Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 6 ДАВОМИ)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

Фото 1. Шерали Жўраев (1947). Самарқанд шаҳри, 1975 йил май. Муаллиф сурати.

6.4. “ЎЗБЕГИМ” ҚЎШИҒИНИ ДАДАХОН ҲАСАН КУЙЛАГАНМИ?

Маълумки, атоқли ҳофиз ва шоир Дадахон Ҳасан Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати (БХҲ) асосчиларидан биридир. 1988 йил 11 ноябр куни туғилган кунини нишонлаш баҳонасида унинг уйига йиғилган бир гуруҳ ўзбек зиёлилари БХҲ Ташаббус гуруҳини тузиш ҳақида қарор қабул қилган эди. Бу ҳақда муаллиф [5]-китобимда батафсилроқ ёзганман.

Мен 1998 йил ноябрида БХҲнинг 10 йиллигига атаб катта мақола ёздим. Шу мақолани ёзиш жараёнида БХҲ асосчиларидан бир неча нафари, жумладан Д.Ҳасан билан учрашиб суҳбатлашдим. Ўша 1998 йилдан бери мен ҳар замонда Дадахон ака уйига бориб, у билан учрашиб суҳбатлашарадим.

2006 йилда суҳбатлардан бирида Д.Ҳасан “Ўзбегим” қўшиғини биринчи бўлиб айтгани ҳақида гапирди. “Ўзбегим” шеър матнини қаердан олган эдингиз?” деган саволимга у қуйидаги мазмунда жавоб берди (бу жавобни мен 2008 йил 23 июл куни Дадахон ака уйида яна бир марта суҳбатлашиб аниқлаштирдим).

Дадахон Ҳасаннинг айтишича, у 1966 йилда Тошкент Давлат университети журналистика факултетини тугатаётган эди. «Ўзбекистон овози» газетаси бош муҳаррири бўлиб ишлаётган ёзувчи Мақсуд Қориев (1926-2010) ТошДУ ректори академик Обид Содиқов (1913-1987) номига Муносабат (Отношение) ёзиб, Д.Ҳасанни «Ўзбекистон овози» газетаси муҳарририятига ишга юборишларини илтимос қилди. Шу сабабли Д.Ҳасан 1966 йил сентябридан “Ўзбекистон овози” газетасининг Адабиёт бўлимида ходим бўлиб ишлай бошлади. У вақтлар Жуманиёз Жабборов Адабиёт бўлими мудири эди.

Д.Ҳасаннинг таъкидлашича, шоир Эркин Воҳидов 1966 йил октябр-ноябр ойларида «Ўзбекистон овози» газетаси муҳарририятига бир даста ғазаллар олиб келган. Ж.Жабборов шеърларни чоп этишга тайёрлаш учун Дадахон акага берган. У ёзув машинкасида ёзиб тайёрлаган ва Ж.Жабборовга берган. «Улар ичида “Ўзбегим” қасидаси, «Дўст билан обод уйинг» шеърлари ҳам бор эди. Шулардан тўрттасини, жумладан “Ўзбегим”ни қўшиқ қилиб тўйларда, гапларда, ўтиришмаларда айтганман», деди Д.Ҳасан.

Муаллиф 2006 йилда, Д.Ҳасан билан бўлган учрашувдан бир неча кун ўтгач А.Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонасига борди ва «Ўзбекистон овози» газетасининг 1966-1967 йиллардаги нашрини варақлаб чиқди. Лекин Э.Воҳидовнинг “Ўзбегим” қасидаси газетада чоп этилмаган экан.

Фикримча, ҳофиз ва шоир Д.Ҳасан “Ўзбегим”ни куйлаган бўлсада, уни Ш.Жўраевдан кейин куйлаган бўлса керак. Чунки Дадахон ака айтган “Ўзбегим” қасидаси матни ўша йиллардаги газеталарда ҳам, магнитафон касссеталарида ҳам йўқ. Мен 53 йил давомида бу ҳақда бирорта даврада эшитган эмасман.

2008 йил 23 июл куни Дадахон ака билан учрашувда «Сиз айтган “Ўзбегим” қўшиғи кассетага ёзилганми, у сақланганми?» деб сўрадим. Дадахон ака: «У пайтлар қўшиқни кассетага ёзиш имкони йўқ эди» деб жавоб берди. Мен 1970 йилда Самарқанд Давлат университетига ўқишга киргач, юқори курс талабаларининг айримларида кассетали магнитафонлар борлигини кўргандим ва магнитафонда Шерали ака куйлаган “Ўзбегим” қўшиғини ҳам эшитгандим.

Яна битта савол пайдо бўлади: Агар Дадахон ака “Ўзбегим” қўшиғини дастлаб куйлаган бўлса, нега уни куйлашда давом этмади?! Ахир Шерали Жўраев ўша йилларда ҳам, ҳозир ҳам куйлашда давом этмоқда-ку.

Шундай қилиб, мен 2006-2008 йиллар давомида ҳам, 2008-2021 йиллар давомида ҳам Дадахон Ҳасан “Ўзбегим” қўшиғини куйлаганини тасдиқловчи бирорта фактни топа олмадим.

Яна муҳим фактлардан бири шуки, Фахриддин Умаров ҳам, Дадахон Ҳасан ҳам “Ўзбегим” қасидасини ўша йиллари куйлаган варианти кассетадаги ёзувлари йўқ. Улар қандай мусиқа оҳанглари остида куйлагани масаласи ҳам очиқ қолган.

6.5. БОШҚА ШОИРЛАР ЁЗГАН «ЎЗБЕГИМ»

Машҳур инглиз ёзувчиси Артур Канон Дойл (1859-1930) 1891 йилдан бошлаб «Шерлок Холмс саргузаштлари» номли туркум ҳикояларини ёзиб чоп қила бошлади. Бу ҳикоялар Англияда ва бошқа мамлакатларда қўлма-қўл ўқила бошлади. Шунда айрим фуқаролар ҳам Шерлок Холмс ҳақида турли хил саёз ҳикоялар ёзиб кичик китобчалар кўринишда чоп қилишди ва сота бошлашди. Яъни Шерлок Холмснинг «эгизаги» пайдо бўлди.

Шунга ўхшаш воқеалар Ўзбекистонда ҳам рўй берди: айрим шоирлар «Ўзбегим» номли шеърларни ёзишди ва ҳатто қўшиқ қилиб куйлаган хонандалар бор. Шунақа «Ўзбегим» шеърларидан бир нечтасини ўқидим ва бир хонанда куйлаган қўшиқни тингладим. Ушбу шеърлар орасида шоир Холдор Вулқон (1959) 2007 йил 26 июн куни ёзган «Ўзбегим» шеъри менга маъқул келди ва уни қуйида келтирмоқдаман.

ХОЛДОР ВУЛҚОН

ЎЗБЕГИМ
(Эркин Воҳидов шеърига назира)

Дилда армон, қўлда кетмон бўлди сарсон Ўзбегим,
Қадру қиммат растасида нархи арзон Ўзбегим.

Сочди оғу боши узра чарх уриб тайёралар,
Дори–дармон қилмагач кор ичди айрон Ўзбегим.

Шунча пахта, шунча олтин қайга кетди, ё фалак?
Нега қашшоқмиз, ахир – деб лолу хайрон Ўзбегим .

Қишда газсиз, таппи бирлан ўт ёқиб кун ўтказиб,
Нефту газни сув текинга қилди эҳсон Ўзбегим.

Пул тополмай зўрғалатдан тебратар рўзғорини,
Ўйланиб чеккай хижолат келса меҳмон Ўзбегим.

Террористга айланар масжидга кирса ногохон,
Чўнтагидан ўқ чиқар мент қўйса қопқон Ўзбегим .

Тинч намоишларда арзин айтса қирғиндир жавоб,
Кимга айтсин арзу додин қалби вайрон Ўзбегим.

Бош кўтарса бирни Хизбит, бирни Воххобий атаб,
Урдилар Жаслиқда қийнаб бўлди қурбон Ўзбегим.

Қайга борса бошда шапка, ишлагай жим, мунғайиб,
Сўз деёлмас, лиқ тўла оғзида толқон Ўзбегим.

Қувлагай думсиз шоқоллар тишларин такаллатиб,
Дашт аро жон қутқазиб чопгувчи жайрон Ўзбегим.

Қоп кўтарган қиз-жувонлар мардикор бозорида,
Иш тополмай шер йигитлар тўзди харён Ўзбегим.

Дўппи кийса хамма хайрат ичра; “Ҳа , тинчликми?” дер ,
Киймасинми дўппи, яктак бирла чакмон Ўзбегим.

Ёши ўтган ўғли бирлан қари қиз қайғусида,
Шайланар осмоққа ўзни гохи пинхон Ўзбегим.

Нола қилса охидин зир титрагай сайёралар,
Парча-парча йиртилиб кетгуси осмон Ўзбегим.

Ёндошиб Эркин Вохидга сўйласа айб этмангиз,
Хақ йўлинда тўғри сўзни ёзди Вулқон Ўзбегим! [39]

6.6. “ЎЗБЕГИМ” ҚЎШИҒИНИНГ ТАРИХИЙ АҲАМИЯТИ

Таъкидлаш лозимки, “Ўзбегим” шеъри ва қўшиғининг халқ ичида машҳур бўлишида шу шеърни ёзган шоир Эркин Воҳидовнинг хизмати қанчалар катта бўлса, уни ажойиб қўшиқ қилиб куйлаган ҳофиз Шерали Жўраевнинг ҳам шунчалар хизмати бор.

Энди Э.Воҳидовнинг “Ўзбегим” шеъри ва Ш.Жўраев қилган қўшиғи ҳақида Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби, тарих фанлари доктори, профессор Ҳамид Зиёевнинг ушбу фикрларига эътибор берайлик.

“Ўзбегим”нинг тарихий аҳамияти шундаки, у “ёв қочганда” эмас, балки қиличини қайраб турганда дунёга келди. У туғилганда коммунистик партиянинг улуғ миллатчилик ва тоталитар сиёсати ҳукм сурар, миллий ҳис-туйғулар, ўз-ўзини англаш, она юрти билан ғурурланиш ва фахрланиш сингари миллий манфаатлар эса ҳибсда эди. Иккинчи тарафдан ёзувчилар, шоирлар, олимлар, умуман зиёлилар кўпроқ ёппасига партиянинг “улуғвор миллий сийсатини”, “социалистик тузумни”, ва “пролетар интернационализмини” мақташ ва олқишлаш билан банд эдилар. Бундай қалтис шароитда фақат ўта жасоратли ва чинакам ватанпарвар кишигина партия чизиб берган чизиқдан четланиши мумкин эди. У Эркин Воҳидов мисолида кўзга ташланди.

Зеро, шоирнинг “Ўзбегим” шеъри оғзига қулф, оёғига кишан солинган халқнинг миллий ҳис-туйғуларини, сиёсий қарашларини чархлади, уни ўзлигини англашга чорлади. Эркин Воҳидов ушбу шеър орқали амалда: Эй, ўзбегим! Сен қудратли давлатлар ва оламшумул аҳамиятга молик тараққиёт яратган халқнинг авлодисан, ўз насл-насабингни, буюк ўтмишингни ва қадр-қимматингни унутма, кўзингни оч!” – деб жар солди. Бу ўша давр учун ошкора исёнкорлик эди.” [40]

“Бир тўйда хонанда “Ўзбегим” ашуласини шу даражада маромига етказиб куйладики, мен устозимнинг (академик Яҳё Ғуломовнинг, А.Ш.) кўзи ёшланганлигини пайқадим. Бу бежиз эмасди. Яҳё аканинг акаси “миллатчи” ва “халқ душмани” сифатида отилган эди. Ўзи ҳам кўп маротаба тергов азобларини тортган ва “қора хат”га тушган олимлардан эди. Домла миллий ҳис туйғулари, миллатпарварлиги ва ватанпарварлиги таъқиб остига олинган бир пайтда “Ўзбегим”нинг жаранглаши унинг дард-аламларига малҳам бўлганди.” [40]

Кейинги деярли 53 йил давомида “Ўзбегим” ашуласини куйлаётган, куйлаганда ҳам ҳатто академикларнинг кўзини ёшлата оладиган даражада куйлай оладиган хонанда – бу Шерали Жўраев эканлигини ўзбек қўшиқчилигидан андаккина хабардор бўлган ҳар бир киши яхши билади.

“Хуллас, “Ўзбегим” одамларни тўлқинлантирди, ҳаёжонлантирди, қалбларда миллат ва ватан билан ғурурланиш, фахрланиш туйғуларини жўш урдирди. “Ўзбегим”нинг республика бўйлаб тўй-томошаларда, гап-гаштакларда, чойхоналарда ва бошқа жойларда қанот қоққанини ҳисобга олсак, у бамисоли денгиз ва дарё тўлқинлари каби катта куч-қудратга айланганлигини ҳис этасиз.

“Зар қадрини заргар билади” дейишганидек, ўз ватанини севган, миллатпарвар ҳар бир киши “Ўзбегим”дан руҳланди, тетиклашди ва қадди-қоматини ростлади. У зулматда инграб ётган халқни буюк ўтмишимизга етаклади, кишиларда келажакка ишонч ва умид уйғотди. “Ўзбегим”нинг акс-садоси ўша даврларда озодлик ғояларининг аломатлари юзага чиқаётганлигидан дарак беради. Бу борада Иброҳим Мўминовнинг Амир Темур ҳақидаги асари, Одил Ёқубовнинг Улуғбекка, Пиримқул Қодировнинг Бобурга, Мақсуд Қориевнинг Спитаменга ва Мирмуҳсиннинг Темур Маликка бағишланган тарихий романлари ҳам диққатга сазовордир. Бу асарлар ва “Ўзбегим” ҳозирги мустақиллигимизни ва озодлигимизни маънавий заминини шакллантиришда жуда катта ўрин эгаллади.” [40]

Ўзбекистон раҳбари Шароф Рашидов ўша Совет Империяси ва унинг асосий ҳаракатлантирувчи, бошқарувчи кучи бўлмиш Давлат хавфсизлиги қўмитаси куч-қудратга тўлган, дегани деган, айтгани айтган даврда – 1968-1969 йиллардаёқ халқимизнинг истеъдодли фарзандлари бўлмиш Эркин Воҳидов ва Шерали Жўраевни ҳимоя қила олди. Бу билан халқимиз учун “Ўзбегим”дек машҳур қўшиқни тўйларда ва аудиокассеталарда эшитиш имкониятини яратиб бера олди.

Савол туғилади: Ўзбекистон Мустақилликка эришгач 1991-2016 йилларда нега энди “Ўзбегим” қўшиғи радиода онда-сондагина қўйилди, телевидение орқали эса умуман кўрсатилмади? Ахир 1991 йилдан кейин Москвада ўтирган ДҲҚ раҳбариятининг қонли тазйиқи йўқ эдику. Бунга ҳам асосий сабаб – Ўзбекистондаги кучишлатар органларга, айниқса Миллий хавфсизлик хизматига таянган авторитар, полициявий сиёсий тизим ҳукмронлик қилгани сабаблидир.

6.7. Ш. ЖЎРАЕВНИНГ Ш.РАШИДОВ ҲАҚИДАГИ ФИКРИ

Ушбу бандни Ш.Жўраевнинг атоқли давлат арбоби Шароф Рашидов ҳақидаги фикри билан тугатсам. Бу жавобда Ш.Жўраевдек халқ ҳофизига кўп йиллар давомида “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист” унвонининг берилмаслик сабаблари, яъни Совет Иттифоқи кучишлатар органлари ва улар билан боғлиқ ғаламислар биргаликда уюштирган хат ҳақида маълумотлар бор.

“- Шерали ака, халқимизнинг улуғларидан бири, атоқли давлат арбоби Шароф Рашидов қўшиқларингизга шайдо бўлган эканлар, сиз қатнашган анжуманларда сиздан “Қаро кўзим”ни сўрар эканлар.

- У кишини Аллоҳ раҳмат қилсин, зўр одам эди. Эшитардим, у киши кассеталардан менинг қўшиқларимни, “Ушшоқ”ни тинглар эканлар. Лекин мен у киши билан кўп учрашмаганман. Тўғрироғи, бизни кўпам яқинлаштиришмаган. Ўшандаям у кишининг ёнида бизни, қўшиқларни хушламайдиган, телевизорга чиқишимизга қарши бўлган аъёнлар бор эди. Стадионларда концертлар бўларди. Хор, капелла ва бошқалар қатори биз ҳам уларда қатнашардик. Тушган пулдан филармониядагиларга ойлик бериларди. Мен ҳам 150 сўм ойлик олардим. Халқ чалган қарсакка хурсанд бўлиб ашула айтиб юраверибман. 15-16 йил унвон ҳам беришмабди.

Андижонда ишлаб юрган пайтим Ш. Рашидов бордилар. Вилоятни тадбири чиройли ўтди. Қўшиқларимни эшитдилар. Концертдан кейин учрашдик. Солижон Мамарасулов деган обком секретаримиз бор эдилар. Ўша кишидан Ш. Рашидов “Бизга нима хизмат бор?”, деб сўрадилар. Солижон ака кўп нарса сўраб ўтирмадилар. “Шу Шерали деган яхши ҳофизимиз бор. Шу “хизмат кўрсатган” деган унвон олсайди”, дедилар. Ш. Рашидов кулиб қўйдилар ва “бўпти” дедилар. Эртагаёқ унвон оладигандай хурсанд бўлиб юрдим анча вақт. Лекин унвон берилмади. Эшитсам Ш. Рашидов Андижондан кетган заҳоти орқаларидан баъзи ғаламислар кўп бўлмағур гапларни ёзиб хат қилишган экан.

Ш. Рашидов яна бир келганларида кетар чоғида “бизга нима хизмат” дедилар. Солижон ака яна “Шу Шералига ҳалиги айтган бўлмади-да”, дедилар. Яна кулиб қўйдилар ва “ҳаммаларинг шуни хоҳлаган куни бўлади” дедилар.

Энди бизга ёмонлиқ қилганлар кўп бўлди. Мен уларга қилган ёмонликлари учун раҳмат дейман. Уларни мен кечирдим, Оллоҳ мағфират қилсин гуноҳларини.

Ш. Рашидов эса ҳақиқатдан санъатни қадрлайдиган, мумтоз қўшиқларни севадиган зот эдилар.” [41, 6-7-б.]

Эътибор беринг: Ш.Жўраевга унвон бериш ҳақидаги гап Ш.Рашидов, С.Мамарасулов, Ш.Жўраев ва яна бир неча кишилар бўлган кичик даврада муҳокама қилинди. Бу гапдан, муҳокамадан оддий ғаламислар бехабар. Бу гаплардан ДХҚ ходимлари, унинг хуфиялари хабардор ва улар ўз раҳбарларига етказишади. Қарабсизки, Ш.Рашидов Андижондан кетган заҳоти орқаларидан бўлмағур гапларни ёзиб хат қилишни махсус хизмат органлари, яъни ДХҚ уюштиришга оғзаки кўрсатма беради ва бу иғвогорона иш амалга оширилади. Махсус хизмат органлари, жумладан ДХҚнинг иш фаолиятини кибернетикадаги “қора қути” ёрдамида таҳлил этиб очиш мумкинлиги ҳақида ўзимнинг [42]-мақоламда ёзган эдим.

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

5. АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар, аскарлар тобутлари ва Орол денгизи муаммолари (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 2-нашри). - http://www.turonzamin.org/ddkitob/birlik.html (www.turonzamin.org 2007 йил сентябр) (Китобнинг 1-нашрини компютерда териб китобча кўринишида 2004 йилда чоп этгандим. 2-нашри бўлмиш ушбу китоб www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2007 йил сентябрида чоп этилганди. Бир неча ойдан кейин 2007 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни сайтдан ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтганди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан 100 тага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим.)

АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар (Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 3-нашри). –
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6799235/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), 2018 йил 6 ва 9 ноябр; 2019 йил 2 ва 4 январ);
Китоб давоми 1: https://siyosat.wordpress.com/2018/11/08/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80/#more-12023 (www.siyosat.wordpress.com 2018.08.11).
Китоб давоми 2: https://siyosat.wordpress.com/2018/11/09/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80-2/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.09.11).
Китоб давоми 3:
https://siyosat.wordpress.com/2018/12/03/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.03.12).
Китоб давоми 4:
https://siyosat.wordpress.com/2019/01/02/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d0%ba%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b1-%d0%b4%d0%b0%d0%b2%d0%be%d0%bc%d0%b8-4/ (www.siyosat.wordpress.com 2019.02.01);
Ушбу китобнинг давоми бор.

7. ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ. Бола дунёни тeбратар. (Масъул муҳаррир Н.Қобул). – Т.: “Юлдузча”, 1988. – 64 б.

33. ВОҲИДОВ Э. Ўзбегим (қасида). – Ишқ садоси. Сайланма: Биринчи жилд /Сўзбоши муаллифи: И.Ғофуров. – Т.: “Шарқ”, 2000. – 416 б.

34. Ш.Жўраевнинг “Озодлик” радиоси журналисти Замира Эшоновага 1998 йил май ойидаги интервьюси (1-изоҳга қаранг).

35. НАЗИРА ИНОЯТОВА. Афсонавий инсон... шунақа бўларканда? - http://muvozanat.info/index.php?option=com_content&view=article&id=2032%3A2011-06-04-14-09-09&Itemid=53 (www.muvozanat.info Шоир Холдор Вулқон сайти, 2011.04.06).

36. АЗИМОВ А., ИНОМОВ А. Юракларда қолган умр. – “Туркистон”, 1992 йил 16 май.

37. БОҚИЙ Н., ҲАМИДОВ Ҳ. Мени ёд эт //Масъул муҳаррир: К.Норматов/. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 2000. – 208 б.

38. ВОҲИДОВ Э. ...

39. ХОЛДОР ВУЛҚОН . Ўзбегим. Эркин Воҳидов шеърига назира. - http://birdamlik.info/8513/

40. ЗИЁЕВ Ҳ. Қалбларга нур сочган “Ўзбегим”. – “Миллий Тикланиш”, 1997 йил 14 январ, 2 (83)-сон.

41. Шерали Жўраев: Шогирдларим юрагимга яқин эдилар / Суҳбатдош: Каримберди Тўрамуродов/. – “Эрудит”, 2003 йил 10 май, 94-сон, 6-8-б.

42. АҲМАДЖОНОВ Ш. Кибернетика фанидаги “қора қути” ва Миллий хавфсизлик хизмати билан ҳамкорлик қилаётган кимсани аниқлаш иложи борми?
- https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6956887/ (www.liveinternet.ru “Турон-Шухратжони” кундалиги (дневник), “2007 MAQOLALAR” рукни, 2021.22.03);
- http://turonzamin.org/2007/04/12/nuqtai-nazar-59/#more-1585 (www.turonzamin.org 2007.12.04).

ДАВОМИ БОР

2021 йил 22 март

АҚШ, Вашингтон шаҳри