Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

2022: БИРЛИКЧИЛАР (ДАВОМИ 5)

3-ҚИСМ. БИРЛИК РАҲБАРИЯТИНИНГ КАТТА ХАТОСИ ВА УНИНГ БОШ АЙБДОРИ

3.1. БИРЛИК РАИСИ ҚАНДАЙ САЙЛАНГАНДИ?

Ушбу китоб ёшларимизга мўлжаллаб ёзилаётганлиги сабабли Бирлик халқ ҳаракати раҳбариятида 1988 йилда йўл қўйилган битта катта хато ҳақида ҳам ёзай. Бу хато Бирликка раҳбарни сайлаш масаласи билан боғлиқдир.

Шоир Муҳаммад Солиҳ ўзининг «Йўлнома» китобида шундай ёзган.

«Ниҳоят, ноябр ойининг ўн биринчи куни биз, бир гуруҳ ёзувчи ва олим, режалаганимиз ташкилотни таъсис этиш учун қўшиқчи шоир Дадахон Ҳасаннинг уйида тўпландик. Янглишмасам, 15-17 тача киши бор эди.

Қисқа муҳокамадан кейин «Бирлик» номи остида Ўзбекистоннинг маънавий ва моддий қадриятларини асраш ҳаракати таъсис этилди, деб қарор қилдик. Менга ҳаракатни бошқариш таклиф этилди, мен рад қилдим. Ҳаракат ҳайъатида бўлиш мен учун етарли, Ёзувчилар Уюшмаси котиблиги юки ҳам бор, лекин ҳаракатни бирга юритаверамиз, дедим. Академик Тошмуҳамедов ҳам раҳбарликни истамади. Шунда фан доктори Абдураҳим Пўлатов бошқарсин қурултойгача, деди кимдир. Кўпчилик «бу одамни яхши танимаймиз», деган баҳонада қарши чиқди. Мен Пўлатов номзодини қўлладим ва қарши чиққан дўстлардан унга овоз беришни илтимос қилдим.

Илтимос қилдим-у, уни ўзим ҳам унча яхши танимасдим. Уни илмий институтларда олимлар билан ўтказган суҳбатларимда бир-икки марта кўриб, эсимда қолганди. Эсимда қолганди, чунки кўп савол берарди. Кейин уни, янглишмасам, Дадахон Ҳасаннинг уйига шоир Рауф Парфи ва Бегжон Тошмуҳаммедов олиб келишганди. Мен бу одамларга ишонардим. Бундан ташқари, биз, ёзувчилар, ташкилотни тузиб, оёққа қўйиб, уни бизга кўра прагматик, закий олимларга топшириш керак, деган қатъий фикрда эдим. Қолаверса, Пўлатов, кибернетика олими, ўзи ҳақида жуда чаққон ва ишчан бир киши таасуротини қолдирарди. Шундай бир одам биз илтимос қилган нарсани дарров қабул қилганига хурсанд ҳам эдим. Ҳар ҳолда, ҳаракатнинг қурултойга қадар ташкилий ишларини юритишга ҳеч шубҳам йўқ эди.

Баъзи радикал ошнолар аввал ҳаракатга умуман коммунист олмаслик керак, деган фикрни олға суришганди. Ёзувчиларнинг кўпчилиги бу фикрни қўллади. Аммо Таъсис мажлисида дўстлардан бири «бу Пўлатов илмий институтнинг парткоми бўлган, қандай ишлайди биз билан», деб шипшиганда унга: «коммунистларни ҳаракатга олмайдиган бўлсак, ҳаракатни тузайлик деб юрган Зоҳир Аъламни ҳам, Дадахон Ҳасанни ҳам олмаслик керак эди. Бизга кейинроқ қўшилган Бегжон Тошмуҳаммад ҳам коммунистку», дедим.

Хуллас, Пўлатов Қурултойгача янги ташкилотнинг таъсис қўмитасига бошлиқ бўлиб сайланди.» [34, 120-121-б.]

Менинг фикримча, Бирлик халқ ҳаракати тарихида йўл қўйилган энг катта хато – Бирлик Ташаббус гуруҳига Абдурахим Пўлатовнинг раис этиб сайланганлигидир. Бунга бош айбдор Муҳаммад Солиҳдир, чунки у ўзи яхши танимаган ва билмаган, ўша вақтда Ўзбекистон Фанлар академияси Кибернетика институти коммунистик партия ташкилотининг котиби (партком секретари) бўлиб ишлаётган Абдураҳим Пўлатовдек кишини Бирликка раҳбар этиб сайлашни таклиф қилган. Ёзувчи Зоҳир Аълам таъкидлашича, 11 ноябрдаги тарихий йиғилишдан ўн кунлар ўтгач Муҳаммад Солиҳ Абдураҳим Пўлатов билан учрашган ва уни Ташаббус гуруҳига раҳбар бўлишни таклиф этган, яъни Бирликка раҳбарни тайинлаш масаласини якка тартибда Муҳаммад Солиҳ ҳал қилган. Шоир ва ёзувчилар Абдураҳим Пўлатовни раис этиб сайламаслик кераклиги ҳақида гапирганларида, Муҳаммад Солиҳ уларни ҳам кўндиришга ҳаракат қилган. Натижада 1988 йил 1 декабрдаги йиғилишда Абдураҳим Пўлатов Бирлик Ташаббус гуруҳига раис этиб сайланган.

Худди шундай ҳолат Бирлик халқ ҳаракатининг Таъсис қурултойида ҳам бўлган. Бу ҳақда Муҳаммад Солиҳ шундай ёзган.

«28 майда (1989 йил) ўтган Қурултой шундай кўтаринки руҳда ўтди. Ҳаракатга раҳбарлик қилишни таклиф этишди, рад қилдим. Уюшмадаги вазифам жорий босқич учун Ҳаракатдаги мақомдан муҳим эди. Ҳаракатдаги мақом Уюшманинг маневр майдонини торайтириб қўяр ва давлат идораларига босим ўтказиш қобилиятини заифлаштирган бўларди.

Мен раҳбарликка яна Абдураҳим Пўлатовни тавсия қилдим, номзоди қаршиликсиз қабул қилинди. Ҳаракатнинг Марказий Кенгаш аъзолари ва ҳоказолар тасдиқланди. Қурултой байрам кайфиятида якунланди.» [34, 159-б.]

Фикримча, авваламбор Бирликка раис этиб Муҳаммад Солиҳнинг ўзи сайланмоғи ўринли бўларди. Лекин ўша Совет Империяси шароитида у раисликни рад этиб тўғри иш қилган. У раисликка ўзи яхши билган сафдошларидан бирини, масалан, шоир Усмон Азимни (у 1992 йилда Ватан тараққиёти партиясига асос солди ва унинг раиси этиб сайланди) ёки Болтиқбўйидаги учта жумҳуриятда эллик кун бўлиб, Халқ ҳаракатларини ўрганиб келган ёзувчи Зоҳир Аъламни тавсия этиши керак эди. Ёки уч кишидан иборат раисдошлар сайлаш йўли ҳам ижобий ечим эди.

Ушбу параграфнинг 3.2 ва 3.3 бандларида Абдурахим Пўлатов ўз устози академик Восил Қобуловга қарши қилган пасткашлиги ҳақида ёзаман.

3.2. АКАДЕМИК ВОСИЛ ҚОБУЛОВ


Фото 19. Академик Восил Қобулов (1921-2010). [71]

Абдураҳим Пўлатовнинг ички дунёсини очиб беришда академик Восил Қобуловнинг ҳикояси муҳимдир. Менга ушбу воқеани тарих фанлари номзоди, доцент, бир неча тарихий китоблар муаллифи Тоҳир Каримов 2004 йилда гапириб берди. Мен ўшанда унинг ҳикоясини қизил блокнотимга батафсил ёзиб олдим. 2005 йил 13-14 май кунлари Андижон қирғини ва 2005 йил 30 май кунги пикетимдан кейин кучишлатар органлар зобитлари мени ижарадаги хонамдан ҳайдаб чиқаришди (Тошкент шаҳри, Миробод тумани, Норхўжаев кўчаси, 17-уй, 9-хонадон). Улар 2005 йил ёзида ўғирлик уюштиришди ва ўша хонадонимдан 14 банан қўтисидаги 600 тага яқин қимматбаҳо китобим, икки банан қўтисидаги 22 та папкадаги ёзув-чизув қилган мақолаларим, “Турон йигитига” номли китобим, қоғозларим ва бошқа нарсаларимни олиб кетишди. Шу ўғирланган нарсалар орасида менинг бир неча блокнотларим, жумладан ўша тарихий суҳбат ва бошқа муҳим маълумотлар билан деярли тўлдириб ёзилган 200 бетлик қизил блокнотим ҳам бор эди. Шу сабабли ушбу ҳикояни хотирамда қолганига асосан 2011 йилда ёзган русча [69]-мақоламдан ўзбекчага ўгириб келтираман.

Тошкент давлат иқтисодиёт университети Фалсафа кафедраси доценти, таниқли файласуф олим, фалсафа фанлари номзоди Тоҳир Каримов 2021 йил 17 август куни 75 ёшда вафот этди. Мен у билан охирги марта 2008 йил 27 август куни унинг уйида учрашиб суҳбатлашдим. Мен 2008 йил 12 октябрга ўтар кечаси Ўзбекистонни яширинча тарк қилишга мажбур бўлдим.

Маълумки, 1988 йил 11 ноябр куни 18 нафар ўзбек зиёлилари ҳофиз Дадахон Ҳасан уйида тўпланиб Ўзбекистонда демократиявий ҳаракатлар олиб бориш борасида суҳбатлашди ва Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракати (БХҲ)ни ташкил қилиш бўйича 11 кишидан иборат Ташаббус гуруҳини тузишди. Ташкилий қўмита Ўзбекистонда таниқли зиёлилар билан шахсан учрашиш ёки телефон орқали суҳбатлашиш орқали БХҲ таркибига таклиф қилишни 1988 йил ноябр охиридан амалга ошира бошлади.

Профессор Олимжон Каримов (1926-2006) менга 2001 йилда айтганига кўра шу йўл билан Бирликга 155 нафар таниқли ўзбек зиёлилари аъзо бўлишди ва фаолият олиб бора бошлади.

Ўзбекистонда энг таниқли олимлардан бири, Ўзбекистон Фанлар Академиясининг академиги, Кибернетика илмий ишлаб чиқариш бирлашмаси (ИИЧБ) Бош директори Восил Қобулов эди. Шу ерда унинг қисқача таржимаи ҳолини келтирай.

“ҚОБУЛОВ Восил Қобулович (1921.5.9-2010 – 2021.21.01, Тошкент) — математик олим, Ўзбекистон Фанлар Академияси академиги (1966), физика-математика фанлари доктори (1961), профессор (1964). Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан ва техника арбоби (1977). Тошкент Темирйўл муҳандислари институтини тугатган (1949). Чоржўй-Қўнғирот темир йўли қурилишида ишлаган (1949-50). Ўзбекистон ФА Иншоотлар институтида аспирант, илмий ходим (1950-57). Ўзбекистон ФА Математика интитутининг ҳисоблаш техникаси бўлими мудири (1957—63). Ўзбекистон ФА Механика институти (ва иншоотларнинг сейсмик мустаҳкамлиги институтида) ҳисоблаш маркази директори (1963—66). Ўзбекистон ФА Кибернетика институти директори (1966—77), институт Ўзбекистон ФА нинг «Кибернетика» илмий ишлаб чиқариш бирлашмасига айлантирилгач, унинг бош директори (1978—92).

Илмий ишлари ҳисоблаш техникасини фан, техника ва халқ хўжалигининг турли соҳаларига жорий этиш билан боғлиқ. Беруний номидаги Ўзбекистон давлат мукофоти лауреати (1971). «Эл-юрт ҳурмати» ордени билан мукофотланган (1998).

Асарлари: Алгоритмизация в теории упругости и деформационной теории иластичности, Т.. 1966; Ақл мўъжизаси. Т,, 1974; Функциоиал анализ ва ҳисоблаш математикаси, Т., 1976; Алгоритмизация в механике сплошннх сред. Т, 1978. Адабиёт: Ўзбекистон кибернетиклари, Т.. 1996.» [48, Қ ҳарфи жилди, 188-б.]

Восил Қобулов 1941-1945 йилларда Иккинчи Дунё урушида пиёда аскар бўлиб қатнашган. Катта сержант унвонига эга бўлган. [71]

3.3. ВОСИЛ ҚОБУЛОВ ВА АБДУРАХИМ ПЎЛАТОВ

Бирлик халқ ҳаракати (БХҲ) Ташаббус гуруҳи фаоллари Ўзбекистонда таниқли зиёлилар билан шахсан учрашиш ёки телефон орқали суҳбатлашиш орқали БХҲ таркибига таклиф қилишни 1988 йил ноябр охиридан бошлашди. Ташаббус гуруҳи аъзоларидан бири бўлмиш доцент Тоҳир Каримов (1946-2021) ташкилий ишларда фаол қатнашди.

1989 йил январда академик Восил Қабуловга телефон қилишди ва учрашув вақтини белгилашди. Ушбу муҳим учрашувга Тоҳир Каримов ва Муҳаммад Солиҳ биргаликда боришни режалаштирди. Тоҳир ака белгиланган кун эрталаб Ёзувчилар уюшмаси биносига келди. Муҳаммад Солиҳ унга: “Мени Марказқумга чақиришди. Восил Қобулович билан ўзингиз суҳбатлашишингиз керак бўлади” деди.

Тоҳир ака Тошкент Кибернетика ИИЧБга ўзи борди. Белгиланган вақтда академик Восил Қобулов уни ўз кабинетига таклиф қилди. Салом-аликдан кейин Тоҳир ака мамлакатдаги аҳволга доир қисқача гапирди ва Тошкентда Бирлик халқ ҳаракати тузилганлиги ҳақида айтди. БХҲ Марказий Кенгаши Ўзбекистоннинг таниқли зиёлиларини БХҲ раҳбарияти таркибига таклиф қилишаётганини айтиб, Восил Қобуловичга сафга қўшилишни таклиф қилди.

Восил ака савол берди: Бирлик раҳбари ким?”
Тоҳир ака хурсанд бўлиб: “Шогирдингиз Абдураҳим Пўлатов”, деб жавоб берди.

Восил ака бироз ўйланиб: “Абдураҳим раис бўлар бўлса, мен бу ташкилотга қадамимни босмайман” – деди.

Тоҳир ака бундай жавобни кутмагани учун эътироз билдира олмади. Кабинетда ноқулай жимлик. Жимликни Восил ака сўзлари бўлди.

“Сиз менинг сўзларимга таажжубланманг. Абдурахим тиришқоқ йигит. У Москва Энергетика институтида ўқиди, номзодлик диссертациясини ҳимоя қилди. Мен уни лаборатория мудири этиб тайинладим. У Москвага докторантурага йўлланма сўради, мен ёрдам бердим. У докторлик диссертациясини муваффақиятли ҳимоя қилди (1984 йилда, А.Ш.).

Москвадан қайтгач унга иш бердим ва у Кибернетика ИИЧБ партия ташкилоти котиби бўлиб сайланди. У бошқа миллатдан бўлган бир неча ходимлар билан биргалашиб Москвага Коммунистик партия Марказий Қўмитасига шикоят ёзишди (бу миллатдагилар асосан Исроилда яшашади, А.Ш.) Шикоятда мени миллатчи, фақат ўзбекларни ҳимоя қилади, дея таъкидлашган ва ҳоказолар.

Шикоятни Москвадан Тошкентга Ўзбекистон компартияси Марказий Қўмитаси (МҚ)га жўнатишди. У ердан комиссия келди ва Кибернетика ИИЧБдаги аҳволни ўрганди. Комиссия айрим камчиликларни кўрсатди, жазо чораларисиз хулоса қилди ва жўнаб кетди.

Абдураҳим жавобдан қониқмай Москвага КПСС МҚсига иккинчи марта шикоят жўнатди. Энди шикоятни текшириш учун Москвадан комиссия келди. Улар Кибернетика ИИЧБни тити-питисини чиқариб текширишди, менга ҳисоб карточкамга ёзиш шарти билан қатъий ҳайфсан эълон қилишди.

Абдураҳим менинг ёрдамимга мана шундай “миннатдорчилик” билан жавоб берди.”

Восил Қобулов шу сўзларни айтаётганида унинг кўзлари ёшланди. Бу ҳақда менга Тоҳир Каримов 2004 йилда айтди.

Шу ерда академик Восил Қобулов билан танишишим тарихини қисқача баён қилай. У 1974 йилда “Ақл мўъжизаси” номли китоб ёзди [73]. Мен у вақти университетнинг тўртинчи босқичида таълим олаётгандим. Мен ушбу китобни ўқиб қибернетика ҳақида анчагина қўшимча маълумотларга эга бўлдим.

1975 йил июнда Самарқанд Давлат университетини тугатдим. Мени ЎзФА Кибернетика ИИЧБ қошидаги Автомат бошқариш ситемаларини махсус лойиҳалаштириш-конструкторлик бюросининг Самарқанд филиалига юборишди. Мен у ерда 1975-77 йилларда муҳандис-дастурловчи бўлиб ишладим. 1977-79 йилларда Тошкент Кибернетика институтида аспирант бўлдим. Шу сабабли мен академик Восил Қобуловни яхши биламан. У жуда ҳалол инсон ва олим эди. У ўзбек халқини ва Ватанимизни жуда яхши кўрарди, Совет Иттифоқидаги тоталитар тузум шароитида кўпроқ миллий кадрлар етиштиришга ҳаракат қиларди.

Академик Восил Қобулов мен учун умрим давомида ибрат бўлган шахс ва олим эди. Мен у билан бир неча марта учрашиб суҳбатлашганман, ҳатто бир марта 1977 йилда унинг уйига бориб суҳбатлашганман.

Кибернетика ИИЧБда ҳар хил миллат вакиллари ишларди. Ушбу шикоятни ёзган ва имзо қўйганларнинг кўпчилиги бошқа миллат вакиллари бўлгани ва улар Кибернетика ИИЧБ ходимлари эканлиги ҳам шуни кўрсатиб турибди.

Абдураҳим Пўлатов ўз устози бўлмиш академик Восил Қобуловга кутилмаган ва маккорлик билан ИККИ МАРТА зарба берди. Абдураҳим Пўлатовнинг ички дунёси мана шу даражада бўлган ва ҳозир ҳам шу даражада қолган.

Тоҳир Каримов Восил ака сўзларига эътироз билдира олмаган ва хайрлашиб жўнаб кетган. У Ёзувчилар уюшмасига қайтиб келиб ушбу ноҳуш воқеани Муҳаммад Солиҳга айтиб берган. Афсуски, Абдураҳимнинг бу қилмиши ҳақида Муҳаммад Солиҳ бирликчи сафдошларига гапириб бермади, қайсидир маънода яширди. Акс ҳолда Абдураҳим Пўлатов Бирлик халқ ҳаракати раислигига 1989 йил май ойидаги Таъсис қурултойида сайланмаган бўларди.

Академик Восил Қобулов 2010 йил 21 январ куни вафот қилди. Абдураҳим Пўлатов шундан тўрт кун ўтгач – 2010 йил 25 январ куни www.harakat.net сайтида «Абдураҳим Пўлат: Улуғ миллатчи ва Олийжаноб инсон Восил ака Қобул ўғлидан айрилдик» номли мақолани чоп этди.

“Ҳаётим бўйича фақат бир илмий даргоҳда ишладим – Фанлар академиясининг Кибернетика институтида. Институтнинг расмий ташкил қилиниши ҳақидаги ҳукумат қарори 1966 йил 26 апрелда, Тошкентда ер қимирлаган куни расман тасдиқланган. Бу рамзий воқеа, чунки, бу институтнинг пайдо бўлиши Ўзбекистоннинг илмий соҳасида ер қимирлашдан ҳам кучли ҳодиса бўлган.

Мен институтга 1968 йил 26 апрель куни (ер қимирлаш ва институт тузилишининг икки йиллиги куни) Москва Энергетика Институтининг СССРда биринчи бўлиб очилган компютерлар мутахассислиги бўйича кафедрасининг дипломи билан келдим. 1991 йилнинг июнь ойида ўзимни тўла сиёсатга бағишлаш мақсадида Москвадан телефон қилиб, ишдан кетишимни билдирдим. 21 йил ичида аввал фан номзоди, сўнгра фан доктори ва профессор бўлдим, 1975 йилдан бери лаборатория мудири эдим.

Бутун илмий умримни бир даргоҳда, бир раҳбарнинг қўли остида ўтказдим. Бу раҳбар - Улуғ миллатчи ва Олийжаноб инсон Восил Қобул эди.

Восила ака ҳақиқатдан Улуғ миллатчи ва Олийжаноб инсон эди. У кишининг мамлакатимизни мустақил кўриш, исмларимиздаги “ов” қўшимчаларидан қутилиш орзуси чексиз эканлигини мен жуда яхши билардим. “Ўзбек” сўзи ўрнига “қоракўз” деб гапиришни яхши кўрардилар. Табиий, ўзбекларнинг келажаги учун у вақтларда сиёсий фаолият олиб бориш хусусида гап ҳам бўлиши мумкин эмасди. Шу сабабли, Восил ака ўз соҳаларида буюк ишлар қилиш учун қаттиқ курашардилар. Мақсадлари “қоракўзлар” учун институтларни, Фанлар академиясини кенгайтириш, илм соҳасида кўплаб қоракўз-олимлар етиштириш эди. Ўша олимлар келажагимизни белгилашига ишонардилар.

Мен Москвада, айниқса, катталар олдида қуллиқ қилиш масаласида Ўзбекистонга нисбатан анча илғор савияда бўлган шаҳарда тарбия олганим учун, Кибернетика институтидаги муҳитни, очиқча айтаман, дарҳол ёқтирмадим. Бунинг устига, қоракўз-олимлар етиштириш масаласида сонга эмас, сифатга урғу бериш тарафдори эдим. Восил ака билан орамиздаги тафовут тезда ўртага чиқди.

Восил акадан бошқа ҳар қандай ўзбек, мавжуд шароитда, менинг бу институтда улғайишимга йўл бермаган бўларди. Аммо, эндигина фан номзоди бўлган вақтимда бир лабаратория мудири лавозими бўшади, кутилмаганда мени у ерга ўзлари таклиф қилдилар, миннатдорчилик билан бу лавозимни қабул қилдим.

Бир куни яккама-якка тортишиб қолдик. Мен фан номзоди, айниқса, фан докторларининг сифатига кўз юмиб, уларнинг сонини ошириш йўлидан кетиш хато эканлигини айтганимда, у киши “мен 10 қоракўз фан доктори етиштирсам, битта ҳақиқийси чиқади, шу ҳам яхши” дедилар. Мен эса бошқача фикрда эдим: “Қолган 9 чаласавод фан доктори, ўзларининг чаласаводлигини бекитиш учун, ўша ҳақиқий олимни бадном қилишади, чунки, ҳақиқий олимларнинг кўпчилиги ҳаётий масалаларда бўшроқ бўлишади. Ҳамма олимлар олдига юқори талаблар қўйсак, бироз кеч бўлса-да, 10 бўлмаса ҳам 5-6 нафар ҳақиқий фан докторига эга бўламиз”.

Орамиздаги муносабат шундай бўлишига қарамасдан, Восил ака менга қарши мансабларидан фойдаланиб ҳеч нарса қилмадилар. Ўша пайтда аввалги оилам билан жанжаллар чиқди. Ишхонага арз қилиб келишди. Институт раҳбари учун мендан қасд олишга айни вақт келган эди. Восил ака эса мени чақириб, олдимга лавозимимдан олинганим ҳақида имзоланган буйруқни қўйдилар ва шундай дедилар: “Бу буйруқ тўпалончиларни бироз хотиржам қилиш учун чиқарилди. Мен сенинг айбингни кўрмаяпман. Бу буйруқ Кадрлар бўлимида ётади, аммо ҳеч қачон кучга кирмайди”. Ва шундай бўлган ҳам.

Восил ака докторлик даражаси берадиган Илмий Кенгашнинг раиси, мен илмий котиби бўлган пайтимда бир неча марта Илмий Кенгаш ўз раисининг эмас, менинг таклифимга овоз беришига эришганман. Бу Ўзбекистонда умуман бўлиши мумкин бўлмаган воқеа, аммо бўлган.

Тез орада яна бир катта жанжал чиқди. 1988 йилнинг 11 ноябрида Бирликнинг Ташаббус гуруҳи тузилди, мен раис бўлдим. 1989 йилнинг бошида СССР Халқ депутатлари қурултойига сайлов бўлди. Мени Тошкент Университети жамоаси Олий Советнинг Иттифоқ Совети бўлимига номзод қилиб кўрсатди. Аммо, ҳукумат бутун кучини ташлаб, қонунларни бузиб, муфтий Муҳаммадсодиқ Муҳаммадюсуфни у ўринга ўтказди.

Кейин мени Кибернетика институти жамоаси номидан Миллатлар Кенгашига номзод қилишга киришдик. Номзод кўрсатиш мажлиси бошланаётган дақиқаларда залга кутилмаганда Восил ака кириб келдилар ва президиумдан жой олдилар. У кишининг бу мажлисга нимага келганини ҳамма тушунди. Йиғилиш бошланиши билан аввал у кишининг, сўнгра менинг номзодим кўрсатилди. Менинг тарафдорларим овоз бериш ёпиқ бўлишини талаб қилишди. Чунки, президиумда ўтирган директор қаршисида одамлар менга овоз беришини ҳаёл қилиб бўлмасди. Биз бу ерда ютқаздик.

Очиқ овоз бериладиган бўлди. Ана шу ерда менинг ўзим ҳам кутмаган ва ишонмаган воқеа рўй берди. Восил аканинг кўзи ўнгида кўпчилик менга овоз берди. Бу воқеанинг Восил аканинг жамоа олдидаги обрўси билан боғламаслик керак. У кишининг обрўси юксак эди. Ҳар кимнинг ақли етардики, у киши юқорининг топшириғини бажараётган эдилар. Айни замонда, биз Ўзбекистонга демократия шамоллари олиб кираётган эдик. Тўғри, ҳукумат барибир менинг номзодимни рўйхатга олдирмади, шоир Абдулла Ориф депутат қилинди.

Баъзилар ўйлаши мумкин, бундан кейин Восил аканинг менга бўлган муносабати яна ҳам ёмонлашди деб. Йўқ бўлмади. Бир йилча кейин бўлган воқеа бунинг исботидир.

Айтаётганим воқеа, 1990 йил 26 аперелда бошланди. Қаранг, яна 26 апрель. Ҳайит куни эканлиги аниқ эсимда. Сибириядаги бир ҳарбий қисмда ваҳшийларча ўлдирилган ўзбек аскарининг жанозаси Ҳайит намозидан кейин ўқилиши ва у Камалон қабристонида тупроққа берилиши керак эди. Бирликчилар Пахтакор стадиони орқасидаги маҳаллада яшовчи оиланинг уйига бориб гаплашишди. Йигитнинг отаси йўқ, онаси гаплашадиган ҳолда бўлмагани учун, буваси билан гаплашилган. Унга бундан дейилган: “Бундан буён бошқа ўзбек аскарларининг ўлимини олдини олиш учун, дафн маросимини “Ўзбеклар Ўзбекистонда ҳарбий хизматни ўтсин” шиори остидаги намойишга айлантирайлик. Бу миллат учун, ватан учун керак бўлган нарсадир”. Отахон рози бўлган ва ўзи бу маросим-намойишнинг олдида боришга ваъда қилган. Кейинчалик у отахон ҳақиқий бирликчига айланган, ҳатто Ўш воқеалари бўйича Москвада Қизил майдон олдида ўтказган пикетларимизда қатнашган. Ҳа, у замонда ўзбекнинг мардлари бор эди.

1990 йил 3 ёки 4 майда эса Ислом Карим Восил акани чақиртириб: “Наҳотки шу бир Пўлатовга кучингиз етмайди” дея мени ишдан ҳайдашга чақиради. Восил ака учун мен билан ҳисоб-китобни битириш учун энг яхши имконият туғилганди. Аммо у киши бундай ифлосликка қўл урмадилар. Менга шахсан ўзлари айтишларича, жавоблари қуйидагича бўлган: “Ҳа, Пўлатовга кучим етмайди, кучингиз етса, уни ўзларингиз эплаб олинг.”

Восил ака бу ерда фақат мени эмас, ўз орзулари бўлган ҳуррият курашини ҳимоя қилардилар. Восил аканинг буюклиги, олийжаноблигини кўсатувчи воқеа эди бу.

1991 йилда ишдан кетганимдан кейин Восил ака билан кўришолмадик. Лекин ўша йилларнинг воқеаларини тез-тез эслаб, шундай буюкларимиз борлиги билан мағрурланаман.

Ислом Карим раҳбарлигида эълон қилинган таъзияномага келсак. Ҳокимиятдагилар Восил аканинг ишларини сўзда улуғласалар ҳам, амалда у бошлаган ишнинг бошини едилар. Кибернетика институти аллақачон йўқ қилинган. Замонавий информацион технологиялар яратиш вазифаси бўлган илм даргоҳини 21 асрда бекитиш - миллий манфаатларимизга хоинлик бўлган. Ислом Каримнинг мақсади - мен ишлаган, унинг сўзига кирмаган Восил ака томонидан бошқарилган институтни бекитиш эди, бекитди. Шуни билатуриб таъзияномани имзолаш - оддий иккиюзламачиликдир.

Восил ака қилган ишлари билан миллатнинг хотирасида абадий қолади.

Оллоҳ ҳурматли домламизни раҳмат айласин.” [74]

Эътибор беринг: Абдурахим Пўлатов ушбу таъзияномасида ўз устози Восил Қобуловга қарши Москвага жўнатган иккита шикояти ҳақида ҳеч нарса ёзмаган. Энг муҳими у ўз устозига қарши қилган катта гуноҳи учун Восил ака руҳи олдида кечирим сўрамаган ва тавба қилмаган. Абдурахим Пўлатов мана шундай инсон ва у бугунги кунда – 2022 йил 20 августда ҳам шу аҳволда қолган ...

Демак, Бирлик халқ ҳаракати раҳбарияти йўл қўйган энг катта хато – 1988 йил ноябрь-декабрда Абдураҳим Пўлатовни Бирлик Ташаббус гуруҳига раис этиб сайлашганидир. Бирлик халқ ҳаракатидаги кейинги хатолар ва тортишувлар шу катта хатонинг давомидир, холос.

Буюк Шарқнинг машҳур шоирларидан бири Абдуқодир Бедил (1644-1721)нинг шундай байти бор.

Аввал ғиштин қийшиқ қўяркан меъмор,
Юлдузга етса ҳам қийшиқдир девор. [75, 62-б.]

3.4. БИРЛИКНИНГ ТАЪСИС ҚУРУЛТОЙИДАГИ СОХТАЛИКЛАР

1989 йил 29 май куни Ёзувчилар уюшмасининг (Тошкент шаҳри, Пушкин кўчаси, 1-уй) катта залида Ўзбекистон Бирлик халқ ҳаракатининг Таъсис қурултойи бўлиб ўтди. Ушбу қурултой ҳақида Муҳаммад Солиҳ қуйидагича эслайди.

“Май ойининг охирида «Бирлик» ҳаракатининг биринчи қурултойини ўтказадиган бўлдик. Унинг низоми ва дастури лойиҳаларини тасдиқлаш, раҳбарлик тизимларини сайлаш қурултой кун тартибига қўйилганди. Анчагина нуфузли олим мутахассисларни янги қурилаётган ташкилотга жалб этгандик. Ниятимиз кучли интеллектуал ядрога эга бўлган, кенг платформали, турли ижтимоий гуруҳларни бирлаштирган бир халқ ҳаракати тузиш эди. Шундай ташкилот тузиш учун вақт ҳам, имконият ҳам, одам ҳам бор эди.

Қурултойни Ёзувчилар Уюшмаси залида ўтказадиган бўлдик. Марказқўмнинг биринчи котиби Рафиқ Нишонов қурултойга қаршилик қилмади. Албатта, Нишонов қайта қуриш тарафдори эмасди, аммо унинг душмани ҳам эмасди. Замон унга боқмаса, у замонга боқадиган дипломат киши эди. Замон «перестройка» (“қайта қуриш”) замони бўлиб, «Бирлик» каби ташкилотлар ҳар республикада битта-яримта пайдо бўла бошлаган эди.

29 майда ўтган Қурултой шундай кўтаринки руҳда ўтди. Ҳаракатга раҳбарлик қилишни таклиф этишди, рад қилдим. Уюшмадаги вазифам жорий босқич учун ҳаракатдаги мақомдан муҳим эди. Ҳаракатдаги мақом Уюшманинг маневр майдонини торайтириб қўяр ва давлат идораларига босим ўтказиш қобилиятини заифлаштирган бўларди.

Мен раҳбарликка яна Абдураҳим Пўлатовни тавсия қилдим, номзоди қаршиликсиз қабул қилинди. Ҳаракатнинг Марказий Кенгаши аъзолари ва ҳакозолар тасдиқланди. Қурултой байрам кайфиятида якунланди.” [34, 114-115-б.]

Мен 1988 йил ноябр охирида халқ ҳаракати тузилаётгани ҳақида маълумот олгач Ёзувчилар уюшмасига келиб шоир Рауф Парфи билан суҳбатлашиб кетдим. Ўша кунлардан бошлаб Тошкент шаҳар Мирза Улуғбек (у вақтлар Кубишев) туманида ташкилий ишларни олиб бордим. Кундалик янгиликлардан хабардор бўлиш учун Ёзувчилар уюшмасига тез-тез келиб суҳбатлашиб кетардим.

Муҳаммад Солиҳ раҳбарлигидаги қурултой ташкилотчилари Бирлик Таъсис қурултойини таниш-билишчилик руҳида ташкиллаштиришди. Бирликчилар келиб кетадиган хонага Қурултой ҳақида бирорта эълон илинмади ва оғзаки айтилмади. Шу сабабли мен ва мен каби анчагина фаоллар қурултойдан бехабар қолдик ва қурултойда қатнашаолмадик. Бирлик раҳбариятига асосан кабинетлардаги креслоларда ўтириб ишлайдиган мансабдорлар сайланди. Менга ўхшаган танқидий фикр билдирадиган ва амалий иш натижаларига қараб баҳо берадиган фаол Бирлик халқ ҳаракати раҳбариятига бўлган сайловларда қатнашиш имкони берилмади.

Муҳаммад Солиҳ қурултойда ҳам коммунистлар парткоми бўлиб ишлаётган Абдурахим Пўлатов номзодини қўллаб-қувватлади ва бошқаларни ҳам шу номзод учун овоз беришга даъват қилди.

Шу ва шунга ўхшаш қўпол хатолар ва таниш-билишчиликлар сабабли Бирлик раҳбариятида 1989 йил куз ойларида катта жанжал бошланди. 1989 йил 11 ноябр куни Бирлик халқ ҳаракатининг фавқулодда иккинчи қурултойи бўлди. У қурултойда мен ҳам, Тошкент шаҳридан қурултойга сайланган бирликчи фаоллар ҳам қатнашди. Ўшанда бир гуруҳ бирликчи ёзувчи-шоирлар Муҳаммад Солиҳ раҳбарлигида қурултойни ташлаб чиқиб кетишди. Улар 1990 йил март ойида Эрк халқ ҳаракатини, 1990 йил 30 апрелда Эрк демократик партиясининг таъсис қурултойларини ўтказишди.

ДАВОМИ БОР