Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 11, ДАВОМИ)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

13.6. БУЛБУЛЛАР МУАММОСИ

Фото 15. Булбул. [76]

Энди майналар муаммосидан булбуллар муаммосига ўтай. Мен 67 йил, ундан 54 йилини Ватанда яшаб, Ўзбекистон ҳудудида, жумладан шаҳарларда ва тоғларда қушлар сайрашини кўп марта эшитганман. Лекин булбул сайрашини бирор марта эшитмадим. Яъни раҳматли шоир Ҳамид Олимжон ёзган “Бунда булбул китоб ўқийди” сатри исботини кўрмадим. Россияга кўп марта борганман, йиллаб яшаган вақтларим бўлган ва булбуллар сайрашини кўп марта тинглаб завқ олганман. Россиядаги булбуллар кечаси соат 22 дан бошлаб сайрай бошлашади [76]. Ўзбекистонда тунги сокинликда булбул сайраганини эслай оласизми? Мен ҳам эслай олмайман.

“БУЛБУЛЛАР (Zuscinia) — чумчуқсимонлар туркумининг қораялоқлар оиласига мансуб сайроқи қуш. 6 тури бор: шарқ булбули (Z.luscinia) ва ғарб булбули (Z.megarhynchus) тарқалган. Улар фақат қанотининг тузилиши билан бир-биридан фарқ қилади. Булбулларнинг ранги кўримсиз, усти қўнғир ва тўқ малларанг, қорни оқиш, нари билан модасининг ранги бир хил, бўйи 20 см гача бўлади. Шарқ булбули Шарқий Европа ва Осиёнинг бир қисмида тарқалган. Қишлаш учун Ғарбий Африкага учиб кетади. Ўзбекистонга баҳор (апрел—май) да учиб келиб, куз (август—сентябр)да учиб кетади.

Ғарб булбули Ғарбий Европа, Кичик Осиё, Эрон ва Афғонистондан то Олтойга қадар тарқалган. Ўзбекистонда ҳам кўп учрайди, у сувга яқин бутазор, ўрмон, тўқай каби нам ерларда яшайди. Ҳатто, катта шаҳарларда парк ва боғлардаги дарахтларга уя солиб, тухум қўяди. Ғарб булбули тропик Африка, Ҳиндистон ва Арабистонда қишлайди. Ўзбекистонга баҳорда (апрелнинг охирида) учиб келади. Нарилари учиб келиши билан то жўжалари тухумдан чиққунга қадар, айниқса жўжалари тухумдан чиқадиган вақтда кўп ва баланд овоз билан сайрайди. Жўжалари учирма бўлгандан кейин (июнда) сайрашдан тўхтайди. Булбуллар қафасда ҳам сайрайди. Шарқ булбули ғарб булбулига қараганда баланд ва ёқимли сайрайди. Булбуллар уясини дарахт ва буталарга солади. 4—6 дона тухум қўяди. Тухумини фақат модаси босади. Боласи тухумдан 13—14 кунда чиқади. Болаларни боқишда пари иштирок этади. Булбуллар ҳашаротлар ва уларнинг личинкалари билан озиқланиб, фойда келтиради.” [6, Б ҳарфи жилди, 687-688-б.]

Бугунги кунда Ватанимизнинг айрим тоғли ҳудудларида, хилват, қалин дарахтзорлари бор жойлардагина кам сонда булбуллар бўлиши мумкин.

Мен Орол денгизи ва бошқа экологик муаммолар билан 1979 йилдан бери шуғулланаяпман. Мен янги қишлоқ хўжалиги машиналари ва агротехникаси, шунингдек Орол денгизи фожиаси билан боғлиқ 1000 бетлик ишимни 1984-1991 йилларда ёздим. 1991 йил сентябрда Нукус шаҳрида Орол денгизи ҳудудидаги вазиятга бағишланган ёш олимлар анжуманида икки марта маъруза қилгандим. Экология ҳимоясига доир амалий фаолият олиб бориб [77]-[82]-мақолаларни 2005-2006 йилларда Интернет сайтларда чоп эттирдим.

Интернет сайтларида булбул боқиб кўпайтираётганлар ва сайроқи булбул сотишини сайтлар орқали ълон қилаётганлар ҳақида маълумотлар бор. Масалан, https://www.olx.uz/zhivotnye/ptitsy/q-булбул/ саҳифасида бир дона булбулни бир миллион сўмга сотиши ҳақидаги 15 та эълон булбул суратлари билан бирга чоп қилинган.

Мен инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси соҳасидаги фаолиятимни 1974 йил сентябрда бошлаганман. Шу билан бирга кўп йиллардан бери экология соҳасидаги ҳимоячи сифатида ҳам фаолият олиб бормоқдаман. Ўзимга ҳам, сизга савол бермоқчиман: булбуллар Ўзбекистон шаҳар ва туманларига қачон қайтади, қачон хиёбонлар ва паркларимизда эркин сайрай бошлашади?

Бунинг учун кўп нарса керак эмас. Булбуллар яшай оладиган шарт-шароитни, яъни қалин дарахтзорларни шаҳарларимизда, масалан паркларда тикламоғимиз керак. Буни амалга ошириш учун Ўзбекистон раҳбарлари мамлакатимиз зоолог, орнитолог олимларига «Булбул» номли дастурни ёзиш ҳақида топшириқ, фармойиш бермоғи ва шунга яраша маблағ ажратмоғи керак. Сўнгра дастур асосида жиддий ишлар амалга оширилмоғи лозим.

Қизиғи шундаки, булбуллар билан бирга ўнлаб ноёб рангли қушлар ҳам Ватанимизга қайтиб келишади.

Бобой Президент Ислом Каримовга ва фақат бойишни ўйлаган, Ватанимиз бойликларини сотиш ҳамда давру-даврон суриш билан овора бўлган Ўзбекистоннинг 1991-2016 йиллардаги бошқа раҳбарларига «Булбул» дастури ва булбулларнинг қайтиши керакмиди?!

Менимча, табиатда булбул сайрашини эшитмаган ва бундан завқ ола билмаган фуқародан яхши шоир ёки хонанда чиқиши амру маҳолдир.

Шоирларимиз ва хонандаларимиз қушлар, экология, жумладан булбуллар муаммосини кўтаришлари, қўшиқ қилиб куйламоқлари ва халқимиз эътиборини бу муаммога жалб қилмоқлари керак. Масалан, раҳматли шоиримиз Муҳаммад Юсуф ёзган «Булбул» номли шеърини басталаб ким қўшиқ қилиб айта олади? Мен бу саволни ушбу китобимнинг 3-нашрида 2008 йилда ёзгандим. Бу савол ҳамон очиқ қолмоқда.

«Турналар» қўшиғини 1970-йилларда куйлаган улуғ ҳофиз Шерали Жўраев бу муаммони ҳам кўтариши, «Булбул» шеърини басталаб куйлаши керакми? Унинг минг-минглаб шогирдларидан бирортаси бу шеърни яхши қўшиқ қилиб куйласа бўлмасмикан?!

Келинг, яхши умидлар билан раҳматли Муҳаммад Юсуфнинг «Булбул» номли шеър матнини келтирай.

Муҳаммад ЮСУФ

БУЛБУЛ

Қайинлар юртида булбулни кўрдим,
У гул бутоғида қиларди хониш.
Қовоғимни солиб ҳол-аҳвол сурдим,
Озроқ гина билан, озроқ қизғаниш ...

Яхшиям кўрганим, кўрмасам албат,
Тентакнинг туши, деб ўйлар эканман.
Туғишгандек кўриб, мен уни фақат
Ўзбекнинг қуши деб, ўйлар эканман.

Ўша тинчимас жон, ўша бедаво,
Ўша дарди ёлғон, ўша ҳуркак кўз.
Қалин барглар аро қиларди наво,
Ўша нағмасини қолдирмай бир сўз.

Мени мафтун қилди-қўйди баччағар,
Ўтмас пичоқ билан сўйди, баччағар.
Негадир уйимни соғиниб кетдим,
Булбулга эргашиб юриб жарма-жар.

Қўлин ушлатмади опкетай десам,
Қўйнимга авайлаб сопкетай десам.
У ёқда кутарлар юраклари қон,
Ўрмонда у билан қопкетай десам ...

Мени-ку зарурат судради бу ён –
Масковда нима бор сенга, булбулжон! [83, 75-б.]

Улуғ ҳофиз Шерали Жўраев куйлаган «Турналар» қўшиғига қайтайлик.

11.7. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВНИНГ “ТУРНАЛАР” ҚЎШИҒИ

Улуғ ҳофиз Шерали Жўраев 2012 йилдада “Турналар” қўшиғини яратилиш тарихи ҳақида сўзлаб берди. Мен қуйида келтираётган матнни YouTube дан олдим ([84]-га қаранг). Менимча, ушбу видео ёзув унинг Тошкентдаги уйида 2012 йил апрелидаги даврада суратга олинган. Шерали ака “Турналар” қўшиғини куйлаб бўлгач бундай деди.

“Ташаккурлар! Мулла Паноҳ Воқифни эсга олдик ҳозир. Аллоҳ у киши руҳларини шод қилган бўлсин. Бу Озарбайжон шоири. Шунинг учун Озарбайжон йўлида айтилган бу ашула. Музикаси ҳам озарбайжонча ўзи асли. Ўшанинг қочиримлари бор.

Отам раҳматли бор эди ўша пайтда. Сал бетоб эди. Уйда ўтирсам. Сандалда ўтирган эканлар. Биринчи ўша саҳнада катта мажлис бўлди. Қурултой бўлди. Қурултойда битта ашулани айтдим. Отам раҳматли шуни кўриб жудаям хурсанд бўлди ўшанда. 80-йил эди.

Ўшандаям биз бировнинг гапига кириб бир иш қилганмиз. Битта ашула айтганмизда. Энди Қурултой. Бутун давлат раҳбарлари ҳокимдан тортиб, райкомдан тортиб бригадиргача бор. Тошкентда бўлган. Шу ерда “Ўзбекистон” деган битта ашула айтганмиз. Уни айтиб бўлганимиздан кейин одамлар тикка туриб қарсак чалди.

Шу иккинчисига деган эди, ўша давлатни раҳбарлари айтувди ўзи. Ўша катта бошлиқлар айтганди: “Иккинчисига мана бу ашулани айтгин”, деб бир ашулани айтувди. У ўша давлат раҳбарларидан биттасининг шеъри экан. “Ўша одам хурсанд бўлади айтсанг” дедилар. “Наргиз” деган ашулани айтгандим. “Шуни айтгин иккинчисига” деганди. Биз айтворганмиз. Одамлар ҳалиги одам ҳурматидан ҳам ўрнидан туриб қарсак чалиб юборган. У одамга ғалати туюлган. У камтар одам эди. Ўша ЦКнинг секретари (Менимча, бу ўша пайтда Ўзбекистон Компартиясининг биринчи котиби бўлиб ишлаган раҳматли Шароф Рашидов эди, А.Ш.). Ва “Ким рухсат берди бу ашулани у кишига?” деган у. “Энди айтмаса бўларди” деган. “Ўзи айтиб юборди” деган-да. Шундан кейин ман ўн йил телевизорга чиқмаганман.

Ўша пайтда отам раҳматли бетоб эди. Телевизорда ҳалиги халқнинг ура-урасини кўрди. Ўзи ўн йил телевизорга чиқмаганман. Ўшанда биринчи чиқишим. Мана бу ишни қарада. Ва шунда биринчи чиқишимда яна шу ҳалиги, шунақа ҳолатга тўғри келганман. Отам раҳматли кўриб хурсанд бўлдилар. Мен борсам мазаси йўқ экан. “Ҳа кетди энди Шер Худо хоҳласа. Бундан буёғига кетди” дедилар.

Хуллас, ўша пайтда ёнида ўтирувдим. Шу “Турналар”ни Озарбайжон ашулачилари айтиб қолди телевизорда. Телевизорда кўриб қолдим: ҳалиги турналар учиб кетаяптида. Озарбайжонча айтди энди. Бу бошқача. Мен айтдим: “Нега ман шуни айтмадим? Шуни айтишим керак экан” дедим-да кейин ўзим куйга солдим, бошқа куйга. Лекин йўл барибир ўша “Баёти-Шероз” мақоми йўлида айтвордим. Ва бу чиройли чиқди.

Хуллас, ҳозир бу ашулани айтганда отам раҳматлини эсладик. Ёнларида ўтиргандим. Бу ашулани кейин бировлар ўйин қилиб ҳам айтиб кўрди. Ундан кейин. Унгаям чидаймиз.

Хуллас, ҳар хил ҳолатлар бўлди. Лекин ҳозир Аллоҳга шукур: мана ҳамма қўшилиб яна айтаяпти. Эсингизлардан чиқмабди. Ўша ёшлигингизлар эсинглардан чиқмабди. Ўша ёшликларингиз эсингларда турибди” [84]

Айрим ёшлар бугунги кундаги, яъни 60-65 ёшга кирган Шерали ака айтган қўшиқ вариантини тинглаб, шу овозни ҳозирги айрим ёш ҳонандалар овози билан таққослашиб хулоса чиқармоқда. Улар ҳақиқатан таққослашмоқчи бўлишса Шерали Жўраев ёшлигида айтган ва қўшиқнинг авж пардаларини олган ҳолатлари билан таққослашсин. Шу мақсадда улуғ ҳофизимиз Шерали Жўраев ёшлигида тор чалиб айтган “Турналар” қўшиғи вариантини [85]-да келтирдим.

Шерали ака шу даврада қўшиғиада “Турналар” қўшиғи ижросини телевизорда кўргани ва ўшанда “80-йил эди” деб айтган. Мен китобимнинг 2008 йилдаги 1-3-нашрларида “«Турналар» қўшиғи 1970 йиллар бошида яратилган ва тинглаганман” деб ёзгандим ([8]). 1975 йил баҳорида Самарқандда Архитектура ва қурилиш муҳандислари институтида таҳсил олаётган дўстим Набижон Ғаниевнинг ижарадаги хонадонига бордим. Ўша пайтлар қўлда кўтариб юриладиган кичик магнитафонлар энди сотила бошлаган вақтлар эди. Набижон билан суҳбатлашаётганимда кроватда касетали магнитафонда Шерали Жўраевнинг янги қўшиқлари ёзилган кассетаси қўйилганди. Шу қўшиқлар орасида “Турналар” қўшиғи ҳам бор эди, деган тасаввур хотирамда қолган.

Мен [85]-манба сифатида Шерали ака қўшиқлари мухлисларидан бири бўлмиш Азизбек Дусматовнинг 1976 йилда ёзиб олган 1 соат 4 дақиқа 45 сониялик аудио ёзуви бўлган манбани ёздим. Азизбек бундай ёзган: “Шерали Жураев 1976 йил. Полвонбой ака Сангинов Тошкентдан олиб келган. Ман Тожикистондан Конибодам шахридан. Дадамларда бу ленталар сакланиб туради” ([85]). Шу аудио ёзувнинг 44-дақиқа 20-сониясида Шерали ака ижросидаги “Турналар” қўшиғи бошланган. Яъни “Турналар” қўшиғини Шерали Жўраев 1976 йилдаёқ концертларда ижро қилган.


11.8. “ТУРНАЛАР” ҚЎШИҒИГА МУНОСАБАТИМ

Севги, муҳаббат инсон кўнгли тўридаги жавоҳирдир. Уни ҳар кимга айтиб бўлмайди. Бундай кўнгил сирини кимга ҳам айтиш мумкин? Шундай пайтларда яхши қўшиқ ёрдамга келади.

Ҳар йили қиш ўтиб, баҳор келади. Борлиқ ям-яшил либос кийган дамларни, баҳорнинг илк иссиқ кунларида саф-саф бўлиб учиб ўтаётган турналарни эсланг.

Баҳор севги, муҳаббат фаслидир. Инсонларнинг, айниқса ёшларнинг баҳордан умиди катта.

Ана энди қалбингиздаги нозик, беғубор ҳис-туйғуларни баландлаб учиб келаётган турналарга айтсангиз бўлмасмикан?

Шуни ажойиб тарзда гўзал шеър қилиб машҳур Озарбайжон шоири Мулла Паноҳ Воқиф ёзган. Уни гўзал қўшиқ қилиб куйлаган ҳофиз яна Шерали Жўраевдир. Ушбу қўшиқ тўртликларини келтириб ўтай.

Мулла Паноҳ Воқиф шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи

ТУРНАЛАР

Бир нафас ҳавода қоқмангиз қанот,
Сўзим бордир манинг сизга турналар.
Қаторлашиб не диёрдан келурсиз,
Бир хабар берсангиз бизга турналар.

Неча кунки ёрнинг фироғиндаман,
Парвонадек ҳусни чароғиндаман,
Бир қаро кўзликнинг сўроғиндаман,
Кўринурми қаранг кўзга турналар.

Мен севганман шаҳло кўзнинг сурмасин,
Бир бад назар кўриб зиён бермасин.
Ҳушёр учинг, лочин беҳос кўрмасин,
Қўрқаман сафингиз бузар, турналар.

Нозланиб, нозланиб ё азиз ҳаво,
Кўнгил соф бўлғуси бўлиб сарфароз.
Воқифнинг ҳам кўнгли кўп этар парвоз,
Сизлар билан бирга-бирга турналар. [85]

Шу ерда “Биринчи муҳаббатим” ва “Турналар” қўшиғини қисқача таққослай. “Биринчи муҳаббатим” қўшиғи билан сиз ўтмишингизга мурожаат қилаётган бўласиз ва ўтиб кетган вақтни ортга қайтара олмаслигингиз аён. “Турналар” қўшиғи эса келажак билан боғлиқдир. Сиз бу келажакка умид-истаклар билан боқасиз, орзулар қиласиз, бу борада ТУРНАЛАРга мурожаат этасиз.

Ҳар баҳорда, турналар осмону фалакда саф-саф бўлиб учиб ўтаётганини кўрганимда беихтиёр Шерали Жўраевнинг “Турналар” қўшиғи ёдимга келади ва қалбимда ҳофизнинг ширали овози билан айтилган қуйидаги сатрлар жаранглай бошлайди.

Неча кунки ёрнинг фироғиндаман,
Парвонадек ҳусни чароғиндаман,
Бир қаро кўзликнинг сўроғиндаман,
Кўринурми қаранг кўзга турналар ...

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

6. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005.

Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. - «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, Тошкент, 2000;
- www.qomus.info

ЖЎРАЕВ Шерали. - Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси, Ж ҳарфи жилди, 233-б.

8. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраевдек ҳофиз ва шоир юз йилларда бир марта туғилади. Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 3-нашри.

- Китобнинг 3-нашри яхлит ҳолда дастлаб www.turonzamin.org сайтида 2008 йил 29 октябр куни чоп этилганди. Бу факт китоб 3-нашрининг мендаги нусхасидаги Сўнгги сўз бандида ёзилган. Буни 2017 йил 4 апрел куни ўқиб бу ҳақда шу ерга ёздим. 2009 йил бошида ушбу китоб www.turonzamin.org сайтидан сирли равишда ғойиб бўлди;

- http://www.turonzamin.org/ddkitob/sherkril.htm (Китобни кирил ва лотин алифбосида www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2009 йил 1 март куни қайтадан чоп эттирдим. Бир неча ойдан кейин 2009 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтганди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан 100 тага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим.)

- http://yangidunyo.com/wp-content/uploads/2009/03/sherali-joraev.pdf (www.yangidunyo.com «Янги Дунё» кутубхонаси» бўлими, 2009 йил 16 март: 2009 йил июлида Уйғуристон маркази Урумчида Хитой режими уйғурларни ноҳақ қирғин қилаётганини сайт раҳбарияти мақолалар ҳамда фотосуратлар билан ёритаётганида сайтга кибер ҳужум уюштирилди ва сайтдаги кўпгина мақолалар ва китоблар, жумладан ушбу китоб ўчириб ташланди.
Китобнинг кирил алифбосидаги вариантини 2012 йил март ойида қайтадан www.yangidunyo.com сайтига жўнатдим ва у сайтда чоп этилди. Лекин 2012 йил октябрида Канаданинг Торонто шаҳрида қочқин сифатида яшаётган журналист Фахриддин Худойқулов www.yangidunyo.com сайтидаги барча мақола ва китобларни ўчириб ташлаб, сайтни ўз номига расмийлаштириб олди);

- http://www.himoyachi.ucoz.ru/news/2009-03-17-892 (www.himoyachi.ucoz.ru 2009 йил 17 март: бу сайт раҳбари Муҳиддин Қурбонов “Китобни ўқиш учун қуйидаги линкни босинг serali-joraev” деган ёзув билан китобнинг www.yangidunyo.com сайтидаги манзилига ҳавола қилган эди. Бу ёзув бугунги кун – 2021 йил 18 март куни ҳали ҳам www.himoyachi.ucoz.ru сайтида 2009 йил 17 март санаси билан турибди;

- Китобнинг 3-нашрининг 1-қисми (лотин алифбосида). - http://www.muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=198:jurnalist-shuhrat-axmadjonovning-buyuk-hofiz-sherali-joraev-xaqidagi-kitobi&catid=4:-3&Itemid=5 (www.muvozanat.info 2012.10.04);
Китобнинг 3-нашрининг 2-қисми (лотин алифбосида). - http://www.muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=199:shuhrat-axmadjonovning-sherali-joraev-xaqidagi-kitobi-ikkinchi-qism-sherali-joraev-tavalludining-65-yilligi-oldidan&catid=4:-3&Itemid=5 (www.muvozanat.info 2012.10.04). (2017 йил 30 март куни шу сайтни очиб қараб, ушбу китобимни топа олмадим. www.muvozanat.info сайти раҳбари Холдор Вулқон китобни сайтдан олиб ташлаган бўлса керак. 2017.04.04, А.Ш.).

16. АҲМАДЖОНОВ Ш. “Турналар” қўшиғининг тарихи. - http://munosabat.org/2013/04/12/%d1%88%d1%83%d2%b3%d1%80%d0%b0%d1%82%d0%b6%d0%be%d0%bd-%d0%b0%d2%b3%d0%bc%d0%b0%d0%b4%d0%b6%d0%be%d0%bd%d0%be%d0%b2-%d1%82%d1%83%d1%80%d0%bd%d0%b0%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d2%9b%d1%9e/#more-488 (www.munosabat.org 2013.12.04).
http://uzmavzu.com/2013/04/12/%d1%82%d1%83%d1%80%d0%bd%d0%b0%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d2%9b%d1%9e%d1%88%d0%b8%d2%93%d0%b8-%d1%82%d0%b0%d1%80%d0%b8%d1%85%d0%b8/ (www.uzmavzu.com 2013.12.04).

62. Последние журавли улетают из Калужской области на юг (Охирги турналар Калуга вилоятидан жанубга учиб кетишмоқда). - https://nikatv.ru/news/obshestvo/poslednie-zhuravli-uletayut-izkaluzhskoy-oblasti-nayug (www.nikatv.ru 12.10.2020).

63. Серый журавль — Grus grus (Кулранг турна). - http://www.ecosystema.ru/08nature/birds/049.php (www.ecosystema.ru Сайт «Экосистема»).

64. Молла Панах Вагиф. - https://atalar.ru/molla-panah-vagif.html (www.atalar.ru 18.06.2019).

65. Вагиф, Молла Панах. - http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D1%84,_%D0%9C%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%B0_%D0%9F%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%85 (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

66. Мавзолей Вагифа (Воқиф мақбараси). – https://ru.wikipedia.org/wiki/Мавзолей_Вагифа (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии)

67. Durnalar - Molla Pənah Vaqif. - http://www.azadliq.org/content/article/24311018.html (www.azadliq.org/a/ 2011.19.08).

68. Вагиф. Лирика. Перевод с азербайджанского. – М., 1961. – 264 с. - http://anl.az/el_ru/v/1-71509.pdf

69. ХАЙРУЛЛА ИСМАТУЛЛА. Чўлпоннинг «СОЗ» шеърлар тўплами ҳақида. – http://munosabat.org/2014/12/20/чўлпон-шеърларининг-асл-нусхалари-со/ (www.munosabat.org 2014.20.12).

70. Майна. Фото. - https://www.bing.com/images/search?view=detailV2&ccid=fzpgjr6O&id=F888979C2E5E48AF5985EAF662D8D46207FBA864&thid=OIP.fzpgjr6Oc4DKVh6hm4dBPwHaEK&mediaurl=https%3a%2f%2fwildfauna.ru%2fwp-content%2fuploads%2f2019%2f04%2fobl-majna.jpg&exph=1080&expw=1920&q=%d0%bc%d0%b0%d0%b9%d0%bd%d0%b0&simid=608009567795815334&ck=BC578562C573DCE4A130A418C402B6BE&selectedIndex=0&FORM=IRPRST&ajaxhist=0

71. (22) ОХУНОВА Э. Чумчуқ фарёди. – “Совeт Ўзбeкистони”, 1989 йил 21 март, 67 (20334)-сон, 4-б.

72. Brood war (Выводковая война, А.Ш.). Муравьи против термитов (Аждод-авлодлар жанги. Чумолилар термитларга қарши). – https://pikabu.ru/story/brood_war_muravi_protiv_termitov_5338967 (2018 йил).

73. АҲМАДЖОНОВ Ш. 2021 йилги Давлат дастури лойиҳасига таклифларим. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post480271098/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2021.29.01);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801767/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “Правозащита” рукни, 2021.29.01).

74. Мустақиллик майдони ва у ерда жойлашган биноларни қўриқлаш бўйича Комендатура Қўриқлаш хизматидан чиқарилиши мумкин. - https://kun.uz/news/2018/12/21/mustaqillik-maydoni-va-u-yerda-joylashgan-binolarni-qoriqlash-boyicha-komendatura-qoriqlash-xizmatidan-chiqarilishi-mumkin (www.kun.uz 2021.21.12)

75. Майналарни оммавий равишда отиш кампанияси тўхтатилди. - http://www.ozodlik.org/content/article/24942390.html (www.ozodlik.org 2013.29.03).

76. Обыкновенный соловей (Оддий булбул). - https://ru.wikipedia.org/wiki/Обыкновенный_соловей (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии)

77. (23) АХМАДЖОНОВ Ш. «Земля и природа созданы для всех». В Ташкенте прошел пикет экологов, завтра – его продолжение (“Ер ва табиат барча учун яратилган”. Тошкентда экологлар пикети бўлиб ўтди, эртага - унинг давоми”). - http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1114111560 (www.centrasia.ru 21.04.2005 23:26).

78. (24) АХМАДЖОНОВ Ш. Всемирный день Земли в Ташкенте. Пикет экологов разгромлен милицией (Тошкентда Халқаро Ер куни. Экологлар пикетини милиция алғов-далғов қилди). -
http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1114202460 ( www.centrasia.ru 23.04.2005 00:41).

79. (25) АХМАДЖОНОВ Ш. В Ташкенте истребляют … большие деревья. Кому и зачем нужна голая местность? (Тошкентда катта дарахтларни йўқ қилмоқдалар. Яланғоч ялангликлар кимга ва нима учун керак?) - http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1126071120 (www.centrasia.ru 7.09.2005 09:32).

80. (26) АҲМАДЖОНОВ Ш. Президент ва унинг амалдорлари Ватан Чинорларини кесмоқдалар. - http://turonzamin.org/2006/09/13/chinor-sh/#more-413 (www.turonzamin.org 2006.13.09).

81. (27) АҲМАДЖОНОВ Ш. Сайтимизда экология саҳифасини очсак. - http://turonzamin.org/2006/09/13/saytimizda-ekologiya-sahifasini-ochsak/#more-420 (www.turonzamin.org 2006.13.09).

82. (28) АҲМАДЖОНОВ Ш. Тошкент дидсиз, қоп-қора панжаралар шаҳрига айлантирилди. - http://turonzamin.org/2006/10/16/toshkent-didsiz-qop-qora-panjaralar-shahriga-aylantirildi/#more-622 (www.turonzamin.org 2006.16.10).

83. (29) МУҲАММАД ЮСУФ. Осмонимга олиб кетаман: Шеърлар. – Т.: «Ёзувчи», 1997. – 144 б.

84. KAMRON SOLIYEV. Шерали Жураев санъат кироли Турналар. - https://www.youtube.com/watch?v=NO6vb_KTFTA (www.youtube.com 2017.16.06, 22 дақиқа 31 сониялик видео)

85. АЗИЗБЕК ДУСМАТОВ. Шерали Жураев 1976 йил. - https://www.youtube.com/watch?v=LwbXYFoGuJ4 (www.youtube.com 2021.21.02, 1 соат 4 дақиқа 45 сониялик аудио ёзув, 16 та қўшиқ).
(“Турналар” қўшиғи 44-дақиқа 20-сонияда бошланган)

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 30 март

АҚШ, Вашингтон шаҳри