Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 11)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

11-ПАРАГРАФ МУНДАРИЖАСИ

11. Севги ва «Турналар» қўшиғи.
11.1. Турналар.
11.2. Мулла Паноҳ Воқиф.
11.3. “Турналар” шеъри озарбайжон ва рус тилларида.
11.4. Чўлпоннинг “Турналар” қўшиғи.
11.5. Қушлар ва экология муаммолари.
11.6. Шерали Жўраевнинг “Турналар” қўшиғи.
11.7. “Турналар” қўшиғига муносабатим.

11. “ТУРНАЛАР” ҚЎШИҒИ ТАРИХИ

Фото 8. Турналар парвоз қилмоқда. [62]

Мен 2013 йил 11 апрел куни Шерали Жўраев 66 ёшга тўлиши арафасида [8]-китобимдаги 10-параграфни уч мартага яқин кенгайтирган ҳолда “Турналар” қўшиғи тарихи” номли мақоламни ўқувчилар эътиборига ҳавола қилдим ([16]-га қаранг). Ушбу параграфда Шерали ака 1970-йилларда куйлаган “Турналар” номли ажойиб қўшиқ тарихини баён қиламан.

11.1. ТУРНАЛАР


Фото 9. Кулранг турна. [63]

Аллоҳ яратган ажойиб қушлардан бири бўлмиш турналар ҳақида қисқача маълумотни Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясидан келтириб ўтай.

«ТУРНАЛАР (Gruidae) - турнасимонлар туркуми оиласи. 4 уруғга бирлашган 15 тури мавжуд. Йирик, оёқлари ва бўйни узун, қанотлари нисбатан кенг. Европа, Осиё, Шимолий Америка, Австралияда тарқалган. Суволди ёки ўта нам экосистемаларда яшайди. Мавсумий миграция даврида қишлаш жойларига катта гала бўлиб учиб кетади. Уясини ерга ўсимликлардан ясайди. 3—6 ёшида вояга етади. Насл учун иккала жинс ҳам ғамхўрлик қилади. 2-3 та тухум қўйиб, 1 ойга яқин босади. Болалари 2—3 ой ўтгач, учирма бўлади. Жуфти доимий, узоқ сақланади.

Ёш қушлар ота-онаси билан қишлов жойига учиб кетади; баҳорда уя қуриш жойларига қайтиб келгандан сўнг алоҳида яшай бошлайди. Ўсимликлар уруғи, куртаги, меваси, ҳашаротлар, майда кемирувчилар, балиқлар, моллюскалар ва бошқалар билан озикланади. Ўзбекистонда оқ турна, кулранг турна ва кичик турна учиб ўтиш даврида учрайди. Жанубий вилоятларда кулранг турна қишлаб ҳам қолади. Оқ турна Табиатни муҳофаза қилиш халқаро иттифоқи ва Ўзбекистон Республикаси Қизил китобларига киритилган» [6, Т ҳарфи жилди, 777-б.]

Турналар парвози ҳақида қуйидаги гаплар яхши ёзилган.

“Қуёшли кунда мусаффо ва булутсиз, кўзни қамаштирувчи кўм-кўк осмонда учиб бораётган турналар галаси кўринишидан ҳам гўзалроқ нима бор! Қушлар бирдай текис бўлмасада, лекин тантанали ва ром этувчи оркестр жаранги каби карнайдай қичқириши билан учишади. Узоқдаги фанфара ва валторна товушларини эслатувчи қаттиқ қур-қурлашлари секин илаётган далалар ора айтиб бўлмас даражада қувончли жаранглайди ва ҳатто катта шаҳар шовқинини ёриб ўтади, йўлда бораётган одамларни тўхташга, бошини кўтаришга ва узоқлашаётган галани нигоҳ билан кузатишга мажбур этади (фанфара ва валторна – пуфлаб чалинадиган мусиқа асбоблари, А.Ш. ” [63]

Айтмоқчидек, замонамизнинг машҳур ёзувчиси, Совет Иттифоқининг Ленин мукофоти ва уч марта Давлат мукофотини олган Чингиз Айтматов (1928-2008) 1975 йилда ёзган ўз китобини “ЭРТА ҚАЙТГАН ТУРНАЛАР” деб номлаши бежиз эмасдир.

11.2. МУЛЛА ПАНОҲ ВОҚИФ



Фото 10. Мулла Паноҳ Воқиф (1717-1797). [64]

“Турналар” шеърининг муаллифи машҳур Озарбайжон шоири Мулла Паноҳ Воқифдир (1717-1797). У ҳақда маълумот беришим ўринли.

“Мулла Паноҳ Воқиф (1717 арафаси, Салахли қишлоғи, Ганжи бекларбеги, Эрон – 1797, Шуша, Озарбайжон) – Озарбайжоннинг 18-аср шоири ва давлат арбоби.

Воқиф ҳозирги Озарбайжоннинг Қозоқ тумани Салахли қишлоғида деҳқон оиласида туғилди. У яхши таълим олди, форс ва араб тилини ўрганди ва астрономия, математика, архитектура, мусиқа ва шеъриятда мукаммал билимларга эга эди. Воқиф аввалига Қозоқ, сўнгра Қорабоғ шаҳрида масжид қошидаги мадрасада мударрислик (ўқитувчилик) қилди.

Воқифнинг ўқимишлиги унинг ватанидан кўп олисларда танилди. Халқда шундай ҳикматли ибора шаклланди: “Таълим олаётган ҳар бир киши Мулла Паноҳ бўлавермайди”. Шоир шон-шуҳрати Қорабоғ беги Иброҳим Ҳалилхонга (1732-1806) етди ва у Воқифни саройга таклиф қилди ҳамда вазир (ташқи ишлар министри) этиб тайинлади.

Воқиф бу мансабда дипломат сифатида катта қобилиятини намойиш этди. Унинг иштирокида Эронга қарши Қорабоғ, Грузия, Талиш ва Эриван хонликларининг мудофаа иттифоқи шартномаси имзоланган. У Россиянинг қўллаб-қувватлашишига эришиш мақсадида Россия билан музокаралар олиб бориш ташаббускори бўлган.

Бўйсунмас Қорабоғ хонлигини бўйсундириш мақсадида 1795 йил ёзида Эрон шоҳи Оға-Муҳаммад Каджар раҳбарлигидаги 85 минг кишилик қўшин билан Ардебилдан чиқиб Қорабоғ томонига кела бошлади. Эрон қўшини 1795 йил июл охирида Шуша қалъасига яқинлашди. Эронликларнинг катта қўшинига 15 минг кишилик Қорабоғ қўшини қарши турганди. Шуша ҳимоячилари таслим бўлишни рад этишди ва қаҳрамонларча қалъани ҳимоя қилди.

Шушани қамал қилиш чўзилди ва, тарихчи Мирза Адигезалнинг ёзишича, Оға-Муҳаммад шоҳ Иброҳим Ҳалилхонни қўрқитиш мақсадида Саид Муҳаммад Шерозий қасидасидан бир банд (икки қатори)ни танлаб олиб, вазиятга мос равишда бирмунча ўзгартирди. (Шеърни рус тилидан таржима қила олмадим, чунки мен шоир эмасман. Шу сабабли шеър сатрларини рус тилида келтирмоқдаман. А.Ш.)

Безумец! Град камней летит с небес.
А ты в стеклянных стенах ждешь чудес.

Бу ерда қамал қилинган шаҳар номи ўйналмоқда: озарбайжон тилида Шуша дегани “шиша” демакдир.

Ушбу бир банд шеър ёзилган варақчани камонга маҳкамлашди ва уни шоҳ сарбозлари қалъага отишди. Бу хат Иброҳим-Ҳалилхонга етиб боргач, у Воқифни чақиртирди ва у шу заҳоти шоҳ Оға-Муҳаммад хатининг орқа бетига қуйидагича ёзди:

Меня стеклом создатель окружил,
Но в крепкий камень он стекло вложил.

Бу шеър ёзилган хатни олгач шоҳ Оға-Муҳаммад қаттиқ ғазабланди ва Шушани тўплардан ўққа тутишни давом эттирди. Лекин 33 кунлик муваффақиятсиз қамалдан кейин шоҳ қўшинлари қамални тўхтатишга мажбур бўлишди ва Грузия томон кетишди.

1796 йил баҳорида граф Валериан Зубов раҳбарлигидаги рус қўшинлари Қорабоғга келишди. Иброҳим-Ҳалилхон ўғли Абулфатхон бошчилигидаги элчиларни, улар орасида Воқиф ҳам бор эди, катта совғалар билан Зубовга юборди ва Россия императорига тобелигини билдирди. Екатерина II номидан Иброҳим-Ҳалилхон ва Воқифга қимматли совғалар тақдим этишди. Воқифга қимматли тошлар билан зийнатланган асо беришди.

Екатерина II (1729-1796) ўлимидан кейин император Павел I (1754-1801) Кавказдан рус қўшинларини чақиртириб олди. Бундан фойдаланган шоҳ Оға-Муҳаммад маҳаллий раҳбарларни тобе қилиш учун Кавказга янги юришни бошлади. Қорабоғда ҳосил бўлмаганлиги ва очарчилик давом этаётганлиги боис Иброҳим-Ҳалилхонда қаршиликни ташкил этиш имкони йўқ эди ва у сарбозлардан иборат кичик бўлим билан шаҳардан қочишга мажбур бўлди. Эрон шоҳи қўшинлари шаҳарни жангсиз эгаллашди. Воқифни зиндонга ташлашди ва уни тонгда қатл этиш режалаштирилганди. Тақдир тақозоси билан шоҳ Оға-Муҳаммад қандайдир айб иши учун уч нафар хизматчисини қатл этишни режалаштирганди.

Лекин шоҳ Оға-Муҳаммад тонггача яшамади. Қатл этишга таҳдид қилинган хизматчилар кечаси шоҳ ётоқхонасига киришди ва уни ўлдиришди. (Менимча, шоҳ қатл этмоқчи бўлган уч нафар хизматчи махсус хизмат органлари раҳбарлари бўлган, акс ҳолда улар қаттиқ қўриқланаётган шоҳ ётоғига кириб шоҳни ўлдира олармиди, Ш.А.) Шоҳнинг ўлдирилиши Воқиф ҳаётини сақлаб қолди, лекин бу кўпга бормади: Иброҳим-Ҳалилхоннинг жияни Мухаммед-бек Джеваншир 1797 йили ҳокимиятни вақтинча қўлга киритади ва Воқифни ўз амакисининг собит тарафдори эканлигини тушуниб уни ҳамда унинг ўғли Алибекни ўлдиришга буйруқ беради. Воқиф ўлдирилгач унинг уйи талон-тарож қилинади, қўлёзмалари эса йўқотилади.

Шоир асарлари кейинчалик алоҳида ёзмалар ёки қўшиқчилар айтганларига асосан йиғиб олинади. Воқифнинг биринчи шеърий тўплами 1856 йилда М. Ю. Нерсесов томонидан Темир-Хан-Шуро (ҳозирги Буйнакск)да нашр этилди. Уларнинг энг тўлиқ биринчи нашри озарбайжон тилида 1945 йилда, рус тилига таржимаси эса 1949 йилда нашр этилди.
Совет Иттифоқи даврида (1982 йилда) Шуша шаҳрида шоир қабрида мақбара қурилди.” [65]

1992 йил 8 май куни арман қуролли гуруҳлари Шушани босиб олгач Мулла Паноҳ Воқиф мақбарасига қаттиқ шикаст етказишди. 2020 йил 8 ноябр куни Озарбайжон қўшинлари Шушани арман босқинчиларидан озод қилишди. Мақбарани тиклаш ишлари шу кунларда – 2021 йил март ойида давом қилмоқда. [66]

Аллоҳ Мулла Паноҳ Воқифни раҳмат қилган бўлсин, жойи жаннатда бўлсин, омин.

11.3. “ТУРНАЛАР” ШЕЪРИ ОЗАРБАЙЖОН ВА РУС ТИЛЛАРИДА

Мулла Паноҳ Воқиф шеърлари 12 тилга, жумладан ўзбек тилига таржима қилинган. Ушбу параграфда “Турналар” шеърининг озарбайжон ва рус тилидаги матнини келтираман.

DURNALAR

Bir zaman havada qanad saхlayın,
Sözüm vardır mənim sizə, durnalar!
Qatarlaşıb nə diyardan gəlirsiz,
Bir хəbər vеrsəniz bizə, durnalar!

Sizə müştaq durur Bağdad еlləri,
Gözləyə-gözləyə qalıb yоlları,
Asta qanad çalın, qafil tеlləri,
Hеyifdir salarsız düzə, durnalar!

Хеyli vaхtdır yarın fərağındayam,
Pərvanə tək hüsnün çırağındayam,
Bir ala gözlünün sоrağındayam,
Görünürmü görün gözə, durnalar!

Mən sеvmişəm ala gözün sürməsin,
Bədnəzər kəsibən ziyan vеrməsin,
Sağın gəzin laçın gözü görməsin,
Qоrхuram səfnizi pоza, durnalar!

Nazənin-nazənin еdərsiz avaz,
Ruhlar tazələnir оlur sərəfraz,
Vaqifin də könlü çох еdər pərvaz,
Hərdəm sizin ilə gəzə, durnalar! [67]

Ушбу ажойиб шеърнинг рус тилига қилинган таржимасини ҳам келтирай.

ЖУРАВЛИ

Задержите в полете удар крыла:
Слово есть у меня для вас, журавли,
Вереница ваша откуда летит?
Начинайте об этом рассказ, журавли.

Очарован вами высокий Багдад,
Он прилету вашему будет рад.
Вы широкими крыльями бейте в лад,
Не роняйте перо в этот раз, журавли.

Я с возлюбленной милой давно разлучен,
Словно бабочка, я красотой сожжен.
Я ищу кареглазую среди жен.
Не видали ль вы этих глаз, журавли?

Полюбил я сурьму этих карих очей.
Пусть не сглазят и в темноте ночей,
Пусть минует вас сокол, глядите зорчей!
Я хочу, чтоб вас случай спас, журавли!

Ваша дикая песня нежна, нежна,
И душа моя радостью обновлена.
И Вагифа душа высоко взметена,
Чтобы вечно лететь возле вас, журавли! [68, 68-б.]

«Турналар» қўшиғининг ўзбек тилидаги матнини 11.6-параграфда келтираман, иншааллоҳ.

11.4. ЧЎЛПОННИНГ “ТУРНАЛАР” ҚЎШИҒИ

Адолат юзасидан таъкидлаш ўринлики, ўзбек адабиётида турналар ҳақидаги илк қўшиқ матнини Чўлпон (Абдулҳамид Сулаймонов, 1897-1938) 1927 йилда ёзган. 1935 йилда Ўзбeкистон Давлат нашриётида нашр этилган “Соз” номли китобидаги “Қадоқчи қўшуғи” (“Ҳужум” пьесасида қашқарлик қадоқчи куйлайди, “Ушалди хуморим” куйига)” номли шeърида Чўлпон қуйидаги сатрларни ёзган.

Ҳаволарда қулоч отиб кeлган турналар,
Бизнинг Қашқар эллардан йўқми бир хабар?

Бизнинг эллар довонларнинг кeтида қолди,
Золим фалак бошимга айрилиқ солди …

Олис йўлларга қараб тeлмирган ёрим,
Бу йил қайтай дeсам, найлай, етмас мадорим!

Ҳаволарда қаторлашиб учган турналар,
Омонда борми элда қолған ота-оналар?.. [69]

11.5. ҚУШЛАР ВА ЭКОЛОГИЯ МУАММОЛАРИ

Қушлар, жумладан турналар инсониятга орзу қилиш имконини берган. Шоир Мулла Паноҳ Воқиф ёзган шеърда ва ҳофиз Шерали Жўраев куйлаган “Турналар” қўшиғида севги, муҳаббат куйланган.

Турналар ҳақидаги шеър ва қўшиқ тўғрисида ёзиш билан чегараланмай, ушбу параграфда Ўзбекистондаги қушлар ва экология муаммоларига ҳам тўхталиб ўтай. Агар Ватанимизнинг гўзал табиатини сақлаб қолиб ундан ўзимиз ҳам, авлодларимиз ҳам роҳат олишини истасак экология муаммоларини ҳар қандай даврада, ҳар қандай масалаларни муҳокама қилганда иложини топиб суҳбатлашишимиз, мақола ва китобларимизда ёзишимиз, радио эшиттиришлари ва телекўрсатувларида ёритишимиз керак. Шу мақсаддан келиб чиқиб ушбу параграфда Ватанимиздаги қушлар ҳамда экология муаммоларини қисқача ёритмоқчиман ва бу муаммоларни ҳал қилиш йўлларига доир ўзимнинг айрим муҳим таклифларимни айтмоқчиман.

Машҳур шоиримиз Ҳамид Олимжон (1909-1944) яшаган даврда Ўзбекистон боғларида турли қушлар, жумладан булбуллар эмин-эркин сайраб туришарди. Шу сабабдан у ўзининг «Ўзбекистон» номли шеърида жумладан шундай сатрларни ёзганди:

Бунда булбул китоб ўқийди,
Бунда қуртлар ипак тўқийди.
Бунда ари келтиради бол,
Бунда қушлар топади иқбол.

Совет сиёсий режими раҳбарлари экология соҳасида 1950-йиллардан бошлаб олиб борган нотўғри сиёсати туфайли булбуллар Ўзбекистонни тарк этишди ва Россия, Европа мамлакатларидаги қалин ўрмонларга учиб кетди.

Мен булбул каби ажойиб сайрайдиган ва ранг-баранг қанотли чиройли қушлар Ватанимизга қайтиб келиши орзўсида ушбу параграфни сал батафсилроқ ёзмоқдаман. Менимча, экология муаммолари билан ҳар бир зиёли, ҳар бир ватанпарвар, ҳар бир фуқаро имконияти доирасида шуғулланиши керак.

Булбуллар ва шунга ўхшаш ажойиб қушлар ўрнига Афғонистондан еб тўймас, очофат афғон майнаси учиб келди. Ўзбекистон орнитологлари Тошкент шаҳрига яқин жойда дастлабки майнани 1959 йилда кўрган ва бу фактни расман қайд этганди. Шу ерда энциклопедиядан майна ҳақида маълумот келтирсам.

«МАЙНА (Acridotheres tristis) — чумчуқсимонлар туркуми шақшақлар оиласига мансуб қуш. Танасипинг орқа ва қорин томони қўнгир, тумшуғи ва кўзларининг атрофи сариқ. Қанотларипинг остки қисми ола. Думи ва қаноти калта, боши нисбатан йирик. Танасининг узунлиги 25 сантиметргача, вазни 40—60 грамм. Дарахтлар, баъзан бинолар деворидаги ковакларга, жарликлардаги ёриқларга уя қўяди. Бир йилда 2—3 марта бола очади; 4—5 та тухум қўяди. Тухумларини 2 ҳафта босади, тухумдан чиққан болалари 25 кунда учирма бўлади. Майна ўтроқ қуш. Ҳиндистон, Покистон, Мьянма, Афғонистон, Ўрта Осиё мамлакатлари ва бошқада тарқалган. Ўзбекистонда 20-асрнинг 50-йилларида тарқала бошлаган; ҳозир ҳамма ҳудудларда учрайди. Ҳашаротлар билан озикланиб, қишлоқ хўжалигига фойда келтиради; баъзан пишган меваларни чўқийди.» [6, М ҳарфи жилди, 94-б.]



Фото 11. Майна. [70]

1970-йиллар бошида Совет Иттифоқи деб аталмиш тоталитар режим куч-қувватга тўлган, энг мукаммал қуролларга, атом, водород, нейтрон бомбаларига, уч миллионли доимий армияга эга бўлган бир империя эди. Жаҳондаги кўпгина давлатлар «Советлар таҳдиди» дея ҳадиксирарди. Ўша йилларда экология муаммолари, масалан Орол денгизи, қушлар, пахта яккаҳокимлиги каби муаммоларни мақолалар ёзиш ва қўшиқлар айтиш орқали очиқ-ойдин кўтариб бўлмасди. Бу муаммолар ҳақида йўл-йўлакай, киши билар-билмас кўринишдагина айтиб ўтиб кетишингиз мумкин эди.

Ўзбекистон 1991 йил 1 сентябрда мустақил давлат бўлди. 1991 йил 29 декабрда Ислом Каримов (1938-2016) Ўзбекистон Президенти этиб сайлангач, у ўлганига қадар ўтган 25 йил давомида Ўзбекистон шаҳарларида, жумладан Тошкентда ўн минглаб дарахтлар, жумладан минг-минглаб чинорлар кесиб ташланди. Мамлакатимиздаги полициявий режим турли даражадаги раҳбарлари кесилган дарахтларни ва шу дарахтлардан бўшаган ерларни сотиб катта даромад қилди. Ёз иссиғида соя-салқин берадиган баланд, гўзал, манзарали дарахтлар ўрнига ўн минглаб арча дарахтларини экдирди. Натижада денгиз сатҳидан 700 метр баландликда жойлашган, асосан ғишт, асфальт, темирбетон уйлардан иборат Тошкентда ва бошқа шаҳарларда амалда арча дарахтлари ўсиб ётган тоғ шароити яратилди. Бу эса майна учун Афғонистон тоғларидек ажойиб маскан ҳисобланади.

Одатда бир жуфт майна йилига икки-уч мартадан болалаб, ҳар сафар тўрт-бештадан палапонни ўстиради. Афғонистон тоғларида бургутлар учиб юради ва улар майналарни тутиб еб, сон жиҳатдан табиий мувозанатни сақлаб туради. Ўзбекистон шаҳарларида бургутларнинг йўқлиги сабабли майналар сони кескин кўпая бошлади. Майна каламушларга ўхшаб тез кўпайгани учун уни айрим одамлар «учар каламушлар» деб аташади. Оқибатда 2000 йиллар бошига келиб Ватанимиз шаҳарлари узра миллионлаб майналар учиб юра бошлади. Бу эса бошқа қушларнинг табиий кўпайишига, озиқ-овқатига ва ҳоказо томонларга салбий таъсир этди.

Кўпайиб кетган майналар сонини камайтириш учун ҳатто 2003 йилда ЎзР Вазирлар Маҳкамаси деярли бир миллион майнани отиб ўлдириш ҳақида махсус қарор чиқарди. Овчилар томонидан бу топшириқ ортиғи билан бажарилди. Лекин полициявий сиёсий режим яратган тоғу тош, темирбетон, арчазорлардан иборат шаҳар шароитида майналар яна миллионлаб кўпайди. Бугунги кунда деярли ҳар қадамда майнани учратасиз. Ҳатто оддий чумчуқлар ва мусичалар сони камайди.

Майна шунчалик безори қушки, у ўзга қушлар инини бузади, уларнинг палапонларини олиб кетиб ўлдиради. Мен 2006 йил май кунларининг бирида Тошкент шаҳри, Фарғона йўли кўчаси, 101-уйдан чиқаётганимда, уй олдида асфальтда ўтирган ва ён-атрофга тез-тез бошини буриб қараётган майнани кўрдим (шу уйнинг 65-хонадонида ижарада яшардим). Иккита ҳакка қаттиқ чирқиллаб майна устидан пастлаб учиб ўтишарди. Эътибор бериб қарасам, майна икки панжаси орасига ҳакканинг палапонини чангаллаб олибди. Мен қўлим билан киш-кишлаб, майнани ҳайдаб юбордим. Майнага палапон оғирлик қилди, шекилли, у палапонни асфальт йўлакда қолдириб учиб кетди. Мен палапонни қўлимга олдим. Палапоннинг ота-онаси бўлмиш икки ҳакка менинг тепамда ҳавода ҳамон учиб юришарди. Бу қушлар ини қаердалигини билмаганлигим сабабли нарироқдаги дарахт остига, ўтлар орасига палапонни қўйдим ва ишга кетдим.

Айрим ўқувчиларимиз майна бeзориликларига доир мен ёзганларимга ишонмасликлари мумкин. Шу сабабли шоира Эътибор Охунова (1933-2019) 1989 йилда гувоҳ бўлган майна билан боғлиқ битта воқeани кeлтириб ўтай.

“Саҳар палласи қушларнинг фарёдидан уйғониб кeтдим. Ҳа, қушларнинг фарёдини эшитиб сапчиб туриб кeтдим. Қушлар ҳам фарёд қиладими? Қилади, одамлар! Қушларнинг фарёди, одамларнинг фарёдидан минг бора кучлироқ бўлиб туюлди мeнга. Фарзанд учун, зурёд учун жанг бошлаганида улар шундай фарёд қиладилар-ки …

Баҳор тонгларининг бирида рўй бeрган бир воқeа қўлимга қалам тутқазди:

Майна айвон бўғотига кeлиб қўнди. У чумчуқ инига яқинлашди. Чумчуқ чирқиллаб дод солди, учиб чиқди-да қанотини ёзиб чора излади. Майнага ўқдай отилди. Миттигина она чумчуқ инидаги полопонлари учун жангга киришди. Ўзи жанг қиларди-ю, яна фарёд кўтариб чумчуқларни ёрдамга чақирарди. Бир зумда чумчуқлар галаси айвонимизни тўлдирди. Улар энди бараварига фарёд кўтаришди. Осмонда чарх ураётган чумчуқлар майнани полопонлар инига яқинлаштирмасди. Юрагим алланeчук бўлиб кeтди. Бардошим чидамади. Майнага нафратим кeлди. Ўғлимнинг камонини излаб уйга чопдим. Бир пайт кeлиб қарасам, ярадор майна ерда чўзилиб ётибди. Чумчуқлар унинг аъзойи баданини чўқилаб ташлашибди. Зурёд учун бўлган жангда чумоли филни енгиши турган гап экан.

Эртаси чумчуқ тумшуғида дон ташиганча бўғотда жовдираб ўтирганини кўрдим. У полопонларига емиш таширди. Ҳар гал инига кириш олдидан бўғотда бир зум ўтирар, атрофни олазарак кузатар, сўнг полопонлари ҳузурига ошиқарди. Она чумчуқ ана шундай жонҳалак дон ташиб юриб, охир бир куни чумчуқларини етаклаб чиқди. Учирмага ўргатди. Ҳа, баҳор қуш, қумурсқаларнинг ҳам доясидир.” [71]

Мен 2008 йил июн кунларидан бирида эрталаб Тошкент трактор заводи яқинида, вақтинча яшаб турган кўп қаватли уйдан чиққанимда, чумоли ини ёнида туриб олиб чумолиларни битта-битталаб еяётган майнага кўзим тушди. Бу ва бунга ўхшаган фактлар шуни кўрсатадики, яқин-орада Ўзбекистонда чумолилар сони янада камайиши кутилади. Демак, майна турли қушлар орасидаги экологик мувозанатгагина эмас, бошқа жониворлар дунёси мувозанатига ҳам жиддий таъсир қилиши мумкин.

Маълумки, термит деб аталмиш ҳашаротлар тудаси асосан ёғоч ва ёғоч маҳсулотларини еб, халқ хўжалигига, фуқароларимиз уй-жойларига ва тарихий ёдгорликларга катта хавф туғдирмоқда. Термитлар Ўзбекистондаги деярли ҳамма вилоятларда бор. 250 миллион йилдан бери яшаб келаётган термитларга унча-бунча заҳарлар ҳам таъсир қилмайди. Кучли заҳарлар эса фойдали ҳашаротларнинг ҳам кўплаб қирилиб кетишига олиб келади. Шунинг учун битта оиласида миллионтагача термит бўлган ҳашаротга қарши биологик йўллар билан кураш олиб бормоқ керак. Бунда “Душманимнинг душмани – менинг дўстимдир” принципида иш тутмоқ маъқулдир.

Юз миллион йиллардан бери термитларнинг ашаддий душмани – чумолилардир. Улар ўртасида доимий урушлар бўлиб туради (суратларга қаранг).


Фото 12. Чумолилар қўшини билан термитлар қўшини ўртасида қонли жанг давом этмоқда. [72]


Фото 13. Ушбу термит жангчиси куни битган ва бироз вақт давомида чумолилар унинг танасини парчалаб ўз уйларига ўлжа қилиб олиб кетишади. [72]

Совет Иттифоқи даврида 1960-йиллардан бошлаб қишлоқ хўжалигида хилма-хил заҳарли моддалар ва турли хил ўғитлар кенг миқёсда қўлланилганлиги, ғўза дефолияцияси (баргини сунъий тўктириш) учун заҳарли моддалар авиация ёрдамида сепилгани, шунингдек ўсимликларни суғориш ва яхоб бериш вақтида сувнинг кўп ишлатилиши ва чумоли уяларига зарар етказилиши, майналар чумолиларни ея бошлаши оқибатида фойдали чумоли уялари камайиб кетди. Натижада термит оилалари кўпайиб ватандошларимиз уйларидаги ва бошқа муҳим иншоотлардаги тахта ҳамда ёғочларни ичдан еб битирмоқда.

Демак, термитларни бартараф қилиш учун термит уя қурган ва кўпайган туманларда чумоли уялари ва оилаларини кўпайтирмоғимиз лозим. Шунда чумолилар қўшини термитларни бартараф қилади. Мен 2021 йил учун Ўзбекистон Давлат дастури лойиҳаси муҳокамасига 22 та таклиф жўнатдим ([73]). Жумладан 10-таклиф сифатида “Термитларни бартараф қилиш йўли” деб номлаб 2021 йил 26 январ куни жўнатдим ва у Дастур лойиҳасининг 74-бандида 9-таклиф сифатида ўрин олди.

Раҳматли Ислом Каримов раҳбарлигидаги полициявий режим Ўзбекистонни тарк этаётган қушлар ўрнини билдирмаслик учун майдонлар, бозорлар ва коллежлар ҳовлисида темирдан қушлар ясаб баланд устунларга ўрнатди. Масалан, Тошкентнинг бош майдони ҳисобланмиш Мустақиллик майдонига кираверишда бир неча устунлар ўрнатилиб, улар устига кема-кет бетон балорлар юз метрча масофа узунликда қўйилди. Шу балорлар устига темирдан ясалган қушларни биттадан жами тўртта, шунингдек ўртасига ҳавода учаётган қушларни тасвирловчи темирни ўрнатишди. Мен бу совуқ темир қушларга қараб, қандай қушлар тасвирланганини тушуниб етишга ҳаракат қилдим, лекин тушуна олмадим.


Фото 14. Мустақиллик майдонидаги фавворалар ва темир «қушлар». [74]

Қозоғистон Президенти Нурсултон Назарбоев Тошкентга расмий визит билан 2007 йилда (адашмасам) келганида бу ҳақда «Ахборот» кўрсатувида репортаж берилди. ЎзР Президенти И.Каримов Н.Назарбоевни Мустақиллик майдонига таклиф қилиб, унга майдондаги ҳайкаллару темир қушларни кўрсатиб, гапириб, мақтаниб юрибди ... Майдонда иккала президент телевидение журналистига интервю беришди.

Тошкентнинг Фарғона кўчасидаги “Гуруч” номли бозор бурчагида тахминан 1998 йилда олти метрча баландликда думалоқ темир баркаш ва унинг устига темирдан ясалган лайлак ҳамда унинг иккита палапони ҳайкали ўрнатилганди. У 2008 йилда занглай бошлаганди. Мен қаттиқ тазйиқлар сабабли 2008 йил октябрда Ўзбекистонни тарк қилдим. Ҳозир ўша темир қушлар ҳайкали қай аҳволда эканлигини билмайман.

Худди шундай 2008 йилда темирдан ясалган лайлакнинг иккита палапони ҳайкали Собир Рахимов тумани Мирза Ғолиб кўчасидаги коллеж ҳовлисида ўрнатилганди ...

Юқорида ёзган 2003 йилги майналарни отиш билан боғлиқ кампания қандай якунланганига доир маълумот 2013 йил март ойида чоп этилди.

“Ўзбекистон Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги қошидаги Овчилик хўжалиги, қўриқхоналар ва миллий боғлар бошқармаси мамлакатда майналарни отиб йўқ қилиш самарасиз, деган хулосага келди¸ дея билдирди Озодлик билан суҳбатда бошқарма расмийси.

10 йил аввал Ўзбекистонда майналар гилос, олча, узум ва полиз экинларига қирон келтираётгани борасидаги боғбон, фермерларнинг шикоятлари ортидан уларни оммавий йўқ қилишга киришилган эди.

Боғларни майналардан тозалашга овчилар, милиция ходимлари, зоология ва бионазорат мутахассислари жалб этилди, овчиларга 12 калибрли ов милтиқлари беминнат тарқатилди. Шу йўл билан Ўзбекистонда майналар популяциясини тахминан учдан бирга қисқартириш мўлжалланган эди.

Лекин Овчилик хўжалиги, қўриқхоналар ва миллий боғлар бошқармасининг ўз исми айтилишини истамаган ходимига кўра¸ бугунга (2013 йилга) келиб майналарни отиш билан улар сонини минимумга етказишнинг уддасидан чиқилмаган:

– Майналарни отиш билан улардан қутулишнинг иложи йўқ, чунки республикада йўқ қилинган қушлар ўрнига қўшни мамлакатлар, хусусан Афғонистондан бошқа мигрант қушлар учиб келади, деди бошқарма расмийларидан бири.

Мутахассисларга кўра¸ иқтисодий жиҳатдан ҳам майналарни йўқ қилиш мантиқсизликдир. Бунга кетган ҳаражат, ўқ-дори улар келтирадиган зарардан кўра ошиб кетади, демоқда Овчилик хўжалиги, қўриқхоналар ва миллий боғлар бошқармаси бошқармаси мутахассислари.

Чумчуқдан бир оз йирикроқ, тана узунлиги 20-25 см га етадиган майна узум, гилос ва бошқа меваларни чўқиб еб, қишлоқ хўжалигига зарар етказади.

Тошкентлик боғбон Қаҳҳор аканинг айтишича¸ гала бўлиб учувчи майналар саноқли кун ичида 10-15 гектар майдонни қуритиб битириши мумкин:
- Бу қуш xудди учиб юрадиган каламуш. Жуда тез кўпаяди. Гилос борми, узум борми, бир пасда ҳаммасини eб битиради. Бундан ташқари майналар турли инфекцион касаллиги ташувчиларидир, дейди тошкентлик боғбон Қаҳҳор ака.

Атроф-муҳит ва ҳайвонот олами ҳимоячилари Ўзбекистонда майналарнинг йўқ қилинишига бошидан қарши чиқишган.

Тошкентдаги Ҳайвонларни асраш жамияти ходимаси Валерия Захарованинг айтишича, майналар далаларда кўплаб зарарли ҳашаротларни қириб битириш орқали аслида қишлоқ хўжалигига катта фойда келтиради:
- Майнанинг зараридан кўра фойдаси кўпроқ, чунки улар зарарли ҳашаротлар ва чигирткаларни ҳам ейди. Қушнинг лотинча номи Acridotheres, “чигирткахўр” деб таржима қилинади. Агар бу қуш боғбон фермерларни ташвишга солаётган бўлса, ҳар хил товушли қўрқитиш воситалари бор, шулардан фойдаланса бўлади, дейди Захарова.

Боғбонларнинг Озодлик мухбирига айтишича¸ Захарова тилга олган қўрқитиш воситалари майналарга умуман таъсир қилмай қўйган:
– Бу қуш ҳеч нарсадан тап тортмайди. Ҳатто уй ҳайвонларига ҳам ташланади, дейди Қаҳҳор ака” [75]

Майналар муаммосини икки йўл билан ҳал қилсак бўлади. Биринчи йўли - қалин дарахтзорлар бўлган парклар ва ҳудудларни кўпайтиришдир. Иккинчи йўли - лочин ҳамда бургутларни кўпайтириш ва табиатга киритишдир. Улар кўпайиб кетган майналарни тутиб еб, Ўзбекистон ва Марказий Осиё табиатида табиий мувозанатни тиклайди.

ДАВОМИ БОР