Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

(153-мақолам. 2011 йил 11 апрел, 2018 йил 2 январ. ДАВОМИ) БОЙМИРЗА ҲАЙИТ САБР-БАРДОШИ

14. 1992: ХАЛҚҚА МУРОЖААТ

Боймирза Ҳайит 1991 йил охирида Халққа мурожаат ёзди ва ушбу матн «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 1992 йил 3 январ сонида чоп этилди. Мурожаат жуда яхши ёзилган ва унда кўпгина тарихий фактлар ҳаққоний ёритилган. Шу сабабли уни ушбу параграфда тўлиқсинча келтираман.

«АЛҲАМДУЛИЛЛОҲ РАББИЛ ОЛАМИЙН. Ассалому алайкум ва раҳматуллоҳи ва барокот.
Азиз ватандошларим. Сизларга, сизларнинг фарзандингиз Боймирза Ҳайит мурожаат қилмоқдадир.
Азиз ватандошларим, 52 йил ватандан жудоликда, Ватандан ташқари узоқ мамлакатларда яшадим, миллатим дея тушундим, бутун борлиғимни, ғоямни, вужудимни ва фикр-ҳаётимни миллатимизнинг тақдири, ўтган кунлари ва келажакдаги истиқболи деб, фаолиятларда бўлиндим. Табиий, муҳожирликнинг аччиқ-чучук шартлари, Ватансизлик, бошқа миллатлар орасинда яшашлик, қийин бир ҳолда фаолиятларда бўлинмоқ табиати ила осон бўлмаган бир масала эди. Алҳамдулилло, Ватан деб, миллат деб, яъни унинг озодлигини талаб этиб, узоқ йиллар ҳаракатда… Қўлда қалам билан майдонда бўлиб келинди.

Ватанимнинг бир фарзанди сифатида кўп-кўп ҳақоратларни мен Советлар Иттифоқининг матбуотларидан ва Туркистонимиздаги матбуотлардан, айниқса, совет коммунист матбуотларидан, ёзувларидан, китоб ва рисола ҳамда мақолаларидан кўрган бўлдим. Фикрларимга қарши ёки менинг шахсимга қарши 436дан ортиқ китоблар, рисолалар, мақолалар ёзилди ва бунингда баробар телевидение ва радиоларда, қурултойларда, менинг фикримга қарши, айниқса шахсимга қарши ҳужумлар, туҳматлар, иғволар юритилди.

Мени қотил дедилар, судга берилишимни илтимос қилишди, аммо судга беролмадилар. Фашист дедилар, фашистлигимни исбот этолмадилар, ватан хоини дедилар, мени ватан хоини бўлолганимни исбот этолмадилар.

Ленин миллий сиёсатини сохталовчи, дедилар, аммо Ленин миллий сиёсатининг сохтакорлигини Москва ёки Туркистондаги совет арзандалари энди ўз кўзлари билан кўриб турибдиларки, энди Ленин миллий сиёсати сохтакорлик сиёсати экан.

Буржуа миллатчиси дедилар, табиий, мен миллатчи бўлиб, ўз миллатимни бошқа миллатлар устидан юқори кўтариш учун эмас, ўз миллатимизнинг ўз ҳолинда мустақил яшаши, эркин нафас олиши, бахтли ва саодатли яшаши, ўзимизни ўзимиз тарафимиздан идора этилиши талабларида бўлдим. Бу табиийдир, миллатимни севиш аломатидир, буни бир миллатнинг бошқа миллат устидан ҳокимлигини таъмин этадиган фикр сифатида кўриб бўлмайди ва бунингда, бундай сўзлар асосидан тузилган иғволарни ҳам ҳазм қилдик.

Аллоҳ бугун бизнинг ҳақли бўлганимизни, совет режими ва унинг туркистонлик хизматчилари бу соҳада буюк бир тарихий ёлғон қилганликларини бугун ўз кўзимиз билан кўриб турибмиз. Аллоҳнинг раҳми ила эски совет социалист республикалари бирлиги, деган бир императорликнинг чўкиши, 16 миллионга яқин аъзоси бўлган, ҳаммани титратган, ҳаммани қўрқитган зулмнинг ҳукмронлари бугун ўртада йўқдирлар…

Алҳамдулиллоҳ, биз энди коммунизм идеoлогиясининг ҳокимиятидан қутила билдик. Аммо биз коммунизм руҳини ташиган, эски вақтда бу руҳдан тарбияланган одамларнинг ҳокимиятидан қутила билдикми, мен буни билмайман, буни сизлар биласизлар. Биз коммунизмдан айрилган, ўзларини миллий раҳбар деб атаган ватандошларимиз фақат устидаги кийимларини ўзгартирдиларми, буни ҳам мен билмайман. Аммо, миллат бундай одамларнинг ўз миллатига хизмат этишига секин-секин даъват этади, агар даъватни самимий қабул этмаса, ҳаттоки, демократик ҳуқуқлар билан, жанжал-ғавғолар, ур-йиқитлар билан эмас, ўзининг талабларини, қонуний талабларини ва табиий ақлни ҳимоя қилиб бугунги раҳбарлардан масъулият талаб қилиши мумкиндир. Бизнинг халқ кўп қийинчиликларни кўрди, зулмнинг не бўлганлигини кўрди, мазлум бўлиш осон, аммо мазлумликдан қутулиш қийин эканлигини ҳам кўрди.

Маълумингиздирки, Туркистон истилоси 182 йил давом қилди. 182 йилдан бери Туркистон билан Русия ўртасида уруш, ғавғо, ўлиш, ўлдириш давом қилди. Мағлуб бўлдик, мағлуб бўлдик, ҳоким бўлдилар. Оғиз очолмайдиган даражага келдик. Ҳоким давлат, мустамлакачи ҳокимлар мустамлака бўлган бизлардан ўзининг таржимонларини, ҳамтовоқларини, ҳайбаракаллачиларни топа билган эди.

Унутмайликки, бизнинг бошимизга келтирилган фалокатлар фақат Москва режимининг, совет режимининг ёки совет регионида яшаган русларнинг ягона қўли билан эмас, балки уларга ҳомий бўлган ўз ватандошларимизнинг жирканч қўллари ва жирканч қалблари билан идора этилган эди.

Буни шунинг учун ҳам унутмаслик керакки, биз бугун истиқлолга эришган бўлсак, истиқлолнинг қонуни асосида кўринишига эришган бўлсак, аввалам, Аллоҳнинг раҳмати, қолаверса, халқимнинг асрлар бўйи тўккан қонининг ёки қонларининг бугунги натижасидир.

Унутмаслик керакки, чор Русияси давринда, яъни Туркистон чор Русияси ҳокимиятлиги остига киргандан кейин 4600 дан кўпроқ исён кўтарилди. 1919-йилги исённи ҳам унутманг.

1916-йилги қўзғолон у замонда Петербургда Русияга қарши очилган 2-фронт деб ҳисобланарди. Буни ҳам унутмангиз.

1918-йилдан 1934-йилгача давом қилган 16 йилги мужодала, буни совет руслари босқинчилик дедилар, – у ҳақиқий миллий озодлик кураши бўлиб, тарихимиз, қонли тарихимизнинг буюк бир фожиали кўринишидир. Биз босмачилик дедикларини туҳмат деб биламиз. Миллий ҳуррият, исломобод бўлсин, Туркистон туркистонликларники бўлсин, Туркистонда мустақил давлат бўлсин… дея ўртага чиққан бизнинг фидокор, қаҳрамон одамларимиз жабҳаларда қарши курашиб, миллий ҳақларини қурол билан талаб қилган вақтларида 2 миллиондан ошиқроқ кишимиз шаҳид бўлдилар.

Шаҳидларимизнинг руҳлари шод бўлсин, ё Оллоҳ! Нима учун бу қадар кўп қон тўкилди, яъни бу алдамчи, ёлғончи болшевизм миллатларга ҳақ-ҳуқуқ бермаганлигининг оқибати бўлди.

“Босмачилар” деб аталган буюк миллий мужодалага қарши курашда туркистонлилар эмас, совет рус ўрдусининг 140 ва 160 минг қуролли, замбаракли ва қувватли қуролларга эга бўлган аскарлари курашдилар. Биз яна ишғол этилдик, иккинчи марта ишғол этилдик, аммо миллат ўлароқ таслим бўлмадик ва таслим бўлиш ниятида ҳам эмасмиз.

Бизнинг бошимизга тушган кўп-кўп қийинчиликлардан бириси – халқ билан ҳокимият орасиндаги алоқасизлик бўлди. Халқ совет коммунизм режимининг қурбони бўлди. Халқдан сўраб келинган бир иш йўқдир. Тайин этиладиган амалларга функционерларни – партия одамларини ва давлат одамларини тайин этиб, халқдан сўрамасдан халқни идора эта бошладилар, яъни шоиримиз, шаҳид шоиримиз Элбекнинг дедигидек, йиртқичлар мажлисинда арслон бўрини, маймунларни, қўйларни ва тулкини мажлисга даъват этиб, қўйларни идора этиш учун ким керак деганда, тулки чиқиб: “қўйларни идора этадиган ягона қувват бўрилардир”, дебди. Арслон: “Ҳа, бундай бўлса қўйларни бўрилар идора этсин”, дебди.

Бизнинг ҳам шаклимиз бу бўлди. Биз каби одамлар қўйлар деб ҳисобланди. Тулкининг тавсияси билан бўрилар бизга ҳоким бўлди. Бизнинг яшашимизни табиий ҳолда кўрмасдан йиртқич бўрилар ҳаётимизни тўнкара бошлади, бунинг оқибатини ўзингизлар кўп кўрдингизлар. Оллоҳ бундан кейин бундай жазоларни, бундай даҳшатни, бундай пасткашлик зулмини бошимизга келтирмасин.

Халқ билан ҳисоблашиш энг муҳим масаладир, халқ билан ҳисоблашиш ва халққа ҳисоб бермоқ демократиклигимиз, системнинг, яъни давлатни идора этмоқ системининг асосий қонунидир. Агар халқнинг розилигини олмасдан, халқнинг овозини олмасдан қилинган бир иш бўлса, бу халққа хизмат, демократик йўл билан халққа хизмат эмас, балки бир тўда инсонларнинг бирлашган янги диктатураси бўлиб ўртага чиқаверади. Бу сабабдан келажакда халқ масаласига кўп диққат қилишимиз керак бўлади.

Истиқлол деган билан ҳали оғзимиз ширин бўлмади. Аммо истиқлолимиз эълон қилинганидан кейин унинг нақадар тотли эканлигини ҳис этмоқдамиз. Оллоҳ истиқлол қонунини муборак этсин. Бизларни ўз мамлакатимизнинг, ўз миллатимизнинг тақдири, келажаги ва унинг тараққиёти, бахт-саодати учун ишлашга илҳом ва мажбуриятлар юкласин.

Кўп вақт йўлларда ёки бошқа жойларда бўлган вақтимда ёки бўлмаса тушкунлик кунларимда ҳар доим Чўлпонни эслаб келдим. Бизнинг шаҳид, мужоҳид ва кўп жозибали шоиримиз Чўлпон ўзининг “Халқ” деган шеърида:

“Халқ денгиздир, халқ тўлқиндир, халқ кучдир,
Халқ исёндир, халқ оловдир, халқ ўчдир…
Халқ қўзғалса, куч йўқдирким, тўхтатсин,
Қувват йўқким, халқ истагин йўқ этсин.
Бир қўзғалур, бир кўпирар, бир қайнар,
Бир интилур, бир ҳовлиқар, бир ўйнар.
Йўқликни-да, очликни-да йўқ этар,
Ўз юртини ҳар нарсага тўқ этар.
Бутун кучни халқ ичиндан олайлик
Қучоқ очиб халқ ичига борайлик!”

Будир бизнинг асосий ғоямиз: халқдан халққа, халқ ишидан халқимизнинг ҳаёти ва бахт-саодатига боришимиз керак бўлади. Табиий, бизнинг бошимиздан кечирилган мазлум ҳаётларнинг сабаблари ўзимизда бироз бор. Ҳар вақт ташқари қувват – душман бизга зарар келтирди дейишимиз мумкин, келтирди, аммо бу келтиришнинг сабабларини англаб билишимиз керак.

Машҳур шоир, адиб, драматург, сиёсатчи, профессор Абдурауф Фитрат ўзининг “Темур сағанаси” деб аталган саҳна асарида дейди:

“У Темурнинг сўзи сўзиди. Амир Темурни сўзга чиқариб, Амир Темурнинг шиддатли бир овози билан миллатга хитобни ахтаради. Кўринг – Амир Темур нима дейди. “Мен сизларга кўп нарсаларни қолдирдим. Не бўлдики, бу замонларнинг шарафли ва жасур миллатининг зулми остида қолмиш. Кимлар боғларимнинг қушларини қувмоқда. Оталар меросидан нима қилдингизлар. Сизлардан талаб этеюрум, қалқингиз, сизларга амр қиламан, қалқингиз! Ўлкамизни тузатингиз. Авлодларимни ҳур яшашини таъмин этингиз. Агар бундай қилмасангизлар, ўлка, яъни мамлакат буюк бир мозорлик ҳолига келажакдир”.

Табиий, бундай мозорликни қилишда ўзимизнинг ҳам айбимиз кам эмас. Орамиздан чиққан хоинларнинг роли ҳам кам эмас. Аммо булар ўтишга керак, ўтиш ҳам керак. Аммо хоинларимизнинг миллатимиз бошига келтирган фожиаларини ҳам унутмаслигимиз керак. Ёшларимизга бўлган, ўтган ҳодисаларимизни, шарафли ўтмишимизни ёки орамиздан чиққан баъзи бир шарафсиз ҳолларни ҳақиқатлар билан, яширмасдан тўғри ҳолда ўргатишимиз керак.

Ҳақиқатдан қўрқсак, Аллоҳдан ҳам қўрқмаган бўламиз. Чунки Аллоҳ ҳар доим ҳақсеварлар, ҳақ истаганларнинг орзу-ҳаваслари ва ниятларининг ижроси учун ёрдамчи бўлгандир. Аммо биз кўп вақт алдандик, миллатимизни алдадилар, алдатдилар. Бунинг учун ҳам машҳур шоир, адиб ва драматург Абдурауф Фитрат ёзадики:

“Биз мусулмонлар, ёлғиз алданмоқ учун дунёга келдикми. Бойимиз, ишчимиз, хўжамиз, талабамиз, адибимиз, фалсафачимиз, буюкимиз, кичигимиз Оврўпонинг газетасига, китобига, сўзига, ишига, қонунига, низомига, олтинига ва қизига алданишдан бошқа нарсани билмадилар”.

Буни ҳам унутмаслигимиз керакдур. Келажакда биз халқимизнинг истиқболини таъмин этиш масаласида кўп ўйлаб, тушуниб, кенг усулда халқимизга хизмат қиламан, деб ҳаракатда бўлишимиз керакдур, шартдур. Агар бундай қилмасак, истиқлолимизни эълон қилиб ўтирмасдан, яна бизга ҳокимлар ўз истаганларини юритаверсинлар, биз уларга қул бўлиб хизмат қилаверамиз, деган маъно ҳам келиб чиқиши мумкин. Бундан қутилиш учун, табиийдирки, ўз истиқлолимизнинг мевасини кўришга ҳаракат қилишимиз керак бўлади.

Аллоҳ миллатимизни, шу, жумладан, сизларни ва бизларни ўз паноҳида сақласин. Чет мамлакатларда бўлган беш миллионга яқин мусулмон, туркистонлик муҳожирлар Ватандан йироқда яшамоқдалар. Улар эрталабдан кечгача дуолар билан, ҳаракатлар билан, умидлар билан мамлакатимизни озодлигини, мамлакатимиздаги халқни ҳурликда яшашини Аллоҳдан орзу-ҳавас этмоқдалар. Аллоҳ буларни ҳам улушсиз қолдирмас.

Биз қўлимиздан келгани қадар Ватаннинг хизматида бўлиб келдик, бундан кейин ҳам Ватан йўлида хизмат қилишга ҳозирмиз. Аммо сохтакорларга хизмат қилиш тарафдори эмасмиз. Биз холис, демократик равишда сайланган ҳукумат ва демократик қонунга асосланган инсон ҳақларига итоат этган ва қурган, миллатимизни ҳурмат этган раҳбарларни истаймиз.

Биз ватан ташқарисида қолдик, аммо ҳар куни, ҳар соат қалбимиз Ватан билан бўлиб келди. Биз Ватаннинг биринчи озод бўлган инсонлари деб ҳис этамиз ўзимизни. Бу эса кўп қийин масаладир. Биз, аввал, озод бўлдик, аввал, озод бўлишганда мажбур бўлдик. Коммунизмнинг энг жирканч хуружи бўлган сталинизм даврининг қурбонлари бўлдик. Қайси қуш ўзининг қимматли бўлган гулидан айрилмоқни истайди. Бизни ватандан кетишга мажбур қилишди. Бизни хоинлар дедилар. Бизни муллаю феодаллар дедилар, аксилинқилобчи дедилар, ўғрилар дедилар. Чет мамлакатлардаги империалистларнинг қуллари, хизматкорлари деган иғволар билан кўрсатдилар, аммо аслида биз ундай эмас эдик. Буни иншаооллоҳ, келажакда тарих сизларга яна кўпроқ ўргата билади. Аллоҳдан сизларга бахт-саодатлар, миллий истиқлол йўлида муваффақиятлар тилайман. Ҳар вақт қалбим ҳар ерда сизлар билан бирга, бахт-саодатингизга эга бўлинглар, бу бахт-саодат миллатимизнинг бахт-саодатидир. Айни замонда бу менинг ҳам бахт-саодатимдир. Миллатимиз ўлмаса, ҳар биримизнинг бу жамият ишида, бу миллат ишида ўйнаган ролимиз бордир.

Бизнинг борлиғимиз, шўъбамиз бўлсин, ишчимиз бўлсин, ҳаммолимиз бўлсин, ҳаммаси бизникидир. Табиати бузуқ инсонларимиз ҳам бордир, аммо табиати, феъли-хўйлари ёмон деб уларни кўчага ташлаш керак эмас. Уларни жамиятимиз ичига олишимиз керак. Инсоф, ахлоқ, миллат ила баробар яшамоқни ўргатишимиз керак.

Бизнинг мамлакатимизда меҳмон бўлиб, яшашга мажбур бўлганларни, миллий озчиликдаги гуруҳларнинг ҳаётини таъмин этишимиз керак. Уларни сиҳат-саломатликлари ва роҳатда яшашларига ёрдам беришимиз керак. Айни замонда шуни ҳам қилиб келдик. Бизга келган, озчиликда бўлган миллий гуруҳлар ўз миллатимиз бўлган турк, яъни маҳаллий халққа қараганда баъзилари ҳаттоки, яхши ишлаган бўлиши ҳам мумкин. Аммо бу демак, эмаски биз келажакда уларга қарши бир нарса чиқарамиз. Йўқ, иғволарга йўл бермаслигимиз керак. Биз тарихимизда адолатли инсонлар бўлиб келганмиз. Қаршимизда бириси нонсиз бўлса, нон бериб келганмиз, суви қолмаганларга сув етказиб берган одамлармиз. Бунинг учун бизга қарши қилинган иғволардан мумкин қадар қутулишимиз керак.
Муҳим масала – халқимизнинг иқтисодий ҳаётини яхшиламоқдир. Бизнинг ҳолимизда яшаган дунёда бундай бир миллат йўқ.

Кечаги кун ҳақида айтсак, 9 миллион инсоннинг бир ойда топган пули 10 кунга етмаса, пахта майдонларидаги касалликлар натижасида, кимёвий моддалардан заҳарланиш натижасида 3 ярим миллиондан ортиқ одам сариқ касал билан касал бўлса. Ҳар йили Ўзбекистонда 284 минг бола бир ёшга кирмасдан ўлса, икки йил ичида 753 та хотин-қизларимиз ўз-ўзига ўт қўйган бўлса, бундай ҳодисаларни ҳозирга қадар на ислом дунёси, на христиан дунёси кўрмаган. Бугунги Туркистондаги бошимизга тушган фалокатларни кўринг. Семипалатинскда очиқ ҳавода ташкил қилинган 140 нафар синалган атом бомбаларининг таъсирини кўринг. Сонсиз ўлган инсонлар, ҳайвонлар, заҳарланган инсонлар, касал бўлиб кўчада инграб ётган одамларни кўринг.

1930-йилда Хидир Алиев дегани каби: “Пахта қизил империализм даврида кафан бўлди, кафан”. Буни унутмаслигимиз керак. Пахтадан воз кечмаймиз. Аммо пахта бизни эзмаслиги керак. Биз пахтани идора қилишимиз керак. Аммо пахта бизни қул қила олмайди. Бунга ҳеч кимнинг ҳақи йўқдир.

Баъзилар, аввал, биз иқтисодий жиҳатдан тараққий этайлик, мустақил бўлайлик, кейин сиёсий жиҳатдан мустақил бўлиб кетамиз деган хаёллардалар. Мен бу фикрда эмасман. Агар сиёсий жиҳатдан мустақил бўлмасангиз, яъни, ўзингизни ўзингиз идора этмасангиз, ўзингизнинг ҳудудингиз бўлмаса, сизга бутун қалби, виждони, имони-ла борлиғини хизмат қилдирган давлат муассасаси бўлмаса, бундай ҳолда мен иқтисодий тараққиётда бўламан, ундан кейин мен мустақил давлат сиёсатида юраман, дейиш хатодир ва бундай қиладиганларнинг ташвиқотлари бўлса, менимча, буларда бир хоинлик изи бор. Мумкин қадар сиёсий мустақилликни, аввал, ўртага қўйишимиз керак. Сиёсий мустақиллик эса ўзининг бутун борлиғи ила иқтисодий мустақиллигимизни таъмин эта билажакдир.

Русларга муносабат масаласи бу ҳаётимизнинг муҳим масаласидир. Чор Русияси бўлсин, коммунизм бўлсин, рус халқининг исмидан ҳаракат этди. Бу ҳақиқатдир. Аммо бунинг учун рус миллати айбдор бўлолмайди. Фақат рус миллати ичидан чиққан баъзи бир одамларнинг ёмон табиати бордир. Булар ҳурриятчилик, яъни озодлик туйғуларини билмайди. Эзилган бир мужикдан бир бошлиқ чиқариб қўйсангиз, эски мужикни эзиб бораверади. Бу эса руслардаги сиёсий характернинг бир кўринишидир. Алҳамдулилло, бундан қутила бошладик, яъни янгидан тузоқларга тушиб қолмаслигимиз керак.

Энг яхшиси, русларнинг ҳокимияти остида эмас, руслар билан ёнма-ён, дўстона, бир-биримизга ёрдам ҳолда яшашга ўрганишимиз керак. Буни энг аввал, русларнинг, ўзлари ўрганишлари керак. Бизларнинг ўрганишимиз осондир. Биз кекчи, ўч олувчи одамлар эмасмиз. Бизнинг табиатимизда, динимизда, хулқимизда, анъанамизда бундай нарса йўқдир. Фақат айтмоқ керакки, бизга қарши қилинган суиистеъмолни бундан кейин биз ҳазм эта билмаймиз. Аллоҳ сизларга ёрдамчи бўлсин!

Сизларга бахт-саодат, миллатимизнинг истиқболи учун энг яхши ниятли фаолиятлар, саломатликлар тилаб қоламан. Сизнинг каби ҳар ерда, ҳар замон қалбим сизлар билан биргадир. Биз туркистонлик мужоҳидлар ва муҳожирлар қўлимиздан келгани қадар Ватан учун хизматга ҳозирмиз.
Ватанимизга озодлик талаб этдик, ўлдик, ўлдирдилар, аммо яна миллатим яшамоқдадир. Соғ бўл, Миллатим!

Миллатимга хизмат қилган қадрли миллатдошларим соғ бўлсинлар. Аллоҳ ҳаммамизни ҳар жойда ҳимоя этсин! Омин.

Сўзларимни тинглаганингиз учун минг марта раҳмат. Мени сўрасангиз, мен фалсафа фанлари доктори Боймирза ёрқўрғонлик Ҳайитмирзанинг ўғли, Туркистон тадқиқотлари институтининг мудири, Байналмилал Туркистон жамиятининг фахрий раисиман. Бутун муҳожирларимиз отиндан сизларга қалбий саломлар, ҳурматлар билдираман, оналаримизнинг қўлларидан, укаларимизнинг кўзларидан, сафдошларимизни юракдан қучоқлаб, хайр.

Аллоҳ саломатлик-ла кўришишга насиб этсин, деб умидларда қолган ватанимизнинг бир фарзанди сифатида бу сўзларни айтишга, билдиришга, журъат қила билдим. Хатойим бўлса, Аллоҳ кечирсин ва сизлар кечиринглар. Бу суҳбатни ўғлим Бекмирзани 51 йилдан кейин илк дафъа қайта кўрганлигим учун, бунинг хурсандлиги, бунинг нашъаси, бунинг севгиси, бунинг фожиаси, бунинг ҳаяжони билан сўзладим.

Энди эмдийлигим келди, агар хато сўзлаган бўлсам, қўпол сўзлаган бўлсам, ишонаманки, менинг азиз миллатим кечиради. Аллоҳ кечиргучидир. Унинг-да баробар Аллоҳ бизнинг ҳаммамизга инсоф, баробарликда ишламоқ, баробарликда тушунмоқ ва миллатимизнинг келажагини ўйламоқ туйғусини, иродасини, қувватини берсин, омин!

Унолғи тасмасидан оққа кўчириб нашрга тайёрловчи: Дадахон ҲАСАН” [8]

15. ЧЎЛПОН МУКОФОТИ

«Юқорида баён қилинган (Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасига аъзо этиб сайлаш ҳақидаги, А.Ш.) яхши хабардан 5 ой 8 кун кейин 1992 йил 31 март куни бошқа бир телеграмма олдим. Бу телеграммада шундай дейилганди:

“Ҳурматли Боймирза Ҳайит. Ўзбекистон Ёзувчилар союзининг Мукофотлар комитети ва Пропаганда маркази номидан Сизнинг Чўлпон мукофотига лойиқ кўрилганингизни Сизга билдираётганимиздан ўзимизни бахтиёр деб ҳис қилаяпмиз. Шу билан бирга Наврўз байрамингиз билан қутлаймиз.
Ёзувчилар союзининг раиси Жамол Камол, Пропаганда маркази раиси Тўра Мирзо”.

Чўлпон каби буюк бир шоир, мужоҳид ва шахидимизнинг номи берилган бир мукофотнинг менга лойиқ деб топилганлигидан жуда ҳам қувондим.

Бу мукофотнинг икки муҳожир “Туркчи-Туркистончи” (проф. Аҳад Андижон ва менга) берилганлиги ватанимиздаги зиёлилар билан чет эллардаги юртдошлар ичидаги солоҳиятимизнинг ортишига сабаб бўладиган бир тушунчани ҳам келтириб чиқармоқда эди» [1]

16. ВАТАНГА ТАКЛИФ

Энди Б.Ҳайитнинг Ўзбекистонга 1992 йил июлида келиши масаласи қандай ҳал этилганлигига доир айрим маълумотлар.

“1991 йилдан буён кўпчилик зиёлиларимиздан “Қачон Ватанга келасиз? Сизни халқ кутмоқдадир” каби ҳаяжонли хабарларни олмоқда эдим. 1991 йилнинг декабрь ойи бошларида Ўзбекистон Тарих институти директори профессор Асқаров билан чет элда 3 кун суҳбат қилиш имконини топдик. Бунинг орасида менинг Ватанга боришим мавзусида ҳам гаплашдик.

Менинг Ватанга бориш масалам Ватанда ва ташқи дунёда узлуксиз муҳокама қилинмоқда эди. 1992 йилнинг январь ойида вафот қилган ўғлим Бекмирза (Телман) менинг Ватанга даъват қилинишим учун қариндошлар ва юртдошлар орасида фаолият бошлатган. Кейинроқ эса бу ҳаракатни набирам Шуҳрат давом эттирган. Наманган вилоятидан мингларча юртдошим президент Каримовга мурожаат қилиб менинг Ватанга боришим ҳаққида ёрдам беришни илтимос қилишган. Баъзи кишилар набирам Шуҳратга “Агар урушга борганлардан рухсат олмасанг бувангни Ватанга қабул қилдиролмайсан” деганлар. Шуҳрат Уйчи ва Наманган шаҳарларида яшаган уруш ветеранларидан рози эканликларини билдирувчи тилхат олиб Уйчи туман ҳокимлигида тасдиқлатган ва Тошкентга юборган.
Шунга ўхшаш Ўзбекистоннинг бошқа жойларида ҳам менинг Ватанга боришим кераклиги тўғрисида айтилган кўпдан-кўп ижобий фикрлар юзага чиқмоқда эди.

Муҳожиратда яшаган Туркистонликларнинг лидерлари ҳам Президент Каримовнинг менинг Ватанга боришимга рухсат берилиши мавзусида талабларини билдиришган. 1991 йил декабрь ойида профессор Аҳат Андижон (туркиядаги жамият раиси) Каримовдан Доктор Боймирза Ҳайит ва Вали Қаюмхоннинг Ватанга киришларига рухсат берилиши тўғрисида илтимос қилган.

Президент Каримов 1992 йил апрель ойида Саудия Арабистонига борган вақтида мухожир туркистонликлардан Аҳмад Али Туркистоний ҳам Боймирза Ҳайитнинг Ватанга бориши учун рухсат берилишини ўтиниб сўраган. Ўлканинг ичида ва ташқарисида бўлган юртдошларимизнинг талаблари Ўзбекистон ҳукуматини беҳузур қилмоқда эди.

Мен Ватандан таклифнома келиши тўғрисида ҳеч қандай маълумотга эга эмасдим. Шундай бир пайтда Ўзбекистон парламенти Фан, таълим ва маданий меросни сақлаш комитети раиси ва Ўзбекистон Фанлар Академиясининг Тарих институти директори Аҳмадали Асқаровдан кирилл ҳарфлари билан ёзилган қуйидаги факс хушхабарини олдим:

“Ўзбекистон парламентининг 9-йиғилишида (1992 йилдаги, А.Ш.) турли сабаблар билан ташқи ўлкаларда яшаётган ватандошларимизга Ўзбекистонга эркин келиб кетиш ҳаққини берадиган тарихий қарор қабул қилинди. Шу сабабли мен Ўзбекистон парламентининг Фан, таълим ва маданий меросни қўриқлаш комитети раиси ва Ўзбекистон Фанлар Академияси Тарих институтининг директори сифатида ўзингизга маъқул бўлган ҳар қандай бир вақтда Сизни рафиқангиз билан Ўзбекистонга даъват қиламан.

Ўзбек халқи ва унинг зиёлилар армияси Сизни 50 йилдан буён идеология соҳасида она юрт Туркистоннинг мустақиллиги учун асарлари билан курашган оловли бир ватандош сифатида танимоқда. Энди биз Сиз каби кучли бир олим билан биргаликда, бир сафда республикамиз мустақиллиги учун курашишимизнинг фойдали бўлишига ишонамиз. Мустақил Ўзбекистоннинг илмий жамоаси Сизни кутмоқда.

Ҳурмат билан – Ўзбекистон Олий мажлиси Фан, таълим ва маданий меросни қўриқлаш комитети раиси ва Ўзбекистон Фанлар Академияси Тарих институтининг директори Асқарали Асқаров, 25.05.92.”

Таклифнома жуда нозик бир тил билан ёзилганди. Бундан ташқари Асқаров қайта-қайта телефон қилди. Ўзбекистон Ташқи ишлар министри Абдуразоқовнинг виза берилиши билан алоқали телеграммаси ҳам Бонн шаҳридаги Рус элчихонасига келган эди. У пайтдаги Россиянинг Люксембург элчиси Чингиз Айтматов ҳам кўп ёрдам берди. Виза берилди. Ватан йўлининг менга очилишидан жуда ҳам севинган эдим. Сафарга чиқиш асносида бизга узоқ замонлардан бери дўст бўлган Қайнар оиласи ҳам (Азиза, доктор Айфер ва Мурат) биз билан бирга боришга ва ҳамроҳ бўлишга аҳд қилдилар» [1]

17. АЛҲАМДУЛИЛЛОҲ, ВАТАНДАМАН

Боймирза Ҳайит 52 (!) йиллик айрилиқдан кейин 1992 йил 12 июлида Тошкентга келди. Унда уч ойлик виза рухсати бўлсада, Мустақил Ўзбекистонда шаклланаётган полициявий режим уни 13 кундан кейин, яъни 1992 йил 25 июл куни Ватандан чиқиб кетишга мажбур қилди.

“12.07.1992. Соат 6.30да Ўзбек Ҳаво Йўлларига оид бир учоқ билан Тошкент тайёрагоҳига қўндик. Учоқ ичидаги радиокарнайдан “Боймирза Ҳайитни кутаётибмиз” деган хабар берилди. Президентнинг Фан, маданият ва матбуот масалалари бўйича маслаҳатчиси Бахтиёр Назаров, профессор Асқаров, (шоир, А.Ш.) Жамол Камол ва бошқа зиёлилар кутаётган эканлар. Улар билан учрашиб, тайёрагоҳнинг қаҳвахонасида чой ичдик.

Ташқарига чиққандан кейин Америкадан келган Сайид Бурҳоннинг қизи видеокамера билан фильмга ола бошлади. Бахтиёр мендан такрор тиз чўкиб ерни ўпишимни истади. Бу истак менинг туйғуларимни топтади. Бу сохта саҳнадан кўнглим айниди. Аммо ноилож такрор тиз чўкиб тупроқни ўпдим. Бизни кутиб олган юртдошларимиздан бирортасида на фотоаппарат ва на видеокамера бор эди» [1]

18. ВАТАНДАГИ КЕЧМИШЛАР ВА УЧРАШУВЛАР

“13.7.1992. Бугун Тошкентдаги обидалардан баъзиларини кўрдик» [1]

“14.7.1992. соат 6.00да меҳмонхона олдида эдик ва 7.00да йўлга чиқдик (Наманган сари, А.Ш.). Чотқол тоғи водийсидан ўтиб, соат 16.00 атрофида Наманганга етдик. Шаҳар чегарасида Наманган вилоят ҳокимлигининг вакиллари бизни кутиб олдилар. Халқ карнай-сурнай чалиб йўл давомида бизга гуллар отди. Мен халқнинг орасига кирдим ва олдинда бўлганлар билан кўришдим. Сўнгра ҳокимлик меҳмонхонасига келдик ва ҳоким муовини Дилшода хонимнинг зиёфатини едик.

Йўлда чарчагандик. Бунга қарамай Дилшода хонимдан ота-онамизнинг уйига, яъни Ёрқўрғон қишлоғига кетиш учун рухсат сўрадим. Қишлоқ Уйчи туманида эди. Дилшода хоним ва бошқа юртдошлар мутлақо ҳокимлик меҳмонхонасида қолишимни истадилар. Мен эса “Йўқ, бу ерда қололмайман, бундай қилсам ота-онамнинг руҳини безовта қиламан” дедим.

Бу хусусда узоқ тортишдик. Мен уларга тушунтира олмадим. Улар ҳам мени кўндира олмадилар. Мен туғилган қишлоқ Намангандан ўн километр узоқликда эди.

Тортишмамиз давом этиб, ҳар икки томон ўз фикрини ўтказишга уринаркан, мен бунинг моҳиятини умр йўлдошимга тушунтирдим. У ҳам кетамиз деди ва Дилшода хонимга “Менинг хўжайиним ўз уйига келишни эллик икки йил кутди. Бизга янги уй керак эмас. Умр йўлдошимнинг ота-онасидан қолган уй қандай шароитда бўлса ҳам ўша ерга боришни истаймиз. Бу бир ахлоқий масаладир” деди. Унинг истагини ҳам қабул этмадилар ва умр йўлдошим йиғлай бошлади. Атрофдигилар бизни ҳукумат меҳмонхонасида сақлай олмасликларини тушунганларидан кейин рухсат бердилар ва Дилшода хоним ҳам биз билан бирга кетишга ҳозирланди.

Уйимиз атрофида мингларча юртдошларимиз бизни кутаётган эдилар, улар билан саломлашиб уйга кирдик ва фотиҳа ўқидик. Бироздан кейин мени зиёрат қилишга келганлар микрофон орқали салом нутқи сўйлашимни орзў қилдилар. Мен уларга бошимдан ўтганлар, нима сабабдан Ватандан чиқиб кетишга мажбур бўлганим ва рус коммунизми зулми туфайли юз берган фожеалар ҳаққида гапирдим.

15.7.1992. Ота-онамиз ва оиламиздан вафот этганлар учун фотиҳа буюрган эканлар. Бу кунни дуо билан ўтказдик. Зиёратчилар ярим кеча соат 2.30га қадар келиб-кетиб турдилар.

16.7.1992. Неварамнинг ўғли Қаҳрамоннинг суннат тўйи бошланди. Шу муносабат билан 18.7.1992га қадар уйимиз келиб кетувчилар билан тўлиб тошди. Бирга ўқиган дўстларим, мен билан бирга ишлаган ўқитувчилар ва узоқ-яқиндан келган танишларни кўришга имкон туғилди.

18.7.1992. Почаота дарёси бошланадиган жойга яқин бир ерга бордик. Уйдалигимда ҳар кун бор йўғи уч соат ухлай олдим. Шу сабабдан жуда ҳам ҳолсизланиб қолгандим. Бу ерда ўн олти соатга яқин ухлаб истироҳат этдим. 19.7.1992да орқага қайтдик.

19.7.1992. Ахсикент ва Андижон шаҳарларини зиёрат этдим. Андижонда Бобир университетининг тарих бўлими раҳбари профессор Рустамбек Шамсуддин ўғли билан тарихий тадқиқотлар хусусида суҳбатлашдик. Олмоншунос профессор Мухторжонбек ва Давлат тиллар институти ректорини зиёрат қилдик. Кечаси Ёрқўрғон қишлоғига қайтдик.

20.7.1992. Овқатдан олдин Наманган ҳокими муовини Дилшода хонимни зиёрат қилдим ва самимий кайфиятда у билан хайрлашдик. Дилшода хоним билан суҳбатимиз Наманганнинг эҳтиёжлари ҳаққида бўлди ва мен унга чет элдаги ишбилармонларни бу ерга даъват этиш учун қўлимдан келганини қиламан деб сўз бердим. Кунни уйимизда ўтказдик. Профессор Асқаров эртага соат 8.00 да Тошкентга кетишимиз учун транспорт келишини айтиб, Тошкентда кўришамиз дея хайрлашиб кетди» [1]

19. РЕЖИМ МАЛАЙЛАРИНИНГ СОВУҚ МУНОСАБАТИ

Халқпарвар ва ватанпарвар Боймирза Ҳайитнинг ўз халқи олдида айтган рост гаплари махсус хизмат органи бўлмиш Миллий хавфсизлик хизмати ходимлари орқали деярли ҳар кун Тошкентдаги ўз раҳбарларига жўнатиб турилган. Оқибатда уни Ўзбекистондан муддатидан олдин чиқариб юбориш ҳақида Ўзбекистон раҳбарияти ва МХХнинг юқори мансабли раҳбарлари ўзаро келишганлар.

Мен 1991 йил июл ойидан 1993 йил 4 октябрига қадар Ўзбекистон “Эрк” демократик партияси (ЭДП) Тошкент шаҳар ташкилотининг иккинчи котиби бўлиб ишлаганман. Адашмасам, Боймирза Ҳайитнинг Ўзбекистонга келгани ҳақидаги хабар матбуотда, жумладан ЭДПнинг марказий органи бўлмиш “Эрк” газетасида чоп этилмади. Бу ҳақдаги маълумот у Ўзбекистондан жўнаб кетгачгина “Эрк” газетасида чоп этилди. Бу – бир томондан.

Иккинчи томондан, 1992 йил 16-17 январ кунлари Тошкентдаги Талабалар шаҳарчасида талабалар норозилиги бўлиб ўтганди. Режим кучишлатар органлари кечаси талабаларга қарши атайлаб ўқ отиб, икки нафар талабани ўлдиришди ва 30 нафардан ортиғини ярадор қилишди. Шу провокациядан кейин мухолифат фаолларига қарши режим қаттиқ тазйиқ бошлади [9]. Яъни Боймирза Ҳайит Ўзбекистонга келган 1992 йил июл кунлари биз – мухолифат раҳбарлари ва фаоллари авторитар режим кучишлатар органлари яратаётган қаршиликлар ҳамда муаммоларни ҳал қилиш билан жуда банд эдик.

Учинчидан, 1992 йил 29 июн куни “Бирлик” Халқ ҳаракати раисдоши Абдураҳим Пўлатовга қарши бир неча «жиноятчи»ларнинг арматуралар билан провокацион ҳужуми уюштирилди ва унинг бошини арматура билан уриб ёриб кетишди. 1992 йил 2 июл куни ЭДП раиси, Олий Мажлис депутати Муҳаммад Солиҳ (Салай Мадаминов) Ўзбекистонда диктатура ўрнатилаётганлигига ўз норозилигини билдириб депутатликдан воз кечди ва депутатлик ҳужжатини парламент президиуми столи устига ташлаб парламентни тарк этди. ЭДП раҳбарлари ва фаолларига тазйиқ янада ошди.

Шу ва шунга ўхшаш сабаблар билан биз – мухолифат фаоллари, жумладан мен Боймирза Ҳайитнинг мамлакатимизга келганлигидан бехабар қолдик ва унга ҳамдард бўла олмадик.

Айтишим ўринлики, ЭДП раиси, ўша пайтда Олий Мажлис депутати бўлган Муҳаммад Солиҳнинг эсдаликлар китоби бўлмиш “Йўлнома” асарида 1992 йил июл ойида Боймирза Ҳайитнинг мамлакатимизга келганига доир ҳеч қандай маълумот ёзилмаган ([7]-га қаранг). Боймирза Ҳайит билан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида учрашув ҳам белгиланганди. Лекин сиёсий режим ушбу тарихий учрашувга йўл бермади.

Демак, Муҳаммад Солиҳ Боймирза Ҳайитнинг келиши ва кетиши ҳақида у ёки бу даражада хабардор бўлган бўлиши керак эди.

Мен ушбу катта мақоламнинг 9-параграфида Муҳаммад Солиҳ 1990 йил март ойида АҚШга бир ой сафар қилгани, буни эшитиб Боймирза Ҳайит Германиядан АҚШга келиб, беш кун давомида Муҳаммад Солиҳ билан суҳбат қилгани ҳақида ёзгандим. Муҳаммад Солиҳ 1990 йилда АҚШда Боймирза Ҳайит билан ўтказган беш куни ва суҳбатлари ҳақида, 1992 йил июлида унинг Ўзбекистонда бўлиши ва ўша кунлари унга маълум бўлган воқеалар ҳақида каттароқ мақола ёзса бўларди.

“21.7.1992. Соат 7.30да Тошкентга кетиш учун тайёр эдик. Транспорт 8-9 орасида ҳам келмади. Соат 11.00 га яқин ҳокимликка телефон қилишди. Улар бизни Тошкентга олиб борадиган транспорт ҳаққида бирор бир маълумотга эга эмасликларини айтишди. Соат 16.30гача кутдик.

Тобора асабийлашмоқда эдим. Юрагимда ҳам бир оғриқ бошланганди. Ҳовлида ҳокимликда ишлайдиган беш-олти киши бор эди (менимча, булардан кўпчилиги Миллий хавфсизлик хизмати зобитлари эди, А.Ш.). Мен уларга “Оиламизда тўрт-беш машина бор, йўлга чиқиш учун бу қадар кутдим. Ҳеч бўлмаса иккита такси чақираолмайсизларми? Нақадар идроксиз, инсофсиз ва шавқатсиз одамларсиз? Ахир юраги бетоб бўлган 75 ёшдаги Бир одамга бундай муомала қилишингиз ахлоқсизликдир” дея бақирдим. Ҳовлидан икки-уч киши ташқарига чиқди ва улардан бири қайтиб келиб ярим соатдан сўнгра машина тайёр бўлишини айтди. Колхоздан бир “Тайота” машинасини киралабдилар.

Машина 17.20 да келди, яъни тўққиз соату йигирма дақиқа машина кутиш билан банд бўлдик. Йўлга чиқдик. Машина эски ва бузуқ экан. Тошкентга қадар бўлган уч юз километр йўлни тўққиз ярим соатда аранг босиб ўтдик. Йўлда тўрт марта миршаблар тўхтатиб текширишди. Хайриятки, ёнимизда бир миршаб дўстимиз бор эди. Агар у бўлмаганда йўлларда қолиб кетардик» [1]

20. ВАЪДАБОЗЛАР

«22.7.1992. Ярим кечаси соат 2.30 да Тошкентнинг “Туркистон” меҳмонхонасига етиб келдик. Соат 16.00 да Президент идорасидан Абдуқаҳҳор Иброҳим келди. У “Президентнинг вақти бўлмагани учун сизни қабул қилмайди” деди. Мен “Бу хабарингиз учун соғ бўлинг. Президентнинг масъулиятли ишлари кўп бўлса керак. Шу боисдан мени қабул қила олмаслигини ғоят яхши тушунаман,” дедим.

Шундай қилиб тушундимки, менга аввалдан «Сизни Президент қабул қилгандан кейин жамоалар билан учраша оласиз» дейилган гапнинг орқасида ўзига хос бир режа бор экан. Намангандан Тошкентга қайтарканман “Балки Президент жаноблари мени ўн-ўн беш дақиқа қабул қилар, ундан кейин жамоат ташкилотлари билан (Мусулмонлар идораси, газеталар, журналлар, радио, Ёзувчилар Союзи, университетлар, Низомий номидаги Педагогика институти, нашриёт марказлари, ёшлик ташкилотлари ва маданият марказлари каби) муносабат ўрнатарман” дея ўйлагандим. Ваҳоланки, оқибатда менга бундай имкон берилмаслиги учун юқоридаги режа тузилган экан.

23.7.1992. Соат 10-10.30 орасида меҳмонхонага Ташқи ишлар вазири келди. Суҳбатлашдик. Меҳмонхонада вазирнинг бошқа меҳмонлари ҳам бор экан. Вазир “Намангандан Президентга сиз ҳаққингизда ёмон ҳисобот келди. Шунинг учун Президент жуда хафа бўлди” деди. Вазирдан ҳисобот нима ҳақида эканлигини сўрадим. Вазир “Бу ҳукуматнинг расмий ҳужжатидир. Шу боис сизга маълумот беролмайман” деди. Мен эса жавобан “Наманган ҳокимлигидан мен ҳаққимда туҳматдан иборат бир ҳисобот юборгандирлар. Модомики, Президент мендан хафа бўлибди, у ҳолда менга қаратилган айбномани билишим керак” дедим. Охирида мен билан қоронғу бир ўйин ўйнашаётганларини тушундим. Вазир билан хайрлашдик» [1]

21. БАҲОНА ВА БУЙРУҚ

“23.7.1992. Соат 11.50да Бахтиёр Назаров келди. Меҳмонхонада Бахтиёр Назаров, Аҳмадали Асқаров ва мен ўтириб гаплашдик. Стол устида Истанбулга қайтиб кетишим учун билет турарди. Мен қайтиш мақсадида олдиндан жой олмоқ учун ўша куни Ўзбекистон Ҳаво Йўллари бўлимига бормоқ ниятида эдим. Бахтиёр Назаров “Бунга ҳожат йўқ, зеро шу ҳафта ичида мамлакатдан чиқиб кетишингиз керак. Чунки Иккинчи дунё урушининг қатнашчилари сизни бу ерда туришингизга қарши норозилик билдирмоқдалар”, деди.

Бундай бир совуқ истакнинг ўртага чиқиши қонимни қайната бошлади. Назаровдан сўрадим:
“Ким, қандай шаклда бу ахлоқсиз буйруқни берди? Сизнинг урушда қатнашган аскарларингиз билан бизнинг Туркистон озодлиги учун курашган аскарларимиз орасида катта фарқ бор. Сизнинг урушга қатнашганларингиз коммунистик партия ва Сталин учун жанг қиламиз, дея қасам ичгандилар. Биз эса Аллоҳ учун ва Туркистон истиқлоли учун қасам ичгандик”, дедим.

Назаров бўлса “Урушда қатнашганлар бизнинг ҳамюртларимиздир ва уларнинг жуда катта аҳамияти бор” дея жавоб берди. Мен “Агар учоқ бор бўлса бугуноқ мамлакатдан чиқиб кетишим мумкин, фақат проф. Асқаров эртага (24.7.1992) тарихчиларни бир йиғилишга чақирган эди, унга боришим керак. Кейин эса Ўзбекистон Ёзувчилар союзини зиёрат қиламан. Бундан ташқари Тарих институтига бориб, Олмониядан кўтариб келганларим (38 кг оғирлигида) – асарларимнинг фотонусхаларини тақдим этаман” дедим. Назаров “Йўқ, у ерга бормайсиз. Китобларни эса бирортага ташлаб кетишингиз мумкин”, дер экан Асқаров “Бу кишини мен даъват этдим. Тарих институтига борадилар” деди. Бунга жавобан Назаров “Ундай бўлса, бутун маъсулият сизнинг зиммангизга тушади. Шунга қарамай, Ёзувчилар союзига мутлақо бормайдилар”, дея кескин фикрини билдирди.

Назаровнинг шу ҳафта ичида мамлакатни тарк этасиз деган сўзлари мени қаттиқ ранжитганди. Бир инсонга бу шаклда оғир муомала қилиш коммунистик ахлоқнинг табиий бир кўриниши дея тушундим. Шундан кейин ким билан учрашсам қуйидаги гапларни айтдим:

“Табрикланг. Бошқарувчилар менга Ўзбекистондан кет, дедилар. Бундай ахлоқсиз буйруқни ким берганини айтмадилар. Сизлар ва миллатимиз соғ бўлсин. Мамлакатдан кет, дея берилган бу буйруқни мен ҳаётим бўйича унутмайман. Бундай бир буйруқ Москвадан келганига ишонмайман. Президент номидан Назаров менга билдирган бу истак мен учун оғир ҳақорат эди. Аммо бошқа бир томондан эса бундай бир буйруқ мен учун шарафдир”.

Назаров келтирган совуқ хабардан кейин зиёратчилар ҳам оёқларини уздилар» [1]

22. ТАРИХЧИЛАР БИЛАН УЧРАШУВ

“24.7.1992. Овқатдан кейин Академиянинг Тарих институтига бордим. У ерда 25-30го яқин тарихчи тўпланганди. Проф. Асқаров мени қисқача таништиргандан кейин сўзни менга берди. Аввал келтирган китобларим, мақолаларимнинг фотонусхаларини, асарларим ва конференцияларим учун битилган ёзувларни институт директорига тақдим эттим. Сўнгра чет элларда Туркистонга оид тадқиқотларим ҳаққида маълумот бердим. Тарихчилар билан бир-биримизни яхши англадик. Орамизда бир самимият уйғонди.

Бу йиғилишда менга қарши кўп нарсалар ёзган Борис Лунин ҳам бор эди. У билан танишгандан кейин ҳатто қучоқлашдик ҳам. Мен унга ҳазил қилиб “Сизга катта раҳмат, менга қарши ёзган асар ва мақолаларингиз Совет фуқароларининг менга нафратларини эмас аксинча ёшларнинг менга муҳаббати, самимияти уйғонишига сабаб бўлди” дедим. Тарихчиларга эса “Сизлардан айримларингиз менинг фикрларимга қарши нарсалар ёздингиз. Бундан ҳеч уялманг. Чунки бу режимнинг талаби эди” дея хитоб этдим. Ўртада хафагарчиликка сабаб бўладиган гап айланмади» [1]

ДАВОМИ БОР