Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ИС ГАЗИ ВА ЭЛЕКТРЛАШТИРИШ (ОХИРИ)

12. ҚУЁШ ВА ШАМОЛ ЭНЕРГЕТИКАСИГА ДОИР РЕЖАЛАР

Иқтисодий шарҳловчи Абдурауф ҚОРЖОВОВ 2020 йил 20 октябр куни чоп қилган «Яшил» энергетика истиқболлари» номли мақоласида қуёш ва шамол энергетикасини ривожлантириш соҳасидаги ҳукуматимиз режаларига доир қуйидаги маълумотларни келтирган.

«Қайта тикланувчи манбалардан энергия ишлаб чиқаришнинг 97 фоизи қуёш энергияси улушига тўғри келади. Хусусан, офтобли кунлар йилига ўртача 320 кунни ва фаол қуёш нурлари тушиши давомийлиги 3 000 соатни ташкил этиши боис, юртимизда унинг қуввати йилига 525-760 миллиард кВт. соатгача етади. Шамол энергетикасиники эса 500 ГВт.ни ёки амалдаги энерготизимдан 30 баробар кўп бўлган муқобил қурилмаларни жойлаштириш имконини беради.

2010 йилда жаҳон бўйича муқобил энергия ишлаб чиқариш 10 минг мегаваттни ташкил этиб, 1984 йилдаги 1 мегаваттга нисбатан ўн минг баравар ортган бўлса, 2020 йилга келиб бу миқдор 206 минг мегаваттга етди.

Айни кезда қуёш нури энергиясини электр энергиясига айлантирувчи қурилмалар йилдан-йилга такомиллашиб бормоқда. Мисол учун, 2009 йилда ишлаб чиқарилган қуёш панелидан самарали фойдаланиш коэффициенти 39 фоиз бўлса, 2019 йилдан уларнинг самарадорлиги 66 фоиздан ортди.

Шамол электр станцияларига келганда, унинг тарихига 1887 йилда Шотландияда Жеймс Блит асос солган бўлса, замонавий шамол энергетикаси ватани АҚШнинг Калифорния штати ҳисобланади. Бу ерда 1980 йилларда кенг кўламда бошланган ишлар орадан 40 йил ўтиб, 100 гигаваттга етди. Айни вақтда дунёдаги барча шамол қурилмаларининг йиллик қуввати 651 ГВт.дан ошади. Эндиликда бу рақам яна йилига 10-15 фоиз ортиб бориши башорат қилинмоқда. Ўзбекистон ҳам тез орада ушбу соҳа ривожига ўз ҳиссасини қўша бошлайди.

Президентимизнинг 2019 йил 22 августдаги қарорида Ўзбекистонда 2030 йилда қайта тикланадиган энергия манбаларининг электр энергияси ишлаб чиқариш умумий ҳажмидаги улуши 25 фоизга етказилиши белгилаб берилган. Ҳозирги пайтда бу кўрсаткич 10-12 фоизни ташкил этади. Белгиланган муддатда кўзланган натижага эришиш учун эса Энергетика вазирлиги қайта тикланадиган энергия манбаларига боғлиқ йирик лойиҳаларни амалиётга татбиқ этиш чораларини кўрмоқда. Уларга мувофиқ, ўн йил ичида умумий қуввати 5000 МВт бўлган қуёш электр станциялари ва 3000 МВт.га тенг бўлган шамол электр станцияларини қуриш режалаштирилган.

2019 йилда юртимизда IFC кўмагида халқаро тендер савдоларининг биринчи босқичи ташкил этилиб, шу йилнинг 4 октябрь куни унинг натижалари эълон қилинди. Навоий вилоятида 100 МВт қувватли илк фотоэлектр станция қурилиши бўйича ўтказилган ушбу тадбирда Хитой, Жанубий Корея, Япония, Саудия Арабистони, БАА, Ҳиндистон, ¬Жанубий Африкa, Россия, Испания, Норвегия ва Франциядан 23 та компания қатнашди. Уларнинг 11 таси дастлабки саралашдан ўтди. Тижорат таклифлари бешта компания, яъни “AcwaPower” (Саудия Арабистони), “Jinko Power” ва “Aljoimah Energy&Water Consortium” (ХХР/Саудия Арабистони), “Masdar” (БАА), “TBEA Xinjianing Sunoasis CoLtd” (ХХР) ва “Total Eren” (Франция) томонидан тақдим этилди. Талабгорларнинг техник ва тижорат таклифларини ўрганиш ҳамда баҳолаш натижаларига кўра, 1 кВт/соат ишлаб чиқарилган электр энергияси учун 2,679 АҚШ центи тарифи билан қурилиш муддатини 12 ой этиб белгилаган “Masdar” (БАА) компанияси биринчи босқич ғолиби, деб топилди. БАА экспертлари фикрича, бу қуёш электр станцияси йилига 260 миллион кВт/соат электр энергияси ишлаб чиқариш қувватига эга бўлади.

— Жорий йилда мазкур лойиҳа тендерларининг навбатдаги босқичи ўтказилмоқда, — дейди Шерзод -Ходжаев. — “Scaling Solar II” доирасида Самарқанд ва Жиззах вилоятларида ҳар бири 200 МВт қувватга эга иккита қуёш электр станцияси қурилиши учун тендер эълон қилинди. Унда қатнашиш учун 83 та компания ва консорциум ариза топширди. Бу инвесторларда Ўзбекистонда қайта тикланадиган энергия манбаларига доир лойиҳаларни амалга оширишга қизиқиш кучайганидан далолат беради. Энг муҳими, кейинги вақтларда танлов иштирокчиларининг географик қамрови доираси кенгайди, улар сафига янги, хусусан, Европа компаниялари ҳам қўшилди. Биринчи тендер муваффақиятли ўтганини ҳисобга олсак, иккинчисида иштирокчилар сони сезиларли даражада ошиши кутилмоқда. Бу тарифлар янада пасайтирилишига эришиш имконини яратади.

Айни кезларда Навоий вилоятининг Томди туманида БААнинг “Masdar” компанияси иштирокида умумий қуввати 500 МВт.га тенг шамол электр станцияси қурилмоқда. У 2023 йили фойдаланишга топширилади.

ЕТТБ Ўзбекистонни умумий қуввати 1000 МВт бўлган шамол энергияси лойиҳаларини ривожлантириш борасида ҳам қўллаб-қувватламоқда. Ҳозир Қорақалпоғистонда 100 МВт қувватли шамол электр станцияси барпо этиш учун дастлабки лойиҳа бўйича тендер эълон қилинган. Лойиҳада иштирок этишга 70 та компания ва консорциум қизиқиш билдиряпти.

Энергетика вазирлиги жорий йилнинг 1 февралида Шеробод туманида Осиё тараққиёт банки кўмагида фотоэлектрик станция қад ростлаши бўйича дастлабки лойиҳа ишга туширилганини маълум қилди. Бу лойиҳа ҳукуматимиз томонидан ушбу банк ҳамкорлигида ишлаб чиқилган 1 ГВт қуёш энергияси ҳосил қилиш дастурининг бир қисмидир. Лойиҳага биноан, камида 200 МВт ўзгарувчан ток қувватига эга қуёш электр станцияси, шу жумладан, янги 220 кВт кучланишли подстанция ва “Сурхон — 500 кВт” подстанциясига уланиш учун жами узунлиги 52 километрлик электр узатиш тармоғи тортилади. Тендерда иштирок этиш учун 50 дан ортиқ компания ариза берди.

— Яна бир эътиборли жиҳати, ҳозир Бухоро вилоятининг Ғиждувон ва Пешку туманларида ҳар бири 500 МВт қувватга эга шамол электр станцияларини бунёд этиш лойиҳаси бўйича “АCWА Power” билан келишув имзоланиш босқичида турибди, — дейди Шерзод Ходжаев. — Унда тўғридан-тўғри инвестициялар ҳажми 1,3 миллиард АҚШ долларини ташкил этади. Янги иншоотлар 2023-2024 йиллардан эътиборан ишлай бошлайди.» [25]


13. 220 ЁКИ 120 ВОЛТЛИ ТАРМОҚНИНГ ҚАЙСИ БИРИ ҚУЛАЙРОҚ?

Мен Ўзбекистондаги электроэнергетика соҳасидаги муаммолар ва унинг ечимига доир 2018 йилда [25]-мақоламда ёзгандим.

Маълумки, «Ёшларни қўллаб-қувватлаш ва аҳоли саломатлигини мустаҳкамлаш йили»да амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида»ги Президент Фармони лойиҳаси “Тараққиёт стратегияси” марказининг www.2021.strategy.uz номли сайтида 2921 йил 18 январ куни умумхалқ муҳокамасига қўйилди. 18-27 январ кунлари ватандошларимиз томонидан таклифлар, фикр ва мулоҳазалар билдирилди.

2021 йил учун Давлат дастури лойиҳаси 276 та банддан иборат. Мен ҳам ушбу онлайн муҳокамада қатнашдим ва 22 та таклифимни юбордим ([26]).

Юборган таклифларимдан тўққизинчиси “Ўзбекистонда электр тармоқларини 220 волтдан 120 волтга кўчириш керак” деб номлагандим. Ушбу таклифимни қуйида тўлиғича келтираяпман.

“Ўзбекистонда электр тармоқларини 220 волтдан АҚШдаги каби 120 волтга босқичма-босқич ўтказиш керак. Мен шу ҳақдаги мақоламни www.siyosat.wordpress.com сайтида ва Фейсбукдаги саҳифаларда 2018 йил 14 май куни чоп этдим ([24]). Ўша мақоламда ёзилган ушбу таклифнинг ижобий томонларини келтириб ўтсам. 7-8-бандларни 2021 йил 25 январ куни қўшимча қилиб ёздим.

“Электр тармоғидаги кучланиш 120 волт ва частотаси 60 герц бўлган АҚШ стандартига ўтишнинг ижобий томонларини санаб ўтай.

1. АҚШ трансформаторлари ҳамда подстанцияларининг сифати яхши ва узоқ муддат кафолатли ишлайди.

2. Улар нисбатан хавфсиздир, яъни куйиш ва ёнғин чиқиш эҳтимоли жуда пастдир. Мен АҚШда қочқин сифатида 2010 йил 21 январдан бери яшамоқдаман. Лекин бирор марта “электр симларининг қисқа туташуви натижасида ёнғин чиқди ва фуқаролар ёнғинда ҳалок бўлди” деган хабарни эшитмадим ва ўқимадим. АҚШда 50-60 қаватли бинолар ичидаги хонадонларнинг ҳар бирида конденционерлар, уй иситиш қурилмалари, бир неча телевизорлар ва комютерлар, одам бўйи билан тенг музлатгичлар ва ҳоказо электр ускуналари электр тармоғига уланган. Лекин бандай улкан уйларнинг бирортасида электр ўчиши ёки қисқа туташуви содир бўлмайди. Унинг асосий сабабларидан бири электр тармоғидаги 120 волт кучланиш борлигидир.

3. Биз 220 волтли кучланиш тармоғида фуқаролар учун биттадан розетка ўрнатамиз. АҚШда эса кучланиш 120 волт бўлганлиги сабабли бирданига иккиталик, яъни қўш розетка ўрнатилган. Сиз компютер ва бошқа электр ускуна ҳамда аппаратларингизни бирданига 2 та розеткага улашингиз мумкин. Қизиғи яна шундаки, кўпинча битта хонада, масалан хонадонингизда, меҳмонхона ва кутубхоналарда бундай қўш розеткалар бир нечта жойга ўрнатилган. Чунки қисқа туташув ва ёнғин чиқиш эҳтимоли нолга тенг.

3. 120 волтли АҚШ электр тармоғининг яна битта муҳим ижобий томони бор. Фуқаролар ишлатаётган жуда кўп электр асбоблари ва ускуналари учун 120 волт кучланиш етарлидир ва улар иккиталик штепсел вилкасига эга. Лекин музлатгич, ҳаво совутгич (кондиционер), микротўлқинли печ, электр плита, электр иситгич каби ускуналарга 220-240 волт кучланиш талаб этилади. Бундай ускуналар учун АҚШ электр тармоқларида учинчи кучланиш сими бор ва у электр розеткасида учинчи думалоқ тешик кўринишдадир. Ҳозиргина санаб ўтган ускуналар штепсел вилкаси 3 талик бўлиб, қўшимча 3-контакти ёрдамида розеткадан 220-240 волтли кучланиш ола бошлайди.

4. 120 волтли электр тармоқлари шароитида Ўзбекистондаги барча газ плиталарини электр плиталарига алмаштиришимиз мумкин ва керак. АҚШда асосан электр плиталар ишлатилади, газ плиталар ишлатиладиган жойлар жуда кам. Табиий газни ҳар бир хонадонга олиб келиш учун кўчалар қазилиб, газ трубалари кўмилиши ва майда трубалар ёрдамида газни ҳар бир фуқаро хонадонига улаб олиб кириш учун сарф бўладиган маблағ, вақт ва имкониятларни ҳисобга олинг. Бунга қўшимча ҳар бир хонадонга махсус газ ҳисоблагичлари ўрнатишга кетадиган маблағлар ҳам сарф бўлади. Электр плиталар ўрнатилганида бундай катта муаммолар ўз-ўзидан йўқ бўлади. Чунки электр токи 120 волтли тармоқдан келади ва ҳисоблагичда умумий электр миқдори ҳисоб-китоб қилинаверади.

5. 120 волт кучланишга мўлжаллаб ишлаб чиқарилаётган АҚШ электр асбоблари ҳамда ускуналарининг сифатлилиги ва узоқ муддат ишлашини кўп йиллар давомида амалда исботлаган. Шу асосда АҚШлик мутахассислар ёрдамида Ўзбекистонда қуриладиган заводлар маҳсулоти Осиёда, ҳатто дунёда рақобат бардош бўлади.

6. Қолаверса, Ўзбекистон 220 волтли кучланиш тармоғидан 120 волтли электр тармоғига ўтиш орқали Россияга бўлган яна битта муҳим боғланишдан қутуламиз ва электр соҳасида ҳам мустақил бўламиз» [25]

7. Умуман олганда, электр ватани АҚШдир. Чунки дастлабки электр ламочкаларини АҚШлик буюк ихтирочи Томас Эдисон (1847-1931) 1879 йилда кўчани ёритиш орқали намойиш қилганди. Совет Иттифоқини АҚШ раҳбарияти 1933 йилдагина тан олди. Шу сабабли Совет Иттифоқи раҳбарияти электр станцияларни қуриш ва электр тармоқларини лойиҳалаш ҳамда барпо этиш масаласида 1920-йиллар охиридан бошлаб Германия билан ҳамкорлик қилди. Германия тармоғида 220 воль кучланиш қабул қилинганлиги сабабли Совет Иттифоқида ҳам, жумладан Ўзбекистонда ҳам 220 волтли тармоқлар барпо қилинди. Лекин 220 волтли тармоқнинг катта камчиликларга эга эканлиги бугунги кунда аниқ бўлмоқда.

8. Мамлакат фуқаролари уйлари ва идораларини табиий газ билан иситишдан кўра электр билан иситиш арзонроққа тушади. Чунки табиий газни ҳар бир хонадонга етказиб бериш учун турли ўлчамдаги трубаларни Ўзбекистон бўйича қанчасини ер остига тушашимиз ва ҳар 25-30 йилда ишдан чиқиши сабабли уларни алмаштиришимиз кераклигини кўз олдингизга келтиринг. АҚШда табиий газ билан иситиладиган уйлар ва идоралар жуда камдан-камдир. Ҳаммаси асосан электр билан иситилади ва ҳисоб-китоб электр ҳисоблагичлари орқали олиб борилади.» [26]

Мен 2018 йил феврал ойида “Ўзбекистонда электр тармоқларни 220 дан 120 волтга кўчирмоқ керак” номли мақоламни ёзиб, Фейсбук саҳифаларида чоп қилдим. Муҳокамада қатнашган айрим ватандошларимиз Ўзбекистон бўйлаб 220 волтли тармоқларни 120 волтга ўтказиш катта ташвиш ва қийинчиликлар туғдириши ҳақида танқидий фикр-мулоҳазалар билдиришди.

Дунёнинг кўпгина давлатларида, жумладан Европа давлатларида 220 волт кучланишли электр тармоқлари қўлланилаётганлигини ҳисобга олиб 220 волтли тармоқни сақлаб қолишимизга розиман. Лекин электр тармоқларда чақин чиқиши хавфи олди олиниши керак. Бунинг учун симлар изоляциясига талаблар оширилиши, электр симлари маълум йил муддат ўтгач алмаштирилиши каби талаблар қўйишимиз ўринлидир.

Битта мисол: Ватандошларимиз ўз мобил телефонларини деярли ҳар куни электр токи билан зарядлайди. Кичкина телефонни зарядлаш учун 220 волт кучланишнинг нима кераги бор? Бунга 120 волтли тармоқ етиб ортади-ку!

120 волтли тармоқ орқали ишлайдиган жуда сифатли хориж ускуналари ва аппаратларини фуқароларимиз бемалол ишлата олиши учун 220 волтдан 120 волтга ўтишнинг осонлаштирилган техник ечимини топишимиз керак. Ахир “Яхши бузоқ икки сигирни эмади” деган ўзбек халқ мақоли ҳам бор. Бу муаммонинг техник ечимини Энергетика муаммолари институти олим ва мутахассислари тавсия қилишса яхши бўларди. Керак бўлса муаммони ҳал қилиш учун каттагина мукофот қўйилган танлов эълон қилсак ҳам бўлади.

Агар шундай яхши техник ечим топилса, кўпгина фуқароларимиз ўз уйининг электр тармоғидаги токни 120 волтли қилиб ўрнатиш имкониятига эга бўлади. Ҳатто алоҳида кўпқаватли уйларни 120 волтли тармоқ кўринишда жиҳозлашимиз ва АҚШдагидек жуда хавфсиз уйларга эга бўлишимиз мумкин бўлади, алҳамдулиллоҳ.

Умуман олганда, Энергетика муаммолари институти олим ва мутахассислари 220 волтли ва 120 волтли электр тармоқларининг ижобий ҳамда салбий томонларини таққослаб каттагина ҳисобот ёзишса ва унда ўзларининг тавсияларини билдиришса яхши бўларди. Агар ушбу ҳисобот муҳокама учун оммавий ахборот воситаларида, жумладан сайтларда чоп қилинса янада яхши бўларди.


14. ДАВЛАТ ФУҚАРОЛАРГА ЭЛЕКТРЛАШТИРИЛГАН СИФАТЛИ УЙЛАР ҚУРИБ БЕРИШИ КЕРАК

Давлат фуқароларга уйлар ва хонадонлар қуриб беришни ўз зиммасига олиши, Ватанимизнинг ҳамма туман ва шаҳарларида электр токи билан иситиладиган ҳамда совутиладиган сифатли уйлар қуриши ва уларни 10-20 фоиз дастлабки тўлов асосида фуқароларга 20-25 йилга кредитга бериши керак.

2021 йил учун Давлат дастури лойиҳасига юборган 22 та таклифимдан учинчиси шу ҳақда эди. Уни “Давлатни бой, халқни фаровон қилишнинг осон йўли” деб номлагандим ва қуйида тўлиғича келтираяпман.

“ДАВЛАТНИ БОЙ, ХАЛҚНИ ФАРОВОН ҚИЛИШНИНГ ОСОН ЙЎЛИ

Давлат бошқарувидаги энг қийин иқтисодий масалалардан бири – халққа ойлик, мукофот ва бошқа йўллар билан тарқатилган пулларни қайтариб йиғиб олишдир. Ғарб мамлакатларида, жумладан АҚШда бунинг осон йўлини топишган.

Давлат турли қурилиш ташкилотлари ёрдамида сифатли кўпқаватли уйлар қуради ва ҳар бир хонадонни фуқароларга сотади. Табиийки, сифатли қимматли хонадонни инсон бирданига сотиб олиш имконига эга эмас. Шунда давлат турли хил банкларни жалб қилган. Бу ҳолни битта мисолда кўриб чиқайлик. Барча рақамларни тахминан ёзмоқдаман.

Айтайлик, қурилиш ташкилоти кўпқаватли уй қурди ва ундаги 2 ёки 3 хонали хонадон жиҳозлари билан таннархи 200 минг доллар бўлди. Айтайлик, қурилиш ташкилоти уйдаги ҳар бир хонадон ҳисобидан 10 фоиздан фойда олмоғи керак. Шунда ҳозирча хонадон нархи 220 минг доллар бўлади.

Банк фуқарога 20 йил муддат билан кредит беради ва бунинг учун хонадон нархига нисбатан 20 фоизи миқдорида, яъни 40 минг доллар фойда олишни режалаштиради, дейлик. Демак, хонадон нархи 260 минг доллар бўлади.

Ушбу 260 минг доллар пулнинг 10 фоиздан 20 фоизигача қисмини, яъни 26 мингдан 52 минг долларгача пулни фуқаро дастлабки тўлов сифатида тўлаши шарт. Ўртача тўлов миқдорини олайлик: фуқаро уйнинг 15 фоизини, яъни 39 минг долларни дастлабки тўлов сифатида тўлади, дейлик. Демак, фуқаро қолган 221 минг долларни 20 йил, яъни 240 ой давомида ойма-ой тўлаши керак.

221 минг долларни 240 ойга бўлсак, фуқаро 20 йил давомида ҳар ойи тахминан 920 доллардан тўлаши шарт.

Қарабсизки, фуқарога ҳам, давлатга ҳам яхши. Фуқаро турмуш ўртоғи билан бирга доимо ишлаб ҳар ой тўлайди ва уйда ўз оиласи билан мазза қилиб яшайдилар. Давлатга ҳам яхши: эру хотин даромадининг асосий қисмини ўз ихтиёрлари билан давлат банкига келтириб беришади.

АҚШ давлати ўз халқининг жуда катта қисмига уй қуриб берганлиги сабабли фуқароларнинг жуда кўпчилиги даромадининг асосий қисмини кредит қарзини тўлаш учун банкка топширади. Алал-оқибат давлат ўз фуқароларига тарқатган пулининг жуда катта қисмини кредит тўлови сифатида ойма-ой осонгина йиғиб олади.
Қизиғи шундаки, катта ойлик олиб ишлаётган амалдор, бизнесмен кабилар ойлигига мос кўп хонали ва яхшироқ қурилган хонадон ёки алоҳида уй, коттеджни кредитга сотиб олади. Натижада у ҳам ойлигининг каттагина қисмини кредит тўлови сифатида ойма-ой тўлайди. Яъни ҳатто катта ойлик олган фуқароларда ортиқча пул маблағи сақланиб қолмайди ва давлатга ойма-ой қайтарилади.

Айрим ҳовлиқма диндорлар бу муносабатларда судхурлик ахтариши мумкин. Бу ерда судхурлик йўқ: янги уй қурилишига банк маблағ ажратмоқда ва уй хонадонлар сифатида сотилиши фойдасидан қурувчилар ҳам, банк ходимлари ҳам ўз фойда улушини олмоқда. Соддароқ қилиб айтганда, агар икки мусулмон ўртада маблағ сарфлаб маълум миқдорда фойда олишса, ушбу фойдани олдиндан келишган фоизларда бўлишиб олишлари мумкин.

Баъзан фуқаро қандайдир сабаб билан, масалан, ишсизлиги, касаллиги ва ўлиши оқибатида хонадон тўловини тўлай олмай қолиши мумкин. АҚШ қонунига асосан навбатдаги ойлик тўловни тўлаш учун 5 кун муҳлат берилади. Агар фуқаро шу муддатни ўтказиб юборса маълум миқдорда жаримани қўшиб тўлаши мажбур. Шу йўсинда қонунда белгиланган 3 ёки 4 ой кутишади. Агар фуқаро шу муддатда тўламаса иш судга оширилади ва фуқаро хонадонни тарк қилиши зарурлиги ҳақида суд қарори қабул қилинади. Агар фуқаро хонадонни тарк қилмаса, махсус полиция бўлинмаси хонадонга келиб уйдаги барча жиҳозлар ва нарсаларни полициядаги махсус омборга олиб келиб топширади. Агар фуқаро хонадон қарзини ва кўчириш учун қилинган харажатларни тўласа, нарсалари унга қайтариб берилади. Полиция раҳбарияти қонунда белгиланган 3 ёки 4 ой кутади. Агар фуқаро тўламаса ёки тўлай олмаса, у ҳолда барча нарсалари ишлатилган нарсалар сотиладиган махсус магазинга олиб бориб топширилади ва магазин ходимлари томонидан тозаланиб дўкон расталарига арзон нархларда сотувга қўйилади. Сотувдан тушган пул хатланиб хонадон қарзини тўлаш учун ишлатилади.

Мана шундай ҳолга тушиб, ишсиз ва уйсиз қолмаслик учун АҚШнинг барча фуқаролари ишга ўз вақтида боришади, кўча-куйда ва иш маҳали спиртли ичимликлар ичишдан, қонунни бузиб полиция таъқибига учрашдан эҳтиёт бўлишади. Шу сабабли АҚШда мехнат интизоми нақадар кучли.

ТАКЛИФИМ. Ўзбекистондаги ҳар бир туман, шаҳар, вилоят ҳокими ўз ҳудудларида кўпқаватли сифатли уйлар қура бошлашсин. Дастлабки маблағни Ўзбекистон раҳбарияти давлат бюджетидан, турли инвестициялар ва банклар ҳисобидан ажратиб берсин. Ҳоким тегишли ҳокимият тизимлари орқали хонадоннинг талаб қилинадиган дастлабки тўловини тўлаш имконияти бўлган фуқароларга сота бошласин. Банклар кредит маблағларини ажратишсин.

Ҳокимият ойма-ой, йилма-йил қанчалик кўпроқ уй қуриб фуқароларга шу йўсинда сотса, ҳокимият ҳисобига ойма-ой тўлов миқдори ошиб боради. Ушбу тўловларнинг камроқ қисми вилоят ва жумҳуриятга қонун асосида ўтказилсада, маблағнинг асосий қисми шу туман, шаҳар, вилоят ҳокимияти ва банклари ҳисобида қолади. Алал-оқибат фуқаролар ҳам уйли-жойли бўлишади, ҳокимиятлар ҳам маблағли бўлишади.

Шу ҳолда Ўзбекистонда озиқ-овқат нархлари ҳам стабиллашади, яъни деярли ўзгармайди. Шунда миллий валютамиз бўлмиш сўмнинг қадри ҳам хориж валюталарига нисбатан арзонлашиши тўхтайди.

Айтмоқчидек, ҳар бир туман, шаҳар ва вилоятда қурилиш бошланса, Ўзбекистон каттагина қурилиш майдонига айланади ва унда миллионлаб фуқароларимиз, биринчи галда ёшларимиз қурилишда ишлай бошлашади. Натижада ватанимизда ишсизлик ҳам, мардикорликка кетаётган фуқаролар сони ҳам кескин камаяди.

Халқдаги пулнинг катта қисми давлатга қайтарилгач, давлат меҳнаткашлар ойликларини бемалол ошириши, камбағал оилаларга молиявий ёрдамни ва халқ фаровонлигини муттасил ошириб бориши мумкин ва керак.

АҚШда барча қимматли нарсалар, жумладан енгил авьтомобиллар, телевизорлар, комютерлар ва ҳоказо нарсалар шу йўсинда фуқароларга кредит кўринишида сотилади. Натижада фуқароларнинг жуда кўпчилиги фаровон турмуш учун зарур нарсаларнинг кўпини кредитга сотиб олмоқда ва оиласи билан тўқ ҳамда фаровон яшамоқда. Давлатимиз раҳбарлари шундай йўлни тутишса давлатимиз бой, халқимиз фаровон яшай бошлайди.

Айтмоқчидек, коррупсиянинг асосий сабабларидан бири – бу уй-жой қурилиши, қурилиш материаллари ва олди-сотдиси билан боғлиқдир. Агар давлатимиз раҳбарияти кўп қаватли уйлар қуриш ва хонадоналарни фуқароларга кредитга сотишни йўлга қўйса коррупсия ўз-ўзидан камаяди.» [27]


15. АЙРИМ ХУЛОСАЛАР

1. Халқ хўжалигини, жумладан фуқаролар уйларини электрлаштириш давлатнинг асосий мақсади қилиб белгиланиши керак. “Газлаштириш” ибораси кун тартибидан олиниши керак. Ҳар хил амалдорлар газлаштириш билан чалғимасликлари учун буни президент қарори билан мустаҳкамлаб қўйсак янада яхши бўларди.

2. Ўзбекистон давлат қарзи 2021 йилнинг 1 январ ҳолатига кўра 23,3 миллиард доллар бўлиб, шундан 2,9 миллиард доллари электрэнергетика соҳасига ишлатилган. Қарзнинг ёмон томони шундаки тўлов фоизлари тез ўсиб боради. Қарз олиш масаласида, жумладан электрэнергетика соҳасига олаётган қарз масаласида Ўзбекистон ўзини жиддий чегаралаши керак.

3. Саудия Арабистонининг «Acwa Power Sirdarya» Маъсулияти чекланган жамият (МЧЖ, кейинги ўринларда — Лойиҳа компанияси) билан имзолаган битимда ”Ўзбекистон 25 йил давомида электр энергиясини кафолатланган тарзда харид қилиш” деган шарт қуйидагича ёзилган.

“в) «Ўзбекистон миллий электр тармоқлари» АЖ ва Лойиҳа компанияси ўртасида 2020 йил 5 мартда Электр энергиясини сотиб олиш тўғрисида битим (кейинги ўринларда — Электр энергиясини сотиб олиш тўғрисидаги битими) тузилганлиги, унга мувофиқ:
Лойиҳа компанияси ишлаб чиқарилган электр энергиясини кафолатланган тарзда «Ўзбекистон миллий электр тармоқлари» АЖ тимсолидаги ягона харидорга сотиш мажбуриятини олганлиги;
«Ўзбекистон миллий электр тармоқлари» АЖ Электр энергиясини сотиб олиш тўғрисидаги битим шартларига мувофиқ 25 йил давомида электр энергиясини кафолатланган тарзда харид қилиш мажбуриятини олиш ва электр энергияси учун тўловни миллий валютада амалга ошириши.” [17] (9.7-параграфга қаранг)

25 йил давомида атом, қуёш ва шамол электр станциялари Ўзбекистонда ишга тушгач вазият ўзгариши ёки ёқилғи нархлари ва олиб келиш харажатлари кескин ошиши оқибатида иссиқлик электр станциясида электр ишлаб чиқариш норентабл, фойдадан кўпроқ зарарли бўлиб қолиш ва бошқа ноҳуш ҳолатлар бўлиш эҳтимоли ҳам борку. Агар Ўзбекистон томони шартнома шартларини рад қилса халқаро қонунларга асосан катта жарима тўлашга мажбур бўлади.

4. Электр энергиясини арзонроқ ва табиий кўринишда, масалан қуёш энергетикасини ривожлантириш орқали олиш маъқулроқдир.

5. Дунёнинг кўпгина давлатларида, жумладан Европа давлатларида 220 волт кучланишли электр тармоқлари қўлланилаётганлигини ҳисобга олиб 220 волтли тармоқни сақлаб қолишимизга розиман. Лекин электр тармоқларда чақин чиқиши хавфи олди олиниши керак. Бунинг учун симлар изоляциясига талаблар оширилиши, электр симлари маълум йил муддат ўтгач алмаштирилиши каби талаблар қўйишимиз ўринлидир.

6. 120 волтли тармоқ орқали ишлайдиган жуда сифатли хориж ускуналари ва аппаратларини фуқароларимиз бемалол ишлата олиши учун 220 волтдан 120 волтга ўтишнинг осонлаштирилган техник ечимини топишимиз керак. Бу муаммонинг техник ечимини Энергетика муаммолари институти олим ва мутахассислари тавсия қилишса яхши бўларди. Керак бўлса бу муаммони ҳал қилиш учун каттагина мукофот қўйилган танлов эълон қилсак ҳам бўлади.

7. Агар шундай яхши техник ечим топилса, кўпгина фуқароларимиз ўз уйининг электр тармоғидаги токни 120 волтли қилиб ўрнатиш имкониятига эга бўлади. Ҳатто алоҳида кўпқаватли уйларни 120 волтли тармоқ кўринишда жиҳозлашимиз ва АҚШдагидек жуда хавфсиз кўпқаватли, ҳатто 50-60 қаватли уйларга эга бўламиз, алҳамдулиллоҳ.

8. Мабодо 220 волтдан 120 волтга ўтишнинг осонлаштирилган техник ечими топилмаса, 220 волтли тармоқларда рўй бераётган қисқа туташувлар оқибатида кўпқаватли уйларимиз гугурт чўпидек ёна бошласа, ёнғинлар ва чақинлар сабабли инсонлар ўлими кўпайса Ўзбеекистонда тармоқларни 220 дан 120 волтга ўтишни босқичма-босқич амалга ошириш режаси ҳар томонлама ўрганилмоғи ва татбиғ қилинмоғи мақсадга мувофиқдир.

9. Энергетика муаммолари институти олим ва мутахассислари 220 волтли ва 120 волтли электр тармоқларининг ижобий ҳамда салбий томонларини таққослаб каттагина ҳисобот ёзишса ва унда ўзларининг тавсияларини билдиришса яхши бўларди. Агар ушбу ҳисобот муҳокама учун оммавий ахборот воситаларида, жумладан сайтларда чоп қилинса янада яхши бўлади.

10. Давлат электр билан мавжуд ва янги корхоналарни биринчи галда таъминламоқда. Сўнгра фуқароларни электр билан таъминлаш билан шуғулланмоқда. Менимча, фуқаролар уйлари, ишхоналари ва ўқув муассасаларини электр билан таъминлаш кўлами жиддий оширилиши ва узлуксиз таъминлаш чоралари кўрилмоғи керак. Агар бунинг учун электр нархини ошириш талаб қилинса, халққа оммавий ахборот воситалари орқали тушунтириш берилгач нархларни оширса ҳам бўлади.

11. Давлат фуқароларга Ватанимизнинг ҳамма туман ва шаҳарларида қишда электр токи билан иситиладиган, ёзда эса кондиционер ёрдамида совутиладиган электрлаштирилган сифатли уйлар ва хонадонлар қуриб беришни ўз зиммасига олиши ва уларни 10-15 фоиз дастлабки тўлов асосида фуқароларга 20-25 йилга кредитга бериши керак. (14-параграфга қаранг)

12. Электрлаштирилган сифатли уйларда ис гази ва чақин хавфи бўлмайди. Фуқароларимиз оила аъзолари билан тинч-тотув ва фаровон умр кўришади, иншааллоҳ.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Защита от угарного газа и пожарные датчики СО. - https://gsmohrana.com.ua/articles/176385 (www.gsmohrana.com.ua 04 липня 2018)

2. КАРИМБЕРДИ ТУРАМУРОД. Ис гази, ис гази, ис гази... - https://www.facebook.com/karimberdi.uz (Каримберди Тўрамуроднинг Фейсбукдаги саҳифаси, 2021.18.02).

3. Йил бошидан 106 нафар фуқаро ис гази ва газ чақнашидан вафот этган. - https://www.gazeta.uz/uz/2020/12/16/gas-victims/ (www.gazeta.uz/uz/ 2020.16.12)

4. Ис гази тўғрисида нималарни билишимиз шарт? - https://www.gazeta.uz/uz/2019/01/05/is-gazi/ (www.gazeta.uz/uz/ 2019.05.01)

5. Ўзбекистонда ис газидан ҳали яна одамлар ўлиши эҳтимоли каттами? - https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan-55099353 (www.bbc.com/uzbek/ 2020.27.11)

6. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. - «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, Тошкент, 2000;
- www.qomus.info

7. Сибирское отделение Российской академии наук (СО РАН). - https://ru.wikipedia.org/wiki/Сибирское_отделение_...ук#Новосибирский_научный_центр (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии)

8. Институт математики имени С. Л. Соболева Сибирского отделения Российской академии наук (сокр. ИМ СО РАН). - https://ru.wikipedia.org/wiki/Институт_математики_имени_С._Л._Соболева_СО_РАН (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии)

9. «Электр энергетика соҳасида илмий-техникавий фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 13 июлдаги ПҚ-2559-сон қарори. - https://lex.uz/docs/3007953 (www.lex.uz )
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2016 й., 29-сон, 348-модда; Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 19.03.2020 й., 06/20/5968/0331-сон.

10. “Ўзбекистон Республикаси ёқилғи-энергетика тармоғини бошқариш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 1 февралдаги ПФ-5646-сон Фармони. - https://www.lex.uz/uz/docs/4188798 (www.lex.uz/uz/ 2019.01.02)

11. “Ўзбекистон Республикасида электр энергетика тармоғини янада ривожлантириш ва ислоҳ қилиш стратегияси тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 27 мартдаги ПҚ-4249-сон Қарори. - https://lex.uz/docs/4257083 (www.lex.uz/uz/ 2019.28.03)

12. «Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Энергетика муаммолари институтини ташкил этиш тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 27 октябрдаги Қарори. - https://regulation.gov.uz/uz/d/23796 (www.regulation.gov.uz/uz/d/ 2020.28.10).

13. Список электростанций Узбекистана. - https://ru.wikipedia.org/wiki/Список_электростанций_Узбекистана (www.ru.wikipedia.org/wiki/ Материал из Википедии — свободной энциклопедии).

14. Ангрен иссиқлик электр станциясида янги энергоблок ишга туширилди. - https://uza.uz/uz/posts/angren-issi-lik-elektr-sta...i-energoblok-ishga--24-08-2016 (www.uza.uz/uz/ 2016.24.08)

15. Тахиатош ИЭСда иккинчи буғ-газ қурилмаси тўлиқ қувватга чиқарилди. - http://minenergy.uz/uz/news/view/1138 (www.minenergy.uz/uz/ 2021.22.02).

16. Янги-Ангрен ИЭС бошқарув компанияси: қозон тозаловчиларнинг хавфсизлик техникасига риоя этмаганлиги портлашга олиб келди. – https://kun.uz/news/2021/01/23/yangi-angren-ies-bo...aganligi-portlashga-olib-keldi (www.kun.uz 2021.23.01)

17. "Талимаржон иссиқлик электр станциясини умумий қуввати 900 МВтдан кам бўлмаган навбатдаги икки дона буғ-газ қурилмаларини қуриш билан кенгайтириш" инвестиция лойиҳаси доирасида тендер савдоларида иштирок этиш учун таклиф этади. - http://minenergy.uz/uz/news/view/895 (www.minenergy.uz/uz/ Ўзбекистон Энергетика вазирлиги сайти, 2020.04.11).

18. “Сирдарё вилоятида қуввати 1 500 МВт бўлган янги иссиқлик электр станцияси қурилишини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 10 августдаги ПҚ-4799-сон Қарори. - https://lex.uz/docs/4941342 (www.lex.uz , Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 11.08.2020 й., 07/20/4799/1154-сон).

19. Мирзиёев энергетика бўҳронига қандай барҳам бермоқчи - Ўзбекистонда хусусий иссиқлик электр станцияси қурилмоқда, video. - https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan-55807869 (www.bbc.com/uzbek/ 2021.26.01).

20. Корея компанияси Ўзбекистондаги Муборак иссиқлик электр станциясини модернизация қилади. - https://teznews.uz/02-02-2021/koreyaning-sk-ec-kom...ziyasini-modernizacziya-qiladi (www.teznews.uz 2021.02.02)

21. Фарғона иссиқлик электр марказида инвестицион лойиҳа самарали амалга оширилмоқда. - http://minenergy.uz/uz/news/view/905 (www.minenergy.uz/uz/ 20.11.2020).

22. Иссиқлик электр станциялари ва марказларининг 12 февраль куни ишлаб чиқариш кўрсаткичлари. – http://minenergy.uz/uz/news/view/1120 (www.minenergy.uz/uz/ 2021.13.02).

23. ЭЛМУРОД. Расмий ҳисобот: Ўзбекистон давлат қарзи 2020 йилда деярли 31 фоизга ошди. - https://www.ozodlik.org/a/расмий-ҳисобот-ўзб...и-31-фоизга-ошди/31126334.html (www.ozodlik.org/a/ 2021.28.02).

24. АШУРОВ Р. Ўзбекистонда қуёш энергетикасини ривожлантиришдаги муаммолар. - https://uzanalytics.com/iqtisodiеt/8596/ (www.uzanalytics.com 2020.16.12).

25. ҚОРЖОВОВ А. «Яшил» энергетика истиқболлари. - https://yuz.uz/news/yashil-energetika-istiqbollari (www.yuz.uz 202.20.10).

26. АҲМАДЖОНОВ Ш. Ўзбекистонда электр тармоқларни 220 дан 120 волтга кўчирмоқ керак.
- https://www.liveinternet.ru/showjournal.php?journa...action=draft&jpostid=288259213 (www.liveinternet.ru “Турон Шухратжони” кундалиги (дневник), 2021.22.02);
- https://siyosat.wordpress.com/2018/05/14/%d1%9e%d0...%d0%b8-220-%d0%b4%d0%b0%d0%bd/ (www.siyosat.wordpress.com 2018.14.05).

27. АҲМАДЖОНОВ Ш. 2021 йилги Давлат дастури лойиҳасига таклифларим. -
3- таклифим: Давлатни бой, халқни фаровон қилишнинг осон йўли. (2021.05.02)
https://www.facebook.com/profile.php?id=100002930964631 2021 йил 4, 5, 8, 11, 12 феврал);
https://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/6952466/ (www.liveinternet.ru "Турон Шухратжони" кундалиги (дневник)даги “2021 YILGI MAQOLALARIM” рукни, 2021.12.02).

2021 йил 9 март

АҚШ, Вашингтон шаҳри