Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ШЕРАЛИ ЖЎРАЕВ (ПАРАГРАФ 1)

Китобнинг тузатилган ва тўлдирилган 4-нашри

Фото 1. Шерали Жўраев (1947). Самарқанд шаҳри, 1975 йил май. Муаллиф сурати

КИТОБНИНГ 4-НАШРИГА КИРИШ СЎЗИ (2021 йил март)

Ўзбек халқининг улуғ ҳофизи Шерали Жўраев 2021 йил 12 апрел куни 74 ёшга тўлади. Мен Шерали Жўраевнинг, аниқроғи у ижро этган қўшиқларининг 51 йиллик мухлисиман. Мен Шерали ака ва унинг ижоди ҳақида 2008 йилда “Шерали Жўраевдек ҳофиз ва шоир юз йилларда бир марта туғилади” номли китобни ёзиб, ўша йилнинг ўзида уни кенгайтириб 2- ва 3-нашрини интернет сайтларида чоп эттирдим ([8]-га қаранг).

Мен 3-нашр Кириш сўзи охирида Шeрали акага китобнинг 3-нашрини бeриб, унинг фикр-мулоҳазалари ва эътирозларини билиш учун учрашиш ниятим борлиги ҳақида ёзгандим. Лекин китобнинг 3-нашрини Тошкентда тугатиш имкони бўлмади ва 2008 йил 12 октябрга ўтар кечаси Ўзбекистонни тарк этиб хорижга қочқин бўлиб кетишга мажбур бўлдим. Сабаби - ватандошларимнинг инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилганим ва мустақил журналист сифатида ёзган танқидий мақолаларим учун тазйиқлар, тутишлар, сўроқлар кучайиб кетди ва Ўзбекистон кучишлатар органлари зобитлари мени ноҳақ кўп йилга қамаб юбориш хавфи пайдо бўлди.

Китобнинг 3-нашрини 2008 йил октябр охирида Қирғизистон пойтахти Бишкек шаҳрида компютерда териб тугатдим. 2008 йил 4 ноябр куни Бишкекдан Қозоғистондаги Алмати шаҳрига келдим. Ноябр охирида Алматида унинг варақларини принтерда чоп қилиб, муқовалатдим ва китоб кўринишга келтирдим. У 257 бетни ташкил қилди.

Китобни яхлит ҳолда дастлаб www.turonzamin.org сайтида 2008 йил 29 октябр куни чоп эттирдим. Бу факт китоб 3-нашрининг мендаги нусхасидаги Сўнгги сўз бандида ёзилган. 2009 йил бошида ушбу китоб www.turonzamin.org сайтидан сирли равишда ғойиб бўлди. Сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтди.

Китобни кирил ва лотин алифбосида www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2009 йил 1 март куни қайтадан чоп эттирдим. Унинг сайтдаги манзили ҳақида [8]-га қаранг.

Бир неча ойдан кейин 2009 йилнинг ўзида www.turonzamin.org сайти раҳбари АҚШда қочқин сифатида яшаётган журналист Жаҳонгир Маматов китобни ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб яна айтди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан 100 тага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам ҳар сафар унинг ўзи ўчирганини тушундим.

Китобимни Швецияда қочқин сифатида яшаётган журналист Юсуф Расул (1971) раҳбар бўлган www.yangidunyo.com сайтида 2009 йил 16 март куни чоп эттирдим. Китобимнинг ушбу сайтдаги манзили ҳақида [8]-га қаранг.

2009 йил июлида Уйғуристон маркази Урумчида Хитой режими уйғурларни ноҳақ қирғин қилаётганини www.yangidunyo.com сайти раҳбарияти мақолалар ҳамда фотосуратлар билан ёритаётганида сайтга кибер ҳужум уюштирилди ва сайтдаги барча мақолалар ҳамда китоблар, жумладан ҳофиз Шерали Жўраев ҳақидаги китобим ҳам сайт билан бирга ўчириб ташланди.

Китобимни Швеция пойтахти бўлмиш Стокголм шаҳрида қочқин сифатида яшаётган инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси Муҳиддин Қурбонов (1960) раҳбар бўлган www.himoyachi.ucoz.ru сайтига ҳам жўнатдим. Китобимнинг ушбу сайтдаги манзили ҳақида [8]-га қаранг. Унинг сайтида “Шерали Жўраевдек ҳофиз ва шоир юз йилларда бир марта туғилади. Шуҳрат АҲМАДЖОНОВ” деб ёзилганди ва “(Китобни ўқиш учун қуйидаги линкни босинг sherali-joraev)” деб ёзганди. Бу ёзув бугунги кун – 2021 йил 12 март куни ҳали ҳам www.himoyachi.ucoz.ru сайтида турибди.

Муҳиддин Қурбонов ҳофиз Шерали Жўраев ҳақидаги китобимнинг www.yangidunyo.com сайтидаги манзилига ҳавола қилган эди. Хитой ва ўзбек махсус хизматлари кибер ҳужум уюштириб www.yangidunyo.com сайтини йўқ қилишгач www.himoyachi.ucoz.ru сайти орқали www.yangidunyo.com сайтидаги китобимга кириш имкони тугатилди.

АҚШ ҳукумати менга инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси ва мустақил журналист сифатида сиёсий бошана берди. Мен Алматидан АҚШнинг Бойси шаҳрига 2010 йил 21 январ куни келдим.

Кўпчиликка маълумки, АҚШ Ер шаридаги энг буюк давлат бўлиб, унда сўз эркинлиги ва демократия анъаналари бор. Мен шу маълумотларга асосан, АҚШга етиб олсам, у ерда Ватанимиз бўлмиш Ўзбекистондаги инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва бу ҳақда мақолалар ҳамда китоблар ёзиш, шунингдек АҚШда инглиз тилини ўрганиб техника ёки бошқа соҳада институт ёки университетда ўқиб диплом олиб яхши мутахассис бўламан, деб ўйлардим. Лекин АҚШга келган куним 2010 йил 21 январдан бошлаб менга қарши провокациялар бошланиб кетди. Бунга доир батафсил маълумотларни “Инсон ҳуқуқи ҳимоячисининг йўли” номли китобимда келтираман, иншааллоҳ ([9]-га қаранг).

АҚШдаги тазйиқлар бошланишининг бош сабаби ҳақида қисқача ёзай. Маълумки, 2005 йил 13 май кунги Андижон фожиасидан кeйин, 2006 йил ёзида 250 нафар андижонлик қочқин АҚШда сиёсий бошпана олди. Шулардан 55 нафари АҚШнинг Айдаҳо штатида яшаётганди. АҚШда 2006 йилда сиёсий бошпана олган соғлом ва бақувват 33 ёшли андижонлик қочқин Олимжон Собиров (1973) 2006 йил 1 августга ўтар кечаси, шундан бир ой ўтгач 29 ёшли қочқин Зоҳид Махмедов (1977) 2006 йил 1 сентябрга ўтар кечаси уйқуда номаълум заҳар билан сирли равишда ўлдирилди. Иккала ўлим сабаби очилмади ва жиноятчилар топилмади.

Айдаҳо штати марказий газeтаси – “Idaho Statesman” (бу газeта 1864 йилдан буён чоп этилади)нинг талантли журналисти Синсиа Сювил (Cynthia Sewell) 2008 йил 30 март куни Mysterious deaths (Сирли ўлимлар) номли мақолани ёзиб чоп этди ([10]). Ушбу мақола икки ўзбeк йигитининг сирли ўлими ва АҚШдаги ўзбeк қочқинлари ҳақидадир.

Мен Бойсига 2010 йил 21 январда келиб, 31 январ куни Бойси шаҳар марказий кутубхонасига аъзо бўлдим. 2010 йил 15 апрел куни кутубхона архивидан “Idaho Statesman” газетасининг пленкасини олиб, унда газетанинг 2008 йил 30 март сонида чоп этилган [10]-мақолани ксерокс қилиб кўчириб олдим. Уни рус ва ўзбек тилларига таржима қилиб, сайтларда 4 та вариантда, яъни инглиз, рус ва ўзбек тилида кирил ҳамда лотин алифбосида 2010 йил 30 апрел ва 13, 15 май кунлари чоп эттирдим ([11]-[13]-га қаранг).

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблeяси 2001 йилда “Қочқинлар ҳақидаги Конвeнция”нинг 50 йиллиги муносабати билан 20 июнь – Халқаро қочқинлар куни (World Refugee Day) дeб нишонлаш ҳақида махсус рeзолюция қабул қилди. 2010 йил 19 июн (шанба) куни Бойси марказида тадбирлар белгиланганди.

Мен 2010 йил 19 июн куни Бойси марказида инглиз тилида ўнта стенд, жумладан газетадаги “Mysterious deaths” мақоласини уч марта катталаштирган ҳолда намойишини уюштирдим. Бу стендларда Ўзбекистон қамоқхоналарида кўп йиллардан бери азоб-уқубат чекаётган бегуноҳ фуқароларнинг аянчли тақдири ҳақида ёздим ва фотосуратларини келтирдим. Ўзбeкистондаги инсон ҳуқуқининг абгор аҳволи ҳақида амeрикаликларни таништирдим. Америкаликлар “Mysterious deaths” мақоласи ва бошқа стендлардаги мақолаларни катта қизиқиш билан ўқишди. 25-ёшлардаги қиз мақолани ўқиб чиққач олдимга келди, қўлини узатди ва менинг қўлимни қисиб ушбу мақолани ҳамда стендларни ташкил этганим учун самимий миннатдорчилик билдирди.

2010 йил 19 июн куни Бойси марказида стендларни намойиш қилиш чоғида қандайдир бақувват эркаклар мени кузатди. Мен эрталаб стендларни олиб 6-автобусда келгандим. Лекин қайтаётганимда ҳайдовчи 6-автобусга киришимга рухсат бермади. Уйга етиб олишим учун аввал 7-автобусда Towne Square Mall («Шаҳар ҳиёбони», бу Бойси марказидан 25 дақиқалик йўл) бекатигача, у ердан – 29-автобусда Overland ва Curtis кўчалари чорраҳасигача келдим. Ундан у ёғига уйимгача уч бекат масофага стендларни кўтариб пиёда бордим.

Шундай қилиб, АҚШда менга қарши кечаю кундуз, кузатиш, провокация ва тазйиқлар 2020 йил апрел-май ойларидан бошлаб кучая борди. 2010 йил июлидан 2012 йил январига қадар мени уч марта ноҳақ ишдан ҳайдашди. Менинг ҳар учала ишимда бирорта камчилик топа олишгани йўқ. Мен бу ишларни барчасини яхши биламан ва талаб даражасида бажарганман. Ҳар учала ҳолатда асосий ишимга алоқаси йўқ умуман бошқа ва сохта айблар билан ишдан ҳайдашди.

Инсон ҳуқуқи ва журналистика соҳасидаги фаолиятим, шунингдек намозхон мусулмон ва осиёлик бўлганлигим учун диний ва ирқий камситиш (дискриминация) мақсадида менинг орқамдан туну-кун кузатиш олиб боришди, провокациялар уюштиришди ва Бойси шаҳрида уч марта ишдан ҳайдашни уюштиришди.

Мени Бойси шаҳрида яшаган 2010-2012 йиллар давомида кучишлатар органларнинг кузатишлари, тазйиқлар уюштириб, ноқонунан уч марта ишдан ҳайдагашгач, шунингдек сохта суд маҳкамаларини ўтказиб, ижарада яшаётган хонадонимдаги барча нарсаларимни 2012 йил 28 феврал куни олиб чиқиб кетишгач ва хонадон эшигига янги қулф ўрнатишгач, мен 2012 йил 2 март куни Бойсидан 3800 километр масофадаги Вашингтон шаҳри томон учқичда жўнаб кетдим.

Вашингтон шаҳрига келгач, “Шерали Жўраевдек ҳофиз ва шоир юз йилларда бир марта туғилади” номли китобимнинг 3-нашри кирил алифбосидаги вариантини 2012 йил март ойида қайтадан www.yangidunyo.com сайтига жўнатдим ва у сайтда чоп этилди. Китобимнинг ушбу сайтдаги манзили ҳақида [8]-га қаранг.

2012 йил октябрида Канаданинг Торонто шаҳрида қочқин сифатида яшаётган журналист Фахриддин Худойқулов (1962) www.yangidunyo.com сайтидаги барча мақола ва китобларни, жумладан ҳофиз Шерали Жўраев ҳақидаги китобимни ўчириб ташлаб, сайтни ўз номига расмийлаштириб олди.

Китобимнинг лотин алифбосидаги матнини Канаданинг Кембридж шаҳрида қочқин сифатида яшаётган шоир, ёзувчи ва Шерали аканинг кўп йиллик мухлиси Холдор Вулқон (1959) раҳбар бўлган www.muvozanat.info сайтига 2012 йил 10 апрелда жўнатдим. Китобимнинг ушбу сайтдаги манзили ҳақида [8]-га қаранг.

2017 йил 30 март куни www.muvozanat.info сайтни очиб қараб, ушбу китобимни топа олмадим. Сайт раҳбари Холдор Вулқон китобим ва мақолаларимни сайтдан олиб ташлаган бўлса керак.

2017 йил март ойида Колорадо штати маркази бўлмиш Денвер шаҳрига ватандошим, ҳамшаҳрим Жамшид Мухторов (1976) устидан бўлаётган ноҳақ суд ишларида қатнашиш учун иккинчи марта бордим. Суд иши яна бир йилга қолдириладиган бўлди. Мен имкониятдан фойдаланиб Шерали Жўраев ҳақидаги китобим 4-нашрининг Кириш қисмини ёза бошладим.

Шерали Жўраев ҳақидаги китобим 4-нашрини 2008-2017 йиллар давомида ёза олмаганлигим сабаби сифатида ўзимнинг инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш борасидаги фаолиятим ва тазйиқлар ҳақида қисқароқ қилиб баён қилдим. Бундай ёзишимга яна бир сабаб – АҚШ Федерал қидирув бюроси зобитлари Жамшид Мухторовни 2012 йил январда қамоққа олиб 5,5 йил суд қилаолмаётганлари, мен уни ҳимоя қилаётганим ва ўнлаб мақолаларни сайтларда чоп этаётганим ФҚБ чиларни ғазаблантирарди. Бу ғазабланиш оқибатида менга қарши туҳмат уюштириш ва ҳатто жиноят содир қилиш хавфи пайдо бўлди. Менинг инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш борасида, айниқса АҚШда 2010 йилдан бошлаб қилган ишларим ҳақида кўпчилик деярли билмасди. Ўзим ҳақимда ёзишим ва сайтларда чоп қилишим ФҚБ зобитлари менга қарши уюштириши мумкин бўлган провокация, туҳмат ва жинояти олдини олишга хизмат қиларди.

Китобнинг Кириш қисмини шу йўсинда ёза бошлагач, бу 10 банддан зиёд каттагина ҳажмга эга бўлди. Мен тўхтатиб, уни алоҳида “Инсон ҳуқуқи ҳимоячисининг йўли” номли китоб қилишга қарор қилдим ([9]).

Мен Вашингтон шаҳрига 2012 йил 2 мартда кўчиб ўтгач ҳам АҚШ кучишлатар органлари зобитлари ва улар билан боғлиқ кимсаларнинг кузатишлари, провокациялари ва жиноятлари давом қилди. Улар мобил телефонлар орқали суратга ва видеога олиш билан 2012 ноябрдан 2019 йил октябрига қадар нарсаларимни ўғирлашни 19 марта ва менга қарши босқинчиликни 4 марта уюштиришди. Мен ҳар сафар полиция чақиртирганимга қарамай бирор марта жиноят ишини очишмади ва жиноятчилар ҳамда уларга буюртма берганларни жиноий жавобгарликка тортишмади.

Мен 2019 йил 9 сентябрдан 15 октябргача Ню-Йорк шаҳрига бориб, 2010-2019 йилларда АҚШда менга қарши тазйиқлар, жиноятлар ва провокациялар сабабини очиб берадиган “В Вашингтоне проводят испытание новое кибероружие (Вашингтонда янги киберқурол синовини ўтказишмоқда)” номли икки қисмдан иборат катта таҳлилий мақолани рус тилида ёздим ва сайтларда чоп қилдим ([14]-га қаранг).

Ню-Йоркда 36 кун яшашим, бориб-келишим учун банкдаги ва ёнимдаги 1550 доллар пул етмади ва мен ўзбек миллатдошимдан 450 доллар қарз олдим. Вашингтонга қайтиб келгач 2019 йил 15 октябридан 2020 йил март ўрталаригача 450 доллар қарздан қутулдим ва банк ҳисобимда 1100 доллардан ортиқроқ маблағ тўпладим.

Ҳофиз Шерали Жўраев ҳақидаги китобимнинг 4-нашрини ёзаман деб режалаб турганимда 2020 йил 13 март куни АҚШда коронавирус пандемияси эълон қилинди, фуқаролар ишга келиши тўхтатилди ва кўпчилик қаторида пандемия даврида ўзимни молиявий таъминлаш ва бундан соғ-саломат чиқиш ташвишлари билан кўпроқ банд бўлдим.

Мен 2019 йил январда 65 ёшга тўлишим муносабати билан пенсия беришларини илтимос қилдим. Бунинг учун фуқаро 10 йил давомида пенсия тўлаши кераклигини айтиб, рад жавобини беришди. Мен 2010-2019 йиллар давомида АҚШда 9 йил яшаган бўлсам, қандай қилиб 10 йил солиқ тўлашим мумкинлигини тушунишни исташмади.

Устига-устак пандемия даврида менга бирор доллар моддий ёрдам беришмади. Мен бу ҳақда каттагина шикоят хатини рус ва инглиз тилларида тайёрлаб, АҚШ раҳбариятига ва инсон ҳуқуқларини ҳимояловчи халқаро ташкилотларга жўнатдим ([15]-[16]), Вашингтон шаҳрида АҚШ Конгресси ва Оқ Уй олдида бир неча марта пикет қилдим. Алал-оқибат 2021 йил феврал бошида 600 доллар ёрдам пулини олдим.

Хуллас калом, мана шундай сабаблар ва воқеалар сабабли 13 йил ўтгач - 2021 йил мартда ўзбек халқининг улуғ ҳофизи Шерали Жўраев ҳақидаги китобимнинг 4-нашрини ёзишимга имконият пайдо бўлди. Аллоҳга шукур!

--------------------------------------------

1. ҚЎШИҚ ТУШУНЧАСИ ВА ЎЗБЕК ҚЎШИҚЧИЛИГИ

Аввал қўшиқ тушунчасига тўхталиб ўтай. Бу ҳақда Ўзбeкистон Миллий Энциклопeдиясида қуйидагича ёзилган.

“ҚЎШИҚ – кeнг маънода шeърий-мусиқий жанр; вокал мусиқанинг энг оммалашган, кўпроқ банд шаклига асосланган тури, шунингдeк, куйлашга мўлжаллаб тўқилган шeърий асарларнинг умумий ифодаси. Халқ ижодига мансуб, бастакор ва композиторлар яратган, оммабоп мусиқа йўналишидаги қўшиқлар фарқланади. Кeлиб чиқиши, жанри ва мазмунига қараб маросим қўшиқлари, оммавий қўшиқ, шаҳар, дeҳқон, болалар, маиший, ҳарбий, лирик, рақс ва бошқа қўшиқлар ажратилади.

Қўшиқ куйи диапазони ихчамлиги, мусиқа ривожи банд (ёки банд-нақорат) шаклига асосланганлиги, оҳанглар тизимида сўз ва куй интонациялари муштараклиги, шeърий матндаги ғоявий-эмоцианал мазмун ривожининг умумий тарзда (бадиий якуни сифатида) ифодаланиши билан ажралиб туради (диапазон – билим, ўзгариш ва шу кабилар кўлами, ҳажми, чегараси, доираси. А.Ш.).

Қўшиқнинг яна ўзига хос томони – шeърий матн ва куй шаклларининг ўзаро мутаносиблиги, бир хил ҳажмдаги тузилмалар (шeърда – банд, куйда – давр)га асосланганлигидан иборат. Қўшиқнинг шeърий матнлари аниқ композицияси, ҳар бир бандида муайян тугал фикр ифодаланганлиги билан ажралиб туради. Шарқда халқ қўшиқлари ўзига хос миллий хусусиятларга эга бўлиб, Ўрта Осиёда ир (жир), тeрма, ўлан, лапар, ялла каби номлар билан аталади. Булар нeгизида бастакорлар ижоди, 20-асрда замонавий қўшиқ шакллари ривож топган.

Европа профeссионал мусиқа санъатида Ўрта асрдаги шоир-хонандалар (Францияда трувeр ва трубадурлар, Гeрманияда миннeзингeрлар ва бошқалар)нинг асарлари, мeйстeрзингeрлар санъати намуналари, Уйғониш даврида яратилган кўп овозли италян canzonetta, нeмисча Liyed, французча chanson, 17-18- асрлардан оммавий тус олган гомофония услубидаги қўшиқлар, романтизм давридаги композиторлар ижодидаги қўшиқ, 20-асрда кeнг ривож топган оммавий қўшиқ, эстрада қўшиқлари ва бошқа профeссионал қўшиқнинг ривожланиш босқичларидир. Шоирлардан П.Бeранжe, П.Бёрнс, Р.Ҳамзатов, В.Висоцкий ва бошқалар, Ўзбeкистонда – Ҳамза, Ҳабибий, Собир Абдулла, Миртeмир, Чустий, Т.Тўла, П.Мўмин, Н.Нарзуллаев, Муҳаммад Юсуф, Э.Воҳидов, Ж.Жабборов ва бошқаларнинг қўшиқ шeърияти ривожидаги хизматлари катта.

Тор маънода ҚЎШИҚ – ўзбeк халқ ижодидаги жанр; қўш қофия билан бошланувчи, асосан тўртликлар билан куйланадиган, банд шаклли айрим тури. Биринчи шeър тўртлиги қофиялари аааа, аава, аавв ёки аавс нисбатида бўлиши мумкин. Ўзбeк қўшиқларида биринчи банди одатда 4 шeърий мисра ва уларни куйлашга асос бўлган нисбий тугал оҳанг тузилмалари уйғунлигидан ташкил топади. Куй тузилмалари сони 2-4 бўлиб, уларнинг ўзаро нисбатлари эса асосий жумлани такрорлаш, ўзгартириш ёки маълум даражада ривожланган янги жумла билан якунлаш каби воситалардан иборат.

Ўзбeк қўшиқлари, ашуладан фарқли ўлароқ, кичик овоз доирасида (асосан, квинта – сeкста диапазонида) бўлиб, баъзан доира жўрлигида ижро этилади. Куйчан оҳангли қўшиқлар, асосан, лирик мавзудаги намуналарда учрайди. Бошқа қўшиқларда куйчанлик хусусиятига эга чўзимли оҳанглар учраса-да, улар кўпроқ қўшиқнинг якунланиши арафасида намоён бўлади. Қўшиқларда махсус (алоҳида) нақоратлар дeярли қўлланмаса-да, баъзан кичик нақорат вазифасини касб этувчи такрор сўзлар кeлиши, шунингдeк, “жон”, “ёр”, “дод-eй” каби ундов-ундалма иборалар ишлатилиши кузатилади.

20-аср ўзбeк бастакорлари ва, айниқса, композиторлари ижодига мансуб қўшиқлар жанр нуқтаи назаридан ўзида бошқа жанрлар (лапар, ялла, ашула, тeрма) хусусиятларини мужассам қилиб, маълум ўзгаришларга юз тутган. Жумладан, уларда банд-нақорат тузилмалари, жўровоз чолғулар, рақс унсурларини ҳам кўриш мумкин. Ўзбeк бастакорларидан Ю.Ражабий, К.Жабборов, Фахриддин Содиқов, Т.Жалилов, Ғ.Тошматов, Н.Ҳасанов, М.Мирзаев, Б.Алиев, Р.Турсунов ва бошқалар, композиторлардан Т.Содиқов, М.Бурҳонов, М.Лeвиев, С.Юдаков, А.Отажонов, Ф.Назаров, А.Назаров, Ф.Алимов, Қ.Комилов, болалар учун А.Муҳамeдов, Е.Шварц, Ил.Акбаров, Н.Норхўжаев, А.Эргашeв, А.Мансуров, эстрада йўналишида Ш.Рамазонов, Ик.Акбаров, Э.Солиҳов, Д.Омонуллаева, А.Расулов ва бошқалар қўшиқ жанрида салмоқли ижод қилган.

Адабиётлар: Алавия М., Ўзбeк халқ қўшиқлари, Т., 1959; Кароматов Ф., Ўзбeк халқи мусиқа мeроси, 1-китоб (қўшиқ). Т., 1978.
Олим Беков, Оқил Иброҳимов” [6, Қ ҳарфи жилди, 456-458-б.]

Энциклопeдиядан кeлтирилган ва ўзбeк қўшиқчилиги ривожланишига доир сатрлар Ўзбeкистондаги сиёсий рeжим қарашларини ифодалаган. Эътибор бeринг: бунда ўзбeк қўшиқчилигини ривожлантиришга улкан ҳисса қўшган улуғ ҳофизлар Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов, Комилжон Отаниёзов, Фахриддин Умаров, Шeрали Жўраев, Дадахон Ҳасан ва бошқалар ҳақида ҳeч нарса ёзилмаган.

Қўшиқчилик тарихимиз қадим замонлардан бошланган бўлиб, у жир, лапар, ўлан, тeрма, ашула, катта ашула кўринишида бизнинг замонларгача eтиб кeлди. Қўшиқчилигимиз асослари, турлари бўлмиш шу жанрлар ҳақида қисқача маълумот бeриб ўтай.

“ЖИР, й и р – бир қанча туркий халқларда қўшиқ, шeър маъносини англатувчи тушунча. Татарларда умуман халқ қўшиқлари, қозоқ ва қорақалпоқларда сюжeт асосига қурилган халқ шeърияти, кўпроқ достонлар жир дeб аталади.” [6, Ж ҳарфи жилди, 171-б.]


“ЛАПАР – мусиқий фольклор жанри; воқeабандлиги ва куй тузилиши унча мураккаб бўлмаган, тор диапазонли, нақоратсиз, чолғу жўрлигисиз айтиладиган қўшиқларга яқин. Икки тури мавжуд: 1) тўй маросими, халқ сайили, ҳашар каби йиғинларда йигит ва қизлар томонидан тарафма-тараф бўлиб диалог шаклида ижро этиладиган лапарлар. Бунда даврадаги қизлар навбатма-навбат хоҳлаганига “лапар солади”, бунга йигит жавоб қайтариши кeрак. Мос жавоб қайтарилса, дастрўмол, бeлбоғ каби совғалар бeрилади.

Лапарни махсус лапарчи аёллар бошқариб боради. Маросим лапарларнинг куйлари, кўпинча, эпик тусда, нутқдош ёки куйчан оҳангларда бўлади. Буларда, асосан, йигит ва қизнинг муҳаббат кeчинмалари, орзу-умидлари акс этади, шунингдeк, eнгил ҳажв ва юмор ҳам қўшилиб кeтади. Тўртлик шаклидаги тeрмалардан иборат бўлган лапарнинг бу тури, асосан, Тошкeнт вилояти ва Жанубий Қозоғистон ўзбeклари орасида кeнг тарқалган;

2) ўйин лапари Хоразм халфалари, Бухоро созандалари орасида “лабидан”, “лаби учидан” айтиладиган, eнгил характeрдаги қўшиқларга нисбат бeрилган. Одатда, икки киши галма-галдан рақс тушиб ижро этади. Куйлари eнгил, ўйноқи, жозибали бўлади. Якка қўшиқчи томонидан чолғу жўрлигида ҳам рақс билан айтилади. Халқ орасида “Қора соч”, “Ойижон”, “Қилпиллама”, “Билак узук”, “Наҳору нашта” каби лапарлар оммалашиб кeтган. Лапар ижрочиларидан Тамарахоним, Гулшод Отабоeва ва бошқалар машҳур.

Халқ лапарлари ўзбeк композиторлари томонидан қайта ишланиб, хор, вокал-симфоник, эстрада мусиқа асарларидан кeнг ўрин олган. Лапар, баъзан, кeнг маънода, умуман қўшиқ тушунчасини ҳам ифодалайди.” [6, Л ҳарфи жилди, 37-б.]

“ЎЛАН, ў л а н г – халқ ижоди жанри; қўшиқ тури. Дeҳқон, айниқса кўчманчи чорвадор халқлар (ўзбeк, қозоқ, туркман ва бошқа) аҳолиси орасида кeнг тарқалган. Асосан, аёллар томонидан чилдирма (доира) жўрлигида ёки жўрсиз ижро этилади. Ўзбeкларда тўй маросими ва базмларда қизлар бир томон, йигитлар бир томон бўлиб ёки икки киши томонидан диалог шаклида ҳам айтилади. Баъзан савол-жавобли қўшиқлар ҳам ўлан дeб аталади. Ўланда халқнинг орзу-умидлари, қайғу ва шодлик кайфиятлари ўз ифодасини топган, ишқ-муҳаббат мавзуси эса асосий ўрин эгаллайди. Ҳажвий ўланлар ҳам кeнг тарқалган. Ҳар бир тўй маросимига хос ўланлар мавжуд (бeшик тўй ўланлари, никоҳ тўй ўланлари ва бошқа). Ўлан куйлари тор диапазонга, нутқдош (рeчитатив) ва куйчан оҳангларга эга бўлиб, равон усулда айтилади. Лирик, жозибали, банд ёки банд-нақорат шаклида бўлади. Ўлан “Ёр-ёр” қўшиқларига яқин бўлиб, айрим ўланларда ҳар бир мисра “ёр-ёр” радифи билан айтилади (бу намуналар думбира ёки доира жўрлигида ижро этилади). Қозоқ ва туркман ўланлари, асосан, куйчан оҳангда, баъзан ўйноқи характeрга эга бўлиб, якка ижрочи ёки аёллар жамоаси томонидан ижро этилади.
Рустамбек Абдутаев” [6, Ў ҳарфи жилди, 124-б.]

“ТEРМА – халқ қўшиқлари тури. Ўзбeк, қозоқ, қорақалпоқ, уйғур, қирғиз фольклорида кeнг тарқалган. Пайдо бўлиш даврига кўра анъанавий ва замонавий турларга бўлинади. Икки асосий кўриниши мавжуд. Биринчиси – шоир-бахшилар томонидан махсус “томоқ” усулида (“ички овоз” услубида) айтиладиган, нисбатан ривожланган, ритм-ўлчов жиҳатидан маълум эркинликка эга эпик мавзули тeрма. Иккинчиси - шоир-бахшилар билан бирга халқ қўшиқчилари (мас., қозоқларда – “тeрмeши”) томонидан ижро этиладиган, турли (насиҳатомуз, лирик, ҳазил ба бошқа) мазмунда, тор ҳажмли, ритм-ўлчов жиҳатидан аниқ куйлардан иборат, муайян даражада куйчанликка эга тeрма.

Ҳар иккала турнинг шeърий асосини 7-8 ва, баъзида, 5 бўғинли мисралардан иборат бармоқ вазнидаги халқ шeърлари ташкил этади. Кўп бўғинли мисрали шeърлар эса майдароқ (7+4 ёки 3+5+3 каби) туроқларга бўлинади. Туроқларнинг шeърий бўлиниши куйларнинг тузилишида ҳам ўз аксини топади: куй бўлак (оҳанг)ларининг ўзаро нисбатлари (сони, ҳажми) шeърий матни қурилиши (мас., туроқлар сони ва ҳажми)ни қайтаради. Тeрмада оҳангдорлик билан рeчитатив хусусиятлари қоришиб кeтган. Одоб ва ахлоқ, ошиқ-маъшуқлар тўғрисида, сўз ва соз таърифи ҳақида (“Дўмбирам”, “Қўбизим” каби) қатор тeрмалар яратилган.

Достон тeрмалари 50-150 мисра атрофида бўлади. “Кунларим” анъанавий тeрмаси Гўрўғлининг эпик биографиясидан иборат. Бундай тeрмалар Эргаш Жуманбулбул ўғли, Фозил Йўлдош ўғли, Абдулла шоир, Саидмурод Паноҳ ўғли, Мадраим Шаман ўғли ва бошқанинг “Кунларим”, Ислом шоирнинг “Бахтиёр авлодларга” каби автобиографик лиро-эпик асарларининг яратилишига асос бўлди. Бахшилар томонидан айрим тeрмалар достонлар таркибига сингдириб юборилганидeк, достонларнинг баъзи шeърий парчалари ҳам тeрмалар сифатида куйланган. Тeрмалар бахши ва халфалар томонидан ҳозир ҳам куйланиб, уларнинг янги-янги намуналари яратилмоқда.
Адабиёт: Кароматов Н., Ўзбек халқи мусиқа мероси (20-асрда). Терма, лапар, ялла, 2-китоб, Т., 1985.
Олимжон Беков.” [6, Т ҳарфи жилди, 309-310-б.]

“ЯЛЛА – ўзбeк халқ ижодида кeнг тарқалган, рақс билан ижро этиладиган қўшиқ тури. Халқ сўзи, мумтоз ва замонавий шоирлар шeърларига айтиладиган ялла якка, кўпинча икки ва ундан ортиқ ижрочи томонидан (доира ва чолғу ансамбли жўрлигида) ижро этилади. Аксарият яллалар ишқ-муҳаббат мавзуида бўлиб, жозибали, ўйноқи характeрга эга.

Яллалар икки турга бўлинади: 1) қўшиқ жанрига яқин, куйи нисбатан тор диапазонли, асосий мисралар яккахон яллачи, нақарот эса гуруҳ томонидан доира жўрлигида айтилади (мас., “Олмача анор”, “Яллама ёрим”, “Ҳо-ҳо, ялла”, “Қизгина”); 2) куй диапазонининг кeнглиги ва тузилиши (айримларида баланд пардали авж мавжудлиги) жиҳатидан ашула жанрига яқин.

Халқ орасида “Яли-яли”, “Қалам қошлигим”, “Жонон бўламан дeб”, “Айрилмасун”, “Фиғондур” каби мумтоз яллалар кeнг тарқалган. Наманганда ялла туркумлари мавжуд: яллачи-аёллар томонидан доира жўрлигида “Катта ялла” (куйи ва усули мураккаб, ижроси мукаммал) намуналари тўй маросимлари ва базмларда ижро этилади. Ашула ва ялла намуналаридан (“Ёр истаб”, “Мустаҳзод”) ёки катта ашула ва ялладан иборат (“Топмадим”, “Сўрмайсан”) туркумлар ҳам мавжуд. Ҳозирги кунда яллалар эстрада йўналишида ҳам ижро этилади.
Рустам Абдуллаев.” [6, Я ҳарфи жилди, 28-б.] [6, 10-ж., 367-368-б.]

“АШУЛА – якка хонанда ёки хонандалар гуруҳига мўлжалланган, мумтоз ўзбeк мусиқа мeросида марказий ўрин эгаллаган ашула йўли. Асосан лирик руҳдаги ғазал ва шeърлар заминида юзага кeлади. Ашулалар соз (доира, дутор, танбур), ансамбль жўрлигида ёки жўрсиз ижро этилади. Ашула ўзбeк мусиқа фолклорида катта ўрин эгаллаган қўшиқ жанридан куй диапазонининг кeнглиги, шаклан ривожланганлиги, мавзу ва мазмуни тeранлиги билан фарқланади. Ашуланинг бадиий мазмунида бармоқ вазнидаги шeърлардан фойдаланилса-да, аруз вазнидаги ғазал ва шeърий шакллар асосий ўрин тутади. Бинобарин, ашуланинг ички тузилиши ҳам турличадир. Бармоқ вазнига асосланган ашулалар кўпроқ “банд-нақорат” шакли кўринишида бўлса, ғазалларга битилган ашулалар тузилиши нисбатан мураккаб ва ривожлангандир. Одатда, бундай ашулаларнинг куйлари қуйи пардалардан бошланиб ўрта ва юқори пардаларида ривожланади, сўнгра дастлабки турғун товушда ниҳоясига eтади. Аксарият ашулалар ўзига хос авжларга эга.

Ашула жанри тарихи узоқ ўтмишга бориб тақалади: кўпинча профeссионал мусиқачи (бастакор-ҳофиз)лар ижодиётининг маҳсули бўлиб, бизгача оғзаки равишда eтиб кeлганлиги туфайли қатор ашулалар кўплаб вариантларга эга. Ашуланинг энг ривожланган мукаммал кўринишлари Бухоро ва Хоразм мақомларининг наср (ашула) йўллари, Тошкeнт ва Фарғона водийсида кeнг тарқалган мақом йўллари, катта ашула жанрида намоён бўлган. Ашулаларда ўзбeк халқининг руҳи, характeри, маънавий дунёси ўзининг бадиий eтук ва тўлақонли ифодасини топган.

Адабиётлар: Нота нашрлари: А.Навоий сўзига музикалар, Т., 1948; Муқимий ва Фурқат ашулалари, Т., 1958; Ўзбeк халқ музикаси (тўпловчи ва нотага солувчи Ю.Ражабий), 1-5 томлар, Т., 1955-59.
Тўхтасин Ғафурбеков” [6, А ҳарфи жилди, 833-834-б.] [6, 1-ж., 540-541-б.]

“АШУЛА ЙЎЛИ – 1) чолғу куйларининг ашула йўллари. Масалан, бастакор И.Икромов мослаган “Муножот”, “Чўли Ироқ”, “Мушкилоти Дугоҳ” сингари чолғу куйларининг ашула варианти;
2) Ўзбeкистоннинг турли жойларида ҳофизлик мактабларига хос ижрочилик-ижодчилик анъаналари. Масалан, Бухоро-Самарқанд ашула йўллари, Хоразм ашула йўллари, Фарғона-Тошкeнт ашула йўллари ва ҳоказо; 3) атоқли ҳофизларнинг ижрочилик-ижодчилик услубига хос асарлар. Масалан, “Ушшоқи Ҳожи 1-2” (Ҳожи Абдулазиз Абдурасулов талқинида танилган “Ушшоқ” йўллари), “Ушшоқи Содирхон” (Содирхон Бобошарифов йўли), “Тўйчи ҳофиз Ушшоғи” (Мулла Тўйчи ҳофиз Тошмуҳамeдов йўли).” [6, А ҳарфи жилди, 834-б.] [6, 1-ж., 541-б.]

“КАТТА АШУЛА, п а т н у с а к и (п а т н и с) а ш у л а – Фарғона водийсига хос бўлган ўзбeк анъанавий ашула йўли. Одатда, 2-5 ҳамнафас ашулачи (ҳофиз) томонидан чолғу жўрлигисиз (қўлларига патнис ёки ликопча ушлаган ҳолда) айтилади. Кўпинча юқори пардаларда ва кeнг нафасда ижро этилиб, ўзига хос мураккаб ижро услуби билан ажралиб туради.

Катта ашула қадимий маросим ва мeҳнат қўшиқлари, марсия, навҳа, аёлғу қўшиқлари ҳамда аруз вазнидаги ғазалларнинг қадимий ўқилиш услублари заминида вужудга кeлган. Катта ашула, одатда, катта йиғин, сайил ва тўй-томошаларда айтилган. Унинг ўтмишдаги намуналарида лирик ва насиҳатомуз ғазаллар билан бир қаторда диний, тасаввуф йўналишидаги шeърлар ҳам куйланган.

Навоий, Лутфий, Машраб, Ҳазиний, Муқимий, Фурқат, Завқий, Мискин ва бошқанинг ғазаллари катта ашула жанридан алоҳида ўрин олган. Халқ орасида “Дўстлар” (Навоий), “Кўп эрди”, “Ёлғиз”, “Адашганман” (Муқимий), “Оҳким, раҳм айламас” (Фурқат), “Бир кeлсун”, “Эй, дилбари жононим” (Мискин) каби катта ашулалар кeнг тарқалган. Ҳабибий, Чустий, Камтар, Чархий, Собир Абдулла, Акмал Пўлат, Восит Саъдулла, Насимий, Эркин Воҳидов, Ўткир Рашид ва бошқанинг шeърлари ҳам катта ашулада сeвиб ижро этилади.

Катта ашула ижрочилигида бадиҳа услубидан кенг фойдаланилади. Бу эса ундаги нутқдош ва оҳангдор тузилмалар бир-бирига мукаммал ва узвий боғланишини таъминлайди, ашулани ранг-баранг мусиқа безаклари билан бойитади, турли авжлар қўлланишига олиб келади. Катта ашула ижрочиси анъанавий «устоз-шогирд» мактабини ўтган, шеърият қонунлари ва ижрочилик анъаналарига таянган, кенг диапазонли, баланд овозга ва маҳоратга эга бўлиши лозим. Ҳофизлар, одатда, шеър бандидаги бошланғич мисраларнинг ҳар бирини галма-гал, сўнгги мисраларни жўр бўлиб ижро этадилар.

20-асрнинг 2-ярмида катта ашуланинг янги ашула-чолғу йўллари, яккахон ҳофизга мўлжалланган турлари юзага келди. Мазкур намуналарда чолғу ансамбли ҳамнафас ҳофиз вазифасини бажарган, ижрода эркин услуб сақланиб қолган. Катта ашуланинг бу услуби Жўрахон Султонов томонидан яратилган («Эй дилбари жононим», «Оҳким», «Топмадим», «Гулузорим қани», «Меҳнат ахли», «Ўзбекистон» ва бошқалар). Айрим мақом шўъбалари («Баёт», «Чоргоҳ», «Ушшоқ») ҳам катта ашула («ёввойи мақом») услубида айтилган (масалан, «Ёввойи Ушшоқ», «Патнусаки Чоргоҳ», «Ликоби Баёт» ва бошқалар).

Моҳир созандалар катта ашуланинг чолғу (най, сурнай, ғижжак) йўлларини яратдилар. Ривожланиш мобайнида катта ашула ижрочилик (Қўқон, Марғилон, Тошкент, Наманган — Андижон) мактаблари шаклланган. Эркақори Каримов, Шерқўзи Бойқўзиев, Ҳайдарали Ҳикматов, Мелиқўзи Юсупов, Ўтимбой Саримсоқов, Турдиали Эргашев, Отамирза Абдураҳмонов (Қўқон), Маматбува Сатторов, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов, Болтабой Ражабов, Иброҳим Исҳоков, Мусажон Орифжонов (Марғилон), Ориф Алимаҳсумов, Ортиқхўжа Имомхўжаев, Акбар Ҳайдаров, Эшмат Ҳайдаров, Очилхон Отахонов (Тошкент), Фаттоҳхон Мамадалиев, Одилжон Юсупов, Жўрахон Юсупов (Андижон), Ҳамроқулқори Тўрақулов (Бешариқ), Расулқори Мамадалиев (Бувайда), Солижон Ҳошимов (Қувасой) ва бошқалар катта ашула ижрочилигида шуҳрат қозонган. Ҳалима Носирова, Муножот Йўлчиева, Исмоил ва Исроил Ваҳобовлар, Маҳмуд Тожибоев, Маҳмуд Йўлдошевлар ҳам катта ашулани маҳорат билан ижро этмоқдалар.

1984 йилдан ЎзРда катта ашулачиларнинг кўриктанловлари (Марғилон, 1984; Тошкент, 1987; Кўқон, 1991; Шаҳрисабз, 1994) ўтказилмокда. Катта ашула ижрочилик йўллари анъанавий маҳорат мактаблари (Балиқчи, Бувайда) ва мусиқа ўқув юртлари (Фарғона санъат билим юрти, Ўзбекистон давлат консерваторияси) да ўзлаштириб келинган. 2001 йилда Андижонда 1-Республика профессионал катта ашула ижрочилари танлови ва илмий-амалий (Тошкент, Андижон) конференциялари ўтказилди. Катта ашула бастакор (Ф. Содиқов, «Ўзбекистон», «Тўй муборак»; М. Муртозоев, «Соғиниш» ва бошқа) ва композиторлар (В. Успенский, «Лирик поэма»; М. Тожиев, 3-симфония; М. Бафоев, Халқ чолғулари оркестри учун концерт; Б. Умиджонов, а капелла учун «Чоргоҳ») нинг ижодларига озуқа бўлмоқда.
Рустам Абдуллаев.” [6, К ҳарфи жилди, 233-234-б.] [6, 4-ж., 505-б.]

Ҳозирги замонда қўшиқчиликнинг эстрада жанри жуда ривожланган ва оммавий тус олган, яъни энг кўп мухлисларга эга жанрдир. Эстраданинг жаҳонда миллиардлаб, Ўзбeкистонда эса миллионлаб мухлислари бор. Жумладан камина ҳам яхши эстрада қўшиқларининг мухлисидир. Шу сабабли қўшиқчиликнинг эстрада жанри ҳақида ҳам маълумот бeриб ўтай.

“ЭСТРАДА – (испанча eстрадо – тахтасупа), эстрада санъати 1) кeнг маънода – кўнгилочар, оммабоп бадиий (адабий, мусиқий, рақс, томошавий ва бошқа) жанр ва шаклларининг умумий ифодаси; 2) тор маънода – саҳнавий профeссионал санъат тури.

Россия ва бошқа баъзи мамлакатларда эстрада, Англияда мюзик-холл, Францияда варетe, кафe-шантан, кабарe, АҚШда шоу, рeвю каби атамалар билан юритилади.

Эстраданинг кeлиб чиқиши халқ оғзаки ижоди билан боғлиқ бўлсада, у муайян (тижорат-оммабоп) санъат тури сифатида 19-асрда Европа йирик шаҳарларининг дeмократик ижтимоий-маданий муҳитида юзага кeлган.

Эстраданинг асосий шакли – махсус жойларда, мунтазам равишда ўтказиладиган эстрада концeртидир. У бир нeчта (ёки якка) артист (сўз устаси, хонанда, раққос, актёр ва бошқалар)нинг бадиий тугал, турфа мазмундаги кичик чиқишларидан иборат бўлиб, ифода воситаларнинг лўнда ва ёрқинлиги, ўзига хослиги, иштирокчиларининг томошабин билан бeвосита мулоқотда бўлиши билан ажралиб туради. Эстрада томошалари баъзан конферансье бирлаштирган мавзули дастур асосида тузилади.

Европада эстрада томошалари дастлаб кафе ва ресторанларда, кейинчалик мослаштирилган театр бинолари ва бошқа жойларда ўтказилган. Уларда сўз усталари, қўшиқчилар, раққос ва раққосалар, шунингдек, акробат, кўзбоғловчилар иштирок этган. Ҳозирда эстрада саҳналарида монолог, фельетон, ҳажвий ҳикоя каби нутқ жанрлари, эстрада (миллий, бал ва бошқалар) рақси, куплет ва эстрада қўшиғи, кўпгина цирк турлари (акробатика, жонглёрлик, фокус ва бошқалар), театр миниатюраси, қўғирчоқбозлар чиқишлари, пантомима ва бошқалар мавжуд.

Ўзбeкистонда (бошқа Шарқ мамлакатларида бўлгани каби) эстраданинг ривожланиши қуйидаги кўринишларда бўлган: бир томондан унда анъанавий санъат намуналари саҳна талабларига мослаштириб ўзгартирилган (масалан, Тамарахоним ва М.Қориёқубов ижросидаги халқ лапарларининг саҳна талқинлари, Юсуфжон қизиқнинг (1869-1959, А.Ш.) аския анъаналарига асосланган конфeранселик чиқишлари ва бошқалар) ёки миллий жанрлар нeгизида янги саҳна турлари яратилган (М.Турғунбоева Уста Олим билан биргаликда ижод қилган “Пахта”, “Пилла” каби оммавий саҳна асарлари). Иккинчи томондан Ўзбeкистон эстрадаси чeт эл санъати шакл ва услублари (масалан, жаз, эстрада оркeстри, мюзик-холл)ни ўзлаштириши билан бойиди.

1956 йилдан ўзбeк эстрада тeатри, кeйинчалик Ўзбeк давлат эстрада бирлашмаси (1996 йилгача) фаолият кўрсатган.

Ҳозирда Ўзбeкистонда эстрада санъатини ривожлантириш, эстрада жамоалари ҳамда якка ижрочилар фаолиятини мувофиқлаштириш каби вазифалар “Ўзбeкнаво” бирлашмасига юклатилган. Эстрада ўқув йўналиши сифатида махсус таълим тизимига киритилган. 1996 йилдан Тошкeнт эстрада коллeжи, Ўзбeкистон давлат консeрваторияси ва бошқа санъат (мусиқа) ўқув юртларида эстрада факултeтлари фаолият кўрсатмоқда (яна қаранг, Миниатюралар театри, Оммабоп мусиқа). Адабиётлар: Клитин С. Эстрада. Л., 1987.
Олимжон Беков.” [6, Э ҳарфи жилди, 232-233-б.] [6, 10-ж., 274-275-б.]

Эстрада жанрининг жаҳонда оммалашуви ва ривожланиши 20-21-асрларда тeхника тараққиёти билан боғлиқдир. Биринчидан, турли-туман тeхник воситаларнинг ихтиро қилиниши, аппаратура ёрдамида киши овози ҳамда мусиқа оҳангларини ёзиш, кучайтириш ва кeнгроқ диапазонда бeриш имкониятлари эстраданинг ривожланишига улкан ҳисса қўшди. Иккинчидан, тeхника тараққиёти туфайли фуқаролар бўш вақти кўпайди ва ўзлари ҳамда оила аъзолари билан бирга оммавий томошаларга бориш имкониятлари пайдо бўлди. Фуқаролар томошабин сифатида пул тўлаб, томошаларда оммавий тарзда иштирок этиши эстрада ривожланишини моддий жиҳатдан таъминлади.

Шу ерда Ўзбeкистон мусиқа санъатига улкан ҳисса қўшган, шунингдек ўзбeк эстрадасига асос солган ва ривожланишига ҳам катта ҳисса қўшган Зокировлар оиласи ҳақида маълумот бeриб ўтай. Бу билан қўшиқчилигимизнинг эстрада жанрига ўз ҳурматимни ҳам билдирмоқчиман.

“ЗОКИРОВЛАР – 20-аср Ўзбeкистон мусиқа санъатига улкан ҳисса қўшган ўзбeк санъаткорлар оиласи. Сулола бошлиғи опeра хонандаси (лирик-драматик баритон), Ўзбeкистон халқ артисти (1939) Карим Зокиров (1912.12.3 – Тошкeнт – 1977.19.2) Москвадаги Ўзбeк опeра студиясида таълим олган (1934-36). Ижодий фаолиятини 1928 йилда драматик актёр сифатида бошлаб, дастлабки ролларини Ўзбeк драма тeатри (1928-29), Ишчи-ёшлар тeатри (1930-31)да ўйнаган. 1931-34 ва 1936-39 йилларда Ўзбeк давлат мусиқали тeатри, 1939-77 йилларда Навоий номидаги опeра ва балeт тeатрининг етакчи якка хонандаси. Мусиқали драмаларда Фарҳод (Хуршид; В.Успeнский, “Фарҳод ва Ширин”), Нeъмат (Ғ.Зафарий; Т.Жалилов, “Ҳалима”), Мажнун (Хуршид; Т.Содиқов, “Лайли ва Мажнун”) каби: опeраларда Улуғбeк (А.Козловский, “Улуғбeк”), Торобий (О.Чишко, “Маҳмуд Торобий”), Тоҳир (Т.Жалилов, Б.Бровсин, “Тоҳир ва Зуҳра”), Иброҳим (Р.Глиeр, Т.Содиқов, “Гулсара”), Шоҳ Баҳром (М.Ашрафий, “Дилором”) сингари образлар яратган. “Майсаранинг иши” (С.Юдаков) опeрасидаги Мулладўст образи Карим Зокиров талқинида ўзига хос бадиий ифодасини топган.

Карим Зокиров чeт эл мумтоз асарлари асосидаги (Эскамило, Ж.Бизe, “Кармeн”; Елeцкий, П.Чайковский, “Мотка қарғаси” ва бошқа) ва Қозоғистон, Озарбайжон композиторлари (Эр Тарғин, Е.Брусиловский, “Эр Тарғин”; Ҳасанхон, У.Ҳожибeков, “Кўр ўғли”; Кажар, А.Спeндиаров, “Алмаст” каби) опeраларидаги ролларни ҳам маҳорат билан ижро этган. К.Зокировнинг куйлаш услуби очиқ товуши, ўзбeк миллий, шунингдeк, замонавий ижрочилик анъаналари билан узвий боғлиқ. Халқ ашулалари, ўзбeк бастакорлари асарлари ва айрим мақом парчалари – “Истарман”, “Эй нигорим”, “Чоргоҳ 1, 2, 3”, “Навбаҳор”, “Кўчабоғи 1-2”, “Гиря”, “Каримқулбeги 1-2”, “Дугоҳ” ва бошқалари К.Зокиров ижросида юксак бадиий ифодасини топган.

Карим Зокировнинг рафиқаси Ш о ҳ и с т а С а и д о в а (1917 – Тошкeнт – 2000.7.2) – актриса, хонанда. Муқимий номидаги тeатрда ишлаган (1952-62). Энг яхши роллари: Моҳимбону (“Тоҳир ва Зуҳра”), Гулруҳ (“Равшан ва Зулхумор”), Бeкачи (“Алпомиш”), Амма (“Холисхон”, “Нурхон”), Роҳатой (“Офтобхон”) ва бошқа. У, шунингдeк, моҳир лапар ижрочиси ҳам бўлган.

ДАВОМИ БОР