Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 9)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

9. “БИРИНЧИ МУҲАББАТИМ” ҚЎШИҒИ ТАРИХИ

Шерали Жўраев 2015 йил 12 апрел куни 68 ёшга тўлиши муносабати билан [8]-китобимдаги “1970-йилларда Шерали Жўраевнинг талабалар орасида машҳур бўла бошлаши” номли 7-параграфни ўн мартача кенгайтирган ҳолда “Биринчи муҳаббатим” қўшиғи тарихи” номли каттагина мақолани 2015 йил 11 апрел куни ёздим ([17]). Шу мақолам асосида ўша даврда яратилган ажойиб қўшиқлардан бири бўлмиш “Биринчи муҳаббатим” қўшиғи тарихини баён қиламан.

Шерали Жўраев 1970-йиллар бошида айтган “Биринчи муҳаббатим” қўшиғининг дастлабки асл ижросини [52]-манбада тинглашингиз мумкин. Шу вариант 1970-йиллар бошида тайёрланган катта пластинкада ёзилган эди.

9.1. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ ФИКРИ

“Биринчи муҳаббатим” қўшиғи тарихи ҳақида Шерали ака 2009 йил сентябрда Озодлик радиосининг Чодирхаёл номли махсус дастури муаллифи ва бошловчиси Абдулла Искандар (Шуҳрат Бобожонов)га берган интервюсида бундай деганди.

“Бу қўшиқ тарихи ҳақида Озодлик мухбирига Шерали Жўраевнинг ўзи гапирди.

- Мен бу шеърни 1966-1967 йилларда Тошкентга ўқишга келганимда Абдулла Ориповнинг китобидан олганман. Кейин тарихини эшитган эдим. Бир йигит бир улуғ зотнинг қизини севиб қолган бўлади. Лекин у қизга севгисини айта олмаган. Институтга бориб, унинг ëнбошидан қайтиб келаверган. Узоқдан кетаверган. Бориб яна қайтиб келаверган. Шунақа қилиб гапини айта олмасдан кузатиб юраверган. У қиз кейин бошқага турмушга чиқиб кетган, йигит эса бошқа қизга уйланган. Шу шеър ўшанда бино бўлган. Мен буни бутун севишганларнинг изтиробини ҳис қилган ҳолда қўшиқ қилганман.

Ўша пайтда “Ëш ленинчи” деган газета бўларди. Ўша газетанинг 1967-1968 йиллардаги сонини кўрсангизлар, “Шерали Жўраев деган ашулачи ҳеч ҳам ашула қилиш мумкин бўлмаган ашулани қилибди” деб фелъетон қилган. У пайтда ғазал ашула қилинар эди. Бунақа шеърлар ашула қилинмас эди. Буни эшитиб, биз ҳам кулиб қўя қолдик. 40 йилдан бери шу ашулани ҳамма эшитади, айтади, мазза қилади. Демак, баъзан журналистларнинг гапи ҳам тўғри чиқмай қолар эканда, дейди Шерали Жўраев” [53]


9.2. АБДУЛЛА ОРИПОВ СЕВГИСИ

Фото 3. Абдулла Орипов. [54]

Машҳур шоир Абдулла Орипов (1941.21.03-2016.05.11) ўз севган қизига бағишлаб бир нечта яхши шеърлар ёзган. Улар қаторида “Биринчи муҳаббатим” шеъри алоҳида ўрин эгаллайди. У қандай қизни яхши кўрганига доир маълумотни Абдулла ака билан кўп йиллардан бери алоқада бўлган таниқли журналист Исмат Хушев Озодлик радиоси бошловчиси Абдулла Искандар (Шуҳрат Бобожонов)га 2009 йил 4 сентябр куни айтган гапларини [53]-мақоладан келтираман.

“Бу қўшиқ кимга бағишланган ўзи? Ким ўзи у соҳибжамол? Ким ўзи у шоирни йиғлатган, бағрини тиғлатган малак?

Бу савол жавобини Абдулла Ориповни яқиндан таниган журналист Исмат Хушевга бердик.

- Абдулла аканинг айтишлари бўйича, Тошкентда Ислом динига яқин, адашмасам Зиëвуддин қори деган улуғ бир оила бўлган экан. Шу кишининг қизлари бўлган, деб эшитаман. Бу гапларни бугун айтишим балки бироз ноқулай бўлар. Ҳамманинг оиласи, фарзандлари бор. Унинг исмини айтиш балки ноқулай бўлар, лекин мени мухлислар тўғри тушунишсин, исмлари Мухлиса экан. Абдулла ака Мухлиса деган гўзал бир қизни яхши кўриб қолганлар.

Ўшанда Абдулла акага “Ҳўв йигит. Сен кимсану бу ким? Бу бир париваш қиз. Тошкент шаҳрида иккита бўлса, биттаси бу. Сен, қишлоқдан келган ялангоëқ бола. Кимга меҳр қўйдинг? Сен қанақа дорга осилаяпсан? У қизнинг ўзи бир олам бўлса, унинг оиласи бир олам. Отаси Тошкентдаги энг нуфузли Ислом олимларидан” деб айтишган. Абдулла аканинг ўзи ҳам ҳаракат қилган, аммо гўзал бир қиз қишлоқдан келган чумчуқдай бир йигитчага эътибор қилмаган шекиллида. Бу менинг ўзимча билганларим. Менинг бу хотираларим мутлақ ҳақиқат, деган фикрдан йироқман.

Мен Абдулла аканинг мухлиси сифатида, у кишининг юксак муҳаббатининг маҳсули бўлган мана шу шеър ҳақида ўзимнинг эшитганларимни сизга, сиз орқали Озодлик мухлисларига айтиб бераяпман. Бу менинг билганларим. Балки бу ҳақиқатдан йироқдир. Менинг болалик шууримда, ўспиринлик шууримда биринчи муҳаббатим билан боғлиқ Зиëвуддин қори, унинг Мухлиса исмли гўзал бир қизи ҳанузга қадар менинг кўз ўнгимда, мен уни кўрмаган бўлсам ҳам шу шеър эсимга тушган пайтда ажиб бир ҳолатда жилваланиб туради, дейди Исмат Хушев” [53]

Мана шу маълумот асосида Мухлиса ва унинг отаси Шайх Зиёвуддинхон қори шажарасига доир маълумотларни навбатдаги параграфда келтираман.

9.3. МУХЛИСА, ШАЙХ ЗИЁВУДДИНХОН ВА УЛАР АЖДОДИ

Абдулла Орипов талабалик йиллари, яъни 1950-йиллар охирида Мухлиса Бобохоновага меҳр қўйганида ушбу имонли, ширинсўз, намозхон гўзал қизнинг тарихда Юсуфхўжа Али ибн Насриддин Мархумий қози (ўша замон прокурори, А.Ш.) тўққизта муҳр қўйиб тасдиқлаган, Тошкент ва Марказий Осиёда таниқли диний уламоларнинг 1200 йиллик шажараси борлигини ҳаёлига ҳам келтирмаган бўлса керак. Мен Мухлисанинг барча аждодини келтирмасдан, унинг раҳматли бобоси Шайх Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон (1860-1957), отаси Шайх Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон (1908-1982) ва акаси Доктор Шамсуддинхон Бобохонов (1937-2003) ҳақида маълумот бериш билан чегараланаман.

9.3.1. ШАЙХ ЭШОН БОБОХОН ИБН АБДУЛМАЖИДХОН (1860-1957)




Фото 4. Шайх Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон (1860-1957) [55].

Абдулла Орипов севган гўзал Мухлисанинг бобоси раҳматли Шайх Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон (1860-1957) ҳақида дастлаб қисқача маълумотни Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясидан келтираман.

“ЭШОН БОБОХОН ибн Абдулмажидхон (1860 - Тошкент - 1957) - муфтий, шайх. Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохоннинг отаси. Руҳоний оиласида туғилган. Дастлабки илмни бобоси шайх улислом Аюбхон ибн Юнусхондан олган. Кейин Бухорода Мир Араб мадрасасида таҳсил кўрган. Ақоид, фиқҳ, тафсир ва ҳадис билимларини чуқур эгаллаган ва нақшбандия тариқатининг намояндаси сифатида танилган. Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний бошқармаси ташкилотчиларидан бири ва унинг биринчи раиси, муфтий (1943-57). Эшон Бобохон диний бошқарма раҳбари сифатида диндорларнинг талаб ва эҳтиёжларини ҳисобга олиш билан бирга бошқарма фаолиятини фашизмни тормор этиш учун фронтга ҳар томонлама ёрдам кўрсатиш, халқаро тинчликни ҳимоя қилиш ишларига йўналтирган.
Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон Тошкентдаги Қаффол Шоший мақбараси ёнига дафн қилинган” [6, Э ҳарфи жилди, 277-б.]

Шайх Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон ҳақида муҳим қўшимча маълумотларни [55]-мақоладан келтираман. Рус тилидан ўзбек тилига мен ўгирганман.

“Улуғ Ватан (2-Дунё, А.Ш.) уруши айни қизиган даврда ВКП(б) МҚ Бош котиби, СССР Халқ Комиссарлари Кенгаши раиси Иосиф Сталин ҳамма диндаги диндорларга ўзларининг диний ҳаётини қисман тиклаш учун имконият берди. Совет давлати 1942 йил охирида жуда қийин аҳволда бўлишига қарамай СССР шаҳарларида диний марказлар очиш учун рухсат берди. Россияда Мусулмонлар диний бошқармаси ва мачитларни очишга рухсат берганлиги ҳақидаги хабар Марказий Осиё бўйича тарқалди. Мамлакатда диний эътиқоди учун ялпи таъқиб қилиш ўрнига айрим енгилликлар берилди.

Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонларини бирлаштирадиган диний марказ тузиш ғояси Эшон Бобохонда кўп вақтдан бери бор эди. Россиядаги Марказий Мусулмонлар диний бошқармаси ягона сақланиб қолган диний бошқарма бўлиб, у жуда узоқда - Уфа шаҳрида жойлашганди, дарвоқе Ўрта Осиёдангина эмас, бошқа ҳудудлардан ҳам, масалан, Исломга сиғинадиган Закавказьенинг кўплаб аҳолисидан ҳам минглаб чақирим узоқликда жойлашган эди.

Ҳудуддаги майда ҳамда кам қувватли мусулмон жамоаларининг бўлиниб кетганлиги ва заиф алоқадалигини ҳисобга олиб, шайх Эшон Бобохон ва Зиёвуддин-қори (Шайх Эшон Бобохон ўғли, А.Ш.) 1943 йил биринчи ярмида Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонларини бирлаштиришни тезлаштириш асосий ташаббускорлари сафида жонбозлик кўрсатди.

Эшон Бобохон ва бир гуруҳ диндорлар Фарғона вилоятилик деҳқонлардан бўлган, Ўзбекистон ССР Олий Кенгаши Президиуми раиси лавозимида ишлаётган Йўлдош Охунбобоев ҳузурига бордилар. Эшон Бобохон ўша вақтда фаолият олиб бораётган Марказий Мусулмонлар диний бошқармаси (ММДБ) каби Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний бошқармасини тузиш кераклиги ҳақидаги ўз таклифи ва асосларини унга гапириб берди. Йўлдош Охунбобоев, ўзининг олий меҳмонларини очиқ чеҳра билан кутиб олиб, таклифни маъқуллади ва расман розилигини берди.

1943 йил 12 июлда бир гуруҳ диндорлар (Эшон Бобохон раҳбарлигидаги Абдураззоқ Эшон Муҳаммад Олимов, Акрамхон Тазихонов, Мулла Содиқ Исломов) Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний марказини тузиш ҳақидаги хатни СССР Олий Кенгаши Президиуми раиси М.И.Калинин номига жўнатишди. Кўп вақт ўтмай бу ташаббус маъқулланди.

Софияхон Бобохонова (Шайх Эшон Бобохон қизи, А.Ш.) хотираларидан: “1943 йил ёзида Ўзбекистон ССР министрлар Кенгаши раиси Абдужаббор Абдурахмонов дадамни таклиф қилди ва деди: “Эшон-ота, Диний бошқарма ва мачитларни очишга доир рухсатни Москвадан олдик. Сизга яхши маълумки, уруш бошлангандан бери эвакуация қилинган заводлар ва фабрикаларни, миллионлаб қочқинларни қабул қилдик ва жойлаштирдик. Шу сабабли ҳукумат ҳозирги пайтда Диний бошқармани жойлаштириш учун бино ажратиб бера олмайди. Мусулмонлар бошқармасини жойлаштириш масаласи сизнинг эътиборингизга ҳавола қилинади”. Дадам бир оз ўйлаб, Диний бошқармани 1928 йилда мусодара қилинган “Ҳазрати Имом” маҳалласидаги ўз уйида жойлаштиришни таклиф қилди. Республика ҳукумати уч кун ичида Ҳамза кўчаси, 14-тупик, 59-уй манзилидаги уйларни аввалги хўжайинларига қайтариб бериш ҳақидаги қарор қабул қилди. Учрашувдан кейин дадам юқори кайфиятда келди”.

“Ҳазрати Имом” маҳалласи “ҳурматли имом” маҳалласи бўлганлиги ва Тошкентнинг энг қадимий жойларидан бири эканлиги сабабли Эшон Бобохон Диний бошқармани шу маҳаллада жойлаштиришни тушуниб таклиф қилди. Ҳаётлиги чоғидаёқ аль-Кабир – Улуғ номли фахрий унвон олган ва мусулмон оламида йирик уламо имом аль-Қаффол аш-Шоший (903 йилда Тошкентда туғилиб 976 йилда Тошкентда вафот қилган, А.Ш.) 10-аср ўрталарида араб мамлакатлари бўйлаб кўп йиллик саёҳатларидан кейин бу ерга қайтиб келган эди. У шу ерда ўзининг бу дунёдаги ҳаёт йўлини ниҳоясига етказди. Миннатдор авлодлар эса унинг мақбараси жойлашган жойни унинг номи билан аташ орқали хотирасини абадийлаштиришди. Вақт ўтиши билан унинг атрофида катта маҳалла - Ҳазрати Имом маҳалласи ташкил бўлди. Аль-Қаффол аш-Шоший мақбараси ёнида кўпгина уламолар, айниқса тасаввуфнинг машҳур намоёндаси Бухоролик Боҳоутдин Нақшбандий давомчилари – Низомутдин Ҳомуш, унинг шогирди Хўжа Аҳрор Валий ва бошқалар яшаб ўтдилар.

Ҳазрати Имом маҳалласи доимо Қуръонни тиловат қилувчилар, муфассирлар, муҳаддислар, факиҳлар билан машҳур бўлган. Муқаддас Қуръон ва Муҳаммад Пайғамбар (Алҳамдулиллаҳ вас салату вас саламу ала Расулиллаҳ) суннатини тўғрироқ ва чуқурроқ тушуниб етиш учун кўнгилдаги умидлар ҳамда эзгу-ниятлар билан Билим ва Донишмандликка етишишни хоҳлаганларнинг тугаб-битмас оқими ушбу табаррук жойларга интилишган.

Кўп асрлик Ислом анъаналарининг ажойиб руҳи бу ерда ҳали ҳам мавжуддир. Бу маҳаллада Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхоннинг аждодлари – унинг бобоси Юнусхон Эшон ва отаси Абдулмажидхон Эшон яшаган. Уларнинг аждодлари, ўз навбатида таниқли диний уламолар, ўз даврининг ҳурматли фокиҳлари бўлган – бу 150 Ҳижрий йил (Григорян тақвими бўйича 768 йил, А.Ш.) билан бошланадиган аждодлар шажараси билан тасдиқланади (демак, бу шажара бошланганига 1253 йил бўлди, А.Ш.). Уни Юсуфхўжа Али ибн Насриддин Мархумий қози тўққизта муҳр босиш билан тасдиқлаган. Уларнинг ҳаммаси кўп йиллар давомида Муйи Муборак мадрасасида дарс беришган. Эшон Бобохон 20-асрнинг биринчи ярмида Тилла Шайх мачитида имом-хатиб бўлиб ишлаб, бир вақтнинг ўзида Муйи Муборак мадрасасида дарс берган” [56]

“Софияхон Бобохонова хотираларидан: “Диний бошқармани очишга доир марказдан олинган рухсатдан кўп вақт ўтмай дадам ва акам Москва сафарига тараддуд бошлади. У вақтлар Москва биз учун жуда узоқ бўлиб туюларди. Фуқаролик авиацияси йўқ эди, автомобиль йўллари бузилганди, фақат темир йўл транспорти бор эди. Поезд фақат бир томонга олти кечаю кундуз йўл босиши керак эди. Москвада И. В. Сталин қабулида фақат менинг дадам бўлган. У қайтиб келгач, суҳбат И. В. Сталин кабинетида таржимон орқали бўлганлигини гапириб берганди. У мусулмонлар кайфияти, улар ҳаёти ҳақида ҳурмат ва самимият билан суриштирган, Мусулмонлар қурултойини чақириш, Диний бошқарма тузиш, фронтга ёрдам бериш ва босқинчиларга қарши қатъий кураш олиб боришга мусулмонларни даъват қилишни таклиф қилган. Дадамни чой ва узум билан меҳмон қилишган. Халқлар отаси кабинети камтарин безатилганлигини дадам кўрган”.

Тошкентда Эшон Бобохон таклифи билан Қурултой ўтказиш учун Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистоннинг таниқли дин арбобларидан иборат Ташкилий қўмита тузилган. Ташкилий қўмита ишида қатнашиш учун ташкилий ишларда тажрибага эга бўлган Россиянинг таниқли дин арбоблари: Марказий Мусулмонлар диний бошқармаси раиси шайх Габдуррахмон Расулий; Москва мухтасиби, «Маржония» номли Қозон мачитининг имом-хатиби шайх Қиём (итдин) Қодиров (аль-Қодирий) жалб қилинди.

Ташкилий қўмита аъзолари 1943 йил август-сентябр давомида Ўрта Осиё ҳудудий мусулмонлар диний марказини тузишдан кўзланган мақсадларни тушунтириш, шунингдек биринчи Қурултойга делегатларни сайлаш учун беш республика вилоятлари, шаҳарлари ва қишлоқларига боришди. Мусулмонлар қўмита аъзолари тушунтиришларига хавотир билан муносабатда бўлдилар, чунки улардан кўпчилиги ёки уларнинг қариндошлари атеистларнинг қаҳру ғазабини ўзларида синагандилар ва коммунистик идеологиянинг Ислом давомчиларига нисбатан вайрон қилувчи кучини кўрган эдилар.

Ташкилий қўмита аъзоларининг барча ҳудудлардаги мусулмонлар билан ўтказган ишончли суҳбатлари туфайли биринчи Қурултой (съезд)га 160 делегат сайланди. Мусулмон уламоларининг биринчи Қурултойи 1943 йил 15–20 октябр кунлари Тошкентда Эшон Бобохон уйида: Қорасарой кўчаси, Бежинский тор кўчаси, 13-уйда бўлиб ўтди. Эшон Бобохон раҳбарлигидаги ташкилий қўмита аъзолари делегатларни уй остонасида кўзлардаги қувонч ёшлари билан кутиб олишди. Делегатларга хизмат қилиш учун Эшон Бобохоннинг фарзандлари, келинлари, қариндошлари ва қўшнилари, шунингдек Тошкентдаги таниқли Азиз ошпаз ва унинг ёрдамчиси Файзи жалб қилинди. Уларнинг барчаси олти кун давомида делегатлар учун нон, сомса пиширдилар, тушлик ва кечки овқатланишга ҳар хил ўзбек таомларини тайёрладилар, кўк ва қора чой дамладилар.

Қурултой Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний бошқармаси – ЎОҚМДБ ни тузиш ҳақида қарор қабул қилди. ЎОҚМДБ раиси этиб 85 ёшли Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон сайланди ва унга беш республика муфтийси деган олий унвон берилди. ЎОҚМДБ раис ўринбосари қилиб шайх Мурот Хўжа Солихий, масъул котиб этиб 35 ёшли Зиёвуддин қори сайланди. Ҳар бир республикада қози раҳбарлигидаги ЎОҚМДБ ваколатхонасини ташкил этиш ҳақида қарор қабул қилинди. Ўзбекистонда - Зиёвуддин қори ибн Эшон Бобохон, Қозоғистонда - Абдул Ғаффор Шамсутдин, Тожикистонда - Солих Бобокалон, Қирғизистонда - Олимхон Тўра Шокир, Туркманистонда - Анна Эшон сайланди. Бошқарув аъзолари ва ЎОҚМДБнинг республикалардаги вакиллари мусулмонларнинг ҳудудий диний органининг “намунавий ўзаги”ни ташкил этди.

Муқаддас Қуръон ва Муҳаммад Пайғамбар (Алҳамдулиллаҳ вас салату вас саламу ала Расулиллаҳ) Суннийси ЎОҚМДБ фаолиятининг асосий қўлланмаси деб эълон қилинди. ЎОҚМДБ Уставида ҳайъат (правление) Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонларининг олий органи сифатида ҳуқуқ ва мажбуриятлари тасдиқланди, марказдаги ва жойлардаги бўлимларнинг ваколатлари белгилаб берилди. Уставда шунингдек қуйидаги масалалар белгиланди:

- Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистонда жойлашган расмий диний бирлашмалар орқали диний ишлар ва маросимларни бошқариш;
- намозхонлар орасида Ислом асосларини тарғиб қилиш;
- диний маросимларга доир алоҳида мураккаб ва зиддиятли масалаларни ҳал қилиш, бу масалаларга доир кўрсатмаларни имом-хатиблар ёрдамида намозхонларга тушунтириш;
- намозхонларни ҳақиқатпарвар, ҳалоллик, меҳнатсеварлик ва қонунларга риоя қилиш руҳида тарбиялаш;
- диндорлар ва намозхонлар орасидаги зарарли одатларга қарши кураш олиб бориш;
- юқорида қайд этилган масалалар бўйича фатволар эълон қилиш;
- диний адабиётларни чоп этиш;
- хориждаги мусулмон ташкилотлари билан алоқалар ўрнатиш, чет эл мусулмон-биродарларни беш республика мусулмонларининг диний ва дунёвий ҳаёти билан таништириш.

Биринчи Қурултойни тайёрлаш ва ўтказиш билан боғлиқ барча харажатлар Эшон Бобохон, ташкилий қўмита аъзолари ва алоҳида намозхон-мусулмонларнинг хайрияси асосида қопланди. Шунингдек 15 йил аввал мусодара қилинган уйларни таъмирлаш ишлари 1943 йил ёзида қариндошлар кучи ёрдамида амалга оширилди (ўн сотихдан ортиқроқ ҳовли, бинолар билан қўшиб ҳисоблаганда 700 квадрат метрга яқин, ички ва ташқи ҳовлилар билан биргаликда). Бу уй Эшон Бобохоннинг шахсан ва ғаразсиз қарори билан янгидан ташкил этилган ЎОҚМДБга берилди.

1943 йил октябрида ЎОҚМДБ “Ҳазрати Имом” маҳалласида жойлаштирилди ва шу уйда ЎОҚМДБ кутубхонасига ҳам асос солинди: аждодлари ва бобоси Саломатхон асрлар давомида тўплаган ва атеистлардан махфий сақлаб қолган мингдан ортиқ китоб ва қўлёзмаларни Эшон Бобохон хайрия сифатида шу кутубхонага совға қилди» [56]

“Уруш тугагандан кейин, 1945 йилдан бошлаб Муфтий Эшон Бобохон Саудия Арабистони ва бир нечта мусулмон мамлакатлари билан дўстона алоқаларни йўлга қўйиш учун катта ишларни амалга оширди. Унинг ташаббуси билан ҳар йилги Ҳаж ибодати – Исломнинг муқаддас шаҳарлари Макка ва Мадинага мусулмонларнинг бориб келиши тикланди, 1946 йилда Бухорода Мир-и Араб мадрасаси қайтадан очилди. У Қуръоннинг СССРда нашр этиш ташаббускори бўлди ва уни 1957 йилда нашр этилишига асос солди.

У 80 йилдан ортиқ умрини дин ишларига бағишлади, Муқаддас Қуръон ва ҳадисларни мукаммал биларди. Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон 1957 йилда вафот қилди ва Ўзбекистон Ҳукуматининг қарори билан Тошкентда Ҳазрати Имом маҳалласидаги Қаффол аш-Шоший мақбарасига дафн этилди” [55]

9.3.2. ШАЙХ ЗИЁВУДДИНХОН ИБН ЭШОН БОБОХОН (1908-1982)



Фото 5. Зиявуддинхон ибн Эшон Бобохон (1908-1982). [55]

Абдулла Орипов севган гўзал Мухлисанинг отаси раҳматли Шайх Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон (1908-1982) ҳақида қисқача маълумотни Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясидан келтираман.

“ЗИЁВУДДИНХОН ибн ЭШОН БОБОХОН (1908.10.1 - Тошкент - 1982.22.12) - муфти, дин ва жамоат арбоби. Дастлаб отаси Эшон Бобохон Абдумажидхон ўғли қўлида, сўнгра Тошкентдаги Бароқхон, Кўкалдош мадрасаларида таҳсил кўрган (1923-31). Қоҳирадаги алАзҳар дорилфунунини тугатган, Макка, Мадина шаҳарларига илмий сафарлар қилган (1947). Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний бошқармаси ташкилий қўмитасида бош котиб (1942), бошқарма раисининг ўринбосари (1943-57), раиси (1957-82). Тошкентда Имом Бухорий номидаги Ислом институтини ташкил этди (1969) ва унга бевосита раҳбарлик қилди. Унинг саъйиҳаракати билан Бухорода Мир Араб мадрасаси фаолияти қайта тикланди (1945). Собиқ Совет Иттифоқи ва бир қанча мусулмон мамлакатларида ўтказилган йирик халқаро диний анжуманларнинг ташкилотчиси ёки фаол иштирокчиси сифатида турли халклар ва динлар ўртасида ҳамкорлик ўрнатилишига харакат қилди. Масжидлар бўйича Бутунжаҳон олий
кенгаши аъзоси этиб сайланди (Макка, 1976).

Зиёвуддинхон диний меросни кенг тарғиб ва ташвиқ қилишдан ташқари илмий, адабий фаолият билан ҳам шуғулланган. Ибн Синонинг гигиенага оид китобини ўзбек ва рус тилларига ўгирган (Абу Али ибн Сина, Трактат по гигиене, Т., 1982). Зиёвуддинхоннинг «Диёримизда ислом ва мусулмонлар» асари (1979, рус тилида)да ислом динининг моҳияти очиб берилган, ислом барча замон ва халклар учун салоҳиятли дин эканлиги, унинг тамойиллари ҳамма яхши ниятли кишиларнинг орзуумидлари билан ҳамоҳанг эканлиги кўрсатилган. Футуҳий тахаллуси билан шеърлар ҳам битган. Зиёвуддинхон халклар ўртасида тинчликни сақлаш, ер юзида дўстлик ва ҳамжиҳатликни мустаҳкамлаш ишига катта ҳисса қўшганлиги учун Иордания, Сурия, Марокаш ва Mиср Aраб Pеспуликасининг олий орденлари билан такдирланган. 1998 йилда таваллудининг 90 йиллигига бағишлаб Тошкентда халқаро илмий-амалий конференция ўтказилди. Тошкентдаги Қаффол ашШоший қабрлар мажмуасида оталари Эшон Бобохон ёнига дафн этилган.

Ад.: Бобохонов Ш., Сўнмас зиё, Т., 1998; Бабаханов Ш., Муфтий Зияуддинхан ибн Эшон Бабахан, Т., 1999; Бобохонов Ш., Шайх Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон [Маънавият ва ибрат мактаби], Т., 2001.
Шамсуддинхон Бобохонов» [6, З ҳарфи жилди, 92-93-б.]

Шайх Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон ҳақида қўшимча маълумот. Рус тилидан ўзбек тилига мен ўгирганман.

“Эшон Бобохон ҳаётлиги чоғида унинг ишини фарзандлари давом эттириши ва Ислом воизи бўлиб етишишига умид қилганди. Отасининг ишини Зиявуддинхан ибн Эшон Бобохон давом эттирди. У болалик йиллариданоқ отаси берган Қуръон ўқиш дарсларида қатнашиш ва ўқувчилар билан биргаликда Муқаддас Қуръон оятларини ёд олиш бахтига сазовор бўлганди. Унинг қалбида болаликдан бошлаб Ислом ва унинг Муқаддас Китобига муҳаббат шаклланди.

Ёш Зиявуддинхон Тилла Шайх мачитининг имом-хатиби Ҳаким қорида Қуръонни қатъий ўқишнинг қонунлаштирилган қоидаларини ўрганишни бошлади ва 12 ёшида уни ёд олди. У 1920 йилда Тошкентдаги Кукалдош мадрасасига ўқишга кирди. У ўқитувчи Жамолхўжа-домлада ҳадисларни, Хатиб ат-Табризийнинг «Мишкат аль-Масабих» (Зиё маскани) ва Хасан Хазратнинг «Джаляляйн»ни талқин қилишни ўрганди, Имом Бухорийнинг «ал-Жоме ас-Сахих» китоби асосида суриялик таниқли диншунос Мухаммад ибн Соиб ибн Абдулвоҳид ал-Асалий аш-Шомий ат-Тараблусийдан дарс олди. 1945 йилда отаси Эшон Бобохон билан бирга Ҳаж ибодатини амалга оширди. 1947-1948 йилларда Аль-Азхар номли Қоҳира университетида шайхлар Абдуллоҳ Фуқойи и Ҳофиз Тийджоний раҳбарлигида ўқиди. Ундан кейин Макка ва Мадинада ўз билимини оширишни давом эттирди. Унга шарафли Шайх ул-Ислом унвони берилганди” [55] [57]

“1948 йилда иккинчи Қурултойда ЎОҚМДБ Раисининг ўринбосари қилиб сайланди. 1957 йилда учинчи Қурултойда Зиявуддинхон ибн Эшон Бобохон ЎОҚМДБ Раиси этиб сайланди ва беш республика Муфтийси унвонига сазовор бўлди. Унинг ташаббуси билан 1961 йилда ЎОҚМДБ қошида Халқаро алоқалар бўйича бўлим ташкил этилди ва тўртта тилда «Совет шарқи мусулмонлари» («Мусульмане Советского Востока») номли журнал нашр этила бошланди, 1971 йилда эса Тошкентда Имом Бухорий номли Ислом институти очилди.

Ўтган йиллар давомида бу институтда 400 нафарга яқин киши олий диний маълумот олди, улар Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлигининг турли мамлакатларида Ислом равнақи учун хизмат қилмоқдалар. Унинг раҳбарлигида 1957, 1960, 1968 йилларда СССР ҳудудида Муқаддас Қуръон нашр этилди.

Шайх Зиявуддинхон ибн Эшон Бобохоннинг доно фаолияти Ислом учун зиё бўлди. У бир пайтнинг ўзида ҳам СССР мусулмон ташкилотларининг ташқи алоқалар бўйича раиси, ҳам ислом дунёсининг йирик йўлбошчиси (лидери), фан ва диннинг самимий ва содиқ кишиси сифатида ўрнак эди. У Жаҳон Тинчлик Кенгаши, Ислом Конференцияси Ташкилоти, Жаҳон мачитлар бўйича Кенгаш, СССР ва Ўзбекистон Тинчликни сақлаш қўмиталари, Совет ва Ўзбекистон Тинчликни сақлаш жамғармалари, Осиё ва Африка мамлакатлари бирдамлиги қўмитасининг аъзоси эди.

Муфтий Зиявуддинхон ибн Эшон Бобохон Исломга қилган улкан хизматлари учун икки марта биринчи даражали “Иордания юлдузи” ордени, “Иордания юлдузи” кўкрак нишони, биринчи даражали “Ливан қорақовуқи” (русча кeдр) ордени, Марокконинг олий даражали “Улуғ донишманд” ордени, “Ливан юлдузи” ордени ва СССРнинг “Ҳурмат белгиси” ҳамда “Халқлар дўстлиги” орденлари билан тақдирланган.

Шайх Зиявуддинхон ибн Эшон Бобохон 1982 йилда вафот қилди ва Ўзбекистон Ҳукуматининг қарори билан Қаффол аш-Шоший мақбарасига ўз отаси ёнига дафн этилди” [55]

Шайх Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон (1859-1957) ва Шайх Зиявуддинхон ибн Эшон Бобохон (1908-1982) жуда қийин йиллар – 1943-1982 йилларда Марказий Осиёда Ислом дини ва урф-одатларимизни сақлаб қолиш, давом эттириш йўлида катта меҳнат қилдилар. Уларнинг катта хизматини назарга олиб Тошкентдаги Қаффол аш-Шоший мақбарасига дафн этилиши жуда тўғри иш бўлган.

9.3.3. ДОКТОР ШАМСУДДИНХОН БОБОХОНОВ (1937-2003)



Фото 6. Доктор Шамсуддинхон Бобохонов (1937-2003). [55]

Абдулла Орипов севган гўзал Мухлисанинг акаси раҳматли Доктор Шамсуддинхон Бобохонов (1937-2003) ҳақида қисқача маълумотни [54]-мақоладан келтираман.

“Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхоннинг невараси, Зиявуддинхоннинг ўғли - Шамсуддинхон Бобохонов отаси вафотидан кейин 1982-1989 йилларда ЎОҚМДБга раҳбарлик қилди. У олий маълумотли шахс, филология фанлари номзоди, бир неча тилларни эркин биладиган, арабшунос мутахассис ва дипломат эди. 1966 йилда Қоҳирадаги Аль-Азхар университетини тугатди. 1966-1974 йилларда - СССР мусулмонлар ташкилотлари кенгашининг ташқи алоқалар бўйича катта референти (маслаҳатчиси). 1974-1982 йилларда Имом Бухорий номли Тошкент Ислом институтини аввал проректор, кейин ректор сифатида бошқарди. 1985 йилда Иордания Қироллик академиясининг ҳақиқий аъзоси этиб сайланди. 1982-1990 йилларда - СССР мусулмон ташкилотларининг ташқи алоқалар бўйича раиси. Унинг раҳбарлиги остида 1985 йилда Қозонда Муқаддас Қуръон нашр этилди.

У 1994-2003 йилларда дипломатик ишда фаолият олиб борди. Миср Араб Республикаси, Саудия Арабистони, шунингдек бир вақтнинг ўзида Алжир, Баҳрейн, Қувайт ва Иорданияда Ўзбекистоннинг Фавқулодда ва Мухтор элчиси бўлиб ишлади.

Доктор Шамсуддинхон Бобохонов улкан маърифий фаолияти учун Ибн Сино номли мукофот, СССРнинг “Халқлар дўстлиги” ордени билан тақдирланди. Шамсуддинхон Бобохонов 2003 йилда Тошкентда 66 ёшида вафот қилди” [55]

Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон, Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон ва Шамсиддинхон Бобохонов ҳақида қўшимча маълумот олмоқчи бўлган ватандошларимга Мухлиса Бобохонованинг жияни бўлмиш Усмонхўжаев Амирсаидхон 2010 йилда ёзиб нашр қилдирган “Динимиз фидойилари” номли 368 бетли китобни ўқишни тавсия қиламан ([58]-га қаранг). Амирсаидхон китобининг 358-бетида қуйидаги сатрлар ҳам бор: “... сулола вакиллари Анисахон Мирзаевага, Мухлисахон Зиёвуддиновага ва унинг ўғли Нозимхонга ... ва катта сулоламизнинг кўплаб содиқ дўстлари ҳамда яқинларига менга беғараз дўстона маънавий-моддий ёрдам кўрсатганлари учун миннатдорлик изҳор этаман ва Меҳрибон ва Раҳмли Аллоҳдан уларни мукофотлашини илтижо қиламан.” [58, 358-б.]

9.4. “БИРИНЧИ МУҲАББАТИМ” ҚЎШИҒИ

Ушбу мақолани Абдулла Орипов ёзган, Шерали Жўраев ажойиб қўшиқ қилиб куйлаган «Биринчи муҳаббатим» матнини келтириш билан тугатсам. Эслатиб ўтаман: шеърнинг тўртинчи бешқаторини Ш. Жўраев у пайтлар қўшиқда айтмаган. Шу сабабли уни қавс ичида ёздим.

Эътибор беринг: ҳофиз, намозхон Шерали Жўраев Совет Иттифоқи даврида компартия аъзоси бўлган шоир Абдулла Орипов шеъри охиридаги «Ёлғиз Аллоҳим мeнинг, биринчи муҳаббатим» мисрасини айтмаган. У бу мисра ўрнига охирги икки сатрни икки марта куйлаган. Шерали Жўраев охирги йилларда «Биринчи муҳаббатим» қўшиғини куйлаганда шеърдаги тўртинчи бешқаторни ҳам, «Ёлғиз Аллоҳим мeнинг, биринчи муҳаббатим» сатрини ҳам куйламоқда.

Абдулла Орипов шеъри, Шерали Жўраев қўшиғи

БИРИНЧИ МУҲАББАТИМ

Кeча оқшом фалакда ой бўзариб ботганда,
Зуҳра юлдуз милтираб, хира ханда отганда,
Руҳимда бир маъюслик, сокинлик уйғотганда,
Мeн сeни эсга олдим, биринчи муҳаббатим.
Эслаб хаёлга толдим, биринчи муҳаббатим.

Ўтди ёшлик завқ билан, гоҳи тўполон билан,
Гоҳида яхши билан, гоҳида ёмон билан,
Айри ҳам тушдим баъзан қалб билан, имон билан,
Лeкин сeни йўқотдим, биринчи муҳаббатим,
Мангу ғафлатда қотдим, биринчи муҳаббатим.

Дунё дeган шундайин англаб бўлмас сир экан,
Гоҳ кeнг экан, гоҳида туйнуксиз қаср экан.
Лeкин инсон ҳамиша бир ҳисга асир экан …
Нeчун билмовдим аввал, биринчи муҳаббатим,
Парво қилмовдим аввал, биринчи муҳаббатим.

(Ҳолбуки орзулардан жудо ҳам бўлганим йўқ,
Юлдуздай кулганим йўқ, ой каби тўлганим йўқ.
Эрта хазон гул каби сарғайиб сўлганим йўқ,
Сeни эслаб йиғлайман, биринчи муҳаббатим,
Эслаб бағрим тиғлайман, биринчи муҳаббатим.)

Йўлин йўқотса одам – муҳаббатга суянгай,
Ғуссага ботса одам - муҳаббатга суянгай.
Чорасиз қотса одам - муҳаббатга суянгай,
Мeн кимга суянгайман, биринчи муҳаббатим.
Фақат эслаб йиғлайман (ёнгайман), биринчи муҳаббатим.
Эслаб бағрим тиғлайман, биринчи муҳаббатим.

Нидо бeргил, қайдасан, шарпангга қулоқ тутдим,
Сирли тушлар кўриб ман бор дунёни унутдим.
Тонгда туриб номингга ушбу шeъримни битдим,
Дилдаги оҳим мeнинг, биринчи муҳаббатим,
(Ёлғиз Аллоҳим мeнинг, биринчи муҳаббатим.) [38, 1-ж., 155-б.]

Халқимизнинг машҳур шоири, Ўзбекистон қаҳрамони Абдулла Орипов 2016 йил 5 ноябрь куни АҚШнинг Хюстон шаҳрида 75 ёшида вафот этди [59]. Буюк шоиримиз Алишер Навоий 1441 йилда, Абдулла Орипов эса 1941 йилда туғилганини ҳисобга олсак, бундай буюк шоирлар 500 йилда бир марта туғилади, десак ҳам бўлади.



Абдулла Орипов ижоди бошида “Сен баҳорни соғинмадингми” (1963), “Шундай яшар одатда одам” (1964), “Бургут” (1964), “Митти юлдуз” (1964), “Мен нечун севаман Ўзбекистонни” (1964), “Муножот”ни тинглаб ...” (1964), “Она тилимга” (1965), “Тилла балиқча” (1965), “Онажон” (1966), “Биринчи муҳаббатим” (1968), “Руҳим” (1969) каби кўпгина ажойиб шеърлар ёзди. У кейинги йилларда ҳам кўпгина яхши шеърлар, достонлар ёзди, таржималар қилди.

Абдулла аканинг “Шундай яшар одатда одам” шеърини 1970 йилда ўқиб ёдлаб олгандим ва шу шеър мен учун умрим шиорларидан бири бўлди.

Мен 67 йиллик умрим давомида шоирлардан фақат Абдулла Ориповга гулдаста совға қилганман. Адашмасам, 1987 йилда Тошкентдаги Халқлар дўстлиги санъат саройида бўлган ижодий учрашувда мен саҳнага чиқиб Абдулла акага гулдаста бериб: “Сиздай йигитлар билан халқимиз фахрланади” дегандим.

У умрининг охирида диктатор Ислом Каримов (1938-2016) давридаги халқ дардини акс қиладиган бир неча шеърлар ёзди. Шу ерда 2015 йил 10 октябр куни ёзган “Ватаним” номли шеърини келтирай.

Абдулла ОРИПОВ

ВАТАНИМ

Ҳар бир уйда айғоқчи,
Ҳар қадамда искович,
Одамни кўрса қочар,
Бедовларинг ҳуркович.
Ошингга заҳар солди,
Ғанимларинг бир ҳовуч.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Нон бермайди ва лекин
Нон еганни ўлдирар,
Ўсиб турган ниҳолни
Аёз каби сўлдирар.
Бозор бормай қўйнингни
Пуч ёнғоққа тўлдирар.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Ҳар кўчада минг миршаб,
Ҳар гўшада авахта,
Ҳақ деганнинг оғзи берк,
Қон ютар лахта-лахта.
Ўзи-ку пахта эккан,
Ёстиғи бўлди тахта.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Илму ирфон жаҳолат
Ғорига кириб кетди,
Ўлик тирикдан ўтди,
Тирик ўликдан ўтди.
Адолат истаб борсанг
Ёлғон тиршайиб кутди.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Қайларгадир йўқолди
Меҳр билан муҳаббат,
Қўлида ханжар ушлаб,
Адоват қолди фақат.
Ёмон гап арзон-гаров,
Яхши гап бўлди қаҳат.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Тўғригўйлар бир четда,
Эъзоздадир иғвогар,
Қайтдик ўрта асрга,
Одам пуллар савдогар.
Минг йиллик хазинангни
Талаб ётар ўғри, ғар.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Ўлиб ҳам бўлмай қолди,
Ювғич урар кафандан,
Кимлардандир юққан кир
Кетмас сира бадандан.
Қуруқ ҳашаклар қолди
Гуллаб турган чамандан.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Қувган ҳам халқим дейди,
Халқим дейди қочган ҳам,
Лекин халқнинг аҳволин
Ўйламас бирор одам.
Жаллод ҳам халқ номидан
Ўқир фармонни у дам.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Турфа хил замонларни
Кўрган битта инсонман,
Гоҳ фахр этсам, гоҳо
Баридан пушаймонман.
Нетайки мен на Хорун,
На ёки Сулаймонман.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди.

Барчасига сабабдир
Асли нафснинг балоси,
Меҳнаткаш халқнинг эса
Ечилмас муддаоси,
Иншооллоҳ, бандага
Боққай бир кун Худоси.
Ёвузларнинг қўлида
Гулдай ватаним қолди,
Бошида паноҳи йўқ
Тулдай ватаним қолди. [60]

Улуғ шоиримиз Абдулла Ориповни Аллоҳ раҳматига олган бўлсин, қабрлари қиёматгача нурларга тўлсин, охиратлари обод бўлсин, жойлари жаннатдан бўлсин, илоҳим омин!

Улуғ ҳофизимиз Шерали Жўраев 2021 йил 12 апрел куни 74 ёшга тўлиши муносабати билан Аллоҳ унга мустаҳкам соғлик, узоқ умр ҳамда ижодлари бардавом бўлишига имкон беришини тилайман.

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Инсон ҳуқуқлари. Кириш. /Ижроия муҳаррир: Жорж Клак. Таржимон: профессор Ҳамидулла Кароматов. Produced by USIA Regional Program Office, Vienna. PRO9610-007 Uzbek (Introduction to Human Right), 2000. – 49 б.
Роберт Ф.Кеннеди (1925-1968) – Америка Қўшма Штатларининг собиқ Адлия вазири.

2. Шерали Жўраев ижросидаги “Эй, азиз инсон” номли қўшиқ. – Ziyo Film. Шерали Жураев 1968 йил Албоми супер мп3. - https://www.youtube.com/watch?v=Hn22BE_DBXY (www.youtube.com 2020.27.11)

Шерали Жўраевнинг “Эй, азиз инсон” шеъри.

3. ШУҲРАТ ЮСУФ АҲМАДЖОН ўғли (Аҳмаджонов Ш.). Қарз балосидан огоҳ бўлгин халқим! -
Т.: Қўлбола нашр (Самиздат), 2000. – 76 б.
1-қисм. - http://harakat.net/harakat/?id=257 (www.harakat.net/harakat/ «Ҳаракат» журнали, 2000 йил 5 (26)-сон);
2-қисм. - http://www.harakat.net/harakat/?id=248 (www.harakat.net/harakat/ «Ҳаракат» журнали, 2000 йил 6 (27)-сон).

АҲМАДЖОНОВ Ш. Қарз балосидан огоҳ бўлгин халқим! (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 2-нашри). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6954090/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), “KITOB: QARZGA DOIR” рукни, 2021.17.02).

4. (2) ХОЛОВ З. “Булбуллар ичра тинмас забонман”. – “Оила тилсими”, 2007 йил 27 сентябр, 39-сон, 2- ва 8-б.

5. АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар, аскарлар тобутлари ва Орол денгизи муаммолари (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 2-нашри). - http://www.turonzamin.org/ddkitob/birlik.html (www.turonzamin.org 2007 йил сентябр) (Китобнинг 1-нашрини компютерда териб китобча кўринишида 2004 йилда чоп этгандим. 2-нашри бўлмиш ушбу китоб www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2007 йил сентябрида чоп этилганди. Бир неча ойдан кейин 2007 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни сайтдан ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтганди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан 100 тага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим.)

АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 3-нашри). –
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6799235/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018 йил 6 ва 9 ноябр; 2019 йил 2 ва 4 январ);
Китоб давоми 1: https://siyosat.wordpress.com/2018/11/08/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80/#more-12023 (www.siyosat.wordpress.com 2018.08.11).
Китоб давоми 2: https://siyosat.wordpress.com/2018/11/09/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80-2/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.09.11).
Китоб давоми 3:
https://siyosat.wordpress.com/2018/12/03/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.03.12).
Китоб давоми 4:
https://siyosat.wordpress.com/2019/01/02/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d0%ba%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b1-%d0%b4%d0%b0%d0%b2%d0%be%d0%bc%d0%b8-4/ (www.siyosat.wordpress.com 2019.02.01);
Ушбу китобнинг давоми бор.

6. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12 жилдли /Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов ва б. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2001-2005.

Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. - «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, Тошкент, 2000;
- www.qomus.info

ЖЎРАЕВ Шерали. - Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси, Ж ҳарфи жилди, 233-б.

7. (6) ЖЎРАЕВ Ш. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

8. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраевдек ҳофиз ва шоир юз йилларда бир марта туғилади. Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 3-нашри.

- Китобнинг 3-нашри яхлит ҳолда дастлаб www.turonzamin.org сайтида 2008 йил 29 октябр куни чоп этилганди. Бу факт китоб 3-нашрининг мендаги нусхасидаги Сўнгги сўз бандида ёзилган. Буни 2017 йил 4 апрел куни ўқиб бу ҳақда шу ерга ёздим. 2009 йил бошида ушбу китоб www.turonzamin.org сайтидан сирли равишда ғойиб бўлди;

- http://www.turonzamin.org/ddkitob/sherkril.htm (Китобни кирил ва лотин алифбосида www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2009 йил 1 март куни қайтадан чоп эттирдим. Бир неча ойдан кейин 2009 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтганди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан 100 тага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим.)

- http://yangidunyo.com/wp-content/uploads/2009/03/sherali-joraev.pdf (www.yangidunyo.com «Янги Дунё» кутубхонаси» бўлими, 2009 йил 16 март: 2009 йил июлида Уйғуристон маркази Урумчида Хитой режими уйғурларни ноҳақ қирғин қилаётганини сайт раҳбарияти мақолалар ҳамда фотосуратлар билан ёритаётганида сайтга кибер ҳужум уюштирилди ва сайтдаги кўпгина мақолалар ва китоблар, жумладан ушбу китоб ўчириб ташланди.
Китобнинг кирил алифбосидаги вариантини 2012 йил март ойида қайтадан www.yangidunyo.com сайтига жўнатдим ва у сайтда чоп этилди. Лекин 2012 йил октябрида Канаданинг Торонто шаҳрида қочқин сифатида яшаётган журналист Фахриддин Худойқулов www.yangidunyo.com сайтидаги барча мақола ва китобларни ўчириб ташлаб, сайтни ўз номига расмийлаштириб олди);

- http://www.himoyachi.ucoz.ru/news/2009-03-17-892 (www.himoyachi.ucoz.ru 2009 йил 17 март: бу сайт раҳбари Муҳиддин Қурбонов “Китобни ўқиш учун қуйидаги линкни босинг serali-joraev” деган ёзув билан китобнинг www.yangidunyo.com сайтидаги манзилига ҳавола қилган эди. Бу ёзув бугунги кун – 2021 йил 18 март куни ҳали ҳам www.himoyachi.ucoz.ru сайтида 2009 йил 17 март санаси билан турибди;

- Китобнинг 3-нашрининг 1-қисми (лотин алифбосида). - http://www.muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=198:jurnalist-shuhrat-axmadjonovning-buyuk-hofiz-sherali-joraev-xaqidagi-kitobi&catid=4:-3&Itemid=5 (www.muvozanat.info 2012.10.04);
Китобнинг 3-нашрининг 2-қисми (лотин алифбосида). - http://www.muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=199:shuhrat-axmadjonovning-sherali-joraev-xaqidagi-kitobi-ikkinchi-qism-sherali-joraev-tavalludining-65-yilligi-oldidan&catid=4:-3&Itemid=5 (www.muvozanat.info 2012.10.04). (2017 йил 30 март куни шу сайтни очиб қараб, ушбу китобимни топа олмадим. www.muvozanat.info сайти раҳбари Холдор Вулқон китобни сайтдан олиб ташлаган бўлса керак. 2017.04.04, А.Ш.).

9. АҲМАДЖОНОВ Ш. Инсон ҳуқуқи ҳимоячисининг йўли. –
1-қисм. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post446497068 (www.liveinternet.ru/users/4799013/blog “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018.22.12);
1-қисм. - https://siyosat.wordpress.com/2018/12/18/%d0%b8%d0%bd%d1%81%d0%be%d0%bd-%d2%b3%d1%83%d2%9b%d1%83%d2%9b%d0%b8-%d2%b3%d0%b8%d0%bc%d0%be%d1%8f%d1%87%d0%b8%d1%81%d0%b8%d0%bd%d0%b8%d0%bd%d0%b3-%d0%b9%d1%9e%d0%bb%d0%b8/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.18.12).

10. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраев – Пайғамбар ёшида. –
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post482395394/ (www.liveinternet.ru/users/4799013/ “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.24.03);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801766/ (www.liveinternet.ru/users/4799013/ “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “СТАТЬИ 2010 ГОДА” рукни, 2021.24.03);
http://turonzamin.org/2010/04/12/sherali-7/#more-10239 (www.turonzamin.org 2010.12.04).

11. Mysterious deaths. By Cynthia Sewell (СЮВИЛ С. Сирли ўлимлар).
– “Idaho Statesman”, March 30, 2010;
- - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5838835/ (www.liveinternet.ru Дневник «Турон Шухратжони», Heading «English», March 17, 2021, инглиз тилида);
http://turonzamin.org/2010/04/30/mysterious-deaths/#more-10492 (www.turonzamin.org April 30, 2010, инглиз тилида).
How did two Uzbek refugees die? By Cynthia Sewell (СЮВИЛ С. Икки ўзбек қочқини қандай ўлди?). - http://www.idahostatesman.com/2008/03/30/337502/how-did-two-uzbek-refugees-die.html (www.idahostatesman.com March 30, 2008).

12. СЮВИЛ С. Сирли ўлимлар (Инглизчадан Шуҳратжон Аҳмаджонов таржимаси).
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956320/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), «Boshqa muallif» рукни, 2021.17.03, ўзбек тилида, кирил алифбосида);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post482133657 (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2021.17.03, ўзбек тилида, кирил алифбосида);
– http://turonzamin.org/2010/04/30/sirli-o%e2%80%99limlar/#more-10494 (www.turonzamin.org 2010.30.04);
- http://yangidunyo.com/?p=11446#more-11446 (www.yangidunyo.com 2010.13.5, ўзбек тилида, кирил алифбосида).

13. SEWELL S. Sirli o’limlar (Inglizchadan Shuhratjon Ahmadjonov tarjimasi). – http://turonzamin.org/2010/04/30/sirli-o%e2%80%99limlar/#more-10494 (www.turonzamin.org 2010.30.04, ўзбек тилида, лотин алифбосида).

14. СЮВИЛ С. Таинственные смерти. Перевод с английского Шухратжона Ахмаджонова. (СЮВИЛ С. Сирли ўлимлар).
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956320/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Boshqa muallif», 17.03.2021, рус тилида);
– http://yangidunyo.com/?p=11486#more-11486 (www.yangidunyo.com 2010.15.05, рус тилида).

15. АҲМАДЖОНОВ Ш. 20-июн – Халқаро Қочқинлар куни.
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post482398339/ (www.liveinternet.ru/users/4799013/ “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.24.03);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801766/ (www.liveinternet.ru/users/4799013/ “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник)даги “СТАТЬИ 2010 ГОДА” рукни, 2021.24.03);
- http://yangidunyo.com/wp-content/uploads/2010/07/qochqinlar-kuni.pdf (www.yangidunyo.com 2010.09.07);
- http://turonzamin.org/2012/01/12/shuh-4/ (www.turonzamin.org 2012.12.01).

16. АҲМАДЖОНОВ Ш. “Турналар” қўшиғининг тарихи. - http://munosabat.org/2013/04/12/%d1%88%d1%83%d2%b3%d1%80%d0%b0%d1%82%d0%b6%d0%be%d0%bd-%d0%b0%d2%b3%d0%bc%d0%b0%d0%b4%d0%b6%d0%be%d0%bd%d0%be%d0%b2-%d1%82%d1%83%d1%80%d0%bd%d0%b0%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d2%9b%d1%9e/#more-488 (www.munosabat.org 2013.12.04).
http://uzmavzu.com/2013/04/12/%d1%82%d1%83%d1%80%d0%bd%d0%b0%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d2%9b%d1%9e%d1%88%d0%b8%d2%93%d0%b8-%d1%82%d0%b0%d1%80%d0%b8%d1%85%d0%b8/ (www.uzmavzu.com 2013.12.04).

17. АҲМАДЖОНОВ Ш. “Биринчи муҳаббатим” қўшиғи тарихи.
- http://www.liveinternet.ru/users/4799013 (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2015.25.04);
- https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=798742716900086&id=100002930964631 (www.facebook.com “Шухратжон Ахмаджонов” саҳифаси, 2015.11.04).

18. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраевнинг куй ва қўшиқларини ўғирлашмоқда. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/ (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018.11.10).

19. АҲМАДЖОНОВ Ш. Шерали Жўраевнинг АҚШдаги концерти. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post442460755/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник), 2018.17.10).

20. АХМАДЖОНОВ Ш. В Вашингтоне проводят испытание новое кибероружие (Вашингтонда янги қиберқурол синовини ўтказишмоқда).
Часть 1. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/blog#post460941946 (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 01.10.2019);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801767/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Правозащита», 01.10.2019);
https://siyosat.wordpress.com/2019/09/28/в-вашингтоне-проводят-испытание-ново/#more-12408 (www.siyosat.wordpress.com 28.09.2019).
Часть 2. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/post461535769/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, 12.10.2019);
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6801767/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Правозащита», 12.10.2019);
- https://siyosat.wordpress.com/2019/10/14/в-вашингтоне-проводят-испытание-ново-2/#more-12435 (www.siyosat.wordpress.com 14.10.2019).

21. АХМАДЖОНОВ Ш. Господин Президент Дональд Трамп! Господин Избранный Президент Джо Байден! Уважаемые сенаторы и репрезентативы! (Жалоба). - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6906524/ (www.liveinternet.ru Дневник “Турон-Шухратжони”, Рубрика «Статьи 2020», 15.12.2020).

22. Mr. President Donald Trump! Mr. President-elect Joe Biden! Dear senators and representatives! Dear Americans and leaderships of the human rights organizations! (Complaint). By Shuhratjon Ahmadjonov. - https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5838835/ (www.liveinternet.ru Дневник «Турон Шухратжони», Heading «English», December 15, 2020).

23. Луиза Зокирова: "Наргиз ўзининг ўзбеклиги билан фахрланади. Сулоласининг анъаналарини давом эттиришни истайди" - https://www.bbc.com/uzbek/mobile/uzbekistan/2014/01/140119_talking_point_luiza_zokirova (www.bbc.com/uzbek/ 2014.19.01)

24. ЧИНГИЗ АЙТМАТОВ. Қиёмат. Роман. Рус тилидан Иброҳим ҒАФУРОВ таржимаси. Т., 1989. 187 б. - https://ziyouz.uz/jahon-nasri/chingiz-aytmatov/chingiz-ajtmatov-iyomat-roman/ (www.ziyouz.uz 2014.04.01).

25. Sherzod 1970. SHERALI JO'RAEV - EY JON. - https://www.youtube.com/watch?v=NqE4OH4772s (www.youtube.com 2017.09.09)

26. (7) ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ. Санъатим. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2001. – 72 б.

27. (43) АЪЗАМ ЎКТАМ. Энг олий ҳурлик. Эссе. – “Ёш куч” журнали, 1988, 8-сон, 18-19-б.

28. (8) РЎЗИЕВ Х. Эъзоздаги онахон. – «Огоҳ», 2003 йил 7 март, 10 (102)-сон, 5-б.

29. ДЖОРАБЕК АЛИМОВ. Шерали Жўраев эски концерт 2 (40 дақиқа 58 сониялик аудио ёзув). - https://www.youtube.com/watch?v=JlxamjX8lYE (www.youtube.com 2020.30.11).

30. (9) Шeрали Жўраев: Эгаси бор юртнинг - эртаси бордир /Суҳбатдош: Мақсуд Жонихонов. – “Даракчи”, 2 (96)-сон, 2001 йил 11 январ, 18-19-б.

31. (10) ХОЛДОР ВУЛҚОН. Мукаммал дунё: Достон. – www.uzbekcongress.org сайтининг www.turonzamin.com саҳифаси, 2008 йил 7 июн.

32. ЧУСТИЙ. Садоқат гуллари. Девон. – Тўпловчилар: Нозимахон ва Фароғатхон Хўжаевалар, Девон тузувчи: Музаффархон Набихон ўғли. Т., 1992. (343 б.). - https://n.ziyouz.com/books/uzbek_zamonaviy_sheriyati/Chustiy.%20Sadoqat%20gullari.pdf (www.n.ziyouz.com 2019.02.06).

33. Sherzod 1970. SHERALI JO'RAEV – XAT YOZDILARMU - https://www.youtube.com/watch?v=mEc2VR-6ORc (www.youtube.com 2020.29.07).

34. ERKIN MUAZZAMOV. Муаззамов Эргашжон. Сен бахорни согинмадинигму? - https://www.youtube.com/watch?v=-VLb_jvif2U (www.youtube.com 2016.26.09).

35. (11) Шерали Жўраев: “Андижон болаликни эслатади” /Шоҳруҳ суҳбатлашган/. – “Хонадон” оилавий ҳафтаномаси, 2006 йил 7 декабр, 49 (223)-сон, 18-19-б.).

36. VIDEO GALEREYA. IKROMJON BO'RONOV - "SEN BAHORNI SOG'INMADINGMI" - https://www.youtube.com/watch?v=SKvPbXU22ZY (www.youtube.com 2021.16.02).

37. (12) Шерали Жўраев: Армон бўлса ҳам эзгулик бўлсин /Жасур Ҳамроев ёзиб олган. – “Тасвир”, 2005 йил апрел, 15-сон, 8-9-б.

38. (13) ОРИПОВ А. Танланган асарлар: 4 жилдлик /Таҳрир ҳайъати: О.Шарафиддинов, М.Қўшжонов, Э.Воҳидов ва бошқ./. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2001.

39. (14) Тошкент: Қомус /Таҳрир ҳайъати: Н.Тўқлиев (Бош муҳаррир) … М.Аминов (масъул муҳаррир) ва бошқ. – Т.: Қомуслар Бош таҳририяти, 1992. – 495 б.

40. Эркин Воҳидов: “Инсонни пул, мол-дунё эмас, нотўғри тарбия, ҳақсизлик бузади” (1989). Қулман Очилов суҳбатлашди. - “Ёш ленинчи” газетаси, 1989 йил, 15, 16, 19 сентябрь;
- https://ziyouz.uz/matbuot/qayta-qurish-davri-matbuoti/erkin-vohidov-insonni-pul-mol-dunyo-emas-notogri-tarbiya-haqsizlik-buzadi-1989/ (www.ziyouz.uz 2016.17.03, 2021.21.01).

41. (15) ВОҲИДОВ Э. Ўзбегим (қасида). – Ишқ садоси. Сайланма: Биринчи жилд /Сўзбоши муаллифи: И.Ғофуров. – Т.: “Шарқ”, 2000. – 416 б.

42. (16) Ш.Жўраевнинг “Озодлик” радиоси журналисти Зебунисо (Замира Эшонова)га 1998 йил май ойидаги интервюси (1-изоҳга қаранг).

43. Sherzod 1970. SHERALI JO'RAEV – O'ZBEGIM (1 ijro) – https://www.youtube.com/watch?v=cF52VHLEX2A (www.youtube.com 2020.06.05).

44. НАЗИРА ИНОЯТОВА. Афсонавий инсон... шунақа бўларканда? - http://muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=2032%3A2011-06-04-14-09-09&Itemid=53 (www.muvozanat.info Шоир Холдор Вулқон сайти, 2011.04.06).

45. (17) АЗИМОВ А., ИНОМОВ А. Юракларда қолган умр. – “Туркистон”, 1992 йил 16 май.

46. (18) БОҚИЙ Н., ҲАМИДОВ Ҳ. Мени ёд эт //Масъул муҳаррир: К.Норматов/. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2000. – 208 б.

47. ВОҲИДОВ Э. ...

48. ХОЛДОР ВУЛҚОН . Ўзбегим. Эркин Воҳидов шеърига назира. - http://birdamlik.info/8513/

49. (19) ЗИЁЕВ Ҳ. Қалбларга нур сочган “Ўзбегим”. – “Миллий Тикланиш”, 1997 йил 14 январ, 2 (83)-сон.

50. (20) Шерали Жўраев: Шогирдларим юрагимга яқин эдилар / Суҳбатдош: Каримберди Тўрамуродов/. – “Эрудит”, 2003 йил 10 май, 94-сон, 6-8-б.

51. (21) АҲМАДЖОНОВ Ш. Кибернетика фанидаги “қора қути” ва Миллий хавфсизлик хизмати билан ҳамкорлик қилаётган кимсани аниқлаш иложи борми?
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956887/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), “2007 MAQOLALAR” рукни, 2021.22.03);
- http://turonzamin.org/2007/04/12/nuqtai-nazar-59/#more-1585 (www.turonzamin.org 2007.12.04).

52. ДЖОРАБЕК АЛИМОВ. Шерали Жўраев Қўшиқлар тўплами. (44 дақиқа 2 сониялик аудио ёзув). - https://www.youtube.com/watch?v=t5LBtgItEWw (www.youtube.com 2020.24.09).
- “Биринчи муҳаббатим” қўшиғи 6-дақиқа 40-сонияда бошланган.
- “Боғбон қизи” қўшиғи 6-дақиқа 40-сонияда бошланган.
- “Ёр ишқида” қўшиғи 39-дақиқада бошланган.

53. АБДУЛЛА ИСКАНДАР. "Биринчи муҳаббатим". - http://www.ozodlik.org/content/transcript/1814601.html (www.ozodlik.org 04.09.2009).

54. Абдулла Орипов ҳақида дўсти: бундай инсонлар 500 йилда бир дунёга келадилар. - https://sputniknews-uz.com/20161107/abdulla-oripov-haqida-dusti-4057044.html (www.sputniknews-uz.com 2016.07.11).

55. Вклад династии Муфтиев Бабахановых в возрождение Ислама в Средней Азии и Казахстане (Ўрта Осиё ва Қозоғистонда Ислом динини тиклашда Муфтий Бобохоновлар шажарасининг ҳиссаси). - http://www.islamnn.ru/modules.php?name=News&file=article&sid=1761 (www.islamnn.ru Сайт “Ислам в Нижнем Новгороде”, 14.05.2007).

56. Образование ДУМ Средней Азии (САДУМ) (Ўрта Осиё Мусулмонлар диний бошқармаси (ЎОМДБ)нинг ташкил этилиши). - http://www.idmedina.ru/ussr/?1113 (www.idmedina.ru Сайт «Издательский дом «Медина»).

57. БАБАХАНОВ Ш. «Муфтий Зияуддинхан ибн Эшон Бабахан» (Муфтий Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон), Государственное научное издательство «Узбекистон миллий энциклопедияси», Ташкент, 1999 г., стр. 16-17.

58. УСМОНХЎЖАЕВ АМИРСАИДХОН. Динимиз фидойилари (Бобохоновлар сулоласи): [Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон. Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон. Шамсиддинхон Бобохонов] / А.Усмонхўжаев; муҳаррир Шайх Абдулазиз Мансур.- Т., “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2010. – 368 б.

59. Ўзбекистон халқ шоири Абдулла Орипов АҚШда вафот этди. - http://www.ozodlik.org/a/28098275.html (www.ozodlik.org 2016.05.11).

60. Абдулла Ориповнинг янги шеъри: «Ҳақ деганнинг оғзи берк..» - https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan-42694512 (www.bbc.com/uzbek/ 2018.16.01).

ДАВОМИ БОР

E-mail: jiz54@mail.ru

2021 йил 18-28 март

АҚШ, Вашингтон шаҳри