Shuhratjon AHMADJONOV

(22-maqolam davomi, 2006 yil 23 may) O’ZBEKISTON MAXSUS XIZMAT ORGANLARI VA INTERNETDAGI SHAXSIY YOZISHMALAR XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH

3.4. JURNALIST RAHIMJON ZAFARNING INTERNETDAGI TAZYIQLARGA DOIR FIKRLARI

“Turonzamin” jurnalining maxsus muxbiri Rahimjon Zafar o’zining [15] maqolasida, jumladan quyidagilarni yozgan.

“Yaqinda shunday voqea bo’ldi. Men elektron pochtamni sira ocha olmadim. Yarim soatlik urinishdan so’ng, kimdir mening pochtamga kirib, undagi xatlarni ochib o’qiganini guvohi bo’ldim.
Qizig’i shundaki, “Kirish xatlari” papkasida kimdandir kelgan xatning sarlavhasi turar, uni ochmoqchi bo’lsam, bu xat serverda yo’qligi haqida “sodda kompyuter” menga tushuntirmoqchi bo’lardi.
Uch kundan so’ng esa ana shu pochtamdagi barcha xatlar qayoqqadir gumdon bo’ldi.
Surishtirsam, birgina menda emas, uch-to’rtta tanishlarimizda ham shu holat kuzatilibdi.
– Elektron pochtamdagi bir xat ko’z oldimda g’oyib bo’ldi, – deydi ulardan biri.
Parolni almashtirish, boshqa nom qo’yish kabi ehtiyot choralari hozircha unchalik yordam bergani yo’q. Ba’zi jabrdiydalarning fikricha, hukumat bu yo’lda respublikadagi eng zo’r xakkerlardan foydalanmoqda.” [15]

R.Zafar [15] maqolani qiziqarli yozgan. Shu bilan birga u hozir keltirilgan va bunga o’xshash Internetdagi noqonuniy tazyiqlarni asosan O’zR prezidenti Islom Karimov nomi bilan bog’lashga harakat qilgan, jumladan maqolaning sarlavhasiga e’tibor bering. Aslida 68 yoshdan oshgan, boboy bo’lib qolgan I.Karimov Vatanimiz ziyolilari, jumladan demokratlari har birining elektron pochtasi va o’zaro yozishmalari bilan shug’ullanishiga deyarli imkoni yo’q. Bu bilan asosan O’zbekistondagi politsiya rejimining yuragi bo’lgan Milliy xavfsizlik xizmati xodimlari va uning gumashtalari shug’ullanishmoqda.

Ko’pgina faktlarga asoslanib, O’zR Milliy xavfsizlik xizmati (MXX) tarkibida internet-saytlarni nazorat qilish va turli “o’inlar” olib borish bilan bog’liq alohida kattagina bo’lim borligini kamina ta’kidlaydi, ya’ni MXX tarkibida shunday bo’lim bor, deb taxmin qiladi.

Agar biz – demokratlar O’zbekiston maxsus xizmat organlari noqonuniy ravishda fuqarolarning shaxsiy yozishmalariga, xatlaridagi sirlariga, shaxsiy yoki oilaviy hayotiga yozishmalar orqali o’zboshimchalik bilan aralashayotganliklari haqida aniq-tiniq qilib aytmasak va yozmasak, xalqimizga, ayniqsa yoshlarimizga ularning haqiqiy basharalarini ochib bermasak, bu qonunbuzarliklar hali ko’p yillar davom etayveradi.

3.5. O’ZBEKISTON MAXSUS XIZMAT ORGANLARI VA ULARNING GUMASHTALARI INTERNET VA ELEKTRON POCHTA SOHASIDA MUALLIFGA NISBATAN QILAYOTGAN AYRIM QARSHILIKLARI

3.5.1. MUALLIFGA 2004 YIL 26 YANVAR KUNI ELEKTRON POCHTA ORQALI “ODAM INSONOV” YUBORGAN TAHDID XATI TAFSILOTLARI

Ma’lumki, 2004 yil dekabrida O’zR Oliy Majlisiga saylovlar belgilangan edi. Shu sababli siyosiy rejim 2003 yilda muxolifatga ba’zi bir yengilliklar berib, siyosiy partiyalar faoliyatiga ozroq ruxsat etgandi. Bu O’zbekistondagi politsiya rejimining navbatdagi o’yini ekanligini amalda isbotlash uchun kamina O’zbekiston Respublikachilar partiyasi (O’zRP)ni qaytadan tashkil etish bo’yicha ba’zi bir tadbirlarni olib bordi.

Kamina vatandoshlarni O’zRPga a’zo bo’lishga da’vat etuvchi Murojaatnomani tayyorladi va uni bitta varaqda to’rtta nusxasini joylashtirdi. Ushbu Murojaatnoma boshida Muhammad payg’ambarning (570-662) quyidagi hadisi yozilgandi: “635-hadis. O’zlaring qanaqa bo’lsalaring, shunaqa odamlar sizlarga boshliq qilinadi” [16, 100-b.]. Shu muborak hadisdan so’ng atoqli o’shlik shoir Shavkat Rahmonning (1950-1996) “Turkiylar” she’ridan [17, 338-b.] olti satri keltirilgandi. So’ngra Murojaatnomaning asosiy qismi bandma-band yozilgan edi. Bu haqda va kaminaga qarshi 2004 yil 22 fevral kungi tazyiqlar haqida [18] maqolada yozilgan.

Muallif 1997 yil oktyabridan 2005 yil oxiriga qadar asosan suratkashlik (fotograflik) qilib, o’z tirikchiligini o’tkazdi. Shu yo’l bilan muallif o’zining inson huquqlarini himoya qilish, O’zbekistonda demokratiya uchun kurashini davom ettirdi.

2004 yil yanvar oyining ikkinchi yarmida Toshkentdagi Chilonzor buyum (Ippodrom) bozorida ishlayotgan 35 yoshlardagi tijoratchi, nomozxon kishi o’z uyiga kelib, oilaviy fotosuratga tushirib ishlab berishni iltimos qildi. Belgilangan – dushanba kuni kamina Hamza metro bekati yaqinidagi uyga – o’sha tijoratchining xonadoniga bordi. Uning turmush o’rtog’i ham nomozxon ekanligi, ularning 3 va 5 yoshlardagi farzandlari islom nuqtai nazaridan odobli qilib tarbiya qilinayotganlari, shu bolakaylar o’zlarini odobli tutishlaridan ham ko’rinib turardi. Turmush o’rtog’i o’g’li va qizini yangi kiyimlarini kiyintirgunicha kamina uy egasi bilan hozirgi ahvol haqida qisqacha suhbatlashdi. Uy egasi bu xonadonni ijaraga olishganini ham aytdi. So’ngra ularni suratga olib bo’lgach, ketish oldidan muallif suhbat davomi sifatida demokratik jamiyat qurish masalasidagi Murojaatnomaning bitta nusxasini uy egasiga berdi. Shuningdek kamina Toshkentda maxsus xizmat organlar hisobida turgan maxsus xonadonlar borligi, bu xonadonlarda bir necha xil eshituvchi qurilmalar o’rnatilganligini va nomozxonlarni doimiy nazorat qilishlarini aytdi va sal ehtiyotkorroq bo’lishni, iloji bo’lsa xonada televizorni qo’yib, suhbatlashishni maslahat berdi.

Muallif xayrlashib chiqib, Hamza metro bekatiga kirdi va poyezdga chiqdi. Shunda orqadan kirgan va bir qadamcha narida kaminaga nafrat bilan qarab turgan 25-27 yoshlardagi, qirg’iy burunli, bo’yi 175 santimetrlar keladigan, baquvvat yigitni ko’rdi. Kamina ikki marta u tomonga nazar tashladi. U hamon nafrat bilan muallifga tikilar, nimadandir jahli chiqib, yuqoridagi tutqichni ushlab turgan qo’lini bir ochib, yana tutqichdan tutib asabiylashardi. Muallif Toshkent metrosi foydalanishga topshirilgan paytlardan, ya’ni 1977 yil noyabridan beri minglab marta metroda yo’lovchi bo’lib yurgan. Lekin o’ziga bunday g’azab va nafrat bilan qarab turgan kishini faqat bir marta – o’shanda ko’rdi. Kamina: “Achchig’ing kelsa burningni tishla!” deganday o’z yo’lida davom etdi va bir necha daqiqa o’tgach kerakli metro bekatiga kelgach, vagondan chiqdi.

Ushbu nohush voqeaning davomi bo’lmaganida, muallif uni tezdan esdan chiqarib yuborgan bo’lardi. Bir-ikki kun o’tgach kamina o’sha tijoratchining oilaviy suratlarini ishlab, Chilonzor buyum bozoriga olib borib berdi. Kamina ehtiyotkor bo’lish masalasida o’sha tijoratchi yigitga yana aytdi. U o’sha ijaradagi uyida ikkita eshituvchi qurilmani topib olib, chiqarib tashlaganini aytdi. Kamina bunaqa eshituvchi qurilmalar tegishli xonadonlarda bir nechta va har xili o’rnatilishini, ularning hammasini uy egasi apparat bilan ham topishi qiyin ekanligini ta’kidladi. Shu bilan xayrlashdik.

O’sha kunlari, aniqrog’i 2004 yil 26 yanvar kuni muallifning elektron pochtasiga “Odam Insonov” deb atalgan kimsadan quyidagi xat keldi. Uni o’zgarishsiz keltirmoqdamiz, unda yozilgan so’kish so’zlari uchun o’quvchimizdan uzr so’raymiz. Xat Courier New alifbosida yozilgan. Maqolani saytda chop etilganda va o’quvchimiz kompyuterida ochilganida muammolar bo’lmasligi uchun uni Times New Roman, ya’ni maqolamiz alifbosida keltirilmoqda. (U paytlar kaminaning elektron pochtasi turon_shuhrati@yahoo.com edi.)

From: “Odam Insonov” <akahon@rambler.ru> Add to Address Book Add Mobile Alert

Subject:
To: turon_shuhrati@yahoo.com

Date: Mon, 26 Jan 2004 15:12:00 +0300
Начало формы
Конец формы
Ov, san bratishka ko’p o’zingdan ketvossan. Ko’chada slishkom ko’p
odamlarni joniga tegvossan. Ko’tunu qisib yur bo’masa ishkallaring
ko’payadi.Yana bir ko’chada prapaganda qivotganini ko’rsam (orqangdan
odam qoygamman) amini chiqaraman jallap.
AJALING.

O’sha vaqtda – 2004 yilda Freedom House (Ozodlik Uyi)da haftaning payshanba kuni inson huquqlari himoyachilari bilan uchrashuv o’tkazilar edi. Unda bo’layotgan voqealarni muhokama qilar edik. Navbatdagi yig’ilishda kamina yuqorida keltirilgan tahdid xat nusxasini Fredom House Toshkent Lekin amalda hech qanday chora-tadbir ko’rilmadi va muallif keyingi yig’ilishlardan birida M.Severdan bu haqda so’raganida, undan mantiqli javob ololmadi. Keyinchalik M.Severning amaliy faoliyati va O’zR prezidenti I.Karimov bilan 2004 yil dekabrida uchrashib, uni qo’llab-quvvatlaganligi tufayli uning kimligi ma’lum bo’ldi. Shu sababli muallifga kelgan tahdid xat masalasi ham javobsiz qolgan edi … vakolotxonasining o’sha paytdagi direktori Myusha Sever xonimga berdi.

Muallifning demokratiya yo’lidagi faoliyatini elektron pochta orqali yuborilgan tahdid xat bilan to’xtatib bo’lmasligini tegishli kimsalar tushunishdi, shekilli. Tahdid xatdan 27 kun o’tgach – 2004 yil 22 fevral (yakshanba) kuni Toshkent shahar, Hamza tuman IIBsining Terrorizmga qarshi kurash bo’limi xodimlari kaminani Toshkentdagi Yangiobod bozorida tutib olib ketishdi. Ular muallifni 12 soat davomida baqirib-chaqirib so’roq qilishgani haqida [18] maqolada yozilgan.

3.5.2. MUALLIF FOYDALANGAN TO’RTTA INTERNET-KLUBNING YOPILISHI VA IKKITASIDA KOMPYUTER XIZMATIDAN FOYDALANISH TAQIQLANISHI TAFSILOTLARI

Muallif bugunga qadar 30 dan ortiq maqolalar, o’nga yaqin xabar va monitoring hisobotlarini kompyuterda terib, Internet saytlariga yuborgan va ularning aksar qismi saytlarda chop etilgan. Kaminaning hozircha shaxsiy kompyuteri yo’q. U Toshkentdagi internet-klubarda Microsoft Office Word dasturi bo’yicha matn terish uchun soatiga 400-500 so’m, Internetda ishlash uchun soatiga 600 so’mdan 900 so’mgacha to’lab, kompyuter va Internet xizmatidan foydalanmoqda. Lekin O’zbekistondagi politsiya rejimi kaminaga internet-klublarda kompyuter xizmatidan foydalanayotganida turli qarshiliklar va tazyiqlar qilmoqda.

2005 yil 12-13 may kunlari Andijonda qirg’in bo’lgach, Freedom House (Ozodlik uyi) Toshkentdagi vakolatxonasining Resurs markazi vaqtincha (“texnik sabablarga ko’ra”) yopildi. Shu sababli 2005 yil may-iyun oylarida Toshkent shahri, Shayxontohur tumani, Navoiy ko’chasi, 16-uyda (shu uyda O’zbekiston Milliy matbuot markazi ham joylashgan) faoliyat olib borayotgan internet-klubda kamina o’zining [19] hamda [20] maqolalarini kompyuterda terdi. Ular 2005 yil 20 may va 12 iyun kunlari www.centrasia.ru saytida chop etildi. Kamina keyingi borganida – 2005 yil iyun oxirida bu internet-klubning yopiq, xona ichi esa bo’m-bo’sh ekanligini ko’rdi… Bugungi kunda u xonada magazin joylashtirilgan.

Muallif 2005 yil iyul-dekabr oylarida o’zining [21]-[26] maqolalarini Freedom Housening Resurs markazidagi kompyuterda, hamda Toshkent shahridagi 3-4 ta internet-klublardagi kompyuterlarda terdi va saytlarda chop ettirdi. Kamina ulardan ba’zilarida 2-3 marta foydalangach, Toshkent shahri, Chilonzor tumani, Chilonzor ko’chasi, 7-uydagi va Yunusobod tumani, Yunusobod-11 mavzesi, Amir Temur ko’chasi, -uydagi internet-klublar yopildi, ya’ni ularning xonasi bo’m-bo’sh, eshigi esa qulflangan holda edi. (U paytlar muallif ushbu yopilgan internet-klublar haqida maqola yozish fikri bo’lmaganligi sababli ularning yopilgan kuni va oyini bloknotga yozib qo’ymagan edi.) Kamina 2006 yil 8 may kuni Chilonzor ko’chasi, 7-uydagi internet-klubga soat 15.00-larda bordi. Ichkarida 3-4 nafar kishi bor ekan. Ular kompyuterlarni ishga tushirish bilan band ekanliklarini aytishdi.

Ma’lumki, Freedom House Resurs markazi 2005 yil dekabr oyida oz kun ishladi, 2006 yil yanvar boshidan esa o’z faoliyatini to’xtatdi. Shu sababli kamina o’zining [26] maqolasini shahardagi bir nechta internet-klublarda, oxirgi qismini jumladan Toshkent shahri, Hamza tumani, Sholoxov ko’chasi, 115-uyda va Lisunov-1A mavzesi, 41A-uyda (bu Aviasozlar – sobiq Kadishev bozori yaqinida) joylashgan internet-klublarda kompyuterda terdi. [26] va [27] maqolalar www.uzbekcongress.com saytida 2006 yil 1 yanvar kuni chop etildi. Kamina keyingi maqolalarini, jumladan [26] maqolaning davomi bo’lmish va O’zbekistonda 2001-2006 yillarda ro’y bergan ko’pgina muhim siyosiy voqealarni qamrab oladigan tahliliy maqolani terishda davom etdi. 2006 yil fevral oyi boshlarida Sholoxov ko’chasi, 115-uydagi internet-klub yopib tashlandi. (Bu internet-klub 1-1,5 oylar o’tgach qayta ochildi va shu kunlarda o’z faoliyatini davom ettirmoqda. Kamina 2006 yil 7 may kuni u yerda ikki soat internetdan foydalandi.)

Muallif 2006 yil 11 fevral kuni Lisunov-1A mavzesi, 41A-uydagi internet-klubga kirdi. Lekin yosh xodim bundan buyon kaminaga bu yerda kompyuterda ishlashga ruxsat berilmasligini aytdi. Ushbu internet-klubning rahbari qo’shni xonada soat ustasi bo’lib ishlar ekan. Kamina unga murojaat qildi va taqiqlash sababini so’radi. U yaqinda qo’shni internet-klublardan biri (u Sholoxov ko’chasi, 115-uydagi klubni nazarda tutgan bo’lsa kerak) amaldorlar tomonidan yopib tashlanganligi aytib, “Bizning klubni ham yopib qo’yishlarini xohlamayman” dedi. Kamina uning familiyasini uch marta so’radi, u esa o’z familiyasini aytmasligini ta’kidladi. (Keyinroq – 2006 yil aprel oylarida bu internet-klubni ham yopib tashlashdi. Kamina 2006 yil 7 may kuni u yerga borgandi, xona ichida birorta kompyuter yo’q, soat ustasining joyi ham bo’m-bo’sh edi. Muallifdan boshqalar ham, ayniqsa yoshlar politsiya rejimi taqiqlagan ba’zi bir saytlarni o’qishgan bo’lsalar kerak …)

Muallif u yerdan chiqib, Sholoxov ko’chasi, 116-uydagi “Tornado” nomli internet-klubga bordi. Kompyuterda boshqa saytlar qatori www.freeuzbekistan.com saytini ochib o’qiy boshlagan edi, monitordagi matn birdaniga yo’q bo’ldi. Kamina yana bir marta terib, shu saytni ochdi. Shunda internet-klubning 20-yoshlardagi xodimi kelib: “Siz taqiqlangan saytni ochib o’qiyapsiz. Bu bizda mumkin emas” dedi (u va yana bir-ikki “kimsa” qo’shni xonada kamina foydalanayotgan kompyuterni nazorat qilayotganligi bilindi). Kamina undan bu gaplarni asoslab berishni yoki shu sayt taqiqlanganligi haqida hujjatni ko’rsatishni so’radi. U o’z rahbariga murojaat qilishim mumkinligini aytdi. 30-35 yoshlardagi rahbari ham bunday saytlarni ko’rish mumkin emasligini aytdi, lekin bunga birorta dalil yoki hujjat ko’rsata olmadi. Kamina uning familiyasini so’radi. U: “Gafurov” deb javob berdi va “Yaqinda qo’shni internet-klubni shu bahonada yopib qo’yishdi. Bizning internet-klubni ham yopib qo’yishlarini istamayman. Xohlagan idoraga borib shikoyat qilishingiz mumkin” deb qo’shib qo’ydi (barcha savol-javoblar rus tilida bo’ldi, chunki ular rus tilida so’zlashuvchi kishilar edi).

Muallif yaqin joyda – Lisunov-2 mavzesi, 45-uyda joylashgan internet-klubga ham kirdi. Lekin u yer juda tiqilinch bo’lib, devorga quyidagi e’lon ilib qo’yilgan ekan: “Skachivaniye iz Interneta zapreshayetsya” (“Internetdan ko’chirib olish taqiqlanadi”). Kamina noiloj boshqa tumandagi internet-klubga jo’nab ketdi. (Muallif 2006 yil 7 may kuni shu internet-klubga kirib, o’sha taqiqlovchi e’lon hali ham devorda ilingan ekanligini ko’rdi. U bu taqiqlashning sababini so’radi. Klub xodimi: “Qanday axborotlarni Internetdan olmoqchisiz?” deb savolimga savol bilan javob berdi. Kamina: “Qiziq ekansiz. Internetdan o’zimga kerakli axborotni olamanda. Sizga har birini tushuntirib o’tiramanmi?! Siz savolimga javob bersangiz” dedi. Klub xodimi: “Internetdan katta hajmdagi axborotlar olishni taqiqlaganmiz”, dedi. Kamina: “Shu gapni aniq, tushunarli qilib yozib qo’ysangiz bo’lmaydimi?” deb so’radi. U esa: “Skachivaniye so’zini kerakli odamlar o’zlari tushunib oladilar” dedi. Ushbu taqiqlovchi e’longa asosan, kliyent Internetdan olgan birorta axborotini ular chop etmasliklari ham mumkin.

Shu bandda 2,5 milliondan ortiq kishi yashaydigan Toshkentdek ulkan shahardagi internet-klublarga va ular xizmatidan foydalanayotgan kaminaga o’xshagan fuqarolarga nisbatan bo’layotgan tazyiqlar haqidagi ba’zi bir voqealarni yozdik.. Endi O’zbekistondagi viloyat markazlaridagi, ayniqsa tumanlar markazlaridagi internet-klublar va ular xizmatidan foydalanib, taqiqlangan internet-saytlarni ochmoqchi bo’lgan fuqarolarga nisbatan munosabatni ko’z oldingizga keltirishingiz mumkin.

3.5.3. MUXOLIFAT VAKILLARINING KOMPYUTERIGA VA DISKETLARIGA “KIMLARDIR” VIRUSLAR KIRITAYOTGANLIGIGA DOIR BA’ZI BIR FAKTLAR

Muallif 2006 yil 22 fevral kuni sobiq diplomat, siyosatshunos Toshpo’lat Yo’ldoshev bilan uchrashib, bir soatdan ziyodroq suhbatlashdi. Suhbat oxirrog’ida undan elektron pochta manzilini berishni so’radi va unga kamina o’z maqolalarini jo’natmoqchi ekanligini aytdi. Toshpo’lat aka chuqur xo’rsinib, “Mening kompyuterimga, pochtamga ko’p marta viruslar yuborishib, juda jonimga tegishdi. Shu sababli hozir elektron pochta manzilimni hech kimga bermayapman” dedi. Fuqaroning elektron pochtasiga viruslar yuborish mumkinligi haqida maqolamizning 4-bandida yozilgan.

Muallifning hozircha shaxsiy kompyuteri yo’q va u internet-klublarga borib, pul to’lab kompyuter xizmatidan foydalanmoqda. Toshkentdagi ko’pgina internet-klublarda kliyent foydalanayotgan kompyuterda disketni o’qish mexanizmi yo’q (ataylab qo’yishmagan). Kliyent bevosita internet-klub xodimiga murojaat qilishga majbur va u o’zining boshqaruv kompyuterida disketingizni ochib, siz aytgan faylni siz foydalanayotgan kompyuterga o’tkazib beradi. Xuddi shunday kliyent biror faylni (matnni) tayyorlab bo’lgach, o’z disketiga yozib olishi uchun yana internet-klub xodimiga murojaat qilishi kerak va u o’z kompyuteri orqali disketga yozdirib beradi.

Kamina 2004 yildan 2005 yil oxirigacha internet-klublarda foydalanganda, o’z disketlariga yozdirib yurar edi va biror marta virus muammosi bo’lmagan edi.. Ammo 2005 yil oxiridan boshlab internet-klublarda muallif disketlariga faylni yozish chog’ida virusni qo’shib yozib bera boshlashdi. Afsuski, virus kiritilganligini o’sha zahotiyoq aniqlash qiyin. Chunki kamina disketga ishning oxirida yozib oladi va disketni faqat internet-klub xodimi kompyuteridagina ochib tekshirishingiz mumkin. U faylni disketga yozilganligini, ya’ni nomi borligini ko’rsatadi va yopadi. Chunki uning boshqa ishlari va kliyentlari bor. Shu sababni ro’kach qilib, sizning ishingiz bilan ko’proq shug’ullana olmaydi, shug’ullanmaydi ham.

Natijada disketda virus borligini internet-klubga boshqa kuni borganingizda ma’lum bo’ladi. Bugungi kunda muallif o’z sumkasida to’rtta disket olib yuribdi. Ularning to’rtalasiga ham virus kiritilgan. Har bir disketda esa o’rtacha 10-12 ta fayl (matn) bor. Endi ularni kompyuterda ochib o’qish imkoniyati yo’q.

Albatta, muallif bu vaziyatdan chiqish yo’lini izlamoqda. Shunday yo’llardan biri – shaxsiy kompyuter sotib olish va ham qimmatli bo’lgan, ham nonko’rlarcha qilinayotgan internet-klub xizmatidan voz kechishdir.

3.5.4. MUALLIFNING ELEKTRON POCHTASI ORQALI BO’LAYOTGAN YOZISHMALARIGA “KIMLARDIR” ARALASHAYOTGANLIGIGA DOIR BA’ZI BIR FAKTLAR

Muallif 2006 yil 13 yanvar kuni soat 12:58 da o’zi uchun notanish bo’lgan Irina Ternovadan (“Irina Ternova” irina_ternova@hotmail.com) ingliz tilida yozilgan quyidagi xatni oldi (o’zbek tiliga kamina o’girgan).

“Dear Shuhrat,
I found you article on Internet. I am interested in the real political situation inm Uzbekistan.
Could you please provide me with more information, also Im interested in ХДП Узбекистан /
Thank you in advance!
Best regards, Irina”

“Qadrli Shuhrat.
Men sizning maqolangizni Internetda topdim.
Meni O’zbekistondagi aniq (real) siyosiy vaziyat qiziqtirmoqda.
Bu haqda menga axborot bera olasizmi, meni shuningdek O’zbekiston XDP (O’zbekiston Xalq demokratik partiyasi, A.Sh.) qiziqtiradi.
Oldindan sizga minnatdorchilik bildiraman!
Samimiy salom bilan Irina”

Muallif 2005 yil fevral oyida O’zbekistonda rasman ro’yxatga olingan oltita siyosiy partiya va bitta “yashirin” partiya haqida kattagina tahliliy maqola [27]ni yozgan edi. Kamina dastlab shu maqolani Irinaga jo’natib yuborishga qaror qildi (agar ushbu maqoladagi ma’lumotlar yetarli bo’lmasa, yana xat yozar, degan fikr bor edi). Kamina o’z electron pochtasi orqali maqolani ilova xat bilan jo’natdi. Qanchadir vaqt o’tgach xat va maqola Irinaga yetib bormaganligi haqida muallif pochtasiga ma’lumot keldi.

Ikki kun o’tgach – 2006 yil 15 yanvarda Irinadan yana xat keldi.

“Dear Shuhrat, please help me, I im writing a repport on Uzbekistan political situation, and I cant find additional information on National Resistance Committee of Uzbekistan …
I would be very thankfull if u could reply, thank you again for your attention.
Kind regards, Irina”

“Qadrli Shuhrat, marhamat qilib menga yordam bersangiz, men O’zbekistondagi siyosiy vaziyatga doir hisobot yozayapman va men O’zbekistondagi Milliy Qarshilik Qo’mitasi haqida qo’shimcha axborot topa olmayapman …
Agar siz javob bersangiz, men juda minnatdor bo’lardim.
E’tiboringiz uchun sizga yana bir marta rahmat.
Samimiy salom bilan Irina”

Kamina yana yangitdan xatni 14 va 15 yanvar kunlari rus tilida yozdi va [27] maqolani ilova qilib, Irinaning elektron pochtasiga ikki marta jo’natdi. Muallifning 15 yanvardagi xatini keltirib o’tish o’rinlidir (unin o’zbek tilidagi matni ham keltirilmoqda).

Date:
Tue, 17 Jan 2006 04:03:27 -0800 (PST)
From:
“shuhrat axmadjonov” <shuhrat_ax1@yahoo.com> Add to Address Book Add Mobile Alert
Yahoo! DomainKeys has confirmed that this message was sent by yahoo.com. Learn more

Subject: O politicheskix partiyax Uzbekistana
To: “Irina Ternova” <irina_ternova@hotmail.com>, shuhrat_ax1@yahoo.com, shuhrat1954@yahoo.com


Uvajayemaya Irina!
Ya poluchil oba Vashi pisma. Mnoyu v fevrale 2005 goda bil napisan statya o pro pravitelstvennix partiyax Uzbekistana. Etu statyu Vam otpravlyayu. Tri iz 4 chastey statyi bil napechatan 23, 24 i 25 fevralya 2005 goda na sayte www.centrasia.ru. Pochemuto 4-yu chast ne napechatali. Poetomu ya otpravlyayu Vam vsyu statyu.
Da, eta statya takje bila opublikovana na sayte www.uzbekcongress.org na stranise russkogo yazika v vewrale 2005 goda. Ya etu statyu vchera otpravil Vam, no pochemuto do Vas ne doshla (vidimo, eto zasluga nashix spesslujb). Segodnya otpravlyayu povtorno.
Esli mojno napishite o sebe bolee podrobno.
S uvajeniyem Shuhrat.
17 yanvarya 2006 goda. Tashkent, 17.00 chasov.

“Hurmatli Irina!
Men sizning ikkala xatingizni ham oldim. Men 2005 yil fevralida O’zbekistondagi hukumat partiyalari haqida maqola yozgan edim. Shu maqolani Sizga jo’natayapman. Maqola 4 qismdan iborat bo’lib, undan 3 qismi www.centrasia.ru saytida 2005 yil 23, 24 va 25 fevral kunlari chop etildi. Negadir 4-qismini chop etishmadi. Shu sababli men Sizga maqolani to’liqsincha jo’natmoqdaman.

Ha, ushbu maqola www.uzbekcongress.org saytining rus tilidagi sahifasida 2005 yil fevralida chop etilgan edi. Men kecha bu maqolani Sizga yubordim, lekin negadir u Sizgacha yetib bormabdi (aftidan, bu bizning maxsus xizmat organlarining ishidir). Bugun uni qaytadan jo’natmoqdaman.
Iloji bo’lsa o’zingiz haqingizda batafsilroq yozib yuborsangiz.
Hurmat bilan Shuhrat.
2006 yil 17 yanvar. Toshkent, soat 17.00.”

Ikki kun o’tgach muallif pochtasiga quyidagi xabar keldi (uni o’zgarishsiz keltirmoqdamiz, faqat muhim joylarini o’zbek tiliga tarjimasini ham yozmoqdamiz). E’tibor bering: javob ikki kun (!) o’tgach kelmoqda.

From: postmaster@hotmail.com Add to Address Book Add Mobile Alert

To: shuhrat_ax1@yahoo.com

Date: Tue, 17 Jan 2006 04:03:33 -0800
Subject: Delivery Status Notification (Failure) (Ish ahvoliga doir bildirgini yetkazmoqdamiz (Muvaffaqiyatsizlik))
This is an automatically generated Delivery Status Notification (Bu avtomatik ravishda kelib chiqqan ish ahvoliga doir bildirgini yetkazmoqdamiz).

Delivery to the following recipients failed (Quyidagi oluvchi uchun yetkazib berish muvaffaqiyatsiz bo’ldi).
irina_ternova@hotmail.com
Message/delivery-status
Reporting-MTA: dns;bay0-mc9-f9.bay0.hotmail.com
Received-From-MTA: dns;web35906.mail.mud.yahoo.com
Arrival-Date: Tue, 17 Jan 2006 04:03:28 -0800

Final-Recipient: rfc822; irina_ternova@hotmail.com
Action: failed
Status: 5.2.2
Diagnostic-Code: smtp;552 5.2.2 This message is larger than the current system limit or the recipient's mailbox is full. Create a shorter message body or remove attachments and try sending it again. (Bu xabar kattadir, bundan tashqari tizim oqimi chegaralangan, yoki oluvchining pochtasi to’lgan. Kishiga xabar yuboring yoki mahkamlangan (faylni) olib tashlang va qaytadan yuborishga harakat qiling).

Bir qaraganda, bunday vaziyatga Irinaning to’lgan pochtasi aybdorday ko’rinadi. Atayin xat yozgan va javobini kutayotgan kishi – Irinaning pochtasi to’lishi mumkinmi? U har kuni ko’plab tanish-bilishlaridan va do’stlaridan xatlar oladi-ku. Bu yerda boshqa sabablar bor, deyish mumkin.

Irina Ternova yoki boshqa fuqaro pochtasiga navbatdagi elektron xatning sig’maydigan qilish yo’llari ko’p. Shunday yo’llardan bittasini bayon etaylik. Siz yozgan xatga maxsus xizmat organlaridagi kimsa katta hajmdagi faylni, axborotni qo’shadi (masalan, bir necha katta rangli manzarali surat). Qarabsizki, xat bilan qo’shib yuborilgan keraksiz katta fayl tufayli tegishli manzildagi fuqaro (masalan, Irina) elektron pochtasiga xatingiz sig’maydi va sizga yuqorida keltirilgan mazmundagi moderatorning javob xati keladi. Bu holni soddaroq qilib tushuntirish ham mumkin: agar siz birorta sichqonni tutib, uning dumiga g’alvir bog’lasangiz, bechora sichqon o’z iniga sig’may qoladi!

Demak, maxsus xizmat organlari va ularning gumashtalari (xakerlari) fuqarolarning Internetdagi o’zaro xat-xabarlar yozishmalariga aralashishlari, chirkin va pastkashlik bilan olib borayotgan “o’yinlari”ga qarshi biz – demokratlar ba’zi bir ehtiyot choralar ko’rmog’imiz kerak. Endi shu masalalarni yoritishga o’tsak.

4. DEMOKRATLAR FOYDALANAYOTGAN ALOQA VOSITALARINING XAVFSIZLIGI MUAMMOLARI VA BU BORADA MUTAXASSISLARNING TAVSIYALARI

2005 yil kuzida Qirg’iziston poytaxti – Beshkek shahrida Markaziy Osiyo mamlakatlarida inson huquqlarini himoya qiluvchilar xavfsizligini ta’minlash masalalariga bag’ishlangan trening (inglizcha training tayyorgarlik, (amaliy) o’qitish, ta’lim berish, mashq qilish) bo’lib o’tdi. Tashkilotchilar trening qatnashchilarining har biriga E.Egurrenning rus tilidagi “Inson huquqlari himoyachilari uchun xavfsizlik bo’yicha qo’llanma” kitobi berildi ([29] ga qarang). Kitobning 12-bo’limi “Xavfsiz aloqa va informatsion texnologiyalar” deb atalgan va kompyuter hamda Internetga bag’ishlangan. Bu bo’limda mutaxassislar kompyuter va Internetdagi shaxsiy yozishmalar, axborotlar hamda dasturlardan foydalanish muammolarini yaxshi tahlil etishgan va muhim tavsiyalar berishgan. Kamina kitobning 12-bo’limidagi eng kerakli qismlarini o’zbek tiliga o’girdi va quyida izohlarsiz keltirmoqda.

Demokratlarimiz bunda yozilgan ma’lumotlarni bilsalar va ular tavsiyalariga amal qilsalar, o’zlarining ham, safdoshlarining ham xavfsizligini tayminlaydilar. Shuningdek O’zbekistondagi politsiya rejimi bilan borayotgan informatsion kurashda demokratiya, ya’ni demokratlar yengib chiqishiga, g’alaba qozonishiga asos soladilar.

4.1. INTERNETDAN FOYDALANISH BILAN BOG’LIQ XAVFSIZLIK MUAMMOLARI

“Sizning xat-xabarlaringiz kompyuteringizdan oluvchining kompyuteriga bevosita jo’natilmaydi. U bir necha o’zaro bog’liq aloqa tugunlari orqali o’tadi va o’tish paytida o’zi haqida ma’lumot qoldiradi. Bu axborotlarni (mamlakatdan/mamlakatga chiqish/kirish paytidagina emas), barcha yo’li davomida uni olish (unga kirish) mumkin.

Siz matnni tera boshlaganingizda kimdir sizning yelkangiz osha qarashi mumkin. Bu ayniqsa Internet-kafeda muhimdir. Agar sizda Internet bilan aloqa bo’lsa, idorangizdagi har qanday kishi sizning pochtangizga kirishi (foydalanishi) imkoniyatiga egadir. Sizning tizim (sistema) boshqaruvchingiz hamma pochtalarga kirishda alohida imtiyozlarga ega bo’lishi mumkin.

Sizning Internet provaydiringiz (ISP – Internet Service Provider, inglizcha provider – ta’minlovchi, A.Sh.) pochtangizga kirish imkoniyatiga egadir va unga ta’sir o’tkaza oladigan har qanday kishi sizning barcha elektron yozishmlaringizdan nusxalarni unga yuborishga yoki sizning jo’natmalaringizning bir qismini to’sishga (blokirovka qilishga) majbur etish uchun provayderingizga tazyiq o’tkazishi mumkin.

Sizning xat-xabarlaringiz Internet orqali o’tayotganida yuzlab tahlikali yot odamlar (sub’ektlar) orqali o’tadi. Xat-xabarlar o’tish paytida xakerlar sizning aloqa yo’llaringizga (kommunikasiyalaringizga) kira olishi mumkin. Sizning xat-xabarlaringizni qabul qilib oluvchining Internet-aloqa provayderi, tarmog’i va ofisi ham o’zining zaif joylariga ega bo’lishi mumkin” [29, 100-b.]

4.2. INTERNET XAVFSIZLIGINING ASOSIY QOIDALARI

“Troya otlari”, yoki “troyaliklar” kabi viruslar (lotincha virus – zahar, A.Sh.) va boshqa aldam-qaldam dasturlar har tomondan paydo bo’lishi mumkin; hatto do’stlaringiz o’z kompyuterlaridan ongsiz (g’ayriixtiyoriy) ravishda sizga viruslar yuborishlari mumkin. Ishonchli antivirusli dasturlardan foydalaning va ularni avtomatik tartibda (rejimda) yangilab turing. Yangi viruslar doimo yaratilmoqda va aniqlanmoqda, shuning uchun www.vil.nai.com veb-saytidagi Viruslar haqidagi axborot kutubxonasi (Virus Information Library)ga muntazam kirib turing va yangi viruslardan himoyalanish uchun yangi dasturlarni yuklang.

Odatda viruslar elektron pochta orqali yuqtiriladi, shuning uchun xavfsiz aloqa qoidalariga rioya qiling (quyiga qarang). Viruslar – bu mustaqil ko’payish uchun mo’ljallangan bir martalik dasturlardir, ular zararli va zararsiz bo’lishlari mumkin. “Troyaliklar” – bu uchinchi tomon (yoki yana kimlardir) sizning kopyuteringizga kira olishga mo’ljallangan dasturlardir.

Yaxshi brandmauerlar (tarmoqlararo himoyaning apparat-dasturli vositasi) sizni xakerlar uchun ko’rinmaydigan bo’lishingizga yordam berishlari mumkin va sizning tizimingizga begona shaxslar aralashishining oldini oladi. Bu sizning kompyuteringizdan faqat maxsus ruxsat berilgan xodimlargina Internetga chiqishlarini kafolatlaydi va “troyaliklar” kabi dasturlar axborot yuborishlariga yoki sizning kompyuteringizga xakerlar kirishi mumkin bo’lgan “panadagi (qora) yo’l”ni ochishiga imkon bermaydi.

“Klaviaturani qayd etish” (nemischa klaviatur < lotincha clavis kalit – klavishli va turli xil mexanizmlardagi (yozuv mashinkalarida, harf terish mashinalarida va hokazo) klavishlarning jami [9, 300-b.], A.Sh.) tizimi sizning klaviaturadagi har qanday harakatlaringizdan xabardor qilib turadi. Bu dasturlar siz (uyda, ishxonada, A.Sh.) bo’lmaganingizda birorta kimsa tomonidan kiritiladi, yoki sizning tizimingizga Internet orqali virus yoki “troyalik” yordamida tushadi. “Klaviaturani qayd etish” tizimi sizning klaviaturadagi har qanday harakatingizdan xabardor bo’ladi va sizning ishingiz haqida, odatda, Internet orqali xabar beradi. Himoya parollarini (fransuzcha parol so’z, nutq – harbiy xizmatda yoki yashirin tashkilotlarda o’z kishilarini tanish uchun uchrashganda aytiladigan va oldindan belgilab qo’yiladigan shartli maxfiy so’z [9, 477-b.; 30, 574-b.]) o’rnatish, xabarlarni xavfsiz jo’natish tajribasi qoidalariga rioya qilish, antivirus dasturlarini qo’llash va parolni kiritishning sichqoncha orqali boshqaruvidan foydalanish yordamida bu dasturlar bilan kurashish mumkin. “Klaviaturani qayd etish” tizimining ta’sirini kesish uchun sizni Internetdan jismonan uzish bilan, odatda, siz kompyuterda ishlamayotgan paytingizda telefon aloqangizni oddiy o’chirish bilan ham erishish mumkin.

Pochta manzili “soxta” (qalbaki) bo’lishi mumkin, ya’ni haqiqiy egasidan boshqa yana kimdir undan foydalanishi mumkin. Buni provayder tarmog’ini buzib ochish va o’zganing kompyuteriga va paroliga kira olish yo’li bilan, yoki aniq birorta kishining manziliga o’xshash manzildan foydalanish yo’li bilan amalga oshirish mumkin. Masalan, siz “l” harfining quyi registrini (lotincha registrum – kiritilgan, yozilgan [9, 547-b.], A.Sh.) “1” raqami bilan almashtirish orqali o’xshash manzil hosil qilishingiz mumkin, va ko’pchilik odamlar farqini payqamaydilar. Kalaka bo’lishdan saqlanish uchun, ma’no hosil qiladigan so’zlar yig’indisidan foydalaning va manzilning faqat haqiqiy egasigina javob berishi mumkin bo’lgan savollarni takror-takror ravishda bering. Axborotni har qanday shubhali talab qilayotganida boshqa aloqa vositalari orqali tekshirish yo’li bilan tasdiqlashini iltimos qiling.

WWW-serverga sizning murojaatingiz tez qarab chiqish bo’yicha o’z sahifalaringizga birortasining qarab qo’yishiga imkon bermang va har safar Internetga ulanganingizdan so’ng sizning kesh-xotirangizni o’chirib tashlang. Internet Explorerda (explorer – tekshiruvchi, tadqiq etuvchi, A.Sh.) Tools (Servic) menyusini, so’ngra Options (Sozlash)ni tanlang. Netscape Navigator da Edit(Tuzatish), so’ngra Preprences (Parametrlar)ga o’ting. Siz usbu menyulardan har qandayeda bo’lsangizda, sizning barcha o’tmish ishlaringizni Internetdan chiqishning hamma yo’llarini o’chirib tashlang va kesh-xotirangizni tozalang. Yodda tuting, sizning barcha xatcho’p (zakladka)laringizni ham o’chirmoq kerak. Tez qarab chiqadigan sahifangizda siz kesh-fayllar orqali kirgan saytlar haqidagi yozuvlar saqlanadi, shuning uchun sizning tizimingizdagi qaysi fayllar yo’qotilishi kerakligini aniqlashtiring.

128-bitli kodlashni (fransuzcha code – qonunlar majmui, A.Sh.) qo’llab-quvvatlash uchun tez qaraladigan hamma veb-tizimlarni yangilang. Bu siz veb-tarmoq orqali yuborishni xohlagan har qanday axborotni, jumladan parol va maxsus shakllar ko’rinishidagi boshqa maxfiy axborotlarni, xavfsizligiga yordam beradi. Hamma dasturlar ta’minoti uchun, ayniqsa Microsoft Office, Microsoft Internet Explorer va Netscape kabi paketlar uchun, eng yangi xavfsizlik pachilarini (tayyorlovchining o’z dastur mahsulotlarida topgan xatolarni tuzatuvchi dasturlar – Tarjimon izohi) o’rnating.

Uncha ahamiyati bo’lmagan (ikkinchi darajali) veb-sahifalarni tez qarash uchun maxfiy axborotlar saqlanadigan kompyuterdan foydalanmang.” [29, 100-101-b.]

4.3. ELEKTRON POCHTA BILAN XAVFSIZ ISHLASHNING ASOSIY QOIDALARI

“Siz, sizning do’stlaringiz va kasbdoshlaringiz amal qilishi kerak bo’lgan pochta bilan xavfsiz ishlashning asosiy qoidalari quyida keltirilgan. Agar ular elektron pochtadan xavfsiz foydalanish amaliyotiga rioya qilmasalar, ular xabarlarini o’qimasligingiz haqida bildiring.

1. HECH QACHON o’zingiz bilmagan kishilardan kelgan pochtani ochmang.

2. HECH QACHON o’zingiz bilmagan odamlardan yoki uning muallifi bo’lgan kishini siz tanimasangiz, pochtasini yubormang. “Yaxshilik haqida o’ylang” belgisi bilan tarqatiladigan hamma xatlarning virusi bo’lishi mumkin. Ularni o’z do’stlaringiz va hamkasblaringizga yuborish bilan siz ularning kompyuteriga viruslarni kiritishingiz mumkin. Agar ularning juda rahmdilligi sizga yoqsa, xabarni yangidan tering va uni o’zingiz jo’nating. Agar xabarni terish siz sarflaydigan vaqtga arzimasa, ehtimol, bu unchalik muhim xabar emas.

3. Agar ilovalar tarkibini bilmasangiz va ularning xavfsiz ekanligiga ishonchingiz bo’lmasa, ularni HECH QACHON yuklamang va ochmang. Kompyuter dasturingizdagi avtomatik yuklash opsiyasini uzib qo’ying. Ko’pgina viruslar va “troyaliklar” “qurtlar” ko’rinishida o’z-o’zidan tarqaladilar, va hozirgi zamon “qurtlari”ni ko’pincha siz bilmagan odamlar yuborishadi. Aqlli “qurtlar” sizning manzil kitobingizni skaner qiladi, ayniqsa siz Microsoft Outlook yoki Outlook Express va oddiy jo’natuvchidan olingan odatdagi ilovalar bilan niqoblangandir. Siz o’z hamkasblaringizga jo’natadigan ilovalarni viruslardan ozod etish (tozalash) bilan bog’liq muammolarni PGP-pochtani ilovalar va ilovalarsiz imzolanishi – PGP muammoni bartaraf eta oladi (PGP-axborotni kodlash dasturi, quyidagi “Kodlash” bo’limi – 4.4-bandga qarang).

4. O’z pochtangizni jo’natayotganingizda HTML, MIME yoki RTF formatlardan FOYDALANMANG, faqat oddiy matndan foydalaning. Kengaytirilgan xatlar ichiga o’rnatilgan dasturlarga ega bo’lib, ular sizning kompyuter fayllaringizga ziyon yetkazishi mumkin.

5. Outlook yoki Outlook Express dasturlaridan foydalanganingizda ekranda dastlabki qarab chiqish opsiyalarini o’chirib qo’ying.

6. Har safar imkoniyat bo’lganidan o’z pochtangizni shifrlang. Shifrlanmagan pochta ochiq xatga (otkritkaga) o’xshaydi, uni ko’rgan yoki undan foydalanish imkoni bo’lgan har bir kishi o’qib chiqishi mumkin. Shifrlangan pochta – bu konvertga ishonchli ravishda berkitilgan xatdir.

7. Mavzu nomida birorta ahamiyatli narsadan foydalaning, toki o’quvchi xabarda nima haqda so’z borishini bilsin. Do’stlaringizga va hamkasblaringizga ayting, xabar haqiqatdan ulardan kelganligini siz bilishingiz uchun mavzu sarlavhasida ular o’z shaxsiga doir biror narsa yozishsin. Aks holda, kimdir ular nomidan xabar yoki “troyalik”ni jo’natishi mumkin, ehtimol, sizni ham qo’shib, u kasal yuqtirilgan dasturni ularning manzil kitobidagi barcha manzillarga, jumladan sizga ham tarqatgan. Shunday bo’lsada, shifrlangan pochta xabarida maxfiy ma’lumotlarni oshkor qiladigan sarlavhalardan foydalanmang. Yodda tuting, xabar mavzusi shifrlanmaydi va shifrlangan xat xususiyatini oshkor etilishiga, bu esa o’z navbatida, tajovuzkorlik (agressiya) harakati o’tkazilishiga olib kelishi mumkin. “Hisobot”, “maxfiy”, “shaxsiy” kabi xabarlarni, kimlargadir ma’lum darajada ahamiyat kasb etishini ko’rsatuvchi boshqa belgilar bilan “qiziqarli” mavzulardagi pochta xabarlarini ko’pgina xakerlik dasturlari hozirgi vaqtda avtomatik skaner qiladi va nusxa oladi.

8. HECH QACHON “To” yoki “CC” satrida ko’rsatilgan manzil egalaridan katta guruhiga pochta yubormang. Yaxshisi xabarni o’zingizga jo’nating va boshqa hammasini “bcc” satriga kiriting. Bu yaxshi muomala belgisidir, shuningdek maxfiylikni saqlashning yaxshi usuli hamdir.
Aks holda, siz MENING pochta manzilimni MEN bilmaydigan odamlarga yuborayapsiz; bu noto’g’ri, yomon va haqoratomuz amaliyotdir, qaysiki yomon oqibatlarga olib keladigan va xavf-xatar tug’diradigan vaziyatga imkon beradi.

9. HECH QACHON spamga (yelpig’ichga o’xshatib tarqatiladigan reklama axboroti), hatto yuboriladiganlar ro’yxatidan o’zingizni chiqarib tashlashni iltimos qilib javob yozmang. Spam serverlari (inglizcha spume – ko’pik; server – tennisda va boshqa o’yinlarda to’pni o’yinga kiritadigan o’yinchi [9, 582-b.]) juda ko’p manzillarga xabarlar tarqatishadi, va bulardan qaysi birlari “faol” ekanligini ular hech qachon bilmaydilar (sizning elektron manzilingizdan faol foydalanayotgan kimsa nazarda tutilmoqda). Xabarlaringizni olgach, server sizni “faol” foydalanuvchi sifatida qabul qiladi va, natijada, siz avvalgidan ham yanada ko’proq spam olishingiz mumkin.

10. Agar iloji bo’lsa, boshqa kompyuterlarga ulanmagan, odatdagi pochta xabarlarini oladigan va ma’lumotli fayllar saqlanadigan alohida kompyuterga ega bo’ling.” [29, 101-102-b.]

4.4. KODLASH: SAVOLLAR VA JAVOBLAR

Ko’pgina kitoblarda va maqolalarda, jumladan [29] maqolada “pravozashitnik” so’zi ko’p marta qo’llanilgan. Uning o’zbek tilidagi to’liq tarjimasi “inson huquqlari himoyachisi” deb yoziladi. Bu iborani qisqacha qilib InHHim desak, ya’ni inhhim deb yozsak yaxshi bo’lardi. Ya’ni rus tilidagi “pravozashitnik” so’zi o’rniga “inhhim” so’zidan foydalanishni muallif taklif etmoqda va maqolada shu iborani ishlatmoqda.

“Quyida eng ko’p beriladigan savollar va ularga javoblar ro’yxati keltirilgan. Barcha savollar bilan shuningdek www.privaterra.org veb-sayti orqali “Privaterra” nodavlat tashkilotiga murojaat qilishingizni so’raymiz.” [29, 103-b.]

4.4.1. KODLASHNING O’ZI NIMA?

“Javob. Kodlash – bu ma’lumotlarni maxfiy kodga almashtirish bo’lib, uni bu axborot mo’ljallangan shaxsdan boshqa hech kim topib o’qiy (rasshifrovka qila) olmaydi. Yetarli miqdorda vaqt va hisoblab chiqish qobiliyatlari (mutaxassislar, A.Sh.) bo’lganida barcha kodlangan xabarlarni o’qish mumkin, lekin bu ko’p vaqt va vositalar, zahiralar (resurslar) talab etishi mumkin. Oddiyroq qilib aytganda, kodlash – bu usuldir, uning yordamida o’z fayllaringizni va pochtangizni o’zga ko’zlardan himoya qilishingiz mumkin. Sizning fayllaringiz kodga aylanadi, u bir qaraganda ixtiyoriy harflar va raqamlar birikmasini ifodalab, uni ko’rib turganlarga tushunarsiz bo’ladi. Siz faylni kodlash uchun uni parol ko’rinishidagi kalit bilan “yopasiz”. Xabarni kodlash uchun o’z parolingizni ishlatib, uni ikkita kalit yordamida yopasiz. Xabar mo’ljallangan faqat o’sha shaxs o’z paroli yordamida uni ochishi mumkin.” [29, 103-b.]

4.4.2. INSON HUQUQLARI HIMOYACHILARI (INHHIMLAR), DEMOKRATLAR NIMA UCHUN KODLASHDAN FOYDALANMOQLARI KERAK?

“Javob. Hamma (kishilar, A.Sh.) kodlashdan foydalanmoqlari kerak, chunki raqamli aloqa vositalari avval boshdan maxfiylikni ta’minlamaydi. Bundan tashqari, inhimlar boshqa odamlardan ko’ra ko’proq xavf-xatarga yo’liqishadi va ularning fayllari hamda aloqa vositalari zaifroqdir. O’zlarini himoya qilish uchun ham, ular yordam qilmoqchi bo’lgan odamlarni himoya qilish uchun ham inhhimlar kodlashdan foydalanishlari naqadar muhimdir.

Raqamli texnologiya – bu inhhimlar foydalanayotgan boyliklardan biridir. U tez aloqani, yanada samaraliroq mehnatni ta’minlaydi va ular imkoniyatlarini kengaytiradi. Ammo o’zining barcha afzalliklariga qaramay, bu texnologiya shuningdek ma’lum bir xavf tug’diradi. Siz xavfsizlik qayishini kiyishingiz fakti, siz rulda bo’lganingizda har gal avariya kutayotganingizni hali bildirmaydi. Avtopoygalar kabi yanada xavfli vaziyatlarda avtomobilni boshqarganda, yanada ko’proq xavfsiz bo’lishingiz uchun qayishni taqishingizga sizni yanada ko’proq undaydi.

Inhhimlar ko’pincha ta’qib qilish (kuzatish) obektiga aylanadilar. Modomiki, amalda har bir kishi kodlanmagan xabarlarga kirish va ularni o’qish imkoniyatiga ega bo’lganligidan, deyarli muqarrar ravishda sizning kodlanmagan xabarlaringiz jo’natishning qaysidir bosqichida o’qib chiqiladi. Sizning xabarlaringizni muxoliflaringiz allaqachon nazorat qilayotganlari ehtimoldan holi emas, va siz bu haqda hech qachon bilmaysiz. Siz yordam bermoqchi bo’lgan odamlarning muxoliflari – bu sizning ham muxoliflaringizdir.” [29, 103-b.]

4.4.3. KODLASHDAN FOYDALANISH NOLEGALMI (YASHIRINMI)?

“Javob. Ba’zan. Jahonning ko’p mamlakatlarida kodlash butunlay legaldir (inglizcha legal – qonuniy, qonunlashtirilgan, A.Sh.). Masalan, Xitoyda tashkilotlar kodlashdan foydalanishga maxsus ruxsat olishi kerak, va siz bu mamlakatga kirayotganingizda ixcham kompyuteringizda foydalanayotgan kodlash texnologiyasini deklarasiyalashingiz (inglizcha declare – e’lon qilish, bildirish, A.Sh.) zarur. Singapur va Malayziya shunday qonunlarga egaki, kodlashdan foydalanmoqchi bo’lgan har bir kishi o’zining shaxsiy parollari haqida xabar berishi talab etiladi. Xuddi shunday qonunlar Hindistonda ham amal qilmoqda. Shuningdek boshqa istisnolar ham bor.
Elektron maxfiylash axborot markazi (EPIC – Electron police information centre, A.Sh.) “Enternational Survey of Encreption Police [Kodlash sohasida xalqaro siyosatni ko’rib chiqish (obzor qilish)]”ni taklif etadi, http://www2.epic.org/reports/crypto2000/ saytda jahonning ko’pchilik mamlakatlarida amal qilayotgan qonunlar muhokamasi olib boriladi. Bu ro’yxat oxirgi marta 2000 yilda yangilangan. Agar sizni bu sohada hozirgi kunlardagi ma’lumotlar qiziqtirsa, birorta aniq mamlakatda kodlashni qo’llashdan avval “Privaterra”da maslahatlashing.” [29, 103-b.]

ДАВОМИ БОР