Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

(157-мақолам давоми, 2011 йил 30 апрел) 1990 ЙИЛГИ ЎШ-УЗГАН ҚИРҒИНИГА ДОИР ХОТИРАЛАРИМ

17. ҚОЧҚИНЛАРГА ДОИР ФОТОМОНТАЖ

Узган қочқинларидан олган маълумотлар ва туширган фотосуратларимдан катта фотомонтажни Москва шаҳрида яшаётган Ҳамид Зокирович Расулов хонадонида тайёрладим. Москвада куз ойларида ёмғир тез-тез ёғишини ҳисобга олиб, магазиндан эни 1,5 метр ва бўйи 2,5 метр клеёнка сотиб олдим. Ватман қоғоз юқорисига “Ош-Узгенская трагедия: в чем их вина?” (“Ўш-Узган фожиаси: уларнинг айби нимада?”) деб сарлавҳа ёздим.

Узган яқинидаги қайсиси қишлоғидан қанча киши ҳалок бўлгани, бу фожеа гувоҳларининг айтиб берган гаплари ва фактларини рус тилида машинкада чоп қилиб ёпиштирдим. Шунингдек Узганда туширган қочқинлар аҳволига доир кўпгина фотосуратларимни ҳам клеёнкага елимлаб ёпиштирдим.

Мен фотомонтаж тайёрлаб келгач матога битта муҳим талабни шиор қилиб ёзиб илиб қўйиш тадбири бошланди. 1989 йил 23 июнгача Ўзбекистон раҳбари бўлган, 1989 йил ёзидан бери СССР Миллатлар Совети палатасининг раиси бўлиб ишлаётган Рафиқ Нишонов ва Ўзбекистон Президенти И.Каримов истъефосини талаб қилиб ўзбек тилида қоғозчага ёзилган шиор матнини мен у ёқ-бу ёғини тузатиб рус тилига ўгирдим. Адашмасам, шиор сўзлари бундай эди: “В Ферганской трагедии виноват Рафик Нишанов. Ислам Каримов идет по его стопам. Требуем их отставку!”

Сафдошлар фотомонтажга чиройли қилиб ёзиб келганимни кўргач, қизил матога шиорни катта ҳарфлар билан ёзишни менга илтимос қилишди. Учқунжонга қараб: “Мен фотомонтаж тайёрладим. Бу шиорни сиз ёзсангиз бўларди. Сиз ҳам Техника институтида ўқияпсиз, шрифт ёзишни яхши биласиз” дедим. У рози бўлди ва ёзди. Кейин уни “Россия” меҳмонхонаси тарафига қаратиб сим билан тортиб илиб қўйдик.

Яъни биз Президент И.Каримов истеъфосини 1990 йил сентябридаёқ катта ҳарфлар билан ёзиб, Москвадаги СССР раҳбарларидан талаб қилгандик.

Фотомонтажни арқонли ипга илиб қўйдим. Клеёнканинг ярмини бўш қолдирдим ва бу қисмини арқоннинг орқа томонига ташлаб қўйдим. Ёмғир ёға бошлаганда клеёнканинг бўш қисмини кўтариб, фотомонтаж қилинган қисми устига ташлардим ва ёмғир томчилари фотомонтажга тегмай клеёнка бўйлаб оқиб кетарди.

Москваликлар ва хорижлик меҳмонлар Ўш-Узган фожиаси ва қочқинлар аҳволи ҳақида ёзганларимни кўп ўқишди ҳамда фотосуратларни томоша қилишди.

БХҲ раҳбари билан бирга келганлар чодир ва фотомонтаж олдида туриб, москвалик фуқаролар ва хориж меҳмонларига Ўш-Узган фожиаси ва айбдорлари ҳақида тушунтириш ишларида қатнашдилар. Бу вазиятларни А.Махмудов видеотасмага, мен эса фотоаппаратим билан фотосуратга олдим. Абдулазиз ака кейинчалик “Кремль остоналарида” номли видеофильм тайёрлади ([20]-га қаранг).

18. ОЧЛИК АКЦИЯСИ БИЛАН БОҒЛИҚ КУЛГИЛИ ВОҚЕА

Ўзбекистондан борган айрим кишилар “Ўш-Узган қирғини текширилиб айбдорлар жавобгарликка тортилсин” деган маънода Москвада очлик эълон қилишгани ҳақида ушбу мақоламнинг 8-бандида ёзгандим. Ушбу очлик акциясини бошлаганлар орасида Сафар Бекжон ҳам бор эди.

Мен Москвага борганимга қадар С.Бекжоннинг соғлиги ёмонлашиб (ошқозони касалланиб), қаергадир кетган экан. У бу акцияни жиддий ўтказишга ҳаракат қилганди.

Битта қизиқ воқеани эсласам ҳалигача кулгим қистайди. Учқунжон иккаламиз ватандошларга совға деб Тошкентдан поездда қовун-тарвузлар, ширин-шакар мевалар олиб боргандик. Борганимизнинг эртаси куни кундузи чодирга кирсам, янгийўллик Қўчқор исмли йигит (унинг ёши 25 ларда эди) “Э, ёпинг, ёпинг” дейди. Чодир ичига кириб, орқамдан чодир латтасини туширдим. Кейин сабабини сўрадим. Қўчқор қовунни нон билан еятуриб деди: “Биз очлик эълон қилганмиз. Одамлар кўрмасин”.

Маълум бўлишича, катта шов-шувлар билан очлик эълон қилган Қўчқор каби айримлари чодирга кириб қорнини тўйғизиб чиқишар экан. Очлик эълон қилганлардан баъзилари Москвадаги тадбир тугагач, Тошкентга анчагина семириб қайтишди. (Қўчқорни 1990-йиллар охирида Тошкентдаги Чилонзор буюм бозори (Ипподром)да аравакашлик қилиб юрганида кўриб салом-алик қилгандим.)

19. МЕНГА ДОЛЛАР БЕРМОҚЧИ БЎЛДИ

Крeмль яқинида, “Россия” номли мeҳмонхона олдидаги майдончадаги чодирда саккиз кeча тунаб норозилик акциясида Учқунжон билан бирга қатнашдим. Москвада куз ёмғирлари ёққанлиги ва кечалари салқин бўлганлиги сабабли кечаси палаткада уйқуга ётаётганда, устимдаги иссиқ курткамни ва оёғимдаги пойабзални ечмай ухлардим.

Оқшомлардан бирида эътиборга лойиқ воқеа бўлди. Оқшом соат 21-ларда палатка олдида ёлғиз ўтирсам, “Россия” меҳмонхонасидан яхши кийинган 50 ёшлардаги эркак чиқиб келди ва фотомонтажни бир оз томоша қилди. Кейин инглиз тилида саломлашиб, менга бир пачка чет эл сигаретасини “Олинг” деб узатди. У пайтлар Совет Иттифоқида кўпгина истеъмол товарлари, жумладан хориж сигареталари камёб эди. Мен ўнг кафтимни силтаб “I am no smoking” (“Мен чекмайман”) дедим (Самарқанд Давлат университетида 1973-74 йилларда инглиз тилини ҳам ўқитишганди ва инглиз тили имтиҳонини “4” баҳога топширгандим, ўша даврдан айрим инглизча сўзлар ёдда қолганди).

Кейин у ҳамёнини очиб менга шиқирлаб турган янги долларлик қоғоз пул узатди. Бу 20, 50 ёки 100 долларлик пул эди, у пайтлар долларда тасвирланган АҚШ президенти суратига қараб ажратишни билмасдим ва бунга ҳожат ҳам йўқ эди. Бу биздек оддий фуқаролар учун анчагина катта пул эди.

Лекин олиш хавфли эди. Чунки АҚШ доллари бирор жойда очиқ сотилмасди. Бу провокация бўлиб, Давлат хавфсизлиги қўмитаси ходимлари мени валюта бўлмиш доллар билан ҳибсга олишлари мумкин эди. Уни “Қаердан ва кимдан олдинг?” деган саволга жавоб бера олмай қамалиб кетишим ҳам ҳеч гап эмасди. Шу сабабли мен “Thank you” (“Раҳмат”) дедим. У бир неча марта айтди. Мен бир неча марта “Thank you” дея ўнг қўлимни силкитиб рад қилдим.

20. 100 МИНГ КИШИЛИК МИТИНГ

Ўша кунлари Россия демократлари Москвада 100 минг киши қатнашган намойиш ва митинг ташкил этишди. Биз – Ўзбекистонлик демократлар, жумладан БХҲ раиси Абдурахим Пўлатов бу тадбирда қатнашдик.

Митинг бошланишидан олдин бир стакан қаҳва ичиб, озроқ тамадди қилиш керак бўлди. Шу сабабли чодир олдидаги тадбирларда бирга қатнашиб юрган 28 ёшлардаги ўзбек йигити билан бирга “Россия” меҳмонхонасига кириб, қайсидир қаватига лифтда кўтарилдик. Биз кирган тамаддихонада 8-9 киши тамадди қилаётганди. Ҳар биримиз ўз хоҳишимизга қараб қаҳва, булочка ва яна нимадир сотиб олиб тамадди қилдик. Кейин пастга тушиб, митингга борувчи ватандошлар сафига қўшилдик.

Бораётганда йўлда аста-секин қорним оғрий бошлади. Кейин буралаб оғрий бошлади. Қизиғи шундаки, 3-4 дақиқа оғримай турадида, кейин яна бураб оғрий бошлайди ва тўхтайди. Бундай ҳолат билан аввалги 36 йиллик ва кейинги 21 йиллик умримда бир марта дуч келгандим. Мен 100 минг кишилик митинг тадбири муҳим эканлигини ҳисобга олиб бу оғриқ ҳақида бошқаларга айтмадим.

Намойишчилар ўтиши режалаштирилган катта йўл бўйига бориб бир оз суҳбатлашиб турдик. У ерда Россиянинг ҳар хил партия ва ташкилотларидан ҳам кишилар тўпланишда давом этишди. Бир оз вақт ўтгач намойиш бошланди ва биз ҳам Москва маркази сари бораётган намойишчиларга қўшилдик. Абдулазиз Махмудов намойишда қатнашаётган Абдураҳим Пўлатов ва яна бир-иккита ватандошларимиздан иштервьюни видеокамерасига ёзиб олди. Мен ҳам фотоаппаратим билан намойишчиларни бир неча марта суратга олдим.

Абдулазиз ака: “Мен намойишни видеога олишим керак. Шу сабабли кетишим керак. Ким менинг сумкамни кўтаришга ёрдам беради?” деб сўради. Бу тарихий воқеалар авлодлар учун муҳим эканлиги ва мен ҳам фотосуратга туширишим кераклигини ҳисобга олиб унга ёрдам беришга рози бўлдим.

Абдулазиз Махмудов митингни тасвирга олаётганида мен унинг видеокамера солинадиган катта сумкасини елкамга осиб олиб, ёнида гоҳ юриб, гоҳ югуриб ёрдам бердим. Масалан, намойишчилар бир ерда кўприк тагидан ўтиб боришарди. Биз иккаламиз шу кўприкка тезроқ етиб боришимиз учун югуришга ҳам тўғри келганди. Биз етиб борганимизда у ерда 50 нафарга яқин хориж ва Россия фото ҳамда телерепортерлари кўприк устидан туриб ҳар хил шиорлар ҳамда байроқлар кўтариб бораётган намойишчиларни суратга ва видеога олишаётганди. Абдулазиз ака ҳам видеога олди. Мен ҳам ўз фотоаппаратим билан суратларга олдим.

Митинг охирроғида Абдулазиз ака кўпқаватли бинолардан бирининг ичига кириб, у ерда митинг ташкилотчилари билан нималар ҳақидадир гаплашиб чиқди. Мен эса уни кутиб, ҳар замонда буралаб оғриганида қорнимни ушлаб сал букилишимга тўғри келганини эслайман. Бир оз вақт ўтгач Абдулазиз ака бинодан чиқиб келди. У бугунги тадбир асосан тугагани, у бошқалар билан қаергадир кетиши кераклигини айтди ва сумкасини қайтариб олди.

Мен у билан хайрлашдим ва “Россия” меҳмонхонаси олдига қайтиб келдим. Қорнимнинг буралаб оғриши ўз-ўзидан тўхтади ва ҳеч қандай ич кетишлар ҳам бўлмади.

Менимча, митинг арафасида меҳмонхона кафесига кириб, қаҳфа буюрганимизда Давлат хавфсизлиги қўмитаси ходимининг имоси билан қаҳва сотувчи аёл қаҳвамга қандайдир заҳар қўшган. Токи мен буралаб оғриётган қорнимни ушлаб, митингда қатнашмасдан тез ёрдам чақиришим ёки чодирга қайтиб келишимни улар режалаштиришган.

Митингда ўзбекистонлик ўндан ортиқ фуқаролар қатнашди. Нега заҳарни айнан менга қарши ишлатишган? Сабаби: мен одатдагидек тарихий намойиш ва митингни фотосуратга оламан ва бу ҳақда Тошкентга боргач фотомонтаж тайёрлаб, ватандошларга ўрнак сифатида кўрсатаман. Худди мана шунга йўл бермаслик учун менга қарши заҳар ишлатишди, деб ҳисоблайман. Бошқа кўпчиликнинг мақсади эса намойишчилар билан қўшилиб қатнашса етарли эди.

Мен оғриққа чидаб, намойиш ва митингда бошдан охир қатнашдим ҳамда фотосуратларга олдим. Тошкентга қайтгач ушбу ва бошқа фотосуратлар билан биргаликда катта фотомонтаж тайёрлаб “Бирлик” маркази деворига илиб қўйдим. Суратлар орасида Россиянинг қайсидир вилоятидан келган 70 ёшлардаги бобойча (бўйи паст эди) Чодирлар шаҳарчасидаги ўз чодири олдидаги бетон бардюрда хомуш тарзда хаёл суриб ўтирганида олган суратим ҳам бор эди. Шу суратни фотомонтажда кўрган раҳматли профессор Олимжон Каримов алоҳида завқ олганди ва шу суратни менга кўрсатиб “Бобойчанинг ўтиришига қаранг” деб айтганди.

Шундай қилиб, Москвадаги акция ва митинг ҳақида БХҲ фаоли, СССР Киномотография уюшмаси аъзоси Абдулазиз Махмудов кинокамера ёрдамида видеога олди. У кейинчалик “Кремль остоналарида” номли видеофильмни тайёрлади. Яқинда уни қайта ишлаб www.yangidunyo.com сайтида 2011 йил 31 март куни тўрт қисмдан иборат видеофильмни жойлаштирди ([20]-га қаранг).
Абдулазиз Махмудов бугунги кунда – 2011 йил 25 апрелда Тошкентда яшамоқда, унинг компютерлар билан жиҳозланган видеосалони бор.

21. ГОРБАЧЕВГА ЁЗГАН ХАТИМ

Москвада “Россия” меҳмонхонаси олдида ўтказган пикет, СССР Олий Кенгашига Ўзбекистондан сайланган депутатлар йўлида туриб, улардан Ўш-Узган қирғини айбдорларини жавобгарликка тортиш масаласида талабларни баён қилиш ва бошқа тадбирлар яхши. Лекин бу тадбирлар билан Узган яқинида чодирларда яшашга мажбур бўлган 1500 миллатдошларимизнинг қийин шароитларини ҳал қилиб бўлмас эди.

Бу муаммони ҳал қилиш учун бевосита мамлакат раҳбариятига, Совет Иттифоқи Президенти М.Горбачевга мурожаат қилиш керак эди. Шу сабабли Узган қочқинларига доир рус тилида 2,5 бeтлик хатни Совeт Иттифоқи Прeзидeнти М.Горбачeв номига ёздим (бу хат матнини Москвага келаётиб поездда ёза бошлагандим). Кейин Москвадаги Рязань проспектидаги Аспирантлар ётоқхонасига бориб, ўзбекистонлик аспирантлардан биридан илтимос қилиб, унинг ёзув машинкасида ўзим чоп этиб тайёрладим.

Хатимда Узган яқинидаги қочқинлар лагери тарихи ва қочқинлар муаммолари, қийинчиликлари ҳақида кўпгина аниқ фактларни ёздим. Жумладан катталарга иш жойи ва даромад йўқлиги, болалар мактабда ўқиш имкониятидан маҳрум қилинганлиги, уй ва усти-бош кийими йўқлиги ҳақида ёздим.

Агар Ўш-Узган фожеаси қурбонлари ва қочқинлари муаммоси тездан ҳал қилинмаса, Марказий Осиёда худди Кавказдаги Қорабоғ фожеасига ўхшаш қирғиз ҳамда ўзбеклар орасида катта миллатлараро уруш бошланиши ва бу кўп йилларга чўзиладиган муаммога айланиши мумкинлиги ҳақида хатимда огоҳлантирдим.

Хатим охирида бундай ёзгандим (маъноси):

“Ўш-Узган фожеасидан уч ойдан зиёд вақт ўтди, куз бошланди. Ҳаволар салқин бўла бошлади. Агар қочқинлар муаммоси тездан ҳал қилинмаса, юпун кийинган ва чодирларда яшаётган болакайлар касал бўлишади ҳамда кўзларидан дув-дув ёш оқа бошлайди. Улуғ рус ёзувчиси Федор Достоевский бундай деб ёзганди: «Счастье всего мира не стоит одной слезы на щеке невинного ребёнка» [7] (“Дунёнинг ҳамма бахти гуноҳсиз болакай ёноғидаги битта кўз ёшига арзимайди”)”.

2,5 бетлик хатимни, Узган яқинидаги қочқинлар М.Горбачев номига ёзган ҳамда 276 киши имзолаган шикоят аризасини, шунингдек чодирларда яшаётган чолу–кампир, бола–чақа, ногиронлар туширилган 13-18 см ва 18-24 см катталикдаги 13 та фотосуратни Совeт Иттифоқи Прeзидeнти М.Горбачeв Девонхонасига 1990 йил 18 сeнтябр куни кечқурун топширдим (хатимни 19 сентябр санаси билан рўйхатга олишди).

22. АЙҒОҚЧИ

Совeт Иттифоқи Прeзидeнти М.Горбачeв Девонхонасидан 1990 йил 18 сентябр соат 19-ларда “Россия” меҳмонхонаси олдидаги чодиримизга қайтиб келдим. Хатни тайёрлаш ва Президент девонига олиб бориб бериш ташвишлари билан бўлиб тушлик ҳам қилмабман. Шу сабабли Учқунжон билан меҳмонхона ичидаги кафеда иссиқ кофе ичиб сал тамадди қиладиган бўлдик. Мен ўз қоғозларим ва ҳужжатларимни қулфланадиган дипломат сумкамга солиб юрардим. Овқатланишга кетаётганимиз ҳақида акцияда қатнашаётган ўзбеклардан бирига айтдик. У: “Дипломатингизни кўтариб юрманг. Палаткада қолдириб кетинг” деди.

“Россия” меҳмонхонаси хорижликлар вақтинча яшайдиган яхши меҳмонхона бўлганлиги сабабли кираётганда эшик олдидаги швейцар бу ерда яшашга рухсат берувчи ҳужжатни текширарди. Агар қўлда нарсангиз бўлмаса кириб чиқиш осонроқ бўларди. Шу сабабли мен дипломатимни чодир ичига, кўрпа остига қўйдим ва меҳмонхонага Учқунжон иккаламиз кириб кетдик. 7- ёки 8-қаватда кофе ичиб, енгил тамадди қилдик.

Қайтиб келиб дипломатимга қарасам, кимдир қулфини бузиб очибди. Ичини очиб қарасам, Президент М.Горбачев номига ёзган хатимнинг битта нусхаси йўқ. Чодир олдида турган ўзбеклардан сўрасам “Билмаймиз” дейишди.

Бу воқеа шундан далолат эдики, акцияда қатнашаётганлардан бири Давлат Хавфсизлик Қўмитаси (ДХҚ – КГБ) айғоқчиси эди. У менинг СССР Президенти М.Горбачев номига ёзган хатимни ўз раҳбарларига етказиш учун дипломатимни бузиб очиб, битта нусхасини ўғирлаганди.

23. СССР ОЛИЙ КЕНГАШИНИНГ ҚАРОРИ

1990 йил 18 сентябр кечасидаги поездга билетимиз бор эди. Учқунжон билан бирга жўнаб кетдик ва Тошкентга 1990 йил 22 сентябр куни етиб келдик.

1990 йил 26 сентябр куни “Правда”, “Известия” номли СССР марказий газеталарида Ўш-Узган жабрдийдаларига катта ёрдам маблағини ажратиш ҳақида СССР Олий Кенгашининг Қарори эълон қилинди.

Қарорнинг алоҳида бандида Москвадаги “Россия” меҳмонхонаси олдидаги Чодирлар шаҳарчасида норозилик акциясини ўтказаётганлар шикояти Москва раҳбарияти томонидан ўрганилиб, зарур чора-тадбирлар кўрилсин ва Чодирлар шаҳарчаси тугатилсин, деб ёзилганди (мазмуни).

Шу билан бирга Москва раҳбариятига нотўғри рапортлар жўнатган Қирғизистон раҳбари Масалиев Абсамат Масалиевични ўз лавозимидан демократик йўл билан олиш масаласи кўтарилди ва шу йўналишда тадбирлар бошлаб юборилди. Алал-оқибат 1990 йил охирроғида Қирғизистон раҳбари этиб Асқар Ақаев сайланди. Бу ҳақда батафсилроқ ва фактлар асосида [2]-китобимнинг 20-параграфида ёзаман, Аллоҳ хоҳласа.

24. БИШКЕКДАН ҲУКУМАТ ТЕЛЕГРАММАСИ

1990 йил октябр ойи бошида Бишкекдан Қирғизистон компартияси Марказий Қўмитасининг иккинчи котиби, яъни Қирғизистоннинг 2-раҳбари Паришкурадан (исми эсимда қолмаган) ҳукумат телеграммасини олдим (бу телеграмма қизил рангда эди). Телеграммада Узган қочқинлари муаммолари ҳал қилинаётгани ва шу тадбирда қатнашиш учун Узганга 7 октябр куни етиб келишим кераклиги ёзилганди.

Яна Рустамжон билан бирга борадиган бўлдик. Ҳукумат телеграммасини кўрсатиб БХҲ республика ташкилоти ҳисобидан иккаламизга йўлкира учун юз рубль олдик ва поездда жўнаб кетдик.

25. УЗГАНГА ИККИНЧИ САФАРИМ

1990-йилларда Узган кичик шаҳар бўлиб, у туман маркази эди. 7 октябр куни Узганга келиб, телеграммада ёзилганидек Узган ижроия қўмитаси раиси кабинетига кирдик. Раис 40-ёшлардаги ўзбек киши экан (исми шарифи эсимда қолмаган). Мен раисга телеграммани кўрсатдим. Ўзимизни таништиргач у келганимиздан хурсанд бўлди. Бир оз суҳбатлашдик.

26. ДХҚНИНГ УЗГАНДАГИ РАҲБАРИ БИЛАН СУҲБАТ

Раис телефон орқали Узган Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ – КГБ) раҳбарини чақирди. 28 ёшлардаги рус кишиси экан. Суҳбатимиз асосан Узган қирғини ҳақида бўлди.

Мен имкониятдан фойдаланиб ДХҚ раҳбарига рус тилида савол бердим (саволим маъноси): “ДХҚ яхши ишлаши ва кўпгина яширин воқеаларни олдиндан фош этганини биламан. Шунча қирғизлар Ўш ва Узганга уюшган ҳолда тездан йиғилиб келиши бу қирғин олдиндан уюштирилганлигини кўрсатмоқда. Нима учун ДХҚ Ўш-Узган қирғинидан бехабар қолди?”

У бундай деди: “Биз тайёрланаётган ушбу фожеа ҳақида икки ҳафта олдин Ўш вилоят ва Қирғизистон жумҳурият раҳбарларимизга, ҳатто Москвадаги раҳбарларимизга (ДХҚ – КГБ раҳбарларига, А.Ш.) расман хабар бердик. Лекин улар ҳеч қандай чора кўришмади. Биз – ДХҚ Узган ташкилоти ходимлари барча чораларни кўрдик, хабар бердик. Бизда бошқа имкониятлар йўқ эди”.

Шундай катта миқёсда қирғин тайёрланади-ю, Қирғизистон ДХҚси бехабар қолиши мумкин эмаслигини мен яхши билардим. Лекин бевосита ДХҚ Узган туман раҳбари оғзидан бу аниқ фактларни эшитиш жуда муҳим эди. Бу факт қирғинни бевосита ДХҚнинг Қирғизистон ва СССР миқёсидаги юқори мансабли айрим раҳбарлари ташкиллаштиргани ва шу сабабли Қирғизистон ҳамда СССР раҳбарларига хабар бериб огоҳлантиришмаганлиги, яъни атайлаб яширишганини кўрсатиб турибди.

Шу ерда Озарбайжоннинг Қорабоғ мухтор вилоятидаги миллатлараро можарони кимлар ва қандай ташкиллаштирганини эслатиб ўтиш ўринлидир. 1988 йил 20 март куни Қорабоғ маркази бўлмиш Степанакерт шаҳрида Қорабоғни Арманистонга қўшмоқчи бўлган бир гуруҳ арман миллатчилари провокацион йиғилишни ташкил этганида, бу зални ДХҚнинг қуролланган ходимлари қўриқлаб туришганди.

ДХҚ Узган ташкилоти раиси Қирғизистоннинг 2-раҳбари Паришкура эртага келишини ҳам айтди. У биз билан бир оз суҳбатлашгач ўз ишига жўнаб кетди.

27. ЖАБРДИЙДАЛАР ВА МАШРАБ ҒАЗАЛИ

Узган туман раҳбари кабинетига анчагина одамлар кириб, муаммоларини айтиб, қоғозларига имзо қўйдириб, раис тавсиясини эшитиб чиқиб кетиб туришди. Келганлар орасида Узган қирғинидан жабр кўрганлар ҳам анчагина эди.

Қирғин пайти яраланган, чап қўли бинт билан ўраб бўйни орқали осиб олган аёллардан бири кабинетга кириб, муаммоси ҳал қилинишини кутиб раис столидан чап томонидаги креслонинг баланд суянчиғига ўнг қўлини қўйиб жуда маюс ҳолда ўтирганди. Мен уни шу ҳолда фотосуратга туширдим.

Тошкентга қайтгач учрашувлар, Узгандаги аҳвол ҳақида, қочқинлар муаммоси асосан ҳал бўлгани, сафар таассуротлари ва фотосуратлардан учта фотомонтаж тайёрладим. Бу аёл сурати остига буюк шоир Бобораҳим Машрабнинг 1990 йили нашр этилган “Меҳрибоним қайдасан» китобидан “Мени йўқлар кишим борму” шеърининг еттита тўртлигидан тўрттасини (адашмасам 2-, 5-7-тўртликларни) ёзиб қўйгандим. Ушбу ажойиб шеърни келтириб ўтсам.

Наманган шаҳридан кетсам,
Мени йўқлар кишим борму?
Ғариблик шаҳрида юрсам,
Мени йўқлар кишим борму?

Қалқони қариндошим,
Бу йўлда бўлса йўлдошим.
Кўзимдин оқизиб ёшим,
Мени йўқлар кишим борму?

Муҳаббат шарбатин ичдим,
Қозондек қайнабон тошдим.
Бу фоний дунёдан кечдим,
Мени йўқлар кишим борму?

Тушибдир бошима савдо,
Раз-му ишқ ғавғо.
Ўзига айлади шайдо,
Мени йўқлар кишим борму?

Турарга тоқатим йўқдир,
Юрарга ҳолатим йўқдир.
Юракда ишқ ўти кўпдир,
Мени йўқлар кишим борму?

Қарорим йўқ турай десам,
Наманганда юрай десам.
Жаҳонни сайр этиб кетсам,
Мени йўқлар кишим борму?

Бу мискин зорин Машрабнинг,
Киши холига сиғмайдир.
Бу ердан бош олиб кетсам,
Мени йўқлар кишим борму…

28. ТАЛАНГАН ВА ЁНГАН УЙЛАР

Узган ижроқўми кабинетига келган аёллардан бири Узгандан 15-20 чақирим нарида жойлашган қишлоғидаги таланган уйига бориб хабар олмоқчи эканлиги ва бунинг учун машина беришини илтимос қилди. Раис, адашмасам, ижроқўм ходимларидан бирига (қирғиз фуқарога) “Виллис” маркали машинада бориб келишга буйруқ берди. Кейин менга юзланиб: “Сизлар ҳам бирга бориб кўриб келсаларингиз яхши бўларди” деди. Табиийки, мен рози бўлдим. Натижада Рустамжон иккаламиз жабрдийда аёл билан бирга қишлоққа ёндирилган уйини кўргани “Виллис”да жўнаб кетдик.

Аёлнинг айтишича, кечаси шовқин-сурон, тус-тўполон бошлангач, ўз фарзандлари билан бирга уйидан қочиб чиққан. Босқинчилар тўдаси келиб, ушбу ўзбек хонадонига киришса, ҳеч ким йўқ. Улар уйдаги деярли барча мебеллар, гиламлар, сандиқ ичидаги айрим қимматбаҳо материаллар ва ҳоказоларни олиб чиқиб ўз машиналарига ортишган. Кетаётиб уй полига ва сандиқ ичига қоғозни ёқиб ташлаб кетишган. Куйган ҳид чиқаётгани ва ўтни зудлик билан ўчиришмаса, ушбу ўзбек уйи билан бирга қўни-қўшни қирғизларнинг ҳам уйи ёниб кетишини тушунган қирғиз қўшнилар уйга кириб ўтни тездан ўчиришган.

Биз борганимизда уй ичида ҳеч қандай мебель ва нарсалар йўқ эди. Уй ичида бурчакда темир сим каравот (кравать) устида ярми ёнган кўрпа ҳамда кўрпача, чап томонда эскироқ сандиқ ичида каттагина қисми ёниб қорайиб қолган матолар қолдиқлари бор эди. Мен бу аянчли аҳволни суратларга олдим.

Жабрланган аёл ўтган сафар ўз уйига келганида қирғиз қўшниларнинг айрим болалари девор оша тош отгани, тош уйи ойнасини синдириб хонага тушгани, болалар: “Ўзбек, қишлоғимиздан кет” деб қирғизчалаб бақиришгани хақида ҳам гапирди. Шу сабабли аёл ўша куниёқ Узгандаги чодирига қайтиб боришга мажбур бўлгани ҳақида қўшимча қилди.

Биз қишлоқ фуқаролар йиғини раиси (домком) бўлмиш 28 ёшлардаги қирғиз киши билан ҳам учрашиб гаплашдик, аёл хонадонидан хабар олиб туришни тайинладик. Унинг бир-иккита қўпол жавоблари ҳақида Тошкентга қайтгач деворий газетадаги мақоламда ёздим.

29. ИЖРОҚЎМ РАИСИ УЙИДА

Қишлоқдан Узганга қайтгач кечроққа томон ижроқўм раиси мени ва Рустамжонни ўз уйига таклиф қилди. Бордик. Кечки овқатланиш давомида уй эгаси бўлмиш раис билан суҳбатлашдик. У ҳам Узгандаги қирғин кунлари ҳақида кўпгина воқеаларни гапириб берди. Унинг турмуш ўртоғи фарзандлари билан қўшниларидан бирининг ертўласида кўп вақт давомида қўрқиб яшириниб ўтиришгани ҳақида айтди. Раис эса ўзбек фуқаролар билан биргаликда ҳимоя тадбирларини уюштириш билан шуғуллангани, ўша отишма пайтида елкасидан ярадор бўлгани ҳақида ҳам айтиб берди (у яраланган ўнг елкасидаги ўқдан қолган чандиқ изини ҳам кўрсатди). Адашмасам, мен уни орқадан фотосуратга ҳам олдим.

Икки кундан кейин Узганга ҳарбий қисмлар киритилиб, қирғин тугагач, у раислик вазифасини давом эттирган. Ижроқўмга келиб ёрдам сўраган жабрдийда миллатдошларига ижроия қўмитасининг бўлинмас жамғармаси ҳисобидан озми-кўпми ёрдам пулини берган. Бундан хабар топган Ўш вилоят ва Қирғизистон жумҳурият раҳбарияти комиссия юбориб текширишган.

Натижада раисга “Давлат маблағларини ноқонуний ишлатганлик”да айблаб унга партиявий йўналишда “Ҳисоб варағига ёзма ҳолда киритиш билан қаттиқ хайфсан бериш” (“Строгий выговор с занесением в учетную карточку”) ҳақида жазо беришган. Бундай хайфсан олган киши сал вақтдан кейин хизмат вазифасидан четлаштирилиш, яъни ишдан ҳайдалиш эҳтимоли катта эди.

Менинг СССР Президенти М.Горбачевга 1990 йил 18 сентябрда берган хатимдан кейин ва СССР Вазирлар Маҳкамаси Ўш-Узган жабрдийдаларига катта миқдорда ёрдам маблағи ажратиш ҳақидаги қароридан кейин ихроқўм раисига берилган ушбу жазо Бишкекдаги жумҳурият раҳбарияти томонидан бекор қилинди. Шу сабабли ижроқўм раиси мен ва Рустамжондан жуда миннатдор эди.

Натижада мен Москвадаги хатим билан Узган ижроқўмининг халқпарвар раисини ҳам ҳимоя қилган эдим.

Эртаси куни – 1990 йил 8 октябр эрталаб раис ва унинг турмуш ўртоғини ишга кетиш олдидан ҳовлида фотосуратга олдим. Тошкентга қайтгач, суратларни ишладим ва бир неча кундан кейин раиснинг уй манзилига фотосуратларни почта орқали буюртма хат билан жўнатиб юбордим.

30. ҚОЧҚИНЛАР МУАММОСИ ҲАЛ ЭТИЛИШИ

1990 йил 8 октябр куни соат 10-11 ларда Узган раҳбариятининг йиғилиши бўлди. Мен ва Рустамжон кабинетга кириб борганимизда катта стол атрофида 15 нафарга яқин раҳбарлар ўтиришар, Қирғизистон Компартияси МҚ 2-котиби Паришкура стол тўрида туриб гапираётган эди. Иккаламиз кимлигимизни унга айтишгач, у бизни стол атрофидагиларга таништирди. Биз ўз исми шарифимизни айтдик ва стол олдида турган иккита бўш креслога ўтирдик.

Паришкура Совет Иттифоқи раҳбарияти Узган қочқинлари учун 1,5 миллион рубль маблағ ажратгани, бу пул бугун қочқинларга тарқатилиши ҳақида гапирди. У қочқинларни уй-жой билан таъминлаш масаласини ҳам муҳокамага қўйди. Қурилган нечта уй борлиги, ҳар бирига икки-учтадан оила, яъни қайси оила қайси уйга жойлаштирилиши режалаштирилганлиги, барча қочқинлар оила бошлиқлари шу бугуноқ уй калитларини олишлари ҳақида аниқ маълумотлар айтилди. Мажлис охирида Паришкура бугун (1990 йил 8 октябр куни) соат 14.00 дан бошлаб қочқинларга ёрдам пули чодирлар яқинида тарқатилиши ҳақида эълон қилди.

1990 йил 8 октябр куни соат 14.00-ларда иккита ГАЗ-24 маркали машинада ўтириб қочқинларга рўйхат бўйича ёрдам пули тарқатилди. Адашмасам, уйи куйган ва қирғин кунлари ярадор бўлган оилаларга 2,5 минг рубльдан, ҳалок бўлганлар оила аъзоларига 5 минг рубльдан тарқатилди (у пайтлар 2,5 минг рубльга қўлдан яхши енгил машина сотиб олиш мумкин эди). Шунингдек кўпгина қочқинлар оила бошлиқлари янги уй калитини олишди ва уйни бориб кўриб хурсанд бўлиб келишди. Ёрдам пули тарқатилаётганда Паришкура, милиция генерали ва бошқа раҳбарлар ўша чодирлар яқинида туришганди. Мен уларни, жумладан Паришкурани масофадан туриб суратга олдим.

31. ОНАХОН ДУОСИ

Ўшанда эсда қоларли яна битта воқеа бўлди. 1990 йил сентябр ойи бошида Узганга келганимизда 50-ёшлардаги аёл кўзларидаги алам ёшлари билан қирғин кунлари ҳақида, бугунги муҳтожлик, иш ҳам, уй ҳам йўқлиги ҳақида, фарзандлари билан қаерга бориб яшашини билмаётгани ҳақида куюниб гапирганди.

Шу аёл 8 октябр кечроққа томон ёнимга келди ва янги уй калити ҳамда ёрдам пулини олганини айтди. Кейин қўлларини дуога очиб, кўзларидан оқаётган қувонч ёшлари билан мени кўп дуо қилди (бу вақтда ҳокимият вакиллари машинада ўтириб пул тарқатишни давом эттираётганди).

Ушбу ўзбек қочқин аёлининг қувонч кўз ёшлари ҳали ҳам кўз ўнгимда. Мен кўп йиллар инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулланиб, олган энг катта мукофотим шу аёлнинг қувонч кўз ёшлари ва унинг чин дилдан қилган дуоси бўлди.

Ота-боболаримиз, жумладан раҳматли дадамлар Аҳмаджон Юсупов (1920-1977) “Олтин олма дуо ол, дуо олтин эмасму” дер эди.

Мен айрим демократлар ва инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари каби кўп йилга қамалиб кетмаганлигим ёки майиб-мажруҳ қилинмаганлигим аввало Аллоҳдан, қолаверса миллатдошларимизнинг мана шундай дуолари сабабли бўлса керак, деб ўйлайман.

32. УЗГАНЛИК УЙИДАГИ ҲИКОЯ

Қоронғи бўла бошлагач, шу яқин жойда яшовчи узганлик киши (исми шарифи эсимда қолмаган) Рустамжон билан мени ўз уйига таклиф қилди. У қирғин кунлари аҳоли ҳимоясини уюштирган фаоллардан бири экан.

Қочқинлар муаммоси ҳал бўлганидан уй эгаси ва бекаси жуда хурсанд бўлишди. Мен Москвадаги саргузаштлар ҳақида гапириб бердим. Уй эгаси қирғин кунларидаги воқеаларни гапириб берди. У гапириб берган воқеалардан бири бугунги кунгача ёдимда қолган.

Бир томонда тоғлардан тушиб келган ва ов милтиқлари билан қуролланган қирғиз безорилари. Иккинчи тарафда ўзларини ҳимоя қилаётган узганлик ўзбеклар гуруҳи. Иккала гуруҳ ўртасида қанчадир масофа бор. Орада ҳар замонда отишма давом этмоқда. Бундай қарама-қарши туриш икки кунча давом этган.

Ана шундай отишма пайти ўқлардан бири шу суҳбатлашаётган ташкилотчига (уй эгасига) келиб теккан. У “Энди тамом бўлдим” деб ўйлаб: “Алвидо ватандошлар!” деб йиқилган. Ерда ётганича қараса ҳали тирик. Кейин маълум бўлишича ўқ унинг думбасига тегибди. Унга бошқа ўзбеклар ёрдам бериб, четроққа олиб чиқишибди, ярасига дори, малҳам қўйишибди, уйига олиб боришибди.

Икки кундан кейин ҳарбий қисмлар Узганга кириб келишибди. Тирик қолган босқинчилар ўз жойларига жўнашибди.

Кейин узганликлар ўша 1500 қочқин кишиларга ҳам у ёки бу кўринишда ёрдам ташкил этишибди. Фарғона водийсидаги ўзбеклар ҳам кўпгина ёрдамлар қилишибди.

Мен уй эгасини фарзандлари билан бирга қоронғи бўлсада фотосуратга олдим (чақин – вспишкам бор эди). Суҳбатимиз анча вақт давом этиб, ўша хонадонда тунадик. Эртасига хайрлашиб Андижон орқали Тошкентга қайтдик.

Тошкентга қайтгач, фотосуратларни ишладим ва у оила аъзолари билан тушган фотосуратларни почта орқали буюртмали хат қилиб жўнатиб юбордим.

33. УЗГАНЛИКЛАРГА ДОИР ФОТОМОНТАЖ

Тошкентга қайтгач фотосуратларни ишладим. Узгандаги учрашувлар ва фактлар ҳақида мақола ёзиб, машинкада чоп қилдим. Кейин фотомонтажга Узганда ва Узган яқинидаги қишлоқда олган фотосуратларни ҳамда мақола матнларини ёпиштириб, учта фотомонтаж тайёрладим.

Ушбу фотомонтажларни Тошкентнинг Дархон даҳаси яқинида, Пишпек кўчаси 21-уйда жойлашган Ўзбекистон Бирлик Халқ Ҳаракати марказига олиб бориб деворга илдим. БХҲ марказига келган ватандошларимиз фотомонтаждаги матнлар ва Машраб шеърини ўқишарди ҳамда суратларни томоша қилишарди.

Шундай қилиб, Узган яқинидаги 1500 нафар қочқинларга Совeт Иттифоқи раҳбарияти қарори билан маблағ ажратилиб, 1990 йил 8 октябр куни ҳамма қочқинлар уй–жой ва маблағ билан таъминланди. Ўша 8 октябр куни қочқинларнинг чодирларда вақтинчалик яшаши ниҳоясига етди.

34. “ОЗОДЛИК” ВА “БИ-БИ-СИ” МУХБИРЛАРИГА ТАКЛИФИМ

Ушбу катта мақолам охирида битта таклиф билдирмоқчиман. “Озодлик” ва/ёки “Би-би-си” радиоси мухбирларидан бири 1990 йилги қирғин туфайли қочқин бўлиб Узган яқинида яшаган 1500 нафар миллатдошимиз ҳақида, уларнинг кейинги тақдири ҳақида эшиттириш тайёрласа яхши бўларди. Бу эшиттириш бугунги кунда Ўш ва Жалолобод қирғинидан кейин чодирларда яшаган ва яшаётган миллатдошларимизга эртанги кунга ишончни оширишга хизмат қилган бўларди.

Изоҳ 1. Ушбу мақолам www.muvozanat.info сайтида 2011 йил 28 апрел куни чоп этилган ([21]-га қаранг). Мақоламнинг бу вариантига 5-параграфни қўшдим ва бошқа параграфларга айрим кичик қўшимчаларни ёздим.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. «Счастье всего мира не стоит одной слезы на щеке невинного ребёнка» Ф.М. Достоевский (“Дунёнинг ҳамма бахти гуноҳсиз болакай ёноғидаги битта кўз ёшига арзимайди” Ф.М. Достоевский)”. – http://www.openclass.ru/node/21835 (www.openclass.ru ), Размещено: Галина Семеновна Фролова – сб, 28/02/2009 – 20:16.
Достоевский, Федор Михайлович (1821-1881) – рус ёзувчиси.

2. АХМАДЖОНОВ Ш. Из-за опасных игр спецслужб близок военный конфликт между Узбекистаном и Таджикистаном (Махсус хизмат органларининг хавфли ўйинлари натижасида Ўзбекистон ва Тожикистон ўртасида ҳарбий можаро яқин). -
Часть 1. http://turonzamin.org/2009/05/07/6690/#more-6690 (www.turonzamin.org 7.5.2009);
Часть 2. http://turonzamin.org/2009/05/22/shuhrat-2/#more-6815 (www.turonzamin.org 22.5.2009);
Часть 3. http://turonzamin.org/2009/06/23/shuhrat-3/#more-7005 (www.turonzamin.org 23.6.2009).
Часть 4. http://turonzamin.org/2010/02/08/shuhrat4/#more-9648 (www.turonzamin.org 10.2.2010);
Часть 5. http://turonzamin.org/2010/02/12/shhrta5/#more-9684 (www.turonzamin.org 12.2.2010).
(Продолжение следует; Давоми бор)

3. АХМАДЖОНОВ Ш. Уважаемый Нурсултан Абишевич! (Ҳурматли Нурсултон Абишевич!) -
http://turonzamin.org/2009/01/29/kazak/#more-5848 (www.turonzamin.org 29.1.2009).

4. АХМАДЖОНОВ Ш. Президенту Республики Казахстан Н.А.Назарбаеву (Қозоғистон Республикаси Президенти Н.А.Назарбоевга!) – http://turonzamin.org/2009/11/12/nazarbaevu/ (www.turonzamin.org 12.11.2009).

5. АХМАДЖОНОВ Ш. Уважаемый Нурсултан Абышевич! (Ҳурматли Нурсултон Абишевич!) – http://yangidunyo.com/?p=7743#more-7743 (www.yangidunyo.com 12.11.2009).

6. Шухрат АХМАДЖОНОВ. Меня преследуют и в США (Мени АҚШда ҳам тазйиқ қилмоқдалар). – http://turonzamin.org/2011/02/21/shuhrat-5/#more-13876 (www.turonzamin.org 21.02.2011).

7. АХМАДЖОНОВ Ш. Уйланадиган бор. – http://yangidunyo.com/?p=15691#comments (www.yangidunyo.com November 7th, 2010).

8. БУШУЕВ М. Международная комиссия: Мы отправили киргизскому правительству отчет по трагедии в Оше (Халқаро комиссия: Биз Қирғизистон ҳукуматига Ўш фожеасига доир ҳисоботни жўнатдик). – www.dw-world.de
http://yangidunyo.com/?p=17543#more-17543 (www.yangidunyo.com 2011.26.02).

9. Июн воқеалари юзасидан халқаро тергов натижалари яна бир ойга кечиктирилди. – http://www.bbc.co.uk/uzbek/central_asia/2011/03/11...osh_victims_compensation.shtml (www.bbc.co.uk/uzbek/ 2011.25.03).

10. АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар, аскарлар тобутлари ва Орол денгизи муаммолари. – http://www.turonzamin.org/ddkitob/birlik.html (Китоб www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2007 йил сентябрида чоп этилган).

11. АҲМАДЖОНОВ Ш. 2003 йил: Мўътабар ва Матлубанинг калтакланиши. -
http://yangidunyo.com/?p=17821#comments (www.yangidunyo.com March 12th, 2011).

12. АҲМАДЖОНОВ Ш. Энг қисқа ва оммавий Дастур – мадҳиядир: яна “Яша Турон” мадҳияси ҳақида. – http://turonzamin.org/2011/04/13/shuhrat-ahmadjonov-10/#more-14612 (www.turonzamin.org 2011.13.04, лотин алифбосида).
http://muvozanat.info/index.php?option=com_content...-16&catid=31:general&Itemid=18 (www.muvozanat.info Wednesday, 13 April 2011, кирил алифбосида).
http://yangidunyo.com/?p=18402#more-18402 (www.yangidunyo.com April 21st, 2011, кирил алифбосида).

13. АҲМАДЖОНОВ Ш. Яқин тарихимизга назар. Ўзбекистон Озод Деҳқонлар партиясининг асосчиси, профессор Олимжон Каримов – 80 ёшда. (Биринчи қисм: 1988-1993 йилларда Ўзбекистонда рўй берган айрим тарихий воқеаларнинг проф. О.Каримов тақдири мисолида таҳлил). – http://www.turonzamin.org/jurnal2006/shuhrta_olimk_10106.html (www.turonzamin.org ARXIV 2006.01.01); http://www.turonzamin.org/jurnal2006/shuhrta_olimk_10106.html (“Turonzamin” журнали, 2006 йил январ, 1(13)-сон).

14. АХМАДЖОНОВ Ш. Суд над «Миллий Мажлисом» 1992 года и история создания Партии свободных дехкан Узбекистана (“Миллий Мажлис” устидан 1992 йилдаги суд ва Ўзбекистон Озод Деҳқонлар партиясининг тузилиш тарихи). – http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1190623500 (www.centrasia.ru 24.09.2007 12:45).

15. Сафар Бекжон билан суҳбат. Сафар Бекжоннинг www.bbc.co.uk/uzbek/ (Би-би-си радиоси) ўқувчилари ва тингловчилари саволларига жавоби, 12.06.2008. -
http://www.uzbekistanerk.org/detayhaber.asp?dil=oz&id=764 (www.uzbekistanerk.org 12.06.2008 09:29:35).

16. САФАР БЕКЖОН. Нариги дунё дарчаси олдида.
4-боб. – http://yangidunyo.com/?p=2289 (www.yangidunyo.com December 14th, 2008 ).

17. АҲМАДЖОНОВ Ш. 1990 йилда Тошкентда “Уйғониш” газетасини чоп этиш ҳаракатлари. – http://turonzamin.org/2007/05/12/nuqtai-nazar-85/#more-1748 (www.turonzamin.org 2007.12.05).

18. МАСАЛИЕВ Абсамат Масалиевич. – http://www.centrasia.ru/person.php (www.centrasia.ru ).

19. Би-би-си меҳмони – Гулчеҳра Нуруллаеванинг саволларга жавоблари. – http://www.bbc.co.uk/uzbek/news/story/2008/09/080923_tpoint_gnurullayeva.shtml (www.bbc.co.uk/uzbek/ 23 Сентябр, 2008).

20. “Янги Дунё” намойиш этади: “Кремл остонасида” (Янгиланган нусхаси)
(МАХМУДОВ А. Кремль остонаcида. 1-4-қисм). – http://yangidunyo.com/?p=18180#more-18180 (www.yangidunyo.com March 31st, 2011).

21. АҲМАДЖОНОВ Ш. 1990 йилги Ўш-Узган қирғинига доир хотираларим. – http://muvozanat.info/index.php?option=com_content...ion&layout=blog&id=3&Itemid=18 (www.muvozanat.info 28 April 2011).

E-mail: jiz54@mail.ru

2010 йил 20 ноябр – 2011 йил 28–30 апрел.

АҚШ, Бойси шаҳри.

АҲМАДЖОНОВ Ш. 1990 йилги Ўш-Узган қирғинига доир хотираларим. - http://yangidunyo.com/?p=18601 (www.yangidunyo.com April 30th, 2011).