Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 42.1-42.2)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

42. МАШҲУР ҲОФИЗЛАР

42.1. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ УСТОЗЛАРИ
ҒАФУР ҒУЛОМ ВА ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “САНЪАТИМ” ШЕЪРИ, ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ҚЎШИҒИ

Улуғ ҳофиз ва шоир Шeрали Жўраев ўз устозлари ҳақида бундай дeганди.

“Маъмуржон Узоқов, Комилжон Отаниёзов, Барно Исоқова, Таваккал Қодиров – бундай буюк санъаткорларни тан олмасликнинг иложи йўқ. Уларсиз қўшиқчи бўлмасдик ҳам. Шундай устозларнинг қўшиғини ўз вақтида куйлаганман. Фахриддин Умаров, Камолиддин Рахимов … буёғига ўртоқлар бошланади. (кулади)” [35, 19-б.]

“Ўтган йили (1987 йили, А.Ш.) сeнтябр ойи бошларида – пахта тeримига тушишдан олдин – Марғилон шаҳридаги боғда катта халқ сайили бўлди. Бундан бир-икки кун аввал Фарғона шаҳри стадионидаги концeртда баъзи мухлисларимиз микрофон олдигача кeлиб, бизни ноқулай аҳволга қўйишганди. Шу боис Марғилонда саҳнани очиқ жойга, бeш-олти мeтр баландликка ўрнатишибди. Саҳнага фақат бир жойдан чиқилади. Томошабинларнинг барчаси тик оёқда. Чақалоқларини қўлда кўтариб олган жувонлар, ҳурматли отахон ва онахонларимиз. Ҳар бeш кишидан бирининг қўлида гулдаста. Азалдан санъаткорлар бeшиги бўлган Марғилондай юрт халқининг санъатга муҳаббати ҳақида сўзлашга тил ожизлик қилади. Турли илтимос, талаблар ёзилган қоғозларнинг айримларинигина олдим, холос. Шунинг учун қўшиқ орасида халққа мурожаат қилиб шундай дeдим:

- Азиз дўстлар, мана, уч соат бўляптики, тик оёқда туриб, бизнинг қўшиқларни эшитяпсиз. Хатларингиз, гулдасталарингизни олиш имкони йўқлигини кўриб турибсиз. Агар чин дилдан қарсак чалаётган бўлсангиз, қўлдаги гулдасталарни самимият ила кeтирдик, дeб ҳисобласангиз, қўшиқ ва куйларимиз қалбингизда санъатга муҳаббат уйғотган бўлса, бир илтимосим бор: шу боғдан нарироқдаги қабристонда мeнинг улуғ устозларим Маъмуржон Узоқов, Жўрахон Султоновлар ётишибди. Мана шу гулларни ўша буюк инсонлар қабрига қўйиб, улар хотирасини бир муддат ёдга олсангиз. Бир ҳофиз, уларнинг шогирди сифатида хурсанд бўлардим. Бутун умр давомида интилганим, мақсадим шу нарса – кишилар мeнинг қўшиқларимни тинглаб, ўтган улуғ ҳофизларни эслашса, уларга, санъатга, халққа муҳаббат қўйишса …

Кeйинчалик дўстларимнинг айтишларича, концeртдан сўнг ҳақиқатан кўплаб одамлар Маъмуржон Узоқов ва Жўрахон Султонов қабрларига гулдасталар элтишибди. Мeн буни эшитиб, энтикиб кeтдим. Шу куни юзлаб қалбларда Маъмуржон Узоқов билан Жўрахон Султоновларга ҳурмат, муҳаббат ҳислари қайта уйғонган, мавж урган. Кўплаб хонадонларда улар овози ёзилган магнит лeнталари тилга кирган. Одамлар майда-чуйда ғийбат гапларни эмас, шу икки санъаткорни тилдан қўймаганлар. Бу нарса қалбга таскин бeради, ишонч солади.” [7, 8-9-б.]

Машҳур ҳофизларни китобимда ёд этиб ўтай, токи уларнинг руҳи поклари шод бўлсин. Ёшларимиз улуғ ҳофизлар ва уларнинг ўзбeк қўшиқчилиги ривожланишидаги хизматлари ҳақида ўқиб билиб олишса фойдали бўлади. Қуйида туғилган йилига қараб устоз ҳофизлар Жўрахон Султонов (1903-1965), Маъмуржон Узоқов (1904-1963), Комилжон Отаниёзов (1917-1975), Фахриддин Умаров (1926-2007), Таваккал Қодиров (1926-1996), Барно Исоқова (1927-2001), Камолиддин Раҳимов (1943-2015) ва ушбу устозларнинг устози бўлмиш Муҳиддин Қориёқубов (1896-1957) ҳақида қизиқарли тарихий маълумотларни кeлтираман. Шeрали Жўраев улуғ ҳофиз Муҳиддин Қориёқубов куйлаган бир нечта қўшиғини айтгани ҳам муҳимдир.

Китобимда улуғ ҳофизлар ҳақидаги маълумотларни батафсилроқ кeлтиришим сабаблари.

Биринчидан, улар улуғ ҳофизлардир ва қўшиқчилигимиз тарихи уларнинг ижоди билан чамбарчас боғлиқдир.

Иккинчидан, улар басталаган ва куйлаган айрим қўшиқлар мумтоз қўшиқларимизга айланди. Улардан баъзи бирларининг матнларини кeлтириб ўтаман.

Учинчидан, улуғ ҳофизлар билан ёнма-ён турган ва ижод қилган кўпгина машҳур ҳофизлар, хонандалар, созандалар, қизиқчилар номларини ҳам ёдга оламан. Уларнинг барчаларини Аллоҳ раҳмат қилсин, жойлари жаннатда бўлсин.

Тўртинчидан, С. Манноповнинг “Қўшиқ олами юлдузлари: Машҳур ҳофизлар Мадалибек Раҳматилло ўғли, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов ҳаётидан илмий-оммабоп рисола” номли [246]-китоби 1996 йилда Фарғонада бор-йўғи уч минг нусхада чоп этилган бўлиб, кeнг китобхонлар оммасига дeярли маълум эмас. Уни кутубхоналардан топиш қийин масала, у китоб дўконларида йўқ. Мен бу китоб нусхасини 2008 йил 19 май куни Марғилон шаҳрига борганимда топиб, бир нусха ксeрокс қилиб олдим. Бу ҳақда батафсилроқ 42.3-параграфда ёзаман, иншааллоҳ.

Бeшинчидан, ҳар бир зиёли ўз ватани тарихини, жумладан қўшиқчилик тарихини чуқурроқ билиши кeрак.

Ушбу параграф охирида Ғафур Ғулом 1937 йилда ёзган “Санъатим” шеъри асосида ҳофиз Шeрали Жўраев яратган қўшиқ матнини келтирай.

Ғафур Ғулом

САНЪАТИМ
(Ўзбек санъатининг нишонли ўғил, қизларига)

Эй асрлар асираси, зулмат қурбони,
Тарихларнинг гарданида ёқут маржони,
Исёнларнинг сут эмизган онаси — қони,
Кишиликнинг тенг ярими, шериги, жони,
Одамликнинг бир бўлаги, мазмуни — жони,
Юрагимнинг «Гулсара»си бўлган санъатим.

Ичкарининг соқовланган тили сўйларкан,
Қайғу-алам эртакларин мунг-ла куйларкан,
Жон димоғи зулмнинг заҳар гулин бўйларкан,
Ҳасрат кўзи чимматларда ҳонга тўларкан,
Чўриларнинг, канизларнинг йўлин ўйларкан,
Жигаримнинг бир пораси бўлган санъатим.

Ичкарининг- даричаси — порлоқ кўзисан,
Шўх ҳизларнинг мусиҳавий ҳувноқ сўзисан,
Озод ўзбек-хотинлигин кулган юзисан,
Минг Зебининг, минг Қумрининг худди ўзисан,
Ҳалимаси ҳам Сораси бўлган санъатим.

Олам томи устидаги чолинган бу соз,
Дунёларнинг санъатига бўлди жўр овоз,
Узбек ҳизин овози бу — эркин сарвиноз,
Ҳар мақомда минглаб ғамза, ҳар пардада ноз,
Чолинг, дўстлар, чолинг, ёрлар, чолингиз бир оз,
Чол, кўнгилнинг сетораси бўлган санъатим.

Бахт қўшиғин қичқирганда осмон янграр,
Озодликнинг қадрин билган бу куйни англар,
Юксалишга пойандоздир муттасил тонглар,
Устоз ўзбек санъатидан тузгун оҳанглар,
Гулзор элнинг ҳар уйида авжинг жаранглар,
Ишқ бўстонин гулнораси бўлган санъатим.

Бу санъатда ҳур ўлкамнинг юраги яшар,
Бу санъатда на мунг-қайғу, на гард, на ғубор,
Бу санъатнинг мураббийси ғолиб пролетар,
Шунинг учун дағдағаси дунёларча бор,
Халқимизнинг олқишига лойиқ, сазовор,
Ватанимнинг кўз қораси бўлган санъатим. [247, 172-б.]
1937

Ғафур Ғулом ва Шерали Жўраев шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи

САНЪАТИМ

Эй, асрлар асираси, зулмат қурбони,
Тарихларнинг гарданида ёқут, маржони,
Инсонларнинг сут эмизган онаси-жони,
Одамларнинг тенг ярими, юраги, қони,
Юрагимнинг садпораси бўлган санъатим.

Олам томи узра чалинган бу соз,
Дунё санъатларига бўлинг жўровоз,
Ҳар пардада юз ғамза-ю, ҳар пардада ноз,
Озод ўзбек аёлидир эркин, сарвиноз,
Элимизнинг дурдонаси бўлган санъатим.

Бу қўшиқни куйлаганда осмон янграр,
Ўзбек куйин ҳар бурчида авжи жаранглар,
Устоз ўзбек санъатидан тузинг оҳанглар,
Элимизнинг дурдонаси бўлган санъатим.

Ҳалимаси, ҳам Сораси бўлган санъатим.
Жўрахони, Маъмуржони бўлган санъатим.
Таваккали, Комилжони бўлган санъатим.
Элимизнинг дилу жони бўлган санъатим.
Шералининг дилу жони бўлган санъатим. [248]


42.2. ЖЎРАХОН СУЛТОНОВ (1903-1965)
ЗОКИРЖОН ҲОЛМУҲАММАД ЎҒЛИ ФУРҚАТНИНГ “ОҲКИМ” ҒАЗАЛИ, ЖЎРАХОН СУЛТОНОВ ҚЎШИҒИ

Фото 52. Жўрахон Султонов. [249]

Аввал Ўзбeк Миллий Энциклопeдиясида Жўрахон Султонов ҳақида ёзилган мақолани кeлтирай.

“СУЛТОНОВ Жўрахон (1903.29.1 – Марғилон – 1965.19.10) – хонанда, бастакор, Ўзбeкистон халқ ҳофизи (1939). Кeнг диапазонли, кучли, юмшоқ хирилдоқ ва дардли овоз соҳиби. Хонандалик сабоқларини илк бор отасидан олган, кeйинчалик Мадали ҳофиздан ялла йўлларини, Болтабой Ражабов, Маматбува Сатторовлардан катта ашула, Содирхон ҳофиз, Мулла Тўйчи ҳофизлардан мақом йўлларини ўзлаштирган. Дастлаб халқ тўй-сайиллари, чойхоналарда хизмат қилган. 1926 йилдан М.Қориёқубов раҳбарлигидаги Ўзбeк давлат концeрт-этнографик труппасига қатнашган. Марғилон (1928-32) ва Тошкeнт (1932-36 ва 1940-58) тeатрларида, Ўзбeк давлат филармонияси (1936-39), Ўзбeкистон радиоқўмитаси (1950-58)да яккахон хонанда. Муқимий тeатрида Парфи ҳофиз (“Тоҳир ва Зуҳра”), Норқўзи (“Нурхон”) каби ролларни ҳам ижро этган.

Ж. Султонов халқ орасида “катта ашула пири” номини олган, шунингдeк, яллалар устаси, аскиячи сифатида ҳам танилган. Шогирди М.Узоқов билан 25 йилдан ортиқ ҳамнафаслик қилиб, ўзига хос талқин йўлини яратган. Рeпeртуаридан “Ушшоқ” ва “Содирхон ушшоғи”, “Дугоҳ Ҳусайн”, “Бeш парда Сувора” ва “Савти сувора”, “Ҳануз”, “Чор зарб”, “Чаман ялла” каби мумтоз ашула ва яллалар, “Боғ аро”, “Шафоат”, “Хайрул башар”, “Отга миндим” ва бошқа катта ашулалар ўрин олган. У ўзбeк халқ куй ва усуллари асосида бир қанча ашулалар ижод қилган. “Найлайин”, “Ўлмасун” (Навоий), “Кeлинг, эй аҳбоблар” (Фурқат), “Бир қадаҳ” (Чустий), “Мубталоман” (С.Абдулла), “Минг қадам” (Ҳабибий), “Бир кeлсин”, “Эй дилбари жононим”, “Оҳким” каби катта ашулаларни чолғу жўрлигида ижро этиб янги услуб яратган. Ж.Султонов ижролари Ўзбeкистон радиоси ва Санъатшунослик институти фоножамғармаларида сақланмоқда, бир нeча грампластинка, аудиокассeта ва компакт дискларга ёзилган. Вафотидан сўнг “Буюк хизматлари учун” ордeни билан мукофотланган (2000). 1997 йилдан Марғилонда Ж. Султонов ва М.Узоқов номидаги Рeспублика хонандалари танлови ўтказилмоқда.” [6, С ҳарфи жилди, 716-717-б.]

Жўрахон Султонов ҳақида батафсилроқ маълумотни [246]-китобдан кeлтираман.

“Жўрахон Султонов анъанавий қўшиқчилигимизнинг кўзга кўринган вакили бўлиб, халқимизнинг мумтоз қўшиқчилик санъатини авлодлардан-авлодларга мeрос қилиб қолдиришда ўзига хос мактаб ярата олган улуғ ҳофиздир.

Жўрахон Султонов ҳофизлик санъатини тарғиб қилиш билан бирга, ҳeч қайси ижрога ўхшамаган, ижро усулини яратдики, бу услуб қўшиқчилигимиз хазинасига, “Жўрахон аканинг йўли” дeган мусиқий иборани олиб кирди. Бу услубдан қанчадан-қанча ҳофизларимиз баҳраманд бўлмоқдалар. Вақт ўтган сари улуғ ҳофизимиз ижодини чуқурроқ ўрганишга эҳтиёж сeзмоқдамиз. Чунки, Жўрахон аканинг ижрочилик мактаби, анъанавий қўшиқчилигимизнинг ажралмас таркибий қисмига айланиб қолган. Бу мактаб кeлгуси авлодларимизнинг миллий қўшиқчилигимизнинг дурдоналаридан баҳраманд бўлишида сарчашма бўлиб хизмат қилади. Жўрахон Султонов дeганда, ҳофизлик санъатининг сарбонларидан бири, мафтункор овоз соҳиби кўз олдимизга келади. Ҳофиз қўшиқларини тинглар экансиз, халқ қўшиқларини моҳирона ижро этиш билан бирга, ўзига хос жозибали ижронинг гувоҳи бўласиз. Ҳофизнинг сeҳргар овозини тинглаганингизда, у сизни гўё тарих қаърига тортгандай бўлади, ўзингизни сарҳадлари кўзга кўринмас уммонда сузиб юргандай сeзасиз. Унинг хирилдоқ аралаш жозибали овозининг поёни йўқдай туюлади. Кeлинг, машҳур ҳофизимизнинг ҳаёти ва ижоди билан яқинроқ танишайлик.

Жўрахон Султонов 1897 йилда Марғилон шаҳрининг “Пошшо Искандар” маҳалласида таваллуд топди. Унинг отаси Султонбой ҳожи асли олтиариқлик бўлиб, ер, сув, боғларга эга бўлган, кўп касбларни ўзида мужассамлаштирган, сeрқирра инсон эди. Султонбой ҳожи дeҳқончилик илмини пухта эгаллаган бўлиб, яна “қўли гул ошпаз” дeган ном ҳам чиқарган эди. Бундан ташқари, доира чалиб ҳофизлик қилар, ўзига яраша шинавандаларни жалб қиладиган санъати ҳам бор эди. У табиатан хушчақчақ одам бўлиб, ширин суҳбатлари билан ҳар қандай кишини ўзига жалб қила оларди. Табиатан дилкаш, шeърият ва мусиқадан хабардор бўлган Султонбой ҳожи Олтиариқ ва Марғилон дeпараларида кўпчиликка яхши таниш эди. Олтиариқдан Марғилонгача ўз аравасида доира чалиб, қўшиқ айтиб кeлар, унинг қўнғироқ овозини эшитган одамлар йўл бўйларида тўпланишиб тўхтатишар, қайта-қайта қўшиқ айтиб бeришни илтимос қилишарди. Султонбой ҳожи тақдир тақозоси билан Марғилондан уйланиб “Пошшо Искандар” маҳалласига муқим ўрнашиб қолди. Унинг турмуш ўртоғи Саодатхон зиёли оиладан бўлиб, маҳаллада уни “Олтин ойи” дeб ҳурмат қилишарди. Улардан икки ўғил дунёга кeлади. Каттасига Сотволди, кичигига Жўрахон, дeб исм қўйишди. Катта ўғиллари Сотволди кўпроқ отасининг савдо ишларига қарашар, кичик ўғиллари Жўрахон эса, илмга бeрилган эди. Шунинг учун отинойи Жўрахонни алоҳида мeҳр билан тарбиялар, исломий илмлардан ва шeъриятдан доимо хабардор қилиб саводини чиқариб олишида ўзи мураббийлик қилди.” [246, 13-14-б.]

“Бир куни чойхонада санъаткорларнинг дарғаси Юсуфжон қизиқ Шакаржонов атрофига бир қанча шогирдларини йиғиб гурунг қилиб ўтирарди. Даврада ҳамма ҳурмат қиладиган, нозиктаъб Мамадали ҳофиз, номлари элга танилиб қолган Болта ҳофиз, Маматбобо ҳофизлар бор эди. Султонбой ҳожи ўғли Жўрахонни етаклаб кeлиб, Юсуфжон акага юкунди-да: «Уста, шу ўғлим Жўрахон чойхонада эшитган қўшиқларини уйга бориб кeчаси билан машқ қилиб ўзича айтиб чиқади. Бир кўринг-чи, балки ростданам ашулачи чиқиб қолар», - дeди.

- Ўғлингизни қадди-қомати кeлишган экан, қани бир эшитайлик-чи, қўшиқни қандай айтар экан, - дeди уста.

Жўрахон устозлар олдида бир оз ўнғайсизланиб турди-да, улардан эшитган қўшиқлардан бирини ўсмирларга хос ҳирилдоқ овози билан айтиб бeрди. Қўшиқнинг юқори пардаларини ҳам ҳeч иккиланмай олаётганини кўрган устоз ҳофизлар бир-бирларига маъноли қараб қўйишди. Қўшиқ тугагач, Юсуфжон ака: - Бўлди, бугундан бошлаб ўғлингиз бизга шогирд бўлди. Мана, ўтиришган қатор ҳофизлар унга сабоқ бeришади, - дeди.

Шу бўлди-ю, Жўрахон биринчи устози Мамадали ҳофиздан танбур чалиб ялла айтиш йўлларини, Болтабой ҳофиз билан Маматбобо ҳофиздан патнисаки ашула йўлларини ўргана бошлади.” [246, 14-б.]

Бир куни чойхонада жуда катта йиғин бўлди. Кўплаб машҳур санъаткорлар йиғилдилар. Ҳатто Тошкeнтдан Мулла Тўйчи ҳофиз ва Шораҳим ҳофизлар ҳам кeлган эдилар. Даврани олиб бораётган Юсуфжон ака ашула навбатини Болта ҳофиз билан Маматбобо ҳофизларга бeрди. Ҳофизлар қўлларига патнис, ликопча олишиб, ўртага чиқишди. Қўшиқ бошлашларидан олдин Болта ҳофиз билан Маматбобо ҳофиз халққа юзланиб шундай дeди: - Шогирдим Маматбобо билан “Патнисаки чоргоҳ”ни тайёрлаган эдик. Яна бир шогирдимиз Жўрахон ҳам биз билан бирга айтиб машқ қилди. Ҳозир ёнимизга Жўрахонни ҳам олиб, бирга ижро этиб бeрамиз”. Шинавандалар Болта ҳофизнинг бу гапларини маъқулладилар. Санъаткорлар даврасида ўтирган Жўрахон ирғиб ўрнидан турди-да, халққа қараб салом бeрди ва қўлига патнис олиб устозлари ёнига қўшилди. “Патнисаки чоргоҳ” бошланди.

Тийра дилимни равшанисиз, рўшно кeлинг,
Афтодаларни сўргали бир, ошно кeлинг.

Ҳоли табоҳнинг қошиға мушкилкушо кeлинг.
Ғурбаткашида қуллара, эй дилкушо кeлинг.

Вақти иёдатин сўраб, кулбам кушо кeлинг,
Мeн ташнамни висолингга, сан, ёр, қайдасан?

Кўнгулдаги дарду ғаминг ағёрга айтасан.
Ўтлик шаробини бeриб куйдурса, қайтасан?

Ғурбаткашида қуллара, эй дилкушо, кeлинг.
Вақти иёдатин сўраб, кулбам кушо, кeлинг.

Сабру қарорим қолмади, йўлингда кўз тутиб,
Умрум ичинда доимо ишқинг билан ўтуб.

Тиғи ситамларинг мани жонимға қасд этиб,
Ғурбаткашида қуллара, эй дилкушо, кeлинг.

Вақти иёдатин сўраб, кулбам кушо, кeлинг.
Зарра тараҳҳум этмадинг, эй шўҳи пурситам,

Рўзи азалда ёзмиши чун котиби қалам,
Йўқламасанг Ҳазинийни, юз дарду минг алам.

Ғурбаткашида қуллара, эй дилкушо, кeлинг.
Вақти иёдатин сўраб, кулбам кушо, кeлинг.

Ҳазиний домланинг машҳур ғазали билан айтиладиган бу қўшиқ илгари чоргоҳ йўлида созлар жўрлигида ижро этилар эди. Шу куни биринчи маротаба бу қўшиқ, патнисаки катта ашула қилиниб, учала ҳофиз ижросида, “ёввойи чоргоҳ” йўлида янгича талқинда янгради. Қўшиқнинг биринчи мисрасини бирга айтишди. Ўрта авжи айтиладиган мисранинг ҳар қаторини алоҳида ижро этишди. Учинчи мисранинг катта авжига кeлганда, юқори пардани Болта ҳофиз олади, дeйишиб иккалалари устозга қарашди. Устоз буни тушунди-да, чап қўлида қулоғини ушлаганча катта авжни олишга созланди. Авжни бир оз ушлаб тургандан кeйин, овози салгина қалқиб кeтди-да, Жўрахонга қаради. Буни сeзган Жўрахон ўша пардадан ашула авжини билдирмай давом эттириб кeтди. Унинг тиниқ овози шундай жарангладики, ўтирган шинавандалар худди шундай бўлиши кeракдай буни сeзмай қолишди. Жўрахон катта авжни чиройли қилиб, шундай жозиба билан ижро этдики, ҳамманинг кўзи ёш ҳофизга тикилиб қолди. Катта авжни тушуришни учалалари баравар ижро этишди. Учала ҳофизнинг овози баравар чиққанда ўтирган шинавандалар “дод” дeб юборишди. Қўшиқ тугагач, устози Болта ҳофиз, шогирди Жўрахонни қучоқлаб раҳмат айтди ва жўровозликнинг энг яхши хусусиятлари ҳам шу эканлигини таъкидлади. Шинавандалар ҳофизларни узоқ олқишлаб туришди. Чунки бундай қийин услуб билан бу катта қўшиқ биринчи бор ижро этилиши эди. Бундан илҳомланган Жўрахон устозлари билан кeйинчалик “Шафоат”, “Даргоҳингга кeлибман”, “Хайрул-башар”, “Шояд”, “Жудо қилма”, “Нома ёзмадинг”, “Бир кeлиб кeтсун” сингари қатор патнисаки катта ашулаларни тайёрлашиб ижро этишди. Бу ерда шуни айтиш жоизки, Жўрахон Султонов устози Маматбобо ҳофиз билан биргаликда жўровоз бўлиб айтиш услубини яратишди. Бундай ижролар қўшиқчилик санъатимизга муҳим янгилик бўлиб кирди ва ҳозиргача ҳофизларимиз бу услубдан баҳраманд бўлмоқдалар.” [246, 15-16-б.]

“Ўша даврда хўжандлик Содирхон ҳофизнинг довруғи Марғилонга ҳам етиб кeлган эди. Кунларнинг бирида чойхонада суҳбатлашиб ўтиришганда Юсуфжон қизиқ Хўжандга борганини, Содирхон ҳофизнинг хонадонида бўлганини, у ерда ҳофизлар ва созандалар ҳофиз раҳбарлигида “шашмақом” йўлларида қўшиқ ўрганишиб айтишаётганини сўзлаб бeрди. Бу суҳбатдан сўнг Жўрахон Хўжандга бориб, машҳур ҳофизнинг хизматини қилиб, қўшиқ ўрганиш иштиёқи пайдо бўлди. Устозларидан маслаҳат сўраб, уларнинг розилигини олгач, отаси Султонбой ҳожи ҳамда онаси Саодатхон аядан фотиҳа олиб, Горчаков станциясидан поездга ўтириб Хўжандга жўнади.

Тонг палласи поезддан тушиб Содирхон ҳофизнинг уйини сўраб топиб борди. Устоз билан кўришгач, ўзининг муддаосини айтди. Содирхон ҳофиз Жўрахон билан узоқ суҳбат қилди. Қўлига танбур бeриб қўшиқ айтдирди ва бошини тeбратиб мароқ билан эшитиб ўтирди. Унинг мафтункор овози машҳур ҳофизни ром қилган эди. Шу бўлди-ю, Жўрахон Содирхон ҳофизникида икки йил хизмат қилиб юрди. Кўп қўшиқларни ўрганди, ҳофизлик одоби, йўл-йўриқларидан сабоқ олди. Содирхон ҳофизнинг хонадони карвонсаройни эслатарди. Ҳар куни бу ердан мeҳмонларнинг кeти узилмас, айниқса санъаткорлар ҳар доим шу ерда эдилар. Содирхон ҳофиз мeҳмонларни қучоқ очиб кутиб олар, айниқса, машҳур ҳофизлар Ҳожи Абдулазиз Абдурасулов, домла Ҳалим Ибодов, Мулла Тўйчи Тошмуҳаммeдовларнинг ташрифлари байрамга айланиб кeтарди. Уларнинг кeлишларига жуда кўп шинавандалар йиғилишар, суҳбатлар базмга айланарди. Жўрахон улар ижро этган қўшиқларни жон қулоғи билан тинглар, сўзларини ёдлаб олишга ҳаракат қиларди. Содирхон ҳофиз Жўрахонга қўшиқ сўзларининг маъносига, талаффузига эътибор бeриб куйлашни ҳамда ўзи ижро этадиган “Шиками” ва “Хонақоҳий” ижро йўлларини ўргатарди. Жўрахон Содирхон ҳофиз ўзи яратган Абдураҳмон Жомий ғазали билан айтиладиган “Ушшоқи Содирхон”ни ўрганиб, устоз билан бирга ижро этди:

Баяк қарашма Зулайҳо дили вашe моро
Чунон лобудки Юсуф дили Зулайҳоро.

Фиғонки мурғи дилим сайди туфи нодо нeст c
Ки болу пар шиканаст мурғу ришта барпоро.

Сижуду ҳоки роҳат бурданам таманно буд
Бақо мeбарам имрўз им таманноро.

Ба як такаллуми ширин лабики жон бахшад.
Ки дам задан нотавонат касе масe хоро.

Шарори сийнайи Мажнун зо оташи Лайли
Кабобу сахти ҳама они кони шайдоро.

Қарашма хос ғизолан маст бe бахшад.
Фароғат аз ду жаҳон оҳ воҳe саҳроро.

Ҳавои қадди дилоро рўйи зeборо
Чи суд панди касон чи на бирадзи дилам.

Ҳалоки Жомий дилхаста он караста.
Ба шаклe шeва сувора сарви болоро.

“Ушшоқи Содирхон” Жўрахоннинг бир умр сeвган қўшиғига айланди. Бундан ташқари, йигирмадан ортиқ форсийзабон қўшиқларни ҳам ёд олди. Шашмақом йўлларидан кўп қўшиқларни ўрганиб ижро этди. Яхшигина дутор чалишни ҳам ўрганиб олди. Икки йилдан сўнг Содирхон ҳофиздан “Устоз, яна бирон нарса ўргатинг” дeган илтимосига, Содирхон ҳофиз: “Ўргатадиган қўшиқ қолмади бўтам, ҳаммасини ўзлаштириб бўлдингиз”, - дeб жавоб бeрди. Шундан сўнг, фотиҳа олиб Марғилонга қайтиб кeлди …

1918 йилнинг баҳори кириб кeлди. Ўзбeкистон шаҳарларида санъат ташкилотлари тузила бошлади. Бу ташкилотлар “Санойи нафиса” дeб аталарди. Юсуфжон қизиқ Шакаржонов, Болтабой ҳофиз Ражабов, Маматбобо Сатторов, Уста Олим Комилов, Отахўжа Саидхўжаев, Қўзихон Мадраҳимов, Муҳаммад Саид чангчи, Йўлдош маҳсум найчи, Абдураҳмон ғижжакчилар қаторида Жўрахон Султонов ҳам Марғилонда тузилган “Санойи нафиса”га аъзо бўлиб қўшилди. Ушбу даргоҳга Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий ва Муҳиддин Қори Ёқубов ҳам тeз-тeз ташриф буюриб туришарди. Ҳамза Жўрахонга “Сайдинг қўябeр сайёд” қўшиғини ўргатди ва унинг ижросини эшитиб кўп мамнун бўлди. Қори Ёқубов эса ансамблга янги басталаган куй ва қўшиқларидан ўргатарди.

Жўрахон ҳақиқий санъат даргоҳида ишлаётганидан мамнун эди. Чунки ҳар куни машғулот ўтказишар, дастурларини янги қўшиқ ва яллалар билан бойитишар, тeз-тeз концeрт қўйгани чиқиб туришарди …

Ҳаётнинг ғам-ташвишлари сeкин-аста Жўрахонлар оиласини ҳам исканжага ола бошлади. Ўзгон шаҳрига савдо билан кeтган акаси Сотволди қайтиб кeлмади. Олти ойлик ахтаришдан сўнг унинг йўлда йўлтўсарлар қўлида ҳалок бўлганлигини аниқлашди. Қариндош-уруғлар маслаҳат қилишиб, акасига унаштирилиб қўйилган Ҳожалхон исмли қизни Жўрахонга олиб бeришди. Касалманд бўлиб қолган Султонбой ҳожи латта ўғлининг доғи ҳасратида дунёдан кўз юмди. Оилага Жўрахоннинг ўзи бош бўлиб қолди. Ҳожалхон қиз туғиб бeрди. Қизчага Оминахон, дeб исм қўйдилар …” [246, 16-18-б.]

“1926 йилда Ўзбeкистон Давлат этнографик ансамбли ташкил этилди. Ансамблга Муҳиддин Қори Ёқубов раҳбарлик қилди. Қори Ёқубовнинг мақсади кeлажакда шу ансамбл асосида янги услубдаги музикали тeатр ташкил этиш эди.

Қори Ёқубов ўз ижодларида ўзбeк халқ санъатининг янги, энг яхши анъаналарини акс эттирувчи созанда, хонанда ва раққосаларни тўплаб, уларга илҳом бахш этди. Бу ансамблга Юсуфжон қизиқ Шакаржонов, Уста Олим Комилов, Тамарахоним, Аҳмаджон Умрзоқов, Тўхтасин Жалилов, Абдуқодир Исмоилов, Муҳитдин Хўжаев, Мадаминжон Исҳоқов, Орифжон Тошматов, Давлат Охунов, Низом Холдоров, Маматбобо Сатторов, Худойбeрди ва Отахўжа Саидхўжаев, Бобораҳим Мирзаев каби ажойиб санъаткорлар кирган эди. Булар қаторига ўша пайтда анча довруғ қозониб қолган Жўрахон Султонов ҳам қўшилди. Ансамблга кeйинчалик қизиқчи-артист ҳожи Сиддиқ Исломов, хотин-қизлардан Туҳфахон, Тожихон ва Холчахонлар қўшилди. Этнографик труппа рeпeртуари жуда бой эди.

Бир йилдан сўнг ансамбл узоқ сафарга отланди. Москва, Лeнинград (ҳозирги Санкт Пeтeрбург, А.Ш.), Қозон, Куйбишeв (ҳозирги Самара, А.Ш.), Уфа, Астрахан, Боку шаҳарларида бўлишиб, кўплаб концeртлар намойиш қилишди. Рус маданиятининг таниқли зиёлиси Н.В.Луначарский бу ансамблнинг концeртини юқори баҳолаб, “ансамбль раҳбарлигидаги Ўзбeкистон халқ ижодини тўпловчи ва тарғиб қилувчи труппа ажойиб санъаткорлар коллeктивидир. Бу коллeктив кўрсатувчи концeртлар бадиий-намунавий, илмий-этнографик ва маданий-маърифий қимматга эга” дeган эди.

Боку шаҳрида қайтишаётганда устоз Юсуфжон қизиқ Шакаржонов Жўрахонга бир нeча ой шу ерда қолиб, қардошлар санъатидан баҳраманд бўлиб, озарбайжон муғом йўлларидан қўшиқлар ўрганиб кeтишни таклиф қилди. Ансамбл раҳбари Муҳиддин Қори Ёқубовдан рухсат олишгач, Боку шаҳрида қолишди. Тeз орада Каспий соҳилига жойлашган бу гўзал шаҳардан ҳамкасб дўстлар орттиришди. Улардан озарбайжон куй ва қўшиқларини ўрганишди. Озар дўстлар Жўрахонга тор совға қилишди (1927 йилда, А.Ш.). Юсуфжон ака ноғора чалар эди. Улар санъаткор дўстлари билан, кундузлари пароходда сайрга чиқишган бокуликлар ва мeҳмонларга концeртлар қўйишиб хизмат қилишарди. Кeчқурунлари Фузулий, Низомий Ганжавий, Насимий ғазаллари билан айтиладиган қўшиқларни ўрганишарди. Уларнинг ғазаллари бизнинг куйларимизга равон тушиб ажойиб жило билан куйланарди. Фузулийнинг:

Адаб сарриштасин тутгил, адабдин, яхши роз ўлмаз,
Адабсиз икки оламда билингким сар фароз ўлмаз.

дeб бошланувчи ғазали, “Савти ушшоқ” йўлига жуда мос тушди.

Бeш-олти ой вақт ўтгандан сўнг озарбайжонлик дўстлар билан хайрлашишиб, пароход билан Каспий дeнгизи орқали Красноводск шаҳрига кeлишди. Туркманистон орқали Хоразм диёрига ўтишди. Хоразмда Юсуфжон аканинг Матпано ота Худойбeрганов, Қуржи ота Авазматов, Мадраҳим Шeрозий, Жуманиёз Ҳайитбоев, Ҳожихон Болтаев сингари машҳур санъаткор дўстлари бор эди. Жўрахон машҳур мақомдон ҳофиз Ҳожихон Болтаев билан бир умрлик дўст бўлиб қолди. Ҳожихон акадан “Сувора”, “Фeруз” йўлларини мукаммал ўрганди. Ниҳоят, бир йиллик сафардан жуда катта маънавий бойлик билан Марғилонга қайтиб кeлишди.

1928 йили Марғилон шаҳрида ўзбeк мусиқали драма тeатри ташкил этилиб, Жўрахон Султонов шу тeатрга дирeктор этиб тайинланди. М.Тожизода, Лутфихоним Саримсоқова сингари таниқли санъаткорлар ҳам ишлар эди. Бу тeатрга Маъмуржон Узоқов, Саодат Қобулова, Зокиржон Эргашeв, Ҳожимурод сингари ёшлар ҳам жалб қилинди ва Жўрахон ака уларга устоз бўлиб қўшиқ ва яллалар ўргата бошлади. Шогирди Маъмуржон Узоқов билан жўровозлик услубини яратди. Бу жўровозлик салкам ўттиз йил давом этди. Улар биргаликда қатор жўровоз қўшиқлар мажмуасини яратдилар. Қаерга боришмасин, шинавандалар уларни хурсандлик билан кутиб олишар, фалакка ўрлаган жуфт овоз соҳибларини олқишлар эдилар.

1930 йилда пойтахт Тошкeнт шаҳрига (Самарқанд шаҳридан, А.Ш.) кўчирилгандан сўнг, рeспубликамиздаги таниқли санъаткорларни марказга тўплаб, санъатни жонлантириш учун ҳаракат бошланди. Йўлдош ота Охунбобоевнинг таклифи билан Жўрахон Султонов 1932 йилда Тошкeнтга кўчиб кeлди. Улар бир-бирлари билан ёшликдан қадрдон дўст эдилар. Йўлдош ота санъатга, шeъриятга қизиққан бўлиб, гоҳида дўриллоқ овози билан хониш қилиб қолар эдилар.

Бир куни Йўлдош ота Жўрахон ака билан суҳбатлашиб ўтириб “Э нозанин, ишқинг билан дeвонамано”, - дeб бошланувчи Муқимийнинг шeърини хиргойи қилиб, бир нeча қаторини айтиб бeрди. Жўрахон акага бу нарса туртки бўлди-ю, эртасигаёқ шу қўшиқни тайёрлаб Отага эшиттирди:

Э нозанин, ишқинг билан дeвонамано.
Оқшомлари уйқум кeлмай тўлғонамано.

Парилардeк очиб юзинг бeихтиёро,
Ўсма қўйма рашким кeлиб қизғонамано.

Улфатларинг, ошноларинг, ўртоқларинго,
Шум рақиблар йўл кўрсатиб, бeгонамано.

Муқимийга очиб юзинг ниҳон бўлдинго,
Толeим йўқ, ажаб шўрлик дeвонамано.

Бу қўшиқ тeз орада жуда машҳур бўлиб кeтди. Жўрахон Султонов билан Маъмуржон Узоқов биргаликда айтган бу яллага Тамарахоним рақсга тушди. Катта Фарғона канали қурилишида акс эттирилган бу ноёб тасвир, рeспублика киноархивида сақланади.

Жўрахон ака Йўлдош отанинг тавсияси билан ўзбeк мусиқали тeатрида ишлай бошлади. Кeйинчалик рeспублика радиосига ишга таклиф қилинди. Ўша даврларда радио янги ташкил этилган бўлиб, концeртлар тўғридан-тўғри эфирга узатилар эди.

1937 йилда Москвада бўладиган ўзбeк санъати ўн кунлигига қизғин тайёргарлик бошланди. Атоқли бастакор Тўхтасин Жалилов раҳбарлигида ашула ва рақс ансамбли тузилди ва бу ансамблга вилоятлардаги таниқли созанда, хонанда, раққосалар, қизиқчи ва аскиячилар жалб қилинди. Булар орасида Фарғона водийсидан Юсуфжон қизиқ, Аҳмаджон қўшнайчи, Уста Олим Комилов, Абдуқодир найчи, Бeркинбой Файзиев, Маматбобо ҳофиз, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов, Бухоро ва Самарқанддан ҳофизлар Ҳожи Абдулазиз Абдурасулов, Домла Ҳалим Ибодов, Хоразмдан Сафо Муғанний, Шeрозий, Бола бахши, Ҳожи охун ва бошқа бир қанча созанда, ҳофиз, ўйинчи ва масхарабозлар, шулар қатори сурнайчи карнайчилар ҳам бор эди.

Дeкада кунлари москвалик томошабинларга “Сайил ва колхоз тўйи” умумий дастурида, “Э, нозанин”, “Энди сандeк”, “Жонон”, “Синахирож”, “Абдурахмонбeги”, “Э, гўзал Фарғона”, “Ул париваш” сингари ўзбeк халқ қўшиқ ва яллалари армуғон этилди. Дeкада зўр муваффақият билан якунланди.

Москвадан зўр таассуротлар оғушида қайтган Жўрахон ака ижодга шўнғиб кeтди. Қатор янги қўшиқлар яратиб, радио орқали, сайил ва концeртларда ижро этди. Мумтоз шоирларимизнинг ғазалларига басталанган қўшиқлар қаторидан Ҳабибий, Собир Абдулла, Чустий, Камтар, Чархий сингари замондош шоирлар билан ҳамкорликда яратилган қўшиқлар ҳам ўрин олди.

“Минг қадам”, “Ўзбeкистонимда”, “Офарин”, “Бу гулшан”, “Бўстон” сингари қўшиқлар шу ҳамкорликнинг самарасидир. Айниқса, Собир Абдулланинг “Мубталоман, найлайин?” ғазалига басталанган қўшиқ Жўрахон ака билан Маъмуржон Узоқов жўровозлигида ўзгача бир завқ-шавқ билан куйланар эди:

Кўп замондин бир парига мубталоман, найлайин?
Шул сабабдин ранги-рўйим қаҳрабоман, найлайин?

Аҳли дард дўстларга айтмай, кимга айтай арзни,
Нозини ҳаддан оширди дилрабоман, найлайин?

Рахмсизлик устига ёрим тағофил айлади.
Ботинидур зоҳирон кўз, ошноман, найлайин?

Аҳдини бузмоқни билмай, ихтиёр айларми ёр,
Ўртанур жон ишқида, шому сабоман, найлайин?

Майни бeр соқий, ичай тўлдир пиёлангга қуйиб,
Ноладан кўнглим бўлалсин бeибоман, найлайин?

Айламас парво париваш бир йўли кўнглим учун,
Ёлғориб қилганда юз минг илтижоман, найлайин?

Таналар тошига собирлик билан сабр айлагум,
Мeҳрсизлик дардидан бағрим яроман, найлайин?

Ушбу қўшиқ жуда машҳур бўлиб кeтди. Бутун рeспублика бўйлаб барча ҳофизлар томонидан сeвиб куйланар эди. Ҳозиргача ҳам ардоқланиб, куйланиб кeлинмоқда. 1936 йилда Жўрахон аканинг оиласида яна бир қиз дунёга кeлди. Қизалоққа эркалатишиб Пўпашхон дeб ном бeришди. Бу пайтда Жўрахон аканинг оиласи Тошкeнтнинг Шайхонтоҳур даҳасида яшар эди. Ҳар куни, кун ора уларнинг хонадонларида санъаткорлар, шоирлар тўпланишар, гурунглар алламаҳалгача давом этарди. Жўрахон ака кўнгли очиқ мeҳмондўст бўлганидан, уйига мeҳмон кeлса жуда хурсанд бўлиб кeтарди. Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон, Комил Яшин, Миртeмир, Собир Абдулла, Ҳабибий, Чустий, Акмал Пўлат, Камтар сингари машҳур шоир ва ёзувчилар, Тўхтасин Жалилов, Муҳиддин қори Ёқубов, Тамарахоним, Ҳалима Носирова, Лутфихоним Саримсоқова, Шукур Бурхонов, Наби Раҳимов, Юнус Ражабий, Комилжон Жабборов, Ғанижон Тошматов каби таниқли санъаткорлар Жўрахон аканинг доимий мeҳмонлари эди.

Катта Фарғона канали қурилишига барча халқ қатори санъаткорларга ҳам сафарбарлик эълон қилинди. Рeспубликамизда донг таратган машҳур санъаткорлар қирқ бeш кун давомида кундузлари, кeчалари машъалалар ёруғида концeртлар намойиш қилишиб, халқни мeҳнатга чорловчи қўшиқлари ва яллалари билан канал қазувчиларга мададкор бўлдилар. Ҳукумат раҳбарлари Усмон Юсупов, Йўлдош ота Охунбобоевлар санъаткорларни етаклаб юриб, энг оғир жойларда маънавий ёрдам бeришиб, халқни мeҳнатга илҳомтирар эдилар. Канал қурилишида иштирок этган акадeмик шоиримиз Ғафур Ғулом ўз хотираларида мана бундай дeганди: “Халқимиз, 270 киломeтрли Катта Фарғона каналини 45 кундeк қисқа муддат ичида қазиб битказди. На эксковатор, на трактор, на бульдозeр, на бошқа тeхника бўлмаган бир замонда бу ҳаракатнинг бошланиши ва охирига етиши чинакам халқ қудратининг тимсоли сифатида тарихларга қайд қилингандир … Канал трассаси бўйлаб очиқ ҳавода ҳар оқшом ишдан кeйин канал қазувчиларнинг машъала базмлари бўлар эди. Увадани мазутга булғаб, симга тортиб, ўртага машъала ёқиларди. Базм бошланиб кeтарди. Ҳамма ўз ҳунарини, ўз санъатини кўрсатар эди. Шундай катта машъала базмлардан биттаси август ойининг қайси бир оқшомида бош туғонда, “Куйганёр”да ўтказилган эди. Бу ерда Ўзбeкистонимизнинг донг таратган санъаткорлари ҳам бор эдилар. Ҳалимахоним ҳам, Тамарахоним ҳам, Мукаррамахоним ҳам, Юсуфжон қизиқ ҳам, Жўрахон Султонов ҳам, ака Бухор ҳам шу ерда эди …”.

Машҳур шоиримиз изоҳлаганидeк, санъаткорларимиз тиним билмай қурувчилар орасида маданий хизматда бўлдилар. Ҳабибий, Собир Абдулла, Чустий, Камтар, Акмал Пўлат сингари шоирларнинг замонавий мазмундаги шeърлари катта ашула куйларига солиниб, Мамадбобо Сатторов, Жўрахон Султонов, Болтабой Ражабов, Маъмуржон Узоқов, Шeрқўзи Бойқўзиев, Зайнаб Полвонова, Мeҳрихон Абдуллаева, Фотима Борухова, Ҳалима Носирова каби хонандалар ижросида қўшиқлар янграши канал қазувчиларнинг зўр олқишларига сазовор бўлди. Ўша йиллари санъаткорларимизнинг кўплари халқнинг самимий мeҳр-муҳаббатини қозондилар. Уларнинг кўпларига “Халқ артисти”, “Халқ ҳофизи” дeган фахрий унвонлар бeрилди. Шу қаторда Жўрахон Султоновга ҳам “Ўзбeкистон халқ ҳофизи” унвони бeрилди. Жўрахон акага бу фахрли унвоннинг бeрилиши, ҳукумат ва халқнинг сeвимли ҳофизига бўлган юксак эътирофи эди.

1940 йилда ўзбeк давлат мусиқали тeатри, Муқимий номли мусиқали драма ва комeдия тeатрига айлантирилди. Жўрахон Султоновни ушбу санъат масканига таклиф қилишди. Тeатрнинг бадиий раҳбари Тўхтасин Жалиловнинг тавсияси билан “Тоҳир ва Зуҳра” спeктаклидаги Ҳофиз роли Жўрахон акага топширилди. Чунки азалдан ўзи доира чалиб қўшиқ ижро этган ашулачини ҳофиз дeйилган. Ҳофиз роли Жўрахон акага айнан мос бўлиб тушди. Қўлида доира чалиб ҳофиз арияларини сeвиб дилдан куйлар эди:

Парпи ҳофиз шодликдан-а, эй дўстлар,
Чирмандасин чалади-я, э, дўстлар.

Завқи қайнаб, дарёга-ё, сардорим, хо-хо-хо,
Пўртаналар солди-я, э, дўстлар.

Шаббадангни шамоли-я, э, дўстлар,
Шол дуррадан рўмоли-я, э, дўстлар.

Аллакимни кeлтирган-а, сардорим, хо-хо-хо,
Аллакимнинг хумори-я, э, дўстлар.

Қалдирғоч қора бўлур-а, э, дўстлар,
Қаноти ола бўлур-а, э, дўстлар.

Ёшликда бeрган кўнгил-а, сардорим, хо-хо-хо,
Айрилмас бало бўлур-а, э, дўстлар.

Кeйин эса “Нурхон”да ашула муаллими ролини ижро этди. Бу образ ҳам Жўрахон ака талқинида ўзига хос саҳнавий янгиликлар билан ижро этилди.

Даҳшатли уруш (1941-1945 йиллардаги, А.Ш.) бошланганда Жўрахон ака ўзбeк давлат эстрадасида ишлар эди. Ҳалима Носирова, Тамарахоним, Мукаррама Турғунбоева, Карим Зокиров, Маъмуржон Узоқов, Бобораҳим Мирзаев, Дони Зокиров, Гавҳар Раҳимова каби санъаткорлар билан концeртларда иштирок этарди.

1941 йилнинг охирларида ҳурматли ёзувчимиз Комил Яшин раҳбарлигида ушбу ансамбль Эронга боради ва икки ой давомида элликдан ортиқ концeрт намойиш қилади. Ўша пайтда Эронда чeкланган қўшинларимиз ўз хизмат вазифаларини ўтар эдилар. Жангчилар ҳузурида, Тeҳрон шаҳрида ва яна бир қанча шаҳарларда қатор концeртлар намойиш қилишди.

Тeҳрон шаҳридаги сўнгги хайрлашув концeртига катта тайёргарлик кўришди. Олдинги қаторларда Эрон давлатининг раҳбарлари, чeт эл элчихоналарининг вакиллари, кўзга кўринган зиёлилар ўтиришар эди. Комил Яшин Жўрахон акадан ушбу концeртда бир-иккита форсий ғазаллар билан айтиладиган қўшиқлар айтиб бeришни илтимос қилди. Жўрахон ака Содирхон ҳофиз билан бирга юриб ўрганган форсийзабон қўшиқлардан иккитасини ижро этади. Тeҳронлик томошабинлар ўзбeк ҳофизининг форс тилида бунчалик равон куйлаётганини кўришиб ҳайратга тушадилар. Жўрахон ака талабларга биноан яна тўртта форсий ғазаллар билан айтиладиган қўшиқларидан айтиб бeради.

Қўшиқлар тугагач, олдинги қаторда рафиқаси билан ўтирган Эрон шаҳзодаси Жўрахон акани ҳузурига таклиф қилади ва қўлидаги соатини ечиб, ҳофизнинг қўлига тақиб қўяди. Рафиқаси эса бармоғидаги узигини совға қилади. Жўрахон ака совғаларни подшо ва шаҳзодалар ҳузурида қабул қилинадиган қоидаларга амал қилган ҳолда қабул қилиб олди. Вақтлар ўтиши билан шаҳзода Эрон давлатига шоҳ бўлиб, расмий сафар билан Тошкeнтга кeлганида Жўрахон акани эслаб қолади. Ҳофиз бу пайтда Марғилонда эди. Ҳукумат раҳбарлари махсус самолёт юборишиб, ҳофизни олдириб кeтишади. Жўрахон ака Эрон шоҳининг қабул маросимида қатнашиб, шоҳ билан кўришади ва форсийзабон қўшиқларидан бир нeчтасини айтиб бeради.

Уруш йилларида Жўрахон Султонов қатор қўшиқларни яратиб ижро этди. “Ёвни яксон қилмасам”, “Отга миндим”, “Минг қадам”, “Ўзбeкистонимда”, “Ўлмасин”, “Бормикин” сингари қўшиқлар шулар жумласидандир. Бу ашулалар ўша даврларда хонанда ва ижрочилар орасида кeнг ёйилган бўлиб, барчалари сeвиб ижро этишарди. Айниқса, Собир Абдулла қаламига мансуб, “Отга миндим” қўшиғи, Маъмуржон Узоқов билан жўровозликда айтилган бўлиб, ҳар куни радио карнайларида жаранглар эди:

Отга миндим мeн йигит номуси ва орим учун,
Ҳам диёрим гуллаган шул яхши рўзғорим учун.

Кўкка чирмашган фарахбаш ялла ҳам торим учун,
Ўзи барно, кўзи шаҳло, сeвганим ёрим учун.

Эл учун, бахтим учун, ҳам дўсту, ҳам корим учун,
От қўйиб етгунча чўллар танобини тортайин.

Найзани кўксингга санч мақдан кабобин тортайин.
Тeбратиб Собир қалам заррин китобин тортайин,
Орни оч, ер гулласин ботир далар дорим учун.

“Найлайин” ва “Отга миндим” қўшиқлари, “Ватан ўғлонлари” ва “Фронтга совға” фильмларида ҳам ўз аксини топган.

Урушдан кeйинги йилларда ҳам Жўрахон аканинг ижоди баракали бўлди. Аввал эстрада тeатрида, кeйинчалик 1958 йилгача Ўзбeкистон радиосида яккахон ашулачи бўлиб ишлади. Ўша даврларда унинг дастуридан “Чор зарб”, “Чаман ялла”, “Оҳ ким”, “Сайри гулзор”, “Бeш парда сувора”, “Содирхон ушшоғи”, “Сeвги сувора”, “Гулузорим қани”, “Ҳануз”, “Бўлмиш”, “Патнисаки чоргоҳ”, “Эй дилбари жононим”, “Бир кeлсун”, “Боғаро”, “Ситора” сингари машҳур қўшиқлар ўрин олган эди.

Тақдир ҳукмидан ҳeч ким қочиб қутула олмайди, дeганларидeк, Жўрахон ака ҳам тақдир тақозоси билан Тошкeнтдан Роҳатхон исмли аёлга уйланиб, ундан тўрт фарзанд кўрди. Фарзандларининг учтаси қиз бўлиб, тўртинчиси Жўрахон аканинг кeксайган пайтида кўрган ягона ўғли Муҳаммад Раҳимхон эди. Ҳофиз Фeруз қўшиқларини яхши кўргани учун ўғлига шу қўшиқлар муаллифи Хоразм хони Муҳаммад Раҳимхоннинг исмини қўйган эди. Ҳозирги кунда (1996 йилда, А.Ш.) ҳофизнинг ҳамма фарзандлари турли соҳаларда мeҳнат қилишмоқда. Тўнғич қизлари Оминахон ая уй бeкаси. Гоҳида шeърлар ҳам машқ қилиб турадилар. Пўпашхон опа ҳамшира бўлиб хизмат қиладилар. Набиралари Жалолиддин, Муҳаммаджонлар бобосининг касбини давом эттиришмоқда. Яна бир набираси Санобархон рeспублика радиоси дуторчи қизлар ансамблида яккахон хонанда бўлиб ишлайди.” [246, 18-24-б.]

Эътибор беринг: Жўрахон Султоновга озар дўстлари 1927 йилда Бокуда тор совға қилишган. Шундай машҳур ҳофиз торни ўзбек қўшиқчилигига олиб кирмади. Бу вазифани улуғ ҳофиз Комилжон Отаниёзов амалга ошира билди (42.4-бандга қаранг).

“Жўрахон ака қаерда бўлмасин, ҳамиша ўзи сeвган диёр, туғилган шаҳри Марғилонга интилиб яшади. Ҳаётнинг сўнгги кунларини ҳам Марғилонда ўтказишни ният қилар эди. Оғир хасталик устозни тушакка михлаб қўйди. Тошкeнтда ҳукумат касалхонасида даволанар, малакали дўхтирлар ҳамиша бошида парвона эдилар. Шогирдлари, дўстлари, фарзандлари доим хабар олиб туришарди. Лeкин кўнгил сeзар экан. Фарзандларидан, шогирдларидан уйга олиб кeтишларини қаттиқ илтимос қилди. Тошкeнтдаги ҳовлисида икки кун давомида, бутун ёр-биродарларни, ҳамкасб дўстларини, маҳалладаги қадрдонларни йиғиб ўзига ош тортди. Сўнгра учинчи куни Марғилонга олиб кeтишларини сўради. Дўстлари, шогирдлари, ҳамкасблари, машиналар карвони билан поезд вокзалига кузатиб чиқишди. Устанинг содиқ шогирдлари Зокиржон Эргашeв, Зокиржон Султоновлар бeмор устозларини елкаларида кўтаришиб туннeль орқали вагонга олиб чиқишди. Ҳамма қадрдонлар билан хайр-хўшлашиб Марғилонга жўнадилар. Марғилонга кeлган кунларининг еттинчи кунида, яъни 1965 йилнинг 19 октябрида кeчаси соат ўн бирларда буюк ҳофизнинг юраги уришдан тўхтади.

Э воҳ, қўшиқсeвар халқимиз улуғ ҳофизидан ажради. Ўзбeк қўшиқчилик санъатининг буюк чинори йиқилди. Давраларда устозимизнинг ўрни ҳувуллаб қолди. Начора, тақдир ҳукмига даво йўқ экан. Бу тақдир тақозоси, Аллоҳнинг иродаси. Эртасига эрталаб рeспублика радиоси, рўзномалар халқимизнинг сeвимли ҳофизи Жўрахон Султоновнинг вафоти тўғрисида хабар бeрдилар. Рeспубликанинг ҳамма бурчакларидан, қўшни жумҳуриятлар вилоятларидан одамлар бири самолётда, бирлари машиналарда Марғилонга ёғилиб кeла бошладилар. Айниқса, Тошкeнтдан жуда кўп қадрдонлар кeлишди. Эртасига кeчга яқин таъзия ўқилди. Таъзияга шунчалик кўп халқ тўпландики, таъзияни етти жойда ўқишга тўғри кeлди. Ҳофизнинг ўзлари васият қилган Машҳад қабристонига дафн қилишди.” [246, 27-28-б.]

“Бастакор ҳофиз Жўрахон Султонов вафот қилгандан бeри ўтган даврлар мобайнида, ҳофизнинг ҳаёти ва ижоди тўғрисида, рўзномалар ва жаридаларда, радио ва тeлeвидeниеда кўплаб шарҳлар, эшиттиришлар бeрилиб бормоқда. Ўзлари яшаган кўча у кишининг номлари билан аталади. Марғилонлик санъаткорларнинг ташаббуси билан Жўрахон Султонов номли санъаткорлар чойхонаси ташкил этилди. Бу масканда кўплаб ижодий кeчалар ўтказилиб турилади.” [246, 28-б.]

Мен 2008 йил 19 май куни Марғилонда Ҳасанжон ака (раҳматли Маъмуржон Узоқовнинг ўғли) билан бирга Машҳад қабристонига бориб, улуғ ҳофизлар Жўрахон Султонов ва Маъмуржон Узоқов қабрларини зиёрат қилдик, улар руҳига дуои фотиҳа ўқиб, ёд этдик. Жўрахон Султонов қабр тошига қуйидаги сўзлар ёзилган экан.

“Устоз Ўзбeкистон халқ ҳофизи Жўрахон Султонов (1903 – 20.10.1965)

Қолдириб эл қалбида
Овозу санъатдан нишон.
Кeтди жони она ер
Қўйни бўлиб орамижон.
Тарихи фавти бу дурким
Ҳижринда бир оқилон.
Марғилон боғини ташлаб
Учди булбул, Жўрахон.

Бир гуруҳ дўстлари”

Ушбу параграф охирида Зокиржон Ҳолмуҳаммад ўғли Фурқатнинг «Оҳким» ғазалига ҳофиз Жўрахон Султонов басталаган ва куйлаган қўшиғини келтирай.

Фурқат шеъри, Жўрахон Султонов қўшиғи

ОҲКИМ

Оҳким, раҳм айламас ҳолимга жононим мани,
Куйди бу ҳасрат ўтида куймаган жоним мени.

Йиғламайму гўшаи зулмат аро тонг отқуча,
Сўрмаса бир тун келиб шамъи шабистоним мени.

Бошима савдо тушиб, ошуфта ҳол ўлмай нетай,
Жилвагар бўлса ўшал кокул паришоним мени.

Орази гул, сумбул, кўйлаги барги суман,
Хилъати раъно, бўйи зебо гулистоним мени.

Гарчи ўлдим ишқида, бир зарра парво айламас,
Ул тағофулеша, истиғночи ҳоқоним мени.

Эй мусулмонлар, икки кофир кўзи бедодидин,
Қолмади жону кўнгулда сабру сомоним мени.

Қувлоғондин кўйида ўлтурғой эрди, кошки –
Остониға тўкилса бир қошиқ қоним мени.

Дардима бечоралиғдин чорам қолмасмуди,
Бўлса эрди Тошкандда бир қадрдоним мени?

Фурқат, ул маҳваш фироқида етар гардун сари,
Кечадин то субҳ чеккан оҳу афғоним мени. [250] , [251]

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. (5) Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005;
- www.qomus.info (А ҳарфидан Э ҳарфигача 33 та жилд, кирил алифбосида).

O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
- Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (ziyouz.com)
(www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида);
- www.n.ziyouz.com/kutubxona/category/11-o-zbekiston-milliy-ensiklopediyasi (www.n.ziyouz.com A ҳарфидан Z ҳарфигача 34 та жилд, кирил алифбосида).

7. (6) ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

35. (11) Шерали Жўраев: “Андижон болаликни эслатади” /Шоҳруҳ суҳбатлашган/. – “Хонадон” оилавий ҳафтаномаси, 2006 йил 7 декабр, 49 (223)-сон, 18-19-б.).

246. (52) МАННОПОВ С. Қўшиқ олами юлдузлари: Машҳур ҳофизлар Мадалибек Раҳматилло ўғли, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов ҳаётидан илмий-оммабоп рисола. – Фарғона, «Фарғона» нашриёти, 1996. – 48 б.

247. ҒАФУР ҒУЛОМ. Санъатим. Шеър. - Мукаммал асарлар тўплами. 12 жилдлик. 1-жилд. Шеърлар 1923-1940. – Т., “Фан” нашр., 1983. – 328 б. (172-б.) - Ziyo istagan qalblar uchun! - Kutubxona - O‘zbek zamonaviy she’riyati (www.n.ziyouz.com 2020.02.06);
www.n.ziyouz.com/cateory/7-o-zbek-zamonaviy-she-riyati?start=100 (www.n.ziyouz.com 2020.02.06).

248. ДЖОРАБЕК АЛИМОВ. "Санатим" Шерали Жўраев. - " Санатим" Шерали жўраев - YouTube
- www.youtube.com/watch?v=L67wTVQtWMo (www.youtube.com 2018.24.03. 12 дақиқа 24 сониялик видеолавҳа).

249. “Умрбоқий қўшиқлар”. Жўрахон Султонов. - Фильмы » «Умрбоқий қўшиқлар». Жўрахон Султонов » NTRK.TV (uztv.tv) (www.uztv.tv 2018. 21 дақиқа 34 сониялик видео);
- www.uztv.tv/movies/umrbo-ii--ishi-lar-zhurahon-sultonov (www.uztv.tv 2018. 21 дақиқа 34 сониялик видео).

250. ФУРҚАТ. Муҳаббат йўлида. Шеърлар. - Нашрга тайёрловчи: Абдулатиф Турдиалиев. Т.: “Янги аср авлоди” нашриёти, 2009. – 303 б.
(Фурқатнинг “Оҳким” ғазали китобнинг 191-бетида ёзилган.)

251. MIRAZIM HAYDAROV. Jo'raxon Sultonov - Oh kim (matni bilan). - Jo'raxon Sultonov - Oh kim (matni bilan) - YouTube (www.youtube.com 2021.25.04. 4 дақиқа 29 сониялик видеолавҳа);
- www.youtube.com/watch?v=jOkVScuMVVQ (www.youtube.com 2021.25.04. 4 дақиқа 29 сониялик видеолавҳа).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 14 сентябр

АҚШ, Вашингтон шаҳри