Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (КИТОБ ДАВОМИ 12)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган тўртинчи нашри

4-ИЛОВА. 2007: ТОШКЕНТДА ҚУРИЛГАН ДИДСИЗ, ҚОП-ҚОРА ТЕМИР ПАНЖАРАЛАР ВА ЎЗБЕКИСТОН КАТТА ҚАМОҚХОНАГА ЎХШАШИ

Китобимнинг 4.12-параграфида 1990 йил 28 апрел куни Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов билан 35 нафар бирликчилар ўртасида бир соатлик учрашув ўтказилгани ҳақида ёзгандим. Шу воқеадан кейин Давлат Хавфсизлиги Қўмитаси (ДХҚ) китобимда баён этилган ёки шунга ўхшаш усулда демократлар Ўзбекистон Президенти билан учрашув ўтказишларига бошқа йўл қўймаслик чора-тадбирларини ишлаб чиқди. ДХҚ тавсиясига кўра ўша –1990 йилнинг ёзида Президент биноси олдига баландлиги уч метр келадиган темир панжаралар ўрнатилди.

Маълумки, 1991 йил 29 декабрида Мустақил Ўзбекистонимизда илк марта икки муқобил номзод – Ислом Каримов ва Муҳаммад Солиҳ иштирокида президентлик сайлови бўлиб ўтди.

ИЗОҲ. Баъзи ўқувчиларимиз 2000 йил 9 январда Ўзбекистон Республикаси Президентлигига бўлган сайловда Ислом Каримов ва Ўзбекистон Халқ демократик партиясининг ўша пайтдаги раҳбари Абдулҳафиз Жалолов номзод бўлиб иштирок этишганини эслатишлари мумкин. Қизиғи шундаки, Абдулҳафиз Жалолов сайлов куни овоз бериб чиққач, журналистлар «Кимга овоз бердингиз?», деб сўрашди. У: «Ислом Каримовга овоз бердим», деган эди. Изоҳнинг ҳожати йўқ.

Мен 2004 йил 21 май куни Конрад Аденауэр жамғармасининг Тошкент шаҳрида жойлашган Марказий Осиёдаги ваколатхонасига борганимда, ўша бинога кираверишдаги йўлакда тасодифан Абдулҳафиз Жалоловни учратдим. Мен у билан саломлашгач, ундан: «2000 йил январидаги сайловда Президент Ислом Каримовга овоз берганингиз ҳақидаги гап тўғрими?», деб сўрадим. У: «Ҳа, тўғри», деб жавоб берди. Мен унга: «Сиз ўшанда ҳеч ким кутмаган ишни қилдингиз. Шахсан мен бундай Ислом Каримовга овоз беришингизга ва бу ҳақда очиқ айтганингизга қойил қолгандим», дедим.

Ўзбекистон демократларининг номзоди, Эрк демократик партиясининг раиси Муҳаммад Солиҳга матбуотда, айниқса телевидение ва радиода тенг имкониятлар яратиб берилмади. Шу сабабли 1991 йил 20 декабр атрофида (аниқ куни эсимда йўқ) ЭДП Тошкент шаҳар ташкилотининг биинчи котиби, профессор, раҳматли Шоди Каримов раҳбарлигида Ўзбекистон телевидениесининг биноси қаршисида, ходимлар кириб-чиқадиган эшик олдида) ўн киши иштирок этган пикет уюштирдик ва Муҳаммад Солиҳга ўз дастурини баён этиш учун телевидениеда чиқишга рухсат берилишини талаб қилдик.

Шу куннинг ўзида – соат 19-ларда Муҳаммад Солиҳга Ўзбекистон телевидениеси орқали 15 дақиқа гапиришга рухсат беришди. Унда ҳам 15 дақиқалик кўрсатувдан уч дақиқаси цензура томонидан кесиб ташланди [117, 311-б.]. У 12 дақиқа давомида ўз сайлов дастурининг кўпгина бандларини айтди. Шундай қилиб, 40 кунлик президентлик сайлов кампанияси давомида Муҳаммад Солиҳга бор-йўғи бир марта телевидение орқали чиқишга рухсат берилди, бунга ҳам ЭДПнинг ўн нафар фаоли қатнашган пикет сабабли эришган эдик.

Президентлик сайловлари 1991 йил 29 декабрда бўлиб ўтгач, Ўзбекистон телевидениеси олдидаги икки метрлик панжаралар тахминан тўрт метрлик қоп-қора панжаралар билан алмаштирилди. . .

Маълумки, 1992 йил 16-17 январь кунлари Тошкентдаги Талабалар шаҳарчасида талабаларнинг норозиликлари бўлиб ўтди. Улар ноҳақ равишда ўққа тутилди ва калтакланди. Натижада икки талаба ҳалок бўлди ва 30 дан ортиқ талаба ярадор қилинди. Ҳолбуки, ўт ўчириш машиналари ёрдамида совуқ сув пуркаш, нари борса кўздан ёш оқизувчи гранаталар ташлаб талабаларни тарқатиб юбориш мумкин эди. Бундай воситалар чет элларда қўлланилади.

Шу воқеадан сўнг Талабалар шаҳарчасида ҳам зудлик билан тахминан 3,5 метр баландликдаги темир панжаралар ўрнатилди. Ўрнатилганда ҳам ҳар 5-6 ётоқхона атрофи панжаралар билан ўралди. Бу панжаралар шунчалик кўримсиз, дидсиз, хунук панжараларки, бундайларини фақат қамоқхоналардагина кўриш мумкин.

Шундай қилиб 1990 йил 28 апрелдан бошлаб Тошкент шаҳрининг жуда кўп жойида темир панжаралар ўрнатилди. Бошқа давлатлар шаҳарларида, пойтахтларида ҳам темир панжаралар бор. Лекин улар чиройли, бежирим, ихчам, санъат асари даражасида ясалган бўлиб, баъзан унга қараб панжара эканлигини ҳам унутиб қўяди, киши. Туркий халқлар кўп минг йиллик нақш ва безак санъатига эга бўла туриб, Тошкентдек азим шаҳарда шундай дидсиз, кўрки йўқ ва хунук панжаралар қурилганига гувоҳ бўлиб турибмиз.

Бошқа халқлар Тошкент шаҳрига турли йилларда ҳар хил ташбеҳ (ўхшатиш) беришган. 1920-1930 йилларда коммунист раҳбарлар йўл қўйган қўпол хатолар оқибатида Совет Иттифоқида очарчилик рўй бериб, миллионлаб одамлар очликдан ҳалок бўлди. Ўшанда ҳам ўзбек деҳқонлари Тошкентни ғалла билан таъминлаганлиги сабабли «Тошкент – нон шаҳри» деган ном билан машҳур бўлди. Эслатиб ўтаман: рус ёзувчиси А.С.Неверов (асли фамилияси Скобелев) «Тошкент – нон шаҳри» номли китоб ёзган эди. А.Михалков-Кончаловский 1967 йилда шу номда киносценарий ёзган. Машҳур ўзбек кинорежиссери Шуҳрат Аббосов раҳбарлигида 1968 йилда «Тошкент – нон шаҳри» бадиий фильми яратилган эди. [48, N ҳарфи жилди, 130-б.]

20-аср иккинчи ярмида «Тошкент – тинчлик ва дўстлик шаҳри» деган ном олди. Бунга сабаб, бир томондан, Иккинчи жаҳон уруши йилларида Тошкентга кўчириб келтирилган юз минглаб фуқаролар бошпана топди ва ҳаётларини сақлаб қолди; иккинчи томондан эса, 1966 йил 4-10 январ кунлари Ҳиндистон бош вазири Л.Б.Шастри ва Покистон президенти М. Айюбхон Тошкентда учрашиб «Тошкент декларацияси»га имзо чекдилар; учинчи томондан, 1989 йилда Тошкентга Бирлашган Миллатлар Ташкилоти қарори билан «Тинчлик элчиси» фахрий унвони берилди. [118, 485-488 б.]

1990-2016 йилларда Ватанимиз пойтахтида қурилган дидсиз, кўримсиз панжараларга қараб авлодлар «Тошкент – дидсиз, қоп-қора панжаралар шаҳри» деб аташса, муаллиф ҳайрон бўлмайди.

Қолаверса, нимасига ҳайрон бўламиз. Ахир Ўзбекистондаги полициявий сиёсий режим ўзига хос, ўзига мос темир панжараларни авлодларга мерос қолдирди, холос.

Тошкентда қурилган дидсиз, қоп-қора панжаралар ҳақидаги ушбу танқидий мақоламни китобимнинг биринчи нашрида ёзиб, уни 2004 йил май ойидан бошлаб тарқата бошладим. Бундан хабар топган сиёсий режим амалдорлари кучишлатар органлар тавсияси билан Тошкентдаги панжараларни турли рангдаги бўёқларга бўяй бошлади.

Мен бу мавзуда 2006 йил 16 октябрида алоҳида мақола ҳам ёздим ва Интернетда чоп этдим ([119]-га қаранг). Шу мақоладан кейин панжараларни бўяш янада кенгроқ миқёсда олиб борилди. Бугунги кунга – 2007 йил сентябрига келиб шаҳардаги кўпгина панжаралар ҳар хил рангдаги бўёқларга бўялди. Лекин қора темир панжарани бошқа рангга, жумладан олтин рангга бўяган билан у темир панжара бўлиб қолайверади. Панжараларнинг ҳаддин ташқари кўплиги ва дидсиз қурилганлиги президент Ислом Каримов раҳбар бўлган Ўзбекистондаги полициявий сиёсий режимнинг ўзига хос рамзига айланди.

Мен Ватанимизда бўялган панжараларни кўрганимда буюк шоиримиз Алишер Навоийнинг машҳур рубоийларидан бирида ёзилган қуйидаги мисралар эсимга келади.

Олтун қафас ичра гар қизил гул бутса,
Булбулга тикондек ошён бўлмас эмиш. [120, 45-б.]

Ўзбекистон 2007 йилда панжаралари бор катта қамоқхонага ўхшаб қолганди. Бунга битта мисол келтирай. Маълумки, маҳбуслар чиқиш ёки у ёқ-бу ёққа бориш учун қамоқхона маъмуриятидан рухсат олиши керак. Ўзбекистондан хорижга чиқиш учун ҳам мамлакатимиз фуқароси режим маъмуриятидан рухсат олиши керак, яъни Ички ишлар вазирлиги Хорижга чиқиш/кириш ва фуқаролик бошқармасининг вилоят/шаҳар идорасидан виза (рухсат) олиши талаб қилинарди. Совет империяси давридан мерос бўлиб қолган бундай талаб собиқ 15 иттифоқдошлардан фақат Ўзбекистондагина сақлаб келинди.

Агар фуқаро виза олмай, яъни паспортига тегишли муҳр урдирмай хорижга кетса, у Ўзбекистонга қайтиб келгач Ўзбекистон Жиноят кодексининг 223-моддаси (Қонунга хилоф равишда чет элга чиқиш ёки Ўзбекистон Республикасига кириш) талабларини бузганликда айбланиб, 3 йилдан 5 йилгача озодликдан маҳрум қилиниши мумкин [121, 110-б.].

Мавжуд полициявий режим менга чет элга бориб келиш учун 2006 йилдан бери чиқиш визасини бермади. Мен бу ҳақда [122]-мақоламда ёзгандим. Бунга асосий сабаб – мен инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулланаётганлигим, 2007 йилга қадар учта китоб ва 130 дан ортиқ мақола, 2022 йил октябрга қадар бешта китоб ва ўзбек тилида 258 та, рус тилида 85 та, инглиз тилида 13 та мақола ёзиб сайтларда чоп қилганлигимдир. Хорижда инсон ҳуқуқларига бағишланган анжуманларда қатнашишимга ва мамлакатимиздаги ҳақиқий аҳвол ҳақида танқид қилишимга йўл бермаслик учун режим менга чиқиш визасини бермади. Бошқача айтганда, билвосита, яъни айрим қонун моддалари ёрдамида панжаралар билан ўралган Ўзбекистон деб аталмиш катта қамоқхонадан чиқишга рухсат қилишмади. Қаттиқ тазйиқлардан кейин мен 2008 йил 12 октябрга ўтар кечаси Ўзбекистонни тарк этишга мажбур бўлдим. Қозоғистоннинг Алмати шаҳрида 2010 йил 20 январгача яшадим. АҚШ ҳукумати сиёсий бошпана берганлиги боис 2010 йил 21 январдан бери АҚШда яшаяпман.

----------------------------------------------

5–ИЛОВА. 2003: «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ» ГАП-ГАШТАГИНИНГ УСТАВИ

Диктатор президент Ислом Каримов (1938-2016) даврида қарор топган кучишлатар органларга, айниқса Миллий хавфсизлик хизмати (Давлат хавфсизлик хизмати) ва прокуратура органларига таянган авторитар, полициявий сиёсий тизим бугунги кунда ҳам ўз кучини сақлаб қолмоқда. Уни демократик сиёсий тизимга, фуқаролик жамиятига айлантириш учун Ватанимизда, биринчидан, прокуратура органлари ваколатлари жиддий камайтирилмоғи, иккинчидан ҳақиқий кўппартиявийлик бўлишлиги, учинчидан эса юз минглаб нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолият олиб бормоғи керак. Шу ҳолдагина кучишлатар органлар юртимиздаги барча ташкилотларни назорат остига олиш имкониятидан маҳрум этилади ва натижада ҳақиқий адолатли демократик сиёсий тизим сари, фуқаролик жамияти сари кенг йўл очилади.

Таққослаш учун: 1998 йилда Венгрияда 44 176, Японияда 74 000, Канадада 114 000, Буюк Британияда 300 000, Америка Қўшма Штатларида 1 140 000 та (!) нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолият олиб борди. Ўзбекистонда-чи? Ўзбекистонда 2002 йилда бор-йўғи 400 тага яқин [123, 115-116 б.], 2006 йилда эса 5000 дан сал кўпроқ нодавлат нотижорат ташкилотлари Ўзбекистон Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтганди [124].

Фикримча, Сиз билан биз туркий ва форсий халқларнинг 4-5 минг йиллик буюк демократик қадрияти бўлмиш гап-гаштакларга таянмоғимиз ва уларни юз минглаб нодавлат нотижорат ташкилотларига айлантирмоғимиз керак, лозим, зарур, шарт. Бу борада мен 2000-2001 йилларда «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли 350 бетлик китоб ҳам ёзганим, унинг биринчи қисмининг 204 бетини машинкалаб алоҳида китоб кўринишда муқовалатганим ҳақида ушбу китобимнинг иккинчи иловасида ёзгандим.

Мен шу мақсадда 1998 йилда демократик ташкилотлар раҳбарларидан иборат «Демократлар давраси» номли гап-гаштакни ташкил этишга ҳаракат қилиб кўрдим. Лекин бу ижобий иш амалга ошмади. Бир томондан, мавжуд полициявий режим шароитида демократ раҳбарлардан айримлари ўн нафарга яқин демократ лидерлар билан бир даврага тўпланиб туришдан чўчишди. Иккинчи томондан, Ўзбекистон демократик ташкилотлари ва уларнинг раҳбарлари ўртасидаги катта-кичик ихтилофлар битта гап-гаштак, суҳбат даврасига тўпланишга ҳалақит берди. Учинчи томондан, кучишлатар органлар билан боғлиқ ва демократлар орасида фаолият олиб бораётган айрим кишилар «Шуҳратнинг ўзи ким? Нима учун у бундай Даврани ташкил қилар экан?» деган маънода гап тарқата бошлагани қулоққа чалинди. Шу ва шунга ўхшаш сабаблар туфайли мухолифатдаги демократик ташкилотларнинг Тошкентдаги раҳбарлари ва айрим таниқли ўзбек зиёлиларидан иборат гап-гаштакни ташкил этиш бўйича саъй-ҳаракатларим 1998 йилда натижасиз тугади.

Мен бу мақсадга китоб ҳамда мақолалар ёзиш ва халқ ичида, авваламбор ёшлар орасида тарқатиш орқали эришиш мумкин, деган фикрга келдим. Шу сабабли 1998-1999 йилларда «Турон йигитига» номли илк китобимни ёза бошладим.

Мамлакатимиз демократларининг аввалдан олиб бораётган ва 1998-2003 йилларда давом эттирган курашлари, шунингдек жаҳондаги демократик давлатларнинг талаби билан 2003 йил баҳорида Ўзбекистондаги режим айрим демократик эркинликларга, яъни нодавлат нотижорат ташкилотлари, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш жамиятларини тузиш, мухолиф сийсий партиялар қурултойларини ўтказишга рухсат берди. Шу сабабли мен «Демократлар давраси (ДД)» гап-гаштагининг уставини 2003 йил баҳорида ёзиб тугатдим. 2003 йил 28 апрель куни бир гуруҳ ҳамфикр зиёлилар йиғилишида ДД устав лойиҳасини муҳокама этдик ва айрим тузатишлар билан қабул қилдик.

2004 йил кузида Freedom House (Озодлик Уйи)га алоҳида ҳуқуқшунос таклиф этилиб, ойлик берилиб, ўнта нодавлат нотижорат ташкилотининг уставини тайёрлаш ва Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтказишга ёрдам бериш вазифаси юклатилди. Бу иш аввалига бир оз яширин қилинди. Ўнта устав лойиҳасидан, адашмасам, фақат иккитаси – Юрий Коноплев раҳбарлигидаги (ташкилот номи эсимда йўқ) ва Ағзам Турғунов ижроия директори бўлган Мазлум номли инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш гуруҳлари уставлари бор эди. Қолган 8 таси четдан, яъни FH га камдан-кам келадиган, FH ходимлари танишлари бўлган ташкилотлар уставлари эди. Ҳар ҳафтада FH да йиғилиш ўтказилиб турган бўлсада, ҳуқуқшунос олиб бораётган уставларни тайёрлаш борасидаги тадбир ҳақида FH директори Мююша Север ҳеч нарса эълон қилмади. Бу мен раҳбар бўлган «Демократлар давраси» ННТ уставига ёрдам бермаслик учун атайлаб қилинган иш эди, деб ҳисоблайман.

Мен бу ҳақда хабар топгач, “Демокатлар Давраси” уставини ҳам қўшиш ва кўриб чиқишларини сўрадим. Менга ўша ҳуқуқшунос: «Ҳозирча ўнта ташкилот устави тайёрланаяпти. Энди сизнинг ташкилотингиз уставини кейинги ўнталикда кўрармиз» деб жавоб берди. 2004 йил декабрь охирида ушбу ўнта уставни тайёрлаш тадбирлари тугагач, ўша ҳуқуқшунос 2005 йил бошида FH даги инсон ҳуқуқлари фаолларининг бир йиғилишида қатнашиб, қисқача ҳисобот берди ва хайрлашиб FH дан жўнаб кетди.

Мен “Демокатлар Давраси” уставини бирорта ҳуқуқшуносга кўрсатиб, муҳокама қилишга ёрдам сўраб Freedom House нинг ўша пайтдаги ходимаси Умида Ниёзовага мурожаат қилдим. У Халқаро нотижорат ҳуқуқ марказининг ҳуқуқшуноси Яшин Алтибаев билан гаплашиб, кўриб чиқишга розилигини олди. Мен 2004 йил декабрида Яшин Алтибаев билан учрашиб, “Демокатлар Давраси” уставини беш марта муҳокама қилдим ва баъзи бир тузатишлар ҳамда қўшимчалар киритдим. Шундай қилиб, 2004 йил декабр ойи охирида «Демократлар давраси» гап-гаштаги уставини Тошкент шаҳар ҳокимиятининг Адлия бўлимида расман рўйхатдан ўтказиш учун тайёрладим.

Freedom House хуқуқшуноси билан биргаликда тайёрланган Юрий Коноплев ва Аъзам Турғунов ташкилотлари устав лойиҳалари Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтказилмади. Улар қилган баҳоналардан бири қуйидагича эди: Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтаётган ташкилот манзили сифатида фуқаронинг уй манзилини кўрсатиш тақиқланган бўлиб, фақат расмий рўйхатдан ўтган, яъни давлат такилотларидан бирининг биноси манзили кўрсатилиши талаб қилинарди. Ўз-ўзидан маълумки, бирорта расмий ташкилот инсон ҳуқуқлари билан шуғулланаётган ва мавжуд режимни танқид қилаётган ННТ га бундай кафолат қоғозини (тилхатини) ёзиб бермайди. Мана шу вазиятни кўргач, ўз вақтимни ва Адлия вазирлиги ҳисобига тўланадиган ўнта энг кам иш ҳақи миқдоридаги пулни беҳуда сарфламаслик ниятида ўзим раҳбар бўлган «Демократлар давраси» ННТ уставини Адлия вазирлигининг Тошкент бўлимига бермадим. Эслатиб ўтаман: жумҳурият ташкилотини рўйхатдан ўтказиш учун йигирмата энг кам иш ҳақи миқдорида давлатга тўланиши қонун бўйича талаб қилинади.

Таъкидлашим лозимки, 2005 йил 13-14 май кунги Андижон қирғинидан кейин Ўзбекистондаги сиёсий режим ННТ лар масаласида кескин қонуний чегаралашлар киритди. Шулардан бирига Ўзбекистон президенти Ислом Каримов 2005 йил 28 декабр куни имзо қўйди ([125]). Бу тақиқлар Ўзбекистон Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 202-1- ва 239-моддаси сифатида киритилди. Шу моддалар матнини келтириб ўтай.

«202-1-модда. Ғайриқонуний нодавлат нотижорат ташкилотлари, оқимлар, секталарнинг фаолиятида қатнашишга ундаш
Ўзбекистон Республикасида ғайриқонуний нодавлат нотижорат ташкилотлари, оқимлар, секталар фаолиятида қатнашишга ундаш –
энг кам иш ҳақининг эллик бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима солишга ёки ўн беш суткагача муддатга маъмурий қамоққа олишга сабаб бўлади.»

«239-модда. Нодавлат нотижорат ташкилотларининг фаолиятини амалга ошириш тартибини бузиш
Нодавлат нотижорат ташкилотлари (диний ташкилотлар бундан мустасно), шунингдек уларнинг ваколатхоналари ва филиалларининг давлат рўйхатидан ўтмасдан (ҳисобга олинмасдан) фаолиятни амалга ошириши –
энг кам иш ҳақининг эллик бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.

Халқаро ҳамда чет эл нодавлат нотижорат ташкилотлари ваколатхоналари ва филиалларининг ҳамда уларнинг ходимларининг сиёсий фаолиятда, шунингдек уставдаги мақсад ва вазифаларга тўғри келмайдиган бошқа фаолиятда қатнашиши, худди шунингдек уларнинг сиёсий партиялар ва оммавий ҳаракатлар томонидан ўтказиладиган амалий ҳаракатлар ҳамда тадбирларни молиялаштириши, бундай ташкилотларни тузиш ташаббуси билан чиқиши ва шундай ташкилотларни тузишни қўллаб-қувватлаши –
фуқароларга энг кам иш ҳақининг эллик бараваридан юз бараваригача, мансабдор шахсларга эса - юз бараваридан юз эллик бараваригача миқдорда жарима солишга ёки ўн беш суткагача муддатга маъмурий қамоққа олишга сабаб бўлади.

Нодавлат нотижорат ташкилотларининг белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилмаган рамзий белгиларни ишлатиши –
мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақининг эллик бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.

Нодавлат нотижорат ташкилотлари, уларнинг ваколатхоналари ва филиаллари рўйхатдан ўтказувчи органларнинг розилигисиз тадбирлар ўтказиши, худи шунингдек нодавлат нотижорат ташкилотлари ўтказаётган тадбирларга рўйхатдан ўтказувчи орган вакилининг эркин киришини рад этиш –
мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақининг юз бараваридан юз эллик бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.

Нодавлат нотижорат ташкилотларининг ўз фаолияти тўғрисидаги ҳисоботларни рўйхатдан ўтказувчи органга тақдим этмаслиги, ўз вақтида тақдим этмаслиги ёки белгиланмаган шаклда тақдим этиши, худди шунингдек нодавлат нотижорат ташкилотларининг ахборотни, шу жумладан улар томонидан мол-мулк ва пул маблағларидан фйдаланиши тўғрисидаги тасдиқловчи ҳужжатларни тақдим этмаслиги - мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақининг эллик бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.» [126, 33-б.]

Нима ҳам дердим: мамлакатимиздаги полициявий сиёсий режим 2005 йил 30 декабрида оддий нодавлат нотижорат ташкилотларини тузишга қарши мана шундай қаттиқ, таҳликали тақиқларни қонун моддаларига киритди.

Мен 2021 йил январда 2021 йилги Давлат дастурига кўп таклифлар жўнатдим. Шулардан 21-таклифим «Гап-гаштакларни нодавлат нотижорат ташкилотлари сифатида оммавийлаштирайлик» деб номлагандим.

«21-ТАКЛИФИМ. ГАП-ГАШТАКЛАРНИ ННТЛАР СИФАТИДА ОММАВИЙЛАШТИРАЙЛИК

Ўзбекистонда ҳақиқий фуқаролик жамиятини вужудга келтириш учун юз минглаб, ҳатто миллиондан ортиқ нодавлат нотижорат ташкилот (ННТ)лари фаолият олиб бормоғи керак. Туркий ва форсий халқларнинг 4-5 минг йиллик тарихига эга бўлган гап-гаштакдек демократия эркинликлари асосига қурилган ННТлари бор. Гап-гаштакларни оммавийлаштириш ва ривожлантириш ҳақида қарор имзоланса ва ҳокимлар ҳамда жойлардаги ҳокимият органлари қўллаб-қувватласа ватанимизда яқин йилларда юз минглаб гап-гаштак деб аталувчи туркий ННТлар фаолият олиб бора бошлайди. Бу жараёнда улар дунё жамоатчилигини лол қолдириб фуқаролик жамиятини тездан шакллантиради ва ривож топтиради.

Ушбу гап-гаштаклардан келадиган турли хил фактлар ва маълумотлар асосида инсон ҳуқуқлари соҳасидаги қонунлар самарадорлигини баҳолаш ва илмий асосланган ҳамда чуқур ўйланган жамоатчилик мониторинги тизимини шакллантиришда ҳам ёрдам беради.”

Ушбу таклифим 2021 йилги Давлат дастури лойиҳасининг 260-бандида тўртинчи таклиф сифатида ўрин олди. (2021 йил 25 январ, соат 18:22, Тошкент вақти)

Китобимни ўқиган Сиздай юртдошимиз ҳам Ватанимизда демократик, адолатли, фуқаролик жамиятини қуришда муносиб ҳисса қўшиш ниятида гап-гаштаклар тузар, лозим топишса уларни Адлия бўлимларида рўйхатдан ўтказар, деган умид билан мен 2003 йилда ёзган «Демократлар давраси» гап-гаштаги (нодавлат нотижорат ташкилоти)нинг уставини қуйида келтирмоқдаман.

Фото 22. Алишер Навоий (1441-1501). ([127])

Нафъинг агар халққа бешакдурур,
Билки, бу наф ўзингга кўпракдурур. [128, 33-б.]
АЛИШЕР НАВОИЙ (1441-1501)

«ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ» ГАП-ГАШТАГИНИНГ УСТАВИ

МУҚАДДИМА

Ватанимизда фуқаролик жамиятини қуришда муносиб ҳисса қўшиш ва 21-аср бошига келиб жаҳонда таркиб топган демократия анъаналарини қадим Туронда шаклланган урф-одатларимиз, удумларимиз билан уйғунлаштириш ниятида биз – ўзбекистонлик бир гуруҳ фуқаролар нодавлат нотижорат жамоат ташкилоти бўлган «Демократлар давраси»ни ташкил этишга қарор қилдик.

«Демократлар давраси (ДД)» Туронда қадим замонларда шаклланган ва бугунги кунда кўпроқ «гап», «гаштак» деган ном билан машҳур бўлган қадимий удумимизга асосланади.

Аслида гап-гаштак – дўст-тенгқур, ҳамфикр, ҳамкасб кишилар ўртасида навбат билан ўтказиладиган меҳмондорчилик ва суҳбатли кечалардир. Гап-гаштак Тошкент, Сирдарё, Жиззах вилоятларида ва Фарғона водийсида «гап», «гаштак», «навбат», Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятларида «гаштак», «гапи гаштак», Қашқадарёнинг баъзи жойларида «ҳарфона», Хоразмда «қатор зепат», «ўтиришма», «гурунг», «тўкма» номлари билан аталади. Аждодларимиз гап-гаштакни «издаҳом», «давра», «ош» деб ҳам аташган. [25, 3-ж., 207-208-б.]

Гап-гаштак Турон ҳудудида 4-5 минг йил аввал мавжуд бўлиб, у аслида уруғчилик даврларида шаклланган. Маълум ҳудудда яшаган қадим аждодлармиз яйловдан яйловга кўчиш, чорва қишловини уюштириш, бегоналар ҳужумидан ўзларини ҳимоя қилиш ва шунга ўхшаш турли масалаларни муҳокама қилиш учун чақирилган йиғинларни «гап» (форсча сўз, суҳбат) деб атаганлар. Йиғинга уруғ бошлиқлари, нуфузли кишилар қатнашиб, бўлғуси ишларни маслаҳатлашиб олганлар. Гап-гаштак кейинчалик маълум касб эгалари, ҳунармандлар ёки ҳаммаҳалла тенгқурлар ўртасида ҳам ўтказиладиган бўлган. Гап-гаштакда суҳбат, ўйин-кулги, ашулалар, шеърхонлик, аскиялар бўлиб, одобдан ташқари гап-сўз бўлмаган. [25, 3-ж., 207-208-б.]

Қадимда кундалик матбуот, радио ва телевидение бўлмаганлиги сабабли гап-гаштак ўтказиладиган жойлар ахборот олиш манбаи ҳам, ҳаётдан, маърифатдан, сиёсатдан янгиликлар эшитиш жойи ҳам ҳисобланган. Ҳозирги замонга келиб ахборот воситаларининг кенг ривожланиши оқибатида кўпчилигимиз ўзимизнинг катакдек хонадонларимизда фарзандларимиз билан биргаликда радио эшитиш ва телевизор кўришга кўп вақт сарфлаётганлигимиздан, шунингдек кундалик ташвишларга берилиб кетганлигимиздан инсоний алоқалар ва меҳр-оқибат анчайин камайиб бормоқда.

1. «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ»НИНГ МАҚСАД ВА ВАЗИФАЛАРИ

1.1 «Демократлар давраси» нодавлат нотижорат ташкилоти халқимизнинг имонли, соф виждонли, ҳур фикрли, ватанпарвар фарзандларининг ихтиёрий жамоат бирлашмаси бўлиб, у ўз фаолиятини Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва ушбу устав асосида Тошкент шаҳрида олиб боради.

1.2. «Демократлар давраси»нинг асосий мақсадларини қисқача ва умумий кўринишда қуйидагича баён қилиш мумкин:

- Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ёзилган фуқароларнинг ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маданий ҳуқуқ ва эркинликларидан амалда фойдаланиш;

- Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг ҳуқуқ ва эркинликлари бузилган тақдирда ҳимоя этиш;

- атроф-муҳитни сақлаш ва экологик муаммолар билан шуғулланиш;

- республикамизда тинчлик ва барқарорликни мустаҳкамлаш, фуқаролар тинчлиги ва миллий тотувлигини таъминлаш, ҳар қандай ақидапарастликка, миллатчиликка ва маҳаллийчиликка қарши курашиш;

- фуқароларнинг ҳуқуқий, бадиий, илмий ва техникавий билимларини ўзаро муҳокама, баҳс, суҳбат ва мунозаралар ёрдамида ошириш;

- халқимизнинг тарихий ва миллий анъаналарини тиклаш, буюк тарихимиздаги энг яхши ва ижобий қадриятларни бугунги кунга тадбиқ этиш;

- гап-гаштак иштирокчилари ўз ҳаёт ва иш тажрибаларидан ўртоқлашиш;

- ўзбекистонлик ва чет эллик машҳур кишилар, олимлар, адабиёт ва санъат намоёндалари, ҳокимият раҳбарларини «Демократлар давраси» гап-гаштагига таклиф этиш ва улар билан эркин ва ошкора суҳбатлар ўтказиш;

- «Демократлар давраси» қатнашчилари ҳар қандай ишда ўзаро ёрдам бериш, деҳқончилик ишлари, иморат қуриш, оилавий маросимларни режалаштириш, тўй, аза, қувонч ва мусибатда ҳамкор ва ҳамдард бўлиш;

- туркий халқларнинг буюк демократик қадриятларидан бири бўлмиш гап-гаштакка фарзандларимизда ҳурмат уйғотиш ва унинг давомийлигини таъминлаш;

- юриш-туриш, меҳнат қилиш, одамгарчилик қоидалари юзасидан ҳамсуҳбат бўлиш ва амалий ишлар орқали ёшларимизга ибрат бўлиш ва билмаганларини ўргатиш;

- гап-гаштак ҳамжиҳатлик ва дўстлик ришталарини мустаҳкамлайдиган меҳмондорчилик эканлигини ёшларимизга амалда кўрсатиш.

2. «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ»ГА АЪЗОЛИК

2.1. «Демократлар давраси» уставини тан олган, ирқи, жинси, тили, дини, миллий ёки ижтимоий келиб чиқишидан ва мулкий аҳволидан қатъий назар, 18 ёшга тўлган Ўзбекистон Республикасининг фуқароси,шунингдек чет эл фуқароси ва фуқаролиги бўлмаган шахслар аъзо бўлишлари мумкин.

2.2. «Демократлар давраси»га аъзо бўлувчи шахс ариза ёзиши шарт. Ушбу шахс «ДД» аъзоларидан бирор кишининг ёзган тавсияномасига асосан «ДД» йиғилишида кўпчилик овоз билан қабул қилинади ва бу ҳақда «ДД» жўрабошиси ёки унинг ўринбосари аризага имзо чекади.

2.3. «ДД» аъзоси турли ташкилотларда, шу жумладан «ДД»да қайси лавозимни эгаллаб турганлиги, хилма-хил унвонларга эга бўлганлиги ва ёшидан қатъий назар «ДД» устави талаблари олдида тенг ҳуқуқлидирлар.

2.4. «ДД»га аъзолик ўз аризасига кўра ёки «ДД» уставига қарама-қарши келадиган фаолият олиб борилганида «ДД» қарори билан тўхтатилади. Ушбу қарор «ДД» йиғилишида «ДД» аъзоларининг кўпчилик овози билан ҳал этилади ва унга «ДД» жўрабошиси имзо чекади.

3. «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ» АЪЗОСИНИНГ ҲУҚУҚЛАРИ

3.1. «ДД» аъзоси бошқарув тизимларига сайлаш, сайланиш ва номзод кўрсатиш, «ДД» имтиёзларидан биринчи навбатда фойдаланиш, «ДД» тадбирларида иштирок этиш, таклифлар киритиш, қарор қабул қилинганига қадар ўз фикр ва таклифларини ҳимоя қилиш, «ДД» матбуотида хоҳлаган масаласини ёритиш, танқид ва ўз-ўзини танқид қилиш ҳуқуқларига эга.

3.2. «ДД» аъзоси ушбу устав асосида олиб борга иши учун тазйиқ қилинса, конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари поймол этилса «ДД»нинг мадади ва ҳимоясидан фойдаланиши мумкин.

4. «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ» АЪЗОСИНИНГ БУРЧЛАРИ

4.1. «ДД» аъзоси халқпарвар бўлиши, Ватанга ва халққа сидқидилдан хизмат қилиши, имонли ва эътиқодли бўлиши, ҳар бир халқнинг миллий урф-одатларини ҳурмат қилиши, «ДД» сафига номуносиб кишиларнинг кириб қолишидан эҳтиёт қилиши, фикр-мулоҳазалар эркинлиги, ошкоралиги ва самимийлиги учун ҳаракат қилиши, ҳар қандай доҳийпарастликка қарши курашиши, танқид ва ўз-ўзини танқид қилиши, камчиликларни очиб ташлаши ва уларни бартараф этишда фаол иштирок этиши лозим. У миллатпарвар бўлиб, ҳар қандай миллатчиликка ва маҳаллийчиликка қарши муросасиз курашиши шарт.

4.2. «ДД» аъзоси «ДД»нинг асосий мақсадларини амалга оширишда фаол қатнашиши, «ДД» фаолиятини ва амалий ишларини тарғиб қилиши шарт.

5. «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ»НИНГ РАҲБАР ОРГАНИ, УНИНГ ШАКЛЛАНТИРИШ ТАРТИБИ ВА ВАКОЛАТ МУДДАТИ

5.1. «Демократлар давраси» гап-гаштагининг юқори бошқарув органи камида икки ойда бир марта бўладиган «ДД» гап-гаштаги йиғилишидир.

5.2. «Демократлар давраси» гап-гаштаги йиғилишининг ваколатлари:
- «ДД» гап-гаштагини ташкил қилиш, қайта ташкил қилиш ва тугатиш;
- «ДД» уставини тасдиқлаш;
- «ДД» уставига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш;
- «ДД» фаолиятининг устувор йўналишларини белгилаш;
- «ДД» гап-гаштагининг даврийлигини, яъни ҳар ойда неча марта йиғилиш бўлишлигини белгилаш;
- «ДД» Бошқарув Ҳайъати аъзоларини сайлаш ва чақириб олиш;
- «ДД» гап-гаштагининг йиллик ҳисоботини тасдиқлаш.

5.3. «ДД»нинг Бошқарув Ҳайъати жўрабоши ва унинг икки ўринбосаридан иборат бўлиб, улар «ДД» йиғилишида бир давра муддатга сайланадилар (бир давра муддат деганда «ДД» гап-гаштаги аъзоларининг ҳар бири бир мартадан гаштак навбатини ўтказиб бўлиш муддати тушунилади).

5.4. «Демократлар давраси» аъзоларининг камида учдан икки қисми қатнашса, йиғилиш ваколатли ҳисобланади. «ДД» уставига ўзгартиришлар киритиш ҳақидаги қарор гап-гаштакда овоз беришда қатнашаётганлар овозининг учдан икки қисми билан, «ДД»нинг қолган қарорлари оддий кўпчилик овоз билан қабул қилинади.

5.5. «ДД» гап-гаштагининг Бошқарув Ҳайъати «ДД» йиғилишлари орасидаги даврда «ДД»нинг фаолиятига оид масалаларни тезкорлик билан ҳал этади, «ДД» йиғилиш қарорларини амалга ошириш учун чора-тадбирлар кўради.

5.6. «ДД» Бошқарув Ҳайъати йиғилиши «ДД» жўрабошиси ёки ўринбосарининг таклифи билан белгиланади.

5.7. «ДД» Бошқарув Ҳайъати томонидан муҳокама этилган масала юзасидан қарор оддий кўпчилик овоз билан қабул қилинади.

5.8. «ДД» жўрабошиси «ДД» устави ва «ДД» йиғилиши қарорлари асосида фаолият олиб боради. У «ДД» йиғилиши ва «ДД» Бошқарув Ҳайъатига ҳисобот беради.

5.9. «ДД» жўрабошиси:
- давлат ҳокимият органларида ва жамоат ташкилотларида, хорижий мамлакатларда, халқаро ташкилотларда, нодавлат нотижорат ташкилотлараро муносабатларда, ахборот воситаларида, оммавий йиғилишларда «ДД» гап-гаштаги номидан гапириш, музокаралар олиб бориш ва иш юритиш ҳуқуқига эга;
- Бошқарув Ҳайъати ва «ДД» гап-гаштаги номидан барча ҳужжатларни имзолайди;
- «ДД»нинг мулки ва воситаларини тасарруф қилади;
- «ДД»нинг пул ва валюта билан боғлиқ ҳужжатларга, бошқа ташкилотлар ва шахслар билан тузиладиган шартномаларга имзо чекади;
- банкларда ҳисоб-китоб, валюта ва бошқа счетларни очади;
- «ДД»нинг бухгалтерлик ва статистик ҳисоботини ташкил этади, уларнинг аниқлиги учун Ўзбекистон Республикаси қонунлари доирасида жавобгардир;
- икки ўринбосари билан биргаликда «ДД» гап-гаштаги ишини ташкил этади, гаштак навбатини белгилайди ва фаолиятини назорат қилади.

5.10. «ДД» жўрабошиси баъзи бир ваколатларини ўз ўринбосарига ўтказиши мумкин.

5.11. «ДД» гап-гаштаги жўрабошисининг фаолияти масаласи «ДД» умумий йиғилиши муҳокамасига қўйилиши ва тегишли қарор қабул қилиниши мумкин.

5.12. «ДД» гап-гаштаги жўрабошисининг ўринбосари:
- «ДД» устави ва «ДД» йиғилиши қарорлари асосида иш олиб боради;
- «ДД» жўрабошиси билан келишган ҳолда давлат органларида ва жамоат ташкилотларида, нодавлат нотижорат ташкилотлараро муносабатларда, ахборот воситаларида, оммавий йиғилишларда «ДД» гап-гаштаги номидан гапириш, музокаралар олиб бориш ва иш юритиш ҳуқуқига эга;
- «ДД» жўрабошиси билан биргаликда «ДД» гап-гаштаги ишини ташкил этади, гаштак навбатини белгилайди ва фаолиятини назорат қилади.

5.13. «ДД» гап-гаштагининг ҳар бир иштирокчиси ўз навбати келганида жой ҳозирлаш ва гап-гаштакнинг оқилона ўтишини таъминлаши керак.

5.14. Маълумки, Аллоҳ таоло томонидан Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломга илоҳий ваҳий сифатида нозил қилинган Қуръони каримнинг Моида (моида – дастурхон демакдир, Ш.Ю.А.) сурасининг 90-91 оятларида қуйидагича ёзилган.

«90. Эй, имон келтирганлар! Албатта, май (маст қилувчи ичимликлар), қимор, бут-санамлар ва (фол очадиган) чўплар шайтоннинг ишидан иборат ифлосликдирки, ундан четланингиз! Шояд (шунда) нажот топсангиз.
91. Шайтон май ва қимор (ёрдами)да ўрталарингизга адоват ва нафрат солишни ва сизларни Аллоҳнинг зикри ҳамда намоздан қайтаришни хоҳлайди. Бас, энди, сизлар тийилувчимисизлар?» [129, 123-б.]

Қуръони каримнинг мана шу оятларига асосан «Демократлар давраси» гап-гаштагида кишини маст қилувчи ичимликлар, жумладан конъяк, арақ, вино, шампан виноси, пиво ва шунга ўхшаш алкогол ичимликлар ичиш, нос чекиш, наркотик моддалар истеъмол қилиш, шунингдек қимор ўйинларини ўйнаш қатъий ман этилади.

6. «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ»НИНГ МАБЛАҒЛАРИ ВА МУЛКИ

6.1. «Демократлар давраси»нинг маблағлари:
- «ДД» аъзоларидан келадиган ихтиёрий тушумлардан;
- «ДД» устави ва мавжуд қонунлар доирасида ўтказиладиган концерт, кеча, учрашув ва шу кабилардан;
- ишлаб чиқариш ва хўжалик фаолиятидан, фермерлик ва соҳибкорликдан, ижарачилик ва маданий-маърифий тадбирлардан келадиган даромадлардан;
- тижоратдан олинадиган, тадбиркорлик фаолиятидан олинган, фақат «ДД» устави мақсадлари учун ишлатиладиган даромадлардан;
- айрим фуқаролар, корхоналар, ташкилотлар, муассасалар, фермер ва деҳқон хўжаликлари, ассоциацияларнинг ихтиёрий, мавжуд қонунларга зид бўлмаган ҳолда қилган пул ва мулк кўринишидаги хайрияларидан;
- амалдаги қонунлар томонидан тақиқланмаган бошқа тушумлардан таркиб топади.

6.2. «ДД» пул ва валюта маблағларини давлат ва хусусий банкларда ўз ҳисобида сақлайди. Бу маблағлар «ДД» устави ва «ДД» гап-гаштагининг қарорлари асосида амалга ошириладиган иш ва вазифалар учун ишлатилади.

7. «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ»НИНГ ҲУҚУҚИЙ МАҚОМИ

7.1. «Демократлар давраси» гап-гаштаги Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигининг Тошкент шаҳар бошқармасида рўйхатдан ўтган кундан бошлаб юридик шахс мақомига эга бўлади.

7.2. «Демократлар давраси» гап-гаштаги ўз байроғи, эмблемаси, нишони, вимпели каби рамзий белгиларига эга бўлиши мумкин. «ДД»нинг банкларда пул ва валюта ҳисоблари очилади. «ДД»нинг номи ёзилган ва бошқа зарур белгилар акс эттирилган тамға ва муҳри, ўз рамзи ёзилган иш юритиш қоғозлари, ноширлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқларига эга бўлади.

7.3. «ДД» гап-гаштаги ўз газетаси ва журналини нашр этиши мумкин. Муҳаррир Ўзбекистон Республикаси қонунлари доирасида, «ДД» аъзолари билан биргаликда демократия, ошкоралик ва ҳур фикрлилик асосида фаолият олиб боради.

7.4. «Демократлар давраси» гап-гаштаги раҳбариятининг қароргоҳи Тошкент шаҳрида жойлашган.

8. «ДЕМОКРАТЛАР ДАВРАСИ»НИНГ ЎЗ ФАОЛИЯТИНИ ТЎХТАТИШ ТАРТИБИ

8.1. «Демократлар давраси» гап-гаштаги фаолиятини тўхтатиш ҳақидаги қарор «ДД» йиғилишида қабул қилиниши мумкин. Кворум бўлган тақдирда «ДД» аъзолари бўлмиш йиғилиш иштирокчиларидан учдан икки қисми ёқлаб овоз берганидагина ушбу қарор ҳақиқий деб ҳисобланади.

8.2. «ДД»нинг фаолияти Ўзбекистон Республикаси судининг қонуний кучга кирган қарори билан ҳам тўхтатиб қўйилиши мумкин.

8.3. “ДД” гап-гаштагини қайтадан ташкил этиш, яъни бошқа гап-гаштаклар билан бирлашиш, қўшилиш, бўлиниш, ажралиш, қайтадан тузиш ҳақидаги қарор «ДД» йиғилишида қабул қилиниши мумкин. Кворум бўлган тақдирда «ДД» аъзолари бўлмиш йиғилиш иштирокчиларидан учдан икки қисми ёқлаб овоз берганидагина ушбу қарор ҳақиқий ҳисобланади.

8.4. «ДД»нинг фаолияти тўхтатилган тақдирда унинг мулк ворислигини белгилаш «Демократлар давраси» гап-гаштагининг умумий йиғилиш қарорига асосан амалга оширилади. Ушбу қарор оддий кўпчилик овоз билан қабул қилинади.

ДАВОМИ БОР