинг беш фоизини ташкил этганлиги» ҳақида айтган эди.

1997 йилда Ўзбекистоннинг йиллик ялпи ички маҳсулоти 1 триллион сўмга яқин бўлганлигини ҳисобга олсак [3, 14-б.], Ўзбекистон давлатининг қарзи 50 миллиард сўмга етганлигини кўрамиз. Шундан давлатнинг ички қарзи 7 миллиард сўм [4] эканлигини эсласак, Ўзбекистоннинг ташқи қарзи 43 миллиард сўмни ташкил этади. Мамлакатимизда 24 миллионга яқин киши яшаётганлиги назарда тутилса, бугунги кунда (2000 йилда) ҳар бир ватандошимиз, яъни Жиззахлик энг ёши улуғ момо - 122 ёшли Лутфи Шодиевадан [5] тортиб юртимизда бугунгина туғилган чақалоқларнинг ҳар бири бошқа давлатлардан 1800 сўмдан қарзга ботган.

Ўзбекистон Республикаси Халқаро тараққиёт ва ривожланиш банки (Жаҳон банки)га 1992 йил 30 апрелида аъзо бўлиб [6, 1-ж., 31-б. ], 1993 йилда 21 миллион долларлик заём, 1995 йилда 160 миллион долларлик Тикланиш заёми олди. 1998 йилда учта лойиҳа учун 127 миллион долларлик заём тасдиқланиб, шундан 66 миллион долларлик қисми кечиктирилган [7]. Натижада фақат ушбу учта заём учун Ўзбекистон Республикасининг Жаҳон банкидан олган қарзи 242 миллион долларни ташкил этди. Агар ўтган йиллар давомида фоизлар ҳисобига бу рақам янада ошганлигини ҳисобга олмасдан, ушбу қарзнинг ўзини 24 миллион юртдошларимиз сонига бўлсак, 10 доллардан тўғри келади. Бир долларнинг ҳақиқий бозор баҳоси бугунги кунда 700 сўмдан ортиқ эканлигини ҳисобга олсак, ҳар бир ўзбекистонлик Жаҳон банкига 7000 сўмдан қарздор эканлиги маълум бўлади. Бошқача айтганда, Мустақил Ўзбекистонимизда туғилаётган ҳар бир чақалоқ бўйнига биргина Жаҳон банки учун 7000 сўмлик қарз илинмоқда. Одатда қарзлар йилига бир неча фоиз даромад ҳисобида берилишини эътиборга олсак, бугунги чақалоқ 18 ёшга етганида ушбу қарз қанчалар миқдорда ошиб кетишини ўқувчиларимиз яққол тасаввур этсалар керак.

Агар Ўзбекистон мустақилликка эришганидан сўнг ўтган 8 йил мобайнида мамлакатимиз иқтисодиётига 10 миллиард доллардан зиёд маблағ киритилганлигини эътиборга олсак [8], ўзбекистонлик ҳар бир фуқаронинг бошқа давлатлардан ҳақиқий қарзи айтиб ўтилган 7000 сўмлик қарздан кўплаб марта зиёд эканлиги аниқ бўлади.

2. ХАЛҚАРО КРЕДИТ ВА УНИНГ ФОИЗЛАРИ

Одатда қарз сўзи ўрнига кўпроқ кредит сўзи ишлатилади. Кредит деганда товар ёки пулни қарзга бериш ва маълум бир муддатдан сўнг ўша миқдордаги пул ва унга қўшимча равишда фоизлари билан қайтарилиши тушунилади.

Ўзбек Совет Энциклопедиясида кредит сўзига қуйидагича таъриф берилган. «К р е д и т (лотинча creditum - ссуда, қарз) - айрим шахслар, ижтимоий гуруҳлар ва давлатлар ўртасида, уларнинг биринчи эҳтиёжи учун зарур ҳолларда бошқасидан олган қарз қийматидан вақтинча фойдалангани учун тўлаш асосида вужудга келадиган иқтисодий муносабатлар.» [9, 6-ж., 109-б.]

Баъзан кредит сўзи билан бир қаторда инвестиция сўзи ҳам ишлатилади.

Инвестиция (лотинча investire - кийинтирмоқ, ясантирмоқ) сармояни ишлаб чиқаришга, масалан, бирор соҳага ёки чет элдаги корхонага узоқ муддатга жойлаштиришдир. Бошқача айтганда, инвестиция - бу хусусий сармоядор ёки давлат томонидан иқтисоднинг ҳар хил соҳаларига, ишлаб чиқаришга ҳамда қимматбаҳо қоғозларга узоқ муддатга қўйилган маблағдир.

Ёш Ўзбекистонимизнинг бугунги ва эртанги куни давлатимизнинг ташқи қарзларига, яъни халқаро кредитларга боғланиб бораётганлигини назарда тутиб, халқаро кредитнинг моҳиятини тушунмоғимиз зарур. Шу мақсадда бунга доир муҳим таърифлар ва маълумотларни [10, 135-136 б.] адабиётдан қисқартирилган ҳолда келтираман.

Х а л қ а р о к р е д и т - маълум бир мамлакатнинг давлат, банк, шунингдек юридик ва жисмоний шахслари томонидан бошқа мамлакатларнинг давлати, банклари ва бошқа юридик ҳамда жисмоний шахсларига муддатлилик, қайтарилиш ва фоизлар тўлаш шартлари асосидаги кредитдир. Халқаро кредит, ички кредит каби, икки шаклда бўлади: товар ёки тижорат (савдо-сотиқ) кредити ва пул ёки банк кредити кўринишида бўлади.

Халқаро тижорат кредити кўпинча ф и р м а к р е д и т и кўринишида бўлиб, бир мамлакатнинг экспорт қилувчи (чет элга мол чиқарувчи) фирмаси бошқа мамлакатнинг импорт қилувчи (чет элдан мол олиб келувчи) фирмасига ушбу молни (товарни) ёки хизматни сотганига қадар тўловларни кечиктиришга муҳлат берилиши билан белгиланади. Ҳозир бу муҳлат кўпинча 2-7 йилга тенгдир.

Х а л қ а р о б а н к к р е д и т и пул кўринишидаги кредит бўлиб, банклар, ҳукуматлар, халқаро ташкилотлар томонидан берилади. Халқаро иқтисодий муносабатларда пул кўринишидаги узоқ муддатли кредитлар ташқи заёмлар деб аталади.

Мақсадига қараб халқаро кредитларни, ички кредитлар каби, моддий бойликлар ишлаб чиқаришда қатнашадиганларга ва қатнашмайдиганларга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳга заём олувчи мамлакат иқтисодини тараққий эттиришга, яъни саноат асбоб-ускуналарини, материалларни, лицензияларни, «ноу-хау»ларни сотиб олишга, ишлаб чиқариш хизматларини тўлашга, ташқи савдо битимларини таъминлашга ва бошқа хўжалик эҳтиёжларини қондиришга мўлжалланган кредитлардир. Моддий бойликларни ишлаб чиқаришда қатнашмайдиган кредитлар деганда ҳукумат аппаратини ва армияни боқиш, қурол-яроғ сотиб олиш, аввал олинган кредитлар бўйича вужудга келган ташқи қарзни тўлаш ва шунга ўхшаш мақсадларга ишлатиладиган кредитлар тушунилади.

Муддатига қараб халқаро кредитлар бир йилгача бўлган қисқа муддатли, 1 йилдан 5 йилгача (баъзи бир мамлакатларда 7 йилгача) бўлган ўрта муддатли ва 5 йилдан ортиқ вақтга берилган узоқ муддатли кредитларга бўлинади.

Халқаро кредит кўпинча кредит бераётган мамлакат валютасида берилади. (В а л ю т а (лотинча valeo - арзийман, италянча valuta - нарх, баҳо) муайян мамлакатнинг пул турини, пул бирлигини билдиради.) Кам ҳолларда у кредит олувчи ёки учинчи бир мамлакат валютасида берилади.

Халқаро хўжалик алоқаларида банк кредитлари фирма кредитларига нисбатан бир қатор афзалликларга эга ва шу сабабли биринчиси амалиётда кўпроқ қўлланилади.

Халқаро банк кредити қуйидаги шаклларда бўлади.

Экспорт кредити - машиналар, асбоб-ускуналар, хом-ашё ва бошқа нарсаларни етказиб беришни кредитлаш учун экспорт қилувчи банк томонидан импорт қилувчига берилган кредитдир. Одатда бундай кредитлар «боғлиқлилик» хусусиятига эга бўлиб, унинг «боғловчи қўшимча шарти» бор. «Боғланган кредитлар» деганда заём олувчи томон ушбу кредитни битимнинг қўшимча шартида ёзилган мақсадларгагина (масалан, кредитор мамлакат ишлаб чиқарган товарни сотиб олиш учунгина) ишлатиши мумкин бўлган кредит битими тушунилади. Боғланган кредитларнинг фоиз ставкалари кўпинча нисбатан кам бўлади.

Молия кредити - бу товарлар ва хизматларни исталган бозордан сотиб олиш ва, демак, бозор аҳволидан (конъюнктурасидан) келиб чиқиб, нисбатан фойдалироқ битим тузиш; сотиб олишни танлов асосида амалга ошириш, шунингдек мамлакат ичидагина эмас, балки мамлакат ташқарисида ҳам маблағ сарфлаш (капитал қўйиш) имкониятини беради.

Валюта кредити - бу ташқи қарзларни тўлаш, миллий пул бирлигининг валюта қадрини (курсини) сақлаш, валюта ёки валюталардаги кредитлардир. [10, 135-136 б.]

Энди кредит баҳосини кўрсатувчи фоиз рақамларини ҳам аниқлаштирайлик. 1961 йилда қайта ташкил этилган Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилотига жаҳоннинг саноати ривожланган 24 мамлакати аъзодир. Шу ташкилот аъзолари ўртасида 1974 йилда давлат ёрдамидан фойдаланадиган экспорт кредитларини бериш шартлари ҳақида умумий келишув имзоланди. Ушбу келишувга асосан умумий нақд аванс тўлови 1985 йил январидан 15 фоиз, кредитларни тенг тақсимланган ҳолда энг узоқ бериш муддатлари 8,5 йилдан 10 йилгача, мамлакат ялпи ички маҳсулотининг шу мамлакатда яшовчи ҳар бир кишига мос келадиган ҳажмига нисбатан учта асосий гуруҳ мамлакатлар («бойлар», «ўртачалар», «камбағаллар») учун энг кам фоиз ставкалари 9,85 фоиздан 12,25 фоизгача қилиб белгиланган [10, 109-б.].

Банк бор жойда кредит бўйича фоиз ставкалари ҳам борлигини ўқувчиларимиз яхшироқ тушунишлари учун битта мисол келтирайлик. Ўзбекистонда нашр этилаётган «Банк ахборотномаси» газетасининг 1999 йил 49-сонида «Республикадаги 26 тижорат банкларида 1999 йил октябрь ойида берилган кредитлар бўйича вужудга келган фоиз ставкалари»нинг жадвали бор. Ушбу жадвалга асосан бир йилгача муддатга бериладиган қисқа муддатли кредитлар учун 8 фоиздан 54 фоизгача, 1 йилдан 5 йилгача муддатга бериладиган ўрта муддатли кредитлар учун йилига 12 фоиздан 40 фоизгача, 5 йилдан 10 йилгача узоқ муддатга бериладиган кредитлар учун йилига 10 фоиздан 41 фоизгача белгиланган.

3. КРЕДИТ - ҲОЗИРГИ ЗАМОН СУДХЎРЛИГИ

Кредит моҳиятини тушуниб, келажакда у қандай оқибатларга олиб бориши мумкинлигини англаб олишимизда инсониятнинг улкан маънавий бойлиги бўлмиш исломий илмлар ҳам катта ёрдам беради.
Маълумки, бандаи ожизлар йўл қўядиган катта-кичик гуноҳларнинг олдини олиш мақсадида Аллоҳ таолонинг ўз пайғамбари Муҳаммадга (с. а. в.) нозил қилган Қуръони Карим китобида энг каттасидан тортиб то кичик гуноҳларгача баён этилган. Қуръон ва ҳадисларда катта ва кичик гуноҳлар тарқоқ ҳолда берилган бўлиб, уларнинг ичидаги гуноҳи кабиралар (улкан гуноҳлар) 300дан ортиқроқдир [11, 4-б.]. Рибо, яъни судхўрлик шундай улкан гуноҳлардан биридир.
Улкан гуноҳ бўлмиш судхўрлик (рибо) ҳақида ҳурматли уламоларимиздан ҳам кучлироқ гап айтиш амру маҳол эканлигини китобча муаллифи яхши тушунади. Шу сабабли бу ҳақдаги фикрларни [11] адабиётдан озгина қисқартириброқ, тўғридан-тўғри кўчириб ёзиш ўринлидир.

«Гуноҳи кабираларнинг еттинчиси рибо емоқлик, яъни судхўрлик билан пул топишдир. Бир киши иккинчи кишига масалан, минг сўм бериб, бир минг бир юз сўм қилиб қайтариб олиши судхўрлик бўлади. Шу юз сўм ҳаром пул, шу йўл билан бойлик орттириш гуноҳи кабира бўлади. Ҳар қандай пул меҳнат орқали топилиши керак. Рибо ҳам энг катта гуноҳи кабиралар жумласидан, чунки Аллоҳ таоло рибо емасликка буюрган. Бу ҳақда Аллоҳ таоло Қуръони каримда шундай марҳамат қилади:

«Эй мўминлар, (берган қарзларингизни) бир неча баробар қилиб олиш билан судхўрлик қилмангиз. Аллоҳдан қўрқингиз! (Шунда) шояд нажот топгайсиз» («Оли-Имрон сураси, 130-оят). [12, 47-б.]

Расулуллоҳнинг амакилари Аббос ибн Муталлиб бошқаларга ўхшаб судхўрлик қилар, яъни одамларга маълум миқдорда пул бериб, қўшимча олар эди. Пайғамбаримиз «рибога қарши курашни биринчи бўлиб ўзимнинг амакимдан бошлайман, ким булардан қанча пул олган бўлса, шунча пул қайтарсин, қўшимча бермасин», дедилар. Аллоҳу субҳанаҳу ва таолонинг Расулуллоҳга нозил қилинган «Бақара» сурасидаги қуйидаги оятларида судхўрликка қарши шундай дейилган:

«Судхўр бўлган кимсалар (қиёмат кунида қабрларидан) турмайдилар, магар жин чалган мажнун каби турадилар. Бунга сабаб уларнинг: «Байъ (олди-сотди) ҳам судхўрликнинг ўзику?» - деганларидир. Ҳолбуки, Аллоҳ байъни ҳалол, судхўрликни ҳаром қилган. Бас, кимга Парвардигоридан мавъиза-насиҳат етгач (судхўрликдан) тўхтамаса, у ҳолда аввал ўтгани ўзига ва унинг иши Аллоҳга (топширилади). (Яъни, ўзи хоҳласа авф қилар.) Ва ким (судхўрликка) қайтса, ўшалар жаҳаннам эгаларидир ва унда абадий қолажаклар. Аллоҳ судхўрликнинг (фойдасини) йўқ қилади ва садақаларнинг (фойдасини) зиёда қилади. Аллоҳ ҳар қандай (судхўрликни ҳалол деб биладиган) кўрнамакни ва (судхўрлик қиладиган) жиноятчини севмайди» (275, 276-оятлар). [12, 33-34 б.]

Аллоҳ таоло шу сура давомида яна шундай марҳамат қилади:

«Эй мўъминлар, Аллоҳдан қўрқингиз ва агар чиндан мўъмин бўлсангизлар судхўрлик сарқитларини тарк қилингиз. (Яъни одамларга берган қарзларингиздан чиқадиган фойдани олмангиз.) Энди агар (фармонимизни) қилмасангиз, у ҳолда Аллоҳ ва пайғамбари томонидан бўлган урушни билиб қўйинг. Агар тавба қилсангиз, дастмоянгиз ўзингизга - золим ҳам, мазлум ҳам бўлмайсиз. Агар (қарздор) ночор бўлса, бойигунча кутинг. Агар билсангизлар (берган қарзингизни) садақа қилиб юборишингиз ўзингиз учун яхшироқдир» (278, 279-оятлар). [12, 34-б.]

Ҳозирги даврда судхўрлик билан манфаат топаётган мамлакатлардаги бутун мувозанатсизлик уларнинг Аллоҳ томонидан эълон қилинган жангга учраганининг ёрқин мисолидир. Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам рибо ейдиган ва шуни ейишга сабаб бўлган кишиларнинг ҳаммасига лаънат айтадилар. Имом Термизийнинг ривоятларида эса судхўрликка гувоҳ бўлган кишилар, яъни шуни ёзиб, фалончи пистончидан шунча қарз олди, фалон муддатга устига шунча қўшиб қайтариши лозим, деб ҳужжатлаштириб берган кишига ҳам лаънат айтилади.» [11, 26-28 б.]

4. ОЛИНАЁТГАН ҚАРЗЛАРНИНГ ИШЛАТИЛИШИ

Олинаётган қарзлар қандай ишларга, лойиҳаларга ва шахсларга сарф этилаётганлиги масаласи бу муҳокама учун алоҳида каттагина мавзудир. Халқимизнинг 65 фоизи қишлоқларда яшашини назарда тутиб [13, 5-ж., 323-б.], ушбу алоҳида мавзунинг қишлоқ хўжалигига доир қисмини 5-параграфда муҳокама қиламиз.

Ўзбекистон матбуотида баъзи бир корхоналар учун ишлатилган ва ишлатилаётган хорижий маблағлар ҳақида маълумотлар бор. Лекин хориждан жалб этилган 10 миллиард доллардан зиёд сармоялар сарф-харажат қилинган ва қилинаётган корхоналар, вазирликлар, қўмиталар ва ҳоказоларнинг умумий рўйхати бирорта газета ёки журналда эълон қилиниб, таҳлил этилган эмас. Агар журналистларимиз ушбу 10 миллиард доллар маблағнинг тақдирини аниқлаштириш билан шуғуллана бошлашса, кўпгина қизиқарли «факт»ларга дуч келишлари мумкин.

Одобли ва имонли ўзбек халқида: «Қизим сенга айтаман, келиним, сен эшит», деган мақол бор. Шу мақолга амал қилиб, Россия Федерациясига хориждан келтирилган маблағлар тақдири хусусида баъзи бир фактларни қисқача айтиб ўтай, таққослаб хулоса чиқаришни эса ўқувчимизга ҳавола этай.

1999 йил 21 ва 22 сентябрь кунлари АҚШ конгрессининг махсус қўмитасида «Bank of New-York» («Нью-йорк банки») устидан иш кўриб чиқилди. Унда Халқаро валюта жамғармасидан Россияга келтирилган миллиардлаб доллар кредитларнинг бир қисми ёки жиноий ва «ифлос» пулларни ушбу халқаро банк орқали «ювиш» айблари муҳокама этилди.

«Пулни ювиш» деганда маълум бир маблағларнинг келиб чиқиш манбаларини яшириш мақсадида банклар ёки корпорацияларнинг тармоқлари орқали пулларни ўтказиш тушунилади. Одатда бу маблағлар ё жиноий йўллар билан топилган маблағлар ёки очиқ бизнес йўли билан топилиб, тегишли солиқларни тўламаслик ниятида солиқ идораларидан яширилган маблағлардир. АҚШ конгресси вакиллар палатасининг Банклар бўйича қўмита раиси Жеймс Личнинг фикрича, «Bank of New-York» орқали камида 100 миллиард доллар пуллар «ювилган». [15]

«Bank of New-York» атрофидаги катта жанжал бошлангач, Халқаро валюта жамғармаси Россияга 16 миллиард доллар кредит берганлиги, улар самарасиз кетганлиги ва яна бир нечта катта камчиликлар учун ХВЖга 12 йилдан бери раҳбарлик қилиб келган Мишель Камдессю муддатидан икки йил олдин ўз аризасига мувофиқ истеъфо беришга мажбур бўлди [16].

Бир неча йил илгари ХВЖ ва Жаҳон банки Россияга ижтимоий соҳани ислоҳ қилиш учун жами 1,4 миллиард доллар кредит берган эди. Бу пулларга ими-жимида Ижтимоий ислоҳотлар жамғармаси тузилди. «Аргументи и факти» газетаси уюштирган текширувлардан сўнг маълум бўлдики, узоқ йиллардан буён бу «ижтимоий тоғора»дан 11-15 минг чет эллик маслаҳатчилар (консультантлар) еб-ичиб, тирикчилигини ўтказиб келишган. Улар ҳукумат аппаратида, Молия вазирлигида, Марказий банкда, Давлат мулки вазирлигида, ҳатто жойлардаги маъмурий бошқармаларда фаолият олиб боришган ва ҳозир ҳам ўтиришибди. Кредит харажатлари сметасининг ҳар учинчи сатри «Маслаҳатчилар хизмати» деб аталади. Ҳукуматга яқин бўлган тузилмаларда «маблағларни харажат қилиш бўйича мутахассис ёрдамчиси» (у 1000 доллар ва ундан кўпроқ ойлик олади), ҳуқуқий маслаҳатчи 5 минг доллар, баъзи бир маслаҳатчилар эса 10-15 минг доллардан ойлик олишган. Таққослаш учун эслатиб ўтамиз: Россияда ўртача ойлик иш ҳақи 40 доллардир.

Бир сафар «Аргументи и факти» журналисти Бандлик хизмати учун кадрлар тайёрлаш бўйича семинарда иштирок этибди. АҚШдан келган мутахассис уч кунлик семинардаги оддий маслаҳатлари учун «халқаро андоза»ларда 12,5 минг доллар олиб, ватанига жўнаб кетибди. Россиянинг Бандлик хизмати жами 5 миллион долларлик маслаҳатлар сотиб олибди.

Яна битта қизиқарли мисол. Москва ҳукумати шаҳар транспортини ислоҳ қилиш мақсадида ислоҳ лойиҳасини тайёрлаш учун Италиянинг «С.П.Е.А.» фирмасини таклиф этишибди. Бу фирмага 1,35 миллион доллар беришибди. Ақлли италияликлар Россия мутахассисларини жалб қилиб, ҳар бирига 1-4 минг доллардан тўлашибди. Москвада ижарага бино олишиб, ижара учун Москва ҳукуматига 80 минг доллар тўлашибди. 60 минг долларга мебель ва техника воситалари (оргтехника) сотиб олишибди. Яна 36 минг долларни алоқага, командировкаларга ва анжуманларга сарф-харажат қилишибди. Италияликлар ўзларининг камтарин хизматлари учун эса «бор-йўғи» 1 миллион долларга яқин олишибди! [17]

Ўзбекистон мустақилликка эришганидан сўнг ўтган деярли 9 йил давомида Ватанимизда турли тоифадаги юзлаб чет эллик маслаҳатчилар фаолият олиб боришди ва олиб боришмоқда. Уларнинг «буюк» хизматлари ва уларга тўланган ойликлар хусусида ёзиш журналистларимизга ҳавола.

ДАВОМИ БОР