Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 42.5)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

42.5. ФАХРИДДИН УМАРОВ (1926-2007)
ФАХРИДДИН УМАРОВНИНГ “БЎЛМАСИН” ҚЎШИҒИ ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ИЖРОСИДА

Фото 55. Фахриддин Умаров (1926-2007). [263]

Фахриддин Умаров ҳақида қизиқарли маълумотлар кўп бўлганлиги сабабли катта параграфга айланди. Уни ўқиш осон бўлишлиги учун 39 та бандга ажратиб ёздим.

42.5. Фахриддин Умаров (1926-2007)
42.5.1. Умумий маълумот.
42.5.2. Болалик даври.
42.5.3. Оиласи.
42.5.4. 1933: Сургун.
42.5.5. Мусиқавий таълим.
42.5.6. 1936: Тошкентга сафар.
42.5.7. 1936: Дастлабки ашула.
42.5.8. 1936-1938: Таъна-дашномлар.
42.5.9. 1938: Украинага қайтиш.
42.5.10. 1941-1945: Уруш йиллари.
42.5.11. 1946: Ўзбекистонга қайтиш.
42.5.12. Тўйдаги қўшиқ.
42.5.13. Радиодаги фаолияти.
42.5.14. Пскентдаги фаолияти.
42.5.15. 1951: Эстрададаги фаолияти.
42.5.16. 1954: «Сабо етсанг» қўшиғи.
42.5.17. 1955: «Жамолинг васфини ...» қўшиғи.
42.5.18. 1959: “Қалбимни қайтар” қўшиғи.
42.5.19. 1960: Ўғил тўйи ва фелетон.
42.5.20. 1962: “Онам дерман” қўшиғи.
42.5.21. 1962: Ҳабиб Абдуллаев илтимоси.
42.5.22. 1964: Унвон.
42.5.23. Дастлабки шогирдлар.
42.5.24. 1963: Жўрабек Муродовга ёрдами.
42.5.25. 1964: Шерали Жўраев ҳақида.
42.5.26. Бошқа шогирдлари.
42.5.27. 1966: “Дўстлар” қўшиғи.
42.5.28. 1966: “Эй муҳаббат” қўшиғи.
42.5.29. 1966: Унвоннинг бекор қилиниши.
42.5.30. 1967: Тожикистонга кўчиш таклифи.
42.5.31. 1972: “Ёр этасанму” қўшиғи.
42.5.32. 1972: «Малаксан» қўшиғи.
42.5.33. 1975: “Қаҳрамонлар хотираси” қўшиғи.
42.5.34. 1983: “Умр ўтмоқдадур» қўшиғи.
42.5.35. 1985: “Илтимос» қўшиғи
42.5.36. 1990: Унвоннинг тикланиши.
42.5.37. 2002: «Ўзбекистон халқ ҳофизи» унвони.
42.5.38. 2017: 41 та қўшиқлари рўйхати.
42.5.39. 1970: “Бўлмасин” қўшиғи. Шерали Жўраев ижросида.

42.5.1. УМУМИЙ МАЪЛУМОТ

Машҳур ҳофиз Фахриддин Умаров ҳақида умумий маълумот сифатида Ўзбeкистон Миллий Энциклопeдиясидан ёзилган мақолани кeлтирай.

“УМАРОВ Фахриддин Асилпўлат ўғли (1926.1.9, Қибрай тумани – 2007.8.9) - лирик хонанда ва бастакор, Ўзбекистон халқ ҳофизи (2002). Илк мусиқа сабоқларини отасидан, сўнг ҳофизлик сирларини Асқар Убайдуллаев, Акмалхон ва Бобохон Сўфихоновлардан ўрганган. Тошкент консерваториясида таълим олган (1950-53). Ўзбекистон радиоқўмитаси (1946-61), Ўзбек давлат филармонияси (1961-86)да яккахон хонанда. Репертуаридан, асосан, куйларни ўзи басталаган қўшиқ ва ашулалар - «Ишқингда зор ўлдим» (Ноқис ғазали), «Найларам» (Хислат), «Жамолинг», «Сочининг савдоси тушди» (Бобур), «Онам дерман» (Ё.Мирзо), «Қайдасан» (Машраб), «Ўзбегим» (Эркин Воҳидов), «Эй, муҳаббат» (Пўлат Мўмин), «Умр ўтмоқда» (Тўра Сулаймон), шунингдек, мумтоз («Чоргоҳ», «Баёт» каби) ва замонавий бастакорлар ашулалари («Муножот», «Содирхон Ушшоғи» ва бошқа) ўрин олган. Ижролари Ўзбекистон радиоси фоножамғармасига, 20 дан ортиқ грампластинкага ёзилган.
Адабиёт: Боқий Н., Ҳамидов Ҳ., Мени ёд эт, Т., 2000.” [6, У ҳарфи жилди, 94-б.]

Фахриддин Умаровнинг шогирди, хонанда, тарих фанлари доктори, профессор Ҳожиакбар Ҳамидов ва ёзувчи Набижон Боқий биргаликда 2017 йилда “Мени ёд эт” номли [255]-китобни нашр қилдиришди. Китобда Фахриддин Умаров ҳаётига доир айрим қизиқарли маълумотларни ушбу параграфда келтираман. [255]-китоб охирида Фахриддин Умаров басталаган ва куйлаган 41 та қўшиқнинг номи, шеър муаллифи ва басталанган йили ёзилган. Улардан айримларининг қизиқарли тарихи ва матни ҳам китобда ёзилгани сабабли улар ҳақида ҳам қуйида ёздим.

42.5.2. БОЛАЛИК ДАВРИ

“Биз ота-онадан олти ўғил, олти қизмиз.
Менинг беғубор болалик даврим узоқ чўзилмаган. Энди ўйнаб-куладиган вақтимизда туйқус отамни: “Бойсан! Ёт унсурсан!” деб “қулоқ”лар – “муштумзўр”лар (биз у пайтлари “кулак” деган ўрисча сўзнинг маъносини ҳам яхши англамасдик) рўйхатига тиркаб қўйишди. Хўш, отамнинг бойлиги нималардан иборат эди? Оилада ўн иккита фарзанд эдик. Ўн икки фарзандни тарбиялаш, қорнини тўқ, устини бут тутиш осон бўлмайди. Устига устак, вақти-вақти билан уйимизга таниқли санъаткорлар ташриф буюриб туришарди. Оғир меҳнатдан ҳориб-толган отам бошқа эркакларга ўхшаб чойхоналарда улфатчилик қилиб юрмасди; топганини уйга таширди, топганини қалдирғоч полапонлари мисоли оғзини очиб ўтирган фарзандларига илинарди. Ҳали-ҳали отам қандай қилиб “ёт унсур” бўлиб қолганини ақлимга сиғдира олмайман. Назаримда, оиламиздаги тинч-тотувлик, аҳиллик очназар кимсаларнинг кўзига битмас-туганмас бойлик бўлиб кўринганди.

Кўп қатори отамни Украинага сургун қиладилар. Шунда онам: “Эр қаерда бўлса, хотин ҳам ўша ерда!” деб бир этак болалари билан отамизга эргашиб кетадилар. Боя айтганимдек, биз оилада ўн иккита фарзанд эдик. Учта бола отамнинг аввалги рўзғоридан эди. Оллоҳ раҳмат қилгур рафиқалари вафот этгач, бизнинг онамизга ёшгина вақтларида уйланган эканлар”. [264, 9-11-б.]

42.5.3. ОИЛАСИ

“Отам Асилпўлат Умарҳожи ўғли 1890 йили бобомнинг Қибрай қўрғонидаги боғ-ҳовлисида дунёга келган эканлар. Ҳаётларида не-не машаққатларни бошларидан кечириб, 1953 йил 17 июль – ҳайит намози куни пайғамбаримиз ёшларига етиб бандаликни бажо келтирадилар Илойим, Оллоҳ отамдан рози бўлсин!

Менинг тўрт ўғил ва икки қизим бор. Ҳусниддин 1947 йилда туғилган, Дилоромхон 1948 йили туғилган. Муяссархон 1950 йилда, Жалолиддин 1952 йилда, Фазлиддин 1955 йилда, Жамолиддин 1957 йилда туғилганлар. Ўн етти набира, ўн эваранинг бобосиман. Оллоҳга шукрлар бўлсинким, барчасининг камолини кўриш насиб этди. Бири-биридан меҳрибон, бири-биридан ширинсўз. Илойим, кўз тегмасин! Ҳамиша саломат бўлсинлар!

1993 йили узоқ давом этган оғир касалликдан сўнг умр йўлдошим Равзахоним вафот этдилар. Бошимизга оғир мусибат тушди... Ундан Оллоҳ рози бўлсин!

Ёлғизлик эркак кишини букиб қўяр экан, оғирлик қилар экан. Шул сабабдан ҳозирги оилам Матлубахонга уйландим. Матлубахон олий маълумотли, инглиз тили ўқитувчиси, битта ўғиллари (Абдулазизжон) бор. Худога минг қатла шукрким, ҳаётимиз ёмон эмас...” [264, 15-16-б.]

42.5.4. 1933: СУРГУН

“Хуллас, оиламиз Украинага бадарға қилинди. Бир ой деганда, йўл азобини эмас, гўр азобини бошимиздан кечириб, Украинанинг Скадовск туманига бориб тушдик.

Отам билан катта акам мусофирларни назорат қилиб турадиган комендантга учрашиб: “Гражданин начальник, нима гуноҳ қилиб қўйганимизни ўзимиз билмаймиз. Агар сиз билсангиз айтинг – нима учун мол-мулкимиздан, ёру биродарларимизни айирдилар?! Мақсад – бизни ўлдириб юборишдан иборат бўлса, Ўзбекистонда гумдон қилиб қўя қолишмайдими?! Илтимос, бизни ўз юртимизга қайтиб кетишимизга шароит яратиб беринг!” дейишди. Одам қиёфасидаги комендант ғарибларнинг арз-додини гўё ҳамдардлик билан тинглайди. Сўнг: “Бўпти, ўйлашиб кўрамиз”, дейди. Эртаси куни эса “Ўзбекистонга қайтишни истайдиган талабгорларни” назоратчи-оқсоқол қароргоҳига чорлайдилар. Улардан яна бир марта, талабларинг нима, деб сўрайдилар. Талаблар баён этилгач: “Биз сенга Ўзбекистонни кўрсатиб қўямиз!” дейишган заҳоти тўпппончасини ғилофидан чиқариб олган ГПУ (Госудаственное политическое управление – Давлат сиёсий бошқармаси, А.Ш.) ходимлари хонага бостириб кирадилар. Арзчиларнинг қўлларига кишан солинади ва отам билан катта акамни бирталай қибрайлик мусофирлар қаторида Узоқ Шарққа сургун қилиб юборадилар.

Буёқда – Украинада ҳали ўттизга кирмаган онам, эндигина ўн тўртга қадам қўйган опам бизга бош бўлиб қолдилар. Мен у пайтлари етти-саккиз яшар бола эдим.

1935 йили – 32 ёшда онам вафот этди. Шундан кейин ҳақиқий етимлик бошланди. Отамиз сургунда, онамиз қазо қилди. Чидаб бўлмайдиган аҳволга тушдик.” [264, 17-21-б.]

42.5.5. МУСИҚАВИЙ ТАЪЛИМ

«Дарвоқе, ўзим Украинада ўзбек мактабида ўқиб юрган вақтларимда бизга таълим бериш учун Тошкентдан ҳар хил соҳалар бўйича ўқитувчилар боришарди. Улар орасида мусиқа ўқитувчилари ҳам бор эди. Шулардан бири раҳматлик Инъомжон Икромовнинг укаси Раҳимжон Икромов эди. Мен дутор чалишни отамдан ўрганган бўлсам, скрипка чалишни, ашула айтишни йўлларини Раҳимжон акамдан ўрганган эдим. Дарҳақиқат, менинг санъатдаги илк устозим отам эдилар, у кишидан дутор чалиш сирларини ўрганганман. Ўша йилларни эслаб бир рубоий ҳам қоралаб қўйганман: “Қиблагоҳим эдилар энг биринчи устозим, Устозимдан ёдгорлик қўлимдаги бу созим...” Давоми ҳозир эсимда йўқ. Хуллас, ширин товушим бор, анча нарсалар айтишнинг машқини олганман.» [264, 34-б.]

«1935 йилда бизга бош-қош бўлиб Кифоят опам қолдилар. У пайтда 15 яшар эдилар. Ҳозир ҳаётлар, илойим, Оллоҳ умрларини узоқ қилсин! Опам болалар боғчасига ишга кирдилар, бизларнинг ҳолимизга яраб турдилар.” [264, 23-б.]

42.5.6. 1936: ТОШКЕНТГА САФАР

«Кутилмаганда отамдан хат келиб қолди. “Биз қутилдик. Омон-эсон Тошкентга етиб олдик. Ўзимизнинг юртимиздамиз. Колхоздан озгина ер олиб, деҳқончилик қиляпмиз. Худо хоҳласа, тез кунларда сизларни ҳам олиб келаман”, деб хабар берган эдилар. Бу хат келгандан сўнг акам икковимиз ўзимизни қўярга жой тополмай қолдик. Опам билан маслаҳатлашдик. У кишининг озгина – элллик сўмча жамғармалари бор экан. Шуни бизга бердилар. Қотган-қутган нонларни бўхчага тугиб йўлга отландик.

Аравакашларга секин эргашиб кетавердик. Олтмиш чақиримча яёв юриб, Херсонга етиб бордик. У ердан кемага ўтириб, қўлтиқдан ўтдик. Сўнг поездга ўтириб жўнадик. Харков томон кетдик. Харковда поезддан тушдик. Энди бошқа йўналишдаги поездга ўтиришимиз лозим эди. Бироқ, бизни бошқа поездга чиқишимизга ҳеч ким йўл қўймади. “Қани билетинг? Қани ҳужжатинг?” дейишарди. Бизда на билет бор, на ҳужжат. Пулимиз ҳам аллақачон тамом бўлган эди. Бу 1936 йилда бўлаётган гап.

Бахтимиз чопиб, биз яхшигина битта одамга рўпара бўлиб қолдик. “Кимсизлар, қаерга кетяпсизлар?” деб сўради у киши. Мундоқ қарасак, ёши каттароқ одам экан. Биз ҳамма гапни тушундик: шунақа-шунақамиз, дедик. “Демак, кулак бўлиб, кулакчиликка қарши кураш пайтида буёқларга келиб қолган экансиз-да. Бизда ҳам бегуноҳ одамларни ҳар томонга ҳайдаб кетишган”, дедилар ва ўзларининг бошларидан кечган воқеаларни гапириб бердилар. Одамнинг тафтини одам олади, дейдилар. Нотаниш йўловчи бизга ҳамдард бўлди. Ўқимишли одам экан, оқ-қорани таниркан. Бизни эргаштириб вокзал бошлиғининг ҳузурига бордилар. “Шунақа-шунақа, булар бор ҳужжатларини ҳам, пулларини ҳам йўлда қароқчиларга олдириб қўйишибди. Энди ейишга нони, билет олишга пули йўқ. Аҳвол шундай. Шўрлик болалар Тошкентга кетишаётган эмиш. Уларга ёрдам бермасангиз бўлмайди, ўртоқ началник!” деб тушунтирдилар. Вокзал бошлиғи ҳам ёши бир жойга бориб қолган одам эди. У дарҳол қизил шапка кийган ходимларидан бирини чақирди-да: “Буларни Москвадан Тошкентга кетаётган поездга чиқариб қўйгин. Ма, манави оз-моз пулни олиб, болаларга ажратилган арзон билетдан буларнинг номига харид қилгин”, дедилар. Сўнг: “Отинг нима? Отинг нима?” деб бизлардан номларимизни сўраб, битта вараққа ёзиб олдилар-да, уни ходимига бердилар.

Шундай қилиб, улар бизга яхшиликни раво кўришди. Инсофли кишилар экан. Поезд келгандан сўнг биз вагонга чиқиб жойлашдик. Лекин, егани на нонимиз бор, на овқатимиз. Устимда юпунгина кийим, елкамга мактабга олиб бориладиган жлид-папкамни (жилет – нимча, А.Ш.) осиб олганман. Поезд қўзғалди. Йўловчилар ўзлари билан ўзлари овора: биров бошини чопонига буркаб ётибди, биров кавшаняпти, бошқалар улфатчилик қиляпти. Бирортаси: “Ҳой, болалар, қоринларинг очгандир, манави нонни олинглар”, демайди. Бир бурчакка тиқилиб, кўзларимизни жавдиратиб ўтирибмиз”.» [264, 23-24-б.]

42.5.7. 1936: ДАСТЛАБКИ АШУЛА

«Поезд бир маромда силтаниб, тебраниб борарди. Очликдан ичимизни ит таталаётгандек бўларди. Нотаниш одамлардан мадад сўрашга орият йўл қўймасди. Кўриб турибмизки, кўпчилик мададга зор. Мададкор кишилар эса мудраб кетяпти.

Бирдан ғайратим жунбушга келди – овозимни баралла қўйиб, ашула айтиб юбордим! Сапчиб ўрнимдан туриб, гоҳ битта одамнинг олдига бораман, гоҳ бошқасининг рўпарасида пайдо бўламан. Асосан ўзбекча ашула айтаман, баъзан русча ҳам аралаштириб қўяман. Вагоннинг бошидан охиригача, қўшни вагонларга ҳам ўтиб юрдим: биров озгина пул берди, биров жилд-халтамга нон-пон солиб қўйди. Кейин топган-тутганимни йиғиштириб акамнинг олдига келдим. Акам бўлса, уялади. Унинг ёши каттароқ, номус қилади. Мен ҳали кичкинаман, мени биров билмайди. Чамаси, ўн яшарлик вақтим. Қолаверса, шунақа қилиб “ҳунарингиз”ни кўрсатмасангиз, очдан ўласиз. Яхшилар бор, ёмонлар бор. Лекин ҳамма ўзи билан овора, бировни ҳимоя қиладиган, бировга мадад берадиган замон эмас, дунё қалқиб турибди. Манман деган зотлар халқнинг олдига чиқиб, “Мен халқ душмани эдим, бир қошиқ қонимдан кечинглар!” деб тавба қилиб турибди. Одамлар юрак олдириб қўйган. Эртага нима бўлишини ҳеч ким билмайди... Хуллас, тўрт-беш танга пул топиб, озгина нон топиб, не-не азоблар билан Тошкентга ҳам етиб келдик.» [264, 26-б.]

42.5.8. 1936-1938: ТАЪНА-ДАШНОМЛАР

«Ўзбек мактабида ўқишимизни давом эттирдик, “аълочи”лар сафига кирдик. Бироқ, одамларнинг онги заҳарланган эди. Шўро ҳукумати ва фирқа фаолларининг елиб-югуришлари, тарғибот-ташвиқотлари бесамар кетмаган экан. Одамлар ўзгариб кетибди, одамлар ёлғон сафсаталарга ишонадиган бўлиб қолишибди. Агар “аъло” баҳо олсак: “Ана, қулоқнинг боласи”, деб қўлларини бигиз қилиб кўрсатишарди. Бировга қаттиқ гапириб қўйсак ҳам: “Ана, қулоқнинг тирранчаси!” дейишади. Кўчада юрсак ҳам: “Ана, қулоқвачча, бойнинг боласи кетяпти!” деб ҳоли-жонимизга қўйишмасди. Бундай гапларни эси йўқ болалар айтса-ку, майли, тишни-тишга босиб чидаймиз ёки муштлашиб, ёқалашиб хуморимиздан чиқамиз. Аммо, кап-катта одамлар таъна тошини отиб турсалар, додимизни кимга айтишни ҳам, бошимизни қайси деворга уришни ҳам билмай қолардик. Таъна-дашномлар жонимизга тегди. Охири, бўлмади. Икки йилдан кейин чидамадик, ўз юртимизга сиғмай қолдик, дунё кўзимизга қоронғи кўриниб кетди.» [264, 27-б.]

42.5.9. 1938: УКРАИНАГА ҚАЙТИШ

«1938 йили акам икковимиз икки оёғимизни битта этикка тиқиб, йиғлаб туриб олдик. “Биз кетамиз, вассалом! Опам, сингилларимиз ўша ёқда бўлса, биз бу ерда қачонгача одамлардан дакки эшитиб юрамиз! Кетамиз дедикми, кетамиз!” дедик қайсарлигимиз тутиб. Хуллас, 1938 йили отамни ҳам ёнимизга қўшиб, яна-тағин Украинага қайтиб бордик. У ерда ёру биродарлар, қариндош-уруғлар, опамлар, қўни-қўшнилар биздан ҳол-аҳвол сўрашди. Ўзбекистонда қама-қама авж олганини, бегуноҳ инсонларни “халқ душмани” деб бадном қилишаётганини гапириб бердик. “Яхшиси, шу ерда яшайверинглар. Бизни қулоқ қилишда жонбозлик кўрсатган муртадлар энди кун бермайди. Иймон-эътиқодини сотган одамлардан яхшилик кутиб бўлмайди”, дедилар. Мусофирлик азобини тортиб, юрт соғинчи билан яшаётган одамлар ниҳоятда ўксидилар. Биров йиғлади, биров қарғади, ўзларини уёққа урдилар, буёққа урдилар. Ишқилиб, ахийри ҳовуридан тушдилар. Орадан тўрт-беш кун ўтгач, давлат хўжалигига қарашли уйлардан уч хонани бизга ажратиб беришди. Отам совхозга ишга кирдилар, деҳқончилик қилдилар”. [264, 28-б.]

“1941 йил май ойининг охирларида тўлиқсиз ўрта мактабни битирган ўқувчиларга, жумладан, Фахриддин Умаровнинг акасига ҳам гувоҳнома бериб, Тошкентга қайтишга рухсат бўлади. Бошқаларга ҳам юртига кетишга рухсат берилган чоғда уруш бошланиб қолади.» [264, 29-б.]

42.5.10. 1941-1945: УРУШ ЙИЛЛАРИ

«Фақат акамгина Ўзбекистонга қайтишга улгуради, холос. Тошкентга келган акамни бирорта ўқув юртига ҳам, ишхонага ҳам қабул қилишмайди. Ҳамма жойда: “Қулоқнинг боласи экансан”, дейишиб остонадан қайтариб юборишаверади. Акамдан бизга хат бориб қолди. “Шунақа гаплар, менга кун беришмаяпти. Ўз юртимда бегонага ўхшайман... Яқинда ҳарбий комиссариятга ариза бердим; кўнгилли бўлиб урушга кетмасам, бу ташвишлардан қутулмайман, шекилли. Худо хоҳласа, урушдан кейин кўришамиз!” деб ёзибдилар. Дарҳақиқат, кўп ўтмасдан акам армияга сафарбар этилибдилар.

Акаларимни тўппа-тўғри урушга ҳайдадилар, отамни рабочий баталионга сафарбар этишди. Кўп ўтмасдан отамдан хат келиб қолди. У ҳозирги Остона шаҳрида экан. Уруш пайтлари бу шаҳарни Акмолинск дейишарди. Кейин икки-уч марта номини ўзгартиришди – Целиноград ҳам бўлди.

Ўртанча акам – Шомурод урушгача тракторчилар, комбайнчилар, шофёрлар тайёрлайдиган мактабда таржимон бўлиб, рус ва украин ўқитувчиларига ёрдам берарди. Мен ёш бўлсам ҳам, лекин акам туфайли ўша мактабнинг гувоҳномаси бакор келди. Тракторчилик қилдим, комбайн ҳайдадим. Кечасию кундузи тиним нималигини билмасдан ишлардик.

“Мени урушга жўнатинглар!” деб ҳали унисига, ҳали бунисига учрашдим. Лекин менинг ўрнимни босадиган одам топилмагани учун урушга жўнатишмади.

Истеъфога чиққан полковник Шушетский деган одам давлат хўжалигимизнинг директори эди. Бир куни жонимни жабборга бериб ишлаётсам олдимга шу киши келиб қолди. Аҳволимни кўриб раҳми келиб кетди, шекилли, чангга ботиб турганимга, кир-чирлигимга ҳам қарамасдан маҳкам бағрига босиб қучоқлаб олди. “Ўғлим, отанг қаерда?” деб сўради ўпкаси тўлиб. “Отам рабочий баталионда, фалон жойда”, дедим. “Бўлмасам, ариза ёзгин, агар ўзим боқаман, қарайман, деган мажбуриятни бўйнингга олсанг, биз уни чақиртириб оламиз. Шунақа қонун чиқиб қолди”, деди. Биргалашиб ариза ёздик, уёқ-буёққа югурдик. Хайрият, орадан уч-тўрт ой ўтгач, отамнинг ўзлари (худо раҳмат қилсин!) келиб қолдилар. Отам келганларидан сўнг уйимизни бошқа қилиб, у кишига алоҳида жой олиб, уйлаб қўйдик. Кейинги рўзғорларидан бир-иккита фарзандлар туғилди. Мана, укаларимиз бор. Кенжа онамиз ҳам жуда меҳрибон эдилар, худо раҳмат қилсин!

Украинага немислар бостириб келди. Немислар ишғол қилиб турган пайтларда ҳам биз ўша ерда яшадик, ишладик. Лекин биз немисларга рўпара келганимиз йўқ. Фақат катта кўчалар бўйлаб машиналарда ўтиб кетаётганларини кўриб қолардик, холос. Қолаверса, биз яшайдиган хуторлар немисларни ўзига жалб этадиган, ҳавас қилса арзийдиган жойлар эмас эди.» [264, 29-33-б.]

42.5.11. 1946: ЎЗБЕКИСТОНГА ҚАЙТИШ

“1946 йили, аслида, тўрт-беш кунлик йўлни бир-бир ярим ой деганда аранг босиб ўтдик. Шундай қилиб, азоб-уқубатлар билан “қизил вагонлар”да Тошкентга кириб келдик” [264, 33-б.]

42.5.12. ТЎЙДАГИ ҚЎШИҚ

“Маҳалламизда ўзига тўқ бир киши бор эди. Бир куни ўша киши эл-юртга ош берди, тўй қилди. Тўйга радиоларда қўшиқларини, ашулаларини эшитиб юрганимиз машҳур артистлар ташриф буюришди. Улар орасида Ғулом Абдураҳмонов (1910-1987), Шоқосим Шожалилов (1909-1984), Дони Зокиров (1914-1985), Мавлуда Аъзамова (1913-...), Берта Давидова (1922-2007) каби санъаткорлар бор эди. Тўйга ҳам тумонат одам йиғилганди. Санъаткорлар галма-гал ашула айтишиб, халқнинг олқишларига сазовор бўлдилар.

Тўй ниҳоятда қизиб, санъаткорлар ўртасида ўзига хос ижодий мусобақа бошланган бир пайтда ўзимизга қарашли бир киши даврага чиқиб: “Азизлар, бизнинг ҳам булбулимиз бор. Агар ижозат берсаларинг, у ҳам бир нарса айтиб берсин”, деб таклиф қилди. Буни қарангки, кўпчиликнинг олдида ашула айтиб беришимни илтимос қилиб қолдилар. Ўзимиз соясига салом бериб юрадиган улуғ ҳофизларнинг, номдор санъаткорларнинг назари тушиб турган бир пайтда ашула айтишнинг ўзи бўладими! Ҳолатимни ўзингиз кўз олдингизга келтириб кўраверинг! Қисқаси, дуторни олдим, энди созини тўғрилаб машқ бошлаган эдимки, скрипкасини кўтариб Дони ака ёнимга келди, секингина скрипкада қўшилдилар. Бир-иккита қўшиқ айтдим. Олқишлар янгради, қарсакбозлик бўлиб кетди. Қўлимни кўксимга қўйиб устозларга таъзим бажо келтирдим. Шу пайт Мавлуда опа шошилиб ёнимга келиб: “Вой, опагинанг айлансин, яхшигина овозинг бор экан-ку! Бу ерларда нима қилиб юрибсан?!” дедилар. “Ўзим ҳам ҳайронман, яқинда Украинадан келдим”, дедим уялинқираб. Шоқосим ака, Шоолим ака (Шожалилов, 1921-1989), Дони Зокировлар ҳам менинг овозим ширали эканлигини билишган экан. “Эртага сени радиода кутамиз, фалон жойга борасан”, дейишди. Хўп, дедим.» [264, 33-б.]

42.5.13. РАДИОДАГИ ФАОЛИЯТИ

«Эртаси куни юрагимни ҳовучлаб радиога бордим. Дутор черттириб, ашула айттириб кўрдилар. Бир-бирларига қараб бошлари силкитишиб маъқуллашди. “Шунақа-шунақа, ҳали ёш экан, бошидан кўп азоб-уқубатларни кечирибди”, деб Мавлуда опам менинг таржимаи ҳолимни қисқача гапириб бердилар. “Биз Фахриддинга қўлимиздан келганча ёрдам берайлик, билмаганларини ўргатайлик”, деб таклиф қилдилар. Бу таклиф ҳаммага маъқул бўлди. “Ишга оламиз”, дейишди. Йўл-йўриқлар кўрсатишди. Ундай қиласан, бундай қиласан, дейишди. Қолганини аста-секин кўраверасан, дедилар. Ўша пайтларда радиода кадрлар бўлимининг бошлиғи София Бухороева эдилар. Шу кишига учрашдим. София опа мени ишга қабул қилдилар. Устоз санъаткорлар тўпланган даргоҳда иш бошладим, мусиқа санъатининг ҳали ўзим билмайдиган сир-асрорларини ўрганишга киришдим. Етук, машҳур санъаткорларнинг ёнида юриб, улардан кўп нарсаларни ўрганиш ҳам катта бахт эди.

Устозлар даврасида икки йилча санъатнинг нозик томонларини ўрганиб, ўзим ҳам ашула айтишнинг ҳавосини олдим. Гоҳ скрипка, гоҳ дутор чалиб айтардим. Бу орада кўп хонандаю созандалар билан танишдим.» [264, 33-34-б.]

42.5.14. ПСКЕНТДАГИ ФАОЛИЯТИ

«Урушдан кейинги йилларда илк бора Пскентга тўйга борганимда туман раҳбарлари қўшиқларимни эшитишиб, менга мухлис бўлиб қолишибди. “Ҳозир туман Маданият уйида ишлар яхши эмас. Агар ўзингиз келиб, шуларга ёрдам берсангиз, қарашиб турсангиз, балки уларнинг ишлари ҳам юришиб кетармиди? Янги ашулачи келибди деб, одамлар ҳам Маданият уйининг тадбирларида фаол иштирок этармиди?” деб маслаҳат қилишди маҳаллий раҳбарлар.

Қибрайга келдим. Бўлган воқеани отамга айтдим. “Шундоқ бўлса, ўзим бориб кўраман”, дедилар отам. Пскентга қайтдик. Отам раис билан учрашдилар. Ҳийла суҳбатлашдилар. Бир-бирларига маъқул бўлишди. Отам ишлашимга рухсат бердилар. Раис хурсанд бўлди. Шундай қилиб, Пскентда ишлаб юрдим. Рисорушкада (шоли тозалаш цехида, А.Ш.) ишлаб юриб, ҳар замон туман марказига бориб концертларда қатнашар эдим. “Фалончининг тўйида ашула айтган йигитнинг концерти бўлар экан”, дейишарди. Менинг номимни эшитган томошабинлар театрга ёпирилиб келадиган бўлишди. Театр аста-секин ўзини ўнглаб олди. Улар ҳам мени яхши кўриб қолишди.

Камбағалнинг елкасига офтоб тегиб қолган кунлардан бир куни отам мени ёнларига чақириб: “Ўғлим, худойим ўзи азиз қилган бандаларига истеъдод беради. Сен ўз истеъдодингни хор қилмагин. Шундай қилиб юраверсанг, худойимни ҳам норози қилган бўласан. Яратганга беадад шукрлар бўлсинки, энди ўзимизни, рўзғоримизни хийла тиклаб олдик. Буёғи тўкинчилик бўлади. Шунинг учун трактор, комбайн минаман деб вақтингни зое кетказмагин. Яхшиси, аввалги ишингга қайтгин. Аслида, радиодан бекор кетган эдинг, мен ҳали-ҳали афсусланаман. Лекин, қийинчилик пайтларида бошқа иложинг ҳам йўқ эди. Аммо, энди эски ишингга қайтмасанг бўлмайди”, дедилар. “Майли, эски ишимга қайтаман”, дедим. Отамдан дуо олиб, катта санъат даргоҳига қайтдим. Бу гал радиога эмас, эстрадага ишга кирдим.” [264, 35-36-б.]

42.5.15. 1951: ЭСТРАДАДАГИ ФАОЛИЯТИ

“1951 йил. Эстрадага ишга кирганимдан сўнг Республиканинг барча гўшаларига борадиган ҳаётим бошланди. Эстрада жамоасида Муҳаммаджон Мирзаев (1913-1999), Илҳом Тўраев каби ажойиб созандалар билан танишдим. Улардан кўп нарсаларни ўрганишга ҳаракат қилдим. Аста-секин маошим ҳам ортиб борди, обрў-эътибор қозондим. Ҳаётимиз изга туша бошлади.

1952 йили радио қошидаги мусиқачилар жамоаси тарқатиб юборилди. Энди кимнинг ашуласи ёки мусиқаси бўлса, келиб оҳанрабо тасмасига ёздириб кетадиган бўлди. Ўша тасмага ёзилган ашуласи, мусиқаси учун белгиланган тартибда ҳақ олади, лекин санъаткорнинг ўзи штатда бўлмайди, унга маош тўланмайди. Тасмага ёзиб оладиган беш-олтитагина техник ходимлар радио штатида қолди, холос. Шунинг учун радиодан бўшаган кўпгина истеъдодли хонанда ва созандалар бизнинг эстрада жамоамизга келиб қўшилди. Сўфихоновлар, Шожалиловлар, Ортиқхўжа ака, Фахриддин Содиқов (1914-1977), Комилжон Жабборов (1914-1975), Сайиджон Калонов (1914-1971), Илҳом Тўраев каби созандалар, бастакорлар билан бақамти ишладим. Улардан кўп нарсалар ўргандим. Бирга юриб худди укаларидай, фарзандларидай бўлиб қолдим. Устозларнинг беғараз ёрдамлари шарофати билан кун сайин фалончи бўлиб обрў-эътиборим ортиб борди.» [264, 37-38-б.]

Фахриддин Умаров 1953-1954 йилларда Тошкентда мактабнинг кечки бўлимида ўқиб ўрта маълумотни олди [265]. У 1953 йилда шоир Ёнғин Мирзонинг (Худойберган Мирзаев, 1917-1990) “Учиб ўтган қалдирғоч” шеърига куй басталаб дастлабки ўз қўшиғини куйлади.

42.5.16. 1954: “САБО ЕТСАНГ” ҚЎШИҒИ

Фахриддин Умаров 1954 йилда Алишер Навоийнинг “Сабо етсанг” ғазалига куй басталаб куйлади. 1962 йилда машҳур академик Ҳабиб Абдуллаев шу қўшиқ билан боғлиқ битта илтимос қилган. Бу илтимосга доир маълумотни 42.5.21-бандда ёзаман, иншааллоҳ.

“Ҳазрат Навоий сўзлари билан айтиладиган қўшиқнинг матни аслиятда бундай эди:

САБО ЕТСАНГ

Йўлунда туфроғ ўлдум, эй сабо, етсанг ғуборимға,
Қуюн бўл, доғи элтиб садқа қилғил гулузоримға.

Гар ўлсам ул малак сиймо парий ҳажридин, айланғай
Парий бирла малак парвонадек шамъи мозоримға...

Қуёш янглиғ юзунг ҳижринда эрмас ёрумоқ мумкин,
Гар ўлса юз қуёш толиъ қорайған рўзғоримга.

Йигитлар ишқини гар ихтиёр этмам десам, қўймас
Йигитлик бирла ошиқ шевалик ўз ихтиёримға...

Сени, эй муғбача, маҳрумликдин асрасун тенгри,
Агар бир жоми май бирла илож этсанг хуморимға.

Фано майхонасининг майфурушиға фидо жоним
Ки, май эҳсон қилур ҳолатда боқмас йўқу боримға.

Вафо ўтиға мен қуйдум, вале топқай Навоийдек
Муҳаббат риштасин таққан киши ҳар бир шароримға.» [264, 147-148-б.]

42.5.17. 1955: “ЖАМОЛИНГ ВАСФИНИ ...» ҚЎШИҒИ

Фахриддин Умаров 1955 йилда Бобур Мирзонинг (1483-1530) «Жамолинг васфини» сўзлари билан бошланадиган ғазалига куй басталаб куйлади.

«Яратганга беадад шукрлар бўлсинки, мана, ўз диёримга – Ўзбекистонимга келиб, қачонлардир орзу қилган инсонлар билан учрашдим, улар билан бақамти ишлай бошладим.

Эстрада жамоасида хизмат қилиб юрган кезларим Бобур ғазалларини синчиклаб мутолаа қилдим. Аввало, Бобур ғазалларини куйга солиш ниятида эмас, балки ундан маънавий озуқа олиш, руҳий малҳам олиш мақсадида ўқиб-ўрганардим. Бир куни Бобур Мирзонинг (1483-1530) жавоҳирлар сандиғидан инжа ғазалини топиб олдим:

ЖАМОЛИНГ ВАСФИНИ ...

Жамолинг васфини, эй ой, неча элдин эшитгаймен,
Не кун бўлғай висолингға мени дилхаста етгаймен.

Тараҳҳум юзидин юзунгни кўрмакка буюрғайсен,
Хуш улким, оразингни кўргамен, сўзунг эшитгаймен.

Итингдурмен, сочинг занжирини бўйнумға маҳкам қил,
Ки, водийи фироқинг ичра қўрқарменки, йитгаймен.

Тараҳҳум қилмасанг, ё боқмай истиғно била ўтсанг,
Тазарруъ қилғамен, ё йиғлағаймен, ўзга нетаймен.

Муяссар бўлмаса бошимни қўймоқлик аёғиға,
Бошимни олиб, эй Бобур, аёқ етганча кетгаймен.

Шу ғазални ўқиган заҳотим “Оҳ!” деб юбордим. Чунки муҳожирликда юрган кезларимиз бизни йўқлаб борган кишилар Ўзбекистонни таърифласалар, кечалари осмондаги тўлин ойга термилиб ширин хаёлларга чўмар эдим: шу ой Ватанимни сутдек нурига ғарқ қилиб, чўмилтириб ўтади, ундан хушхабарлар келтиради. Ойга қарасам, тўлқинланиб кетардим. Албатта, ғазалда ой тимсоли ёр рамзини ифодалайди. Лекин унда Ватан соғинчи ҳам мужассамлашгандек эди. Бу ғазални куйга солиб айтиш иштиёқи пайдо бўлди. Иштиёқ шу қадар кучли эдики, бир неча кун давомида худди Амир Темурнинг Ҳисор тоғларига яшириб кетган хазинасини топиб олган кишидек ўзимни қўярга жой тополмай юрдим. Ниҳоят, мен таянч нуқтани топгандай бўлдим. Бобурнинг қалбидан отилиб чиққан нидо маромига етказилиши керак эди. Шундагина тингловчи қалбида ўчмас из қолдиради, шундагина тингловчининг бир умрлик ҳамроҳи бўлиб қолади. Эзгу ниятимни амалга ошириш учун Бобур Мирзо руҳидан мадад сўрадим, шоирнинг ижодидан мадад олдим.

Кўпдин бериким ёру диёрим йўқтур,
Бир лаҳзау бир нафас қарорим йўқтур,
Келдим бу сори ўз ихтиёрим бирла,
Лекин боруримда ихтиёрим йўқтур.

Бобур Мирзонинг мана шу рубоийси менинг яратилажак қўшиғимга калит бўлди. Ич-ичимдан ҳис этдимки, бизнинг бошимизга тушган мусибатлар бир-бирига ўхшаш эди. Бобур Мирзо ўз ихтиёри билан ўзга юртларга бориб қолади, аммо қайтишга ихтиёри йўқ. Чунки замон ўзгариб кетади, давру даврон ўзгариб кетади. Украинага сургун қилинган ўзбеклар эса боришда ҳам, келишда ҳам беихтиёр бўладилар. Натижа эса бир хил – Ватан соғинчи юрак-бағримизни ўртайди, дунё кўзимизга қоронғи бўлиб кўринади. Ғамбода кўнгулга озгина равшанлик ҳадя этиш учун “Жамолинг васфини...” жумласи билан бошланадиган ғазалга 1954 йили куй басталадим. Янги қўшиғимни тингловчилар жуда яхши қабул қилдилар.” [264, 42-43-б.]

42.5.18. 1959: “ҚАЛБИМНИ ҚАЙТАР» ҚЎШИҒИ

Шоир ва ёзувчи Шуҳратнинг “Қалбимни қайтар” шеъри асосида Фахриддин Умаров 1959 йилда басталаган ва куйлаган қўшиқни Шерали Жўраев 1960-йиллар ўртасидан бошлаб 1970-йиллар бошига қадар яхши куйлаганди. “Қалбимни қайтар” қўшиғи тарихи ҳақида.

«Ўша йилларда мен ҳақгўй инсон, ажойиб ёзувчи Шуҳрат акам (Ғулом Алимов, 1918-1993) билан танишганман. Илгари у кишининг “Шинелли йиллар”, “Олтин зангламас” каби йирик насрий асарларини мутолаа қилган эдим, ғойибона ҳурмат қилиб юрардим. Бир куни бизга қариндош бўлган табиб амакимиз зиёфатга таклиф қилдилар. Бордим, қўлимдан келганча хизмат қилдим. Кейин меҳмонлар қаторига қўшилиб, гаплашиб ўтирдим. Шу пайт истараси иссиқ, ҳали навқирон ёшда бўлсалар ҳам, лекин сочлари оппоқ бир киши кулимсираб миннатдорлик билдирдилар. “Раҳмат, сиз мени танимасангиз ҳам иккита ғазалимни чиройли қўшиқ қилгансиз”, дедилар. “Ундай бўлса, сиз эмас, мен сизга раҳмат айтишим керак экан-ку! Кечирасиз, қайси ғазалларингизни айтганман?” деб сўрадим бир оз хижолат бўлиб. “Сени севдим”, “Қалбимни қайтар” номли ғазаллар меники», дедилар қимтиниб. Дарров эсладим. Шуҳрат акамни танимаганим учун узр сўрадим.

ҚАЛБИМНИ ҚАЙТАР

Сен кетдинг кузда, қолдим кузатиб ёлғиз бир ўзим,
Омон қайт, дедим, қўлим узатиб, кўзингда кўзим.

Ўзим қолдим-у, юрагим сенинг измингда кетди,
Орзу-умидим, тилагим сенинг кўзингда кетди.

Қайтар чоғингни кутдим интизор, кўзим тўрт бўлиб,
Шаҳардан қайтдинг айни навбаҳор, қалбинг ёт бўлиб.

Ўзинг ўша-ю, кўзинг ўша-ю, юрагинг бошқа,
Қалбингга аста назар солдим, ўхшайди тошга.

Лекин сен менинг қалбимни қайтар, қайтар ўзимга,
Сўнгра кўринма, эй севгисотар, зинҳор кўзимга.

Дарҳақиқат, мухлислар ушбу қўшиғимни деярли ҳар бир концертимда мендан талаб қилиб айттиришарди. “Қалбимни қайтар” қўшиғимни, айниқса, талаба-ёшлар, ҳатто менга жўр бўлиб айтишаётганини саҳнада кўриб, билиб турардим. Бундай ҳолат ҳар қандай ҳофизни янада илҳомлантириб, янги ижодий изланишларга даъват этиши тушунарли бўлса керак.» [264, 61-б.]

42.5.19. 1960: ЎҒИЛ ТЎЙИ ВА ФЕЛЕТОН

“Хуллас, 1960 йили ўғлимга суннат тўйи қилдим. Эл орасида юрган кезларим, мухлисларим анчагина. Демак, ўз-ўзидан равшанки, тўйга ниҳоятда кўп меҳмон келади. Ўзбекнинг тўйини ўзингиз биласиз: ҳаммани номма-ном таклиф қилиш шарт эмас, эшитган одам келаверади. Тўйга махсус таклифнома бўйича чақириш одати кейинчалик расм бўлди. Шу одат чиққандан кейин ҳам бир киши таклиф қилинса, таклиф қилинган одамнинг битта ўзи келмайди, балки ошна-оғайниларини эргаштириб келади. Ўзбекчилик шунақа. Ҳатто уйда овқат қилинса, меҳмоннинг ризқи бор, деб кўпроқ масаллиқ солинади. Чунки, ҳеч кутилмаганда “қайнонаси суйган” меҳмон келиб қолади. Ишқилиб, 60-йилда ҳам ўғлимнинг суннат тўйига тумонат меҳмон келди. Албатта, кўпчилик тўёна билан келди. Тўёнани қайтариб бўлмайди. Қайтарсангиз, хафа бўлишади: бизнинг тўёнамизни назарига илмади, дейишиб, аразлаб қолишади. Худога шукр, биз ҳам эл-юртнинг олдига қўлимиздан келганча дастурхон ёздик, меҳмонларнинг кўнглини ранжитмасликка ҳаракат қилдик. Тўй ҳам ўтди. Бироқ, томошанинг зўри тўйдан кейин бошланди.

Озгина фурсат ўтгандан кейин “Ўзбекистон маданияти” газетасида (1960 йил 17 сентябр сонида Саид Аҳмад (Ҳасанхўжаев Саидаҳмад, 1920-2007) ёзган, А.Ш.) “Текинхўр” номли каттагина фелетон чиқиб турибди-да! Э-воҳ, унда одам боласининг тушига ҳам кирмаган гаплар ёзилиб, одамнинг шахсияти тўғрисида сира куракда турмайдиган бўҳтонлар айтилибди. Ажабо, биз фелетон муаллифи билан таниш эмасмиз, орамизда борди-келди йўқ, у киши тўйимизда ҳам бўлмаган. Шунча гапларни қаёқдан топиб ёзди экан, ҳайронман. Бошим қотиб, шу нарсаларнинг тагига етиш учун таҳририятга бордим...» [264, 58-б.]

“Фахриддин Умаров: 1960 йили мен ўғлимнинг суннат тўйини қилганимдан кейин ҳурматли адибимиз Саид Аҳмад (1920-2007) мен ҳақимда “Текинхўр” деб жуда каттакон фелетон ёзиб, ҳали ҳаётда ҳеч кўрмаган, одамзотнинг хаёлига келмайдиган нарсалар билан мени булғашга ҳаракат қилди. Шу нарсани тегига етиш учун редакцияларга бордим, ҳатто Шароф Рашидов (197-1983) олдига ҳам чиқдим. Шунда (муҳарририятда) Ёнғин Мирзо билан танишишга мушарраф бўлдим. Бу кишидан “Шунақа бўлади, фелетон деганда 5 фоизи тўғри бўлса, 95 фоизини қўшиб-чатиб бўрттишаверади. Бундан хафа бўлма. Бу нарсалар ҳам ўтиб кетади” деди. Кейин шунинг орасида гапириб қолди: “Манинг битта ашуламни ниҳоятда ўрнига қўйиб айтгансиз. Жуда чиройли чиққан”. Мен: “Қайси ғазал сизники?” десам “Учиб ўтган қалдирғоч”. Буни ўша оғир жудолик йилларида ман ҳам туҳматда қолиб Колимага ҳайдалган вақтимда ўшатда қалдирғочни кўриб қолиб шунда ёзгандим” деди. У кишига муҳаббатим ортди. Қарасам самимий, тўғри гапни буямасдан аниқ гапирадиган инсон экан. Бизнинг ҳамкорлигимиз бошланди.

У ташвишли кунлар ҳам ўтиб кетди. Нима сабабдан ман ҳақимда ёзди уни, Худога маълум, ўзига маълум. Лекин менга номаълум эдики, ҳеч ҳаётда бўлмаган нарсаларни қўшиб-чатиб ёзди. Эҳтимол, у киши ўша бир одамларнинг менга бўлган муҳаббатини сундириш учун ёзилган бир нарса бўлса ҳам аксинча бўлди. Мани обрўим кундан-кунга, ўзимнинг меҳнатим билан халқим муҳаббати ортиб борди, кўп одам ҳар хил жойга хат ёзишди, бу қандай бедодлик деб.

Бир неча йиллар ўтгач Саид Аҳмад ака билан ўша катта ўғлимни уйлантириш тўйида ўзлари туриб бундай деди: “Ўн йил бўлди шуни ёзганимга. Ўн йилдан бери қилган ишимдан ўзим хурсанд эмасман” дедилар кўпчилик орасида. Унга тўн кийдириб, бу ҳам мардлик дедимда дилимдан чиқариб юбордим.” [266]

ИЗОҲ: Умуман олганда, Совет Иттифоқи даврида Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ – КГБ (Комитет государственной безопасности)) таниқли зиёлиларга қарши уни бадном қилувчи ахборотларни тўплаш ва уюштириш билан шуғулланарди. Одатда фелетонга буюртмани ҳам ДХҚ берарди. ДХҚ зобити ёки ДХҚ билан боғлиқ амалдор зиёлига фелетон нима ҳақда бўлиши ва қандай “фактлар” ёзилиши кераклиги ҳақида маълумот берарди. Саид Аҳмад туҳмат натижасида 1947-1954 йилларда «халқ душмани» сифатида ҳибсга олиниб Сибирда қамоқда бўлганлиги ва 1960 йилда ҳам ДХҚнинг қора рўйхатида турганлигини ҳисобга олсак, у ушбу фелетонни ДХҚ буюртмаси асосида ёзишга мажбур бўлганини тахмин қилишимиз мумкин.

Эътибор беринг: шундай ёмонлаб ёзилган фелетон 1960 йилда газетада чоп қилинган бўлсада Фахриддин Умаровга қарши бирорта жиддий чора ва тазйиқлар қўлланилмаган. Унга ҳатто 1964 йилда “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист” фахрий унвони берилди. Менимча, бу адолатли ишлар Ўзбекистон раҳбари бўлмиш Шароф Рашидовнинг доно раҳбарлиги натижаси эди.

42.5.20. 1962: “ОНАМ ДЕРМАН» ҚЎШИҒИ

«Одамнинг тафтини одам олади, деганлар. Бу гапни доно халқимиз бекорга айтмаган. Одамнинг қанақалиги бошингга иш тушганда билинади. Яхши кунларингда ошна-оғайниларинг кўп бўлади: биров шон-шуҳратингга ошно бўлади, биров мол-давлатингга ошно бўлади, ҳатто баъзилар гўзал хотининг туфайли ҳам ошно бўлиши мумкин. Лекин ҳақиқий дўст ёмон кунларингда билинади, ўшанда бакор келади. Қарасам, Ёнғин ака бошидан кўп савдоларни кечирган, ҳаётнинг паст-баландини биладиган самимий инсон эди. Гапни бўямасдан лўндасини айтиб қўя қоларди. Шу тариқа бизнинг ижодий ҳамкорлигимиз бошланди. “Ота билан онангизни”, “Табассуминг”, “Фарзандим – жигарбандим”, “Топмасман”, “Онам дерман” каби қатор қўшиқлар Ёнғин акам билан ҳамкорлик натижасида яратилган. Айниқса, “Онам дерман” номли қўшиғим ҳар бир ўзбек хонадонига кириб борди, десам муболаға бўлмайди. Ёнғин Мирзонинг ушбу шеърига басталанган қўшиғимни мазмунан янада бойитиш, уни тингловчи қалбига теранроқ кириб боришини ўйлаб концерт ва тўй-ҳашамларда, аввало, Шуҳрат акамнинг қуйидаги гўзал тўртлигини айтиб, сўнг ижро этардим. Мана, ўша тўртлик:

Сен онанг ўлганда туздинг дастурхон,
Пистаю, бодому, қазию қарта.
Онангнинг ўзини қилдингми меҳмон –
Онанг тириклигида сен бирор марта.

Шундай қилиб, қўшиқни чиройли кириш сўзи билан бошлаш аста-секин анъанага айланиб қолди. Бу анъанани илк бора ўзим бошлаб бердим, десам нокамтарлик бўлмас, деб ўйлайман.

Дарвоқе, “Онам дерман” – оналаримиз шаънига айтилган мадҳия бўлиб қолди:

ОНАМ ДЕРМАН

Бу оламда улуғ зот ким, десанг ёрим, онам дерман,
Ҳаётим устуни, мунис, фидокорим – онам дерман.

Гул умрим машъали сўнмас, хаёлдан сурати ўчмас,
Дилимга оқ дили пайваст, мададкорим, онам дерман.

Кўзим нурию дармоним, умид, шодлик ва армоним,
Кеча-кундуз нигоҳбоним, шифокорим, онам дерман.

Она фарзандга бол бергай, муҳаббат гулларин тергай,
Ҳам ардоқлаб, ҳам ўргилгай, чаманзорим, онам дерман.

Узоқ кетсанг, қолар доғда, кутар бедор саҳар чоғда,
Муқаддас она тупроқда умидворим, онам дерман.

Аё, Ёнғин, онанг эт шод, ёзиб мадҳин ва қилгин ёд,
Она бирла ҳаёт обод, мададкорим, онам дерман.

“Онам дерман”нинг сўзлари Ёнғин акамнинг қалбидан вулқондек отилиб чиққан бўлса, қўшиқ менинг қалбимдан фарёд бўлиб отилди. Чунки бу қўшиқни ўзимники деб билдим, ўзимнинг онаизоримга бағишланган, ўзга юртларда жон берган ғарибимга – ўн гулидан бир гули очилмай сўлган, рўшнолик кўрмай кетган онажонимга бағишланган, деб билдим. Шу боис бўлса керак, мухлисларим ҳам бу қўшиқни ўз онаси шаънига айтилган, юракдан айтилган изҳори дил деб билади. Бошимга тушган оғир кунларда, ахир, мени Ўзбекистон оналари, жамики ўзбекнинг оналари “болам!” деган-ку, минг-минглаб нуроний онахонларим мени жойнамоз устида дуо қилганлар-ку! Фахриддин, халқнинг дуосини олган бошингни баланд кўтар, деб ўзимга таскин бераман. Мунис халқимнинг сиймоси мудом кўз ўнгимда гавдаланади: халқимдан мадад сўрайман, нажот сўрайман. Халқ мени фарзандим – жигарбандим, деган. Илло, ҳеч кимни халқнинг назаридан қолгулик қилмасин, Халқнинг меҳр-муҳаббатини сезиб турсангиз, халқингизга керак эканлигингизни билиб турсангиз, тош келса – кемирасиз, сел келса – симирасиз. Вужудингизда қандай бир енгиб бўлмас қудрат пайдо бўлади, ўзингизни енгилмас қудрат соҳиби каби ҳис қиласиз.» [264, 59-60-б.]

“Бировни ўйлатмаса, бировни кулдирмаса, йиғлатмаса – қўшиқнинг, ашуланинг ўзи нимага керак? Юракка ором бахш этадиган, ўйлатадиган, ҳайратга соладиган қўшиқларимдан бири “Онам дерман” экан. Уни шундан билдимки, ҳурматли марҳум шоиримиз Ёнғир Мирзо билан ҳамкорликда бу қўшиқ 1962 йилда яратилган бўлса, 1963 йили Самарқанддаги катта концертда ўша қўшиқни айтдим. Ўша концертдан кейин келини билан муросаси келишмаган онасининг қорнига қаламтарош-пичоқ билан уриб, уйдан безиб кетган бир йигит онасининг қошига кечирим сўраб борибди. Улар уч йил кўришмаган экан. “Эй онажон, мени кечиринг, гуноҳкорман, бир қошиқ қонимдан кечинг! – дебди ўғил юрак-бағри хун бўлиб. – Кеча концертга тушдим. Унда Фахриддин Умаров “Онам дерман” қўшиғини айтди. Мен бу қўшиқни эшитиб, тўғри сизнинг олдингизга келяпман”, дебди. Ўртада нима гаплар бўлиб ўтса ҳам она жигарбандини бағрига босиб: “Эй болам, булар жаҳолатда бўладиган ишлар. Энди ўша ишларни қилмагин, майли, гуноҳинг бўлса кечирдим”, дебди меҳри жўшиб.

Онахон эрталаб турибдию совға-салом олиб, менинг ўғлимни тўғри йўлга солган, уни кечирим сўрашга мажбур қилган ҳофизнинг ўзини бир кўрай, деб биз турган меҳмонхонага келибдилар. Биз меҳмонхонанинг пастки қаватига тушиб чой ичиб, гаплашиб ўтирган эдик, шунда битта онахон иккита ўсмир бола билан тугунча кўтариб келиб қолдилар. Тўғри келиб: “Фахриддин Умаров шу ерда турадими? Хоналари қайси?” деб меҳмонхона ходимидан сўради. “Ана, ўзлари ўтирибди”, деб у бизни кўрсатди. Онахон биз томон йўл олдилар. Биз ҳам ўрнимиздан туриб кутиб олдик. Орамизда ўша пайтлари конференселик қиладиган Муҳаббат опа Мусаева ҳам бор эдилар. У киши дарҳол меҳмонлар билан сўрашиб, хонага таклиф этдилар. Хонага кириб ҳол-аҳвол сўрашдик. Ташрифларидан мақсад нималигини билсак, бояги гапни айтиб бердилар: “Ўғлим уч йилдан бери уйга келмас эди; кеча концертга тушиб “Онам дерман”ни эшитиб, менинг қошимга йиғлаб борди, мендан кечирим сўради. Мен ўғлимни топдим, ўғлим мени топди”, дедилар. Санъатнинг қудратини ўшанда кўрдим, ўшанда халқимизга озгина бўлса-да нафим тегаётганини билиб қувондим.» [264, 113-114-б.]

ДАВОМИ БОР