Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ИС ГАЗИ ВА ЭЛЕКТРЛАШТИРИШ (ДАВОМИ)

7. ЭНЕРГЕТИКА ВАЗИРЛИГИ

Ўзбекистон Президенти Ш.Мирзиёевнинг “Ўзбекистон Республикаси ёқилғи-энергетика тармоғини бошқариш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” номли ПФ-5646-сон Фармони 2019 йил 1 феврал куни эълон қилинди. Фармоннинг 2-бандида “Ўзбекистон Республикаси Энергетика вазирлиги ташкил этилсин” деб ёзилган ва унинг асосий вазифалари белгилаб берилган ([10]).

Ўзбекистон Президенти Ш.Мирзиёевнинг “Ўзбекистон Республикасида электр энергетика тармоғини янада ривожлантириш ва ислоҳ қилиш стратегияси тўғрисида” номли ПҚ-4249-сон Қарори 2019 йил 27 март куни эълон қилинди ([11]). Қарорнинг 2-бандида монополияга эга бўлган «Ўзбекэнерго» акциядорлик жамиятини «Иссиқлик электр станциялари», «Ўзбекистон миллий электр тармоқлари» ва «Ҳудудий электр тармоқлари» акциядорлик жамиятларига бўлиш ҳақида тўғри ёзилган.

“2. Ўзбекистон Республикаси Энергетика вазирлиги, Иқтисодиёт ва саноат вазирлиги, Молия вазирлиги, Давлат активларини бошқариш агентлигининг электр энергияни ишлаб чиқариш, етказиш, тақсимлаш ва сотишни ташкил этишнинг замонавий услубларига мувофиқ, қуйидагилар орқали «Ўзбекэнерго» акциядорлик жамиятини (АЖ) қайта ташкил этиш тўғрисидаги таклифи маъқуллансин:

а) иссиқлик электр станциялари ҳамда электр ва иссиқлик энергияси ишлаб чиқарувчи электр марказларини бошқарувчи «Иссиқлик электр станциялари» акциядорлик жамиятини ташкил этиш;

б) «Ўзбекэнерго» АЖнинг тугатилаётган «Ўзэлектртармоқ» УК ва «Энергосотиш» филиали негизида қуйидагиларни амалга оширувчи «Ўзбекистон миллий электр тармоқлари» акциядорлик жамиятини ташкил этиш:
республиканинг магистраль электр тармоқларидан фойдаланиш ва уларни ривожлантириш;
электр энергияни республиканинг магистраль электр тармоқлари орқали етказиб бериш ва давлатлараро транзитни амалга ошириш;
электр энергияни экспорт ва импорт қилиш, шунингдек, қўшни давлатларнинг электр энергетика тизими билан ҳамкорлик қилиш;
электр энергияси ишлаб чиқарувчи, шу жумладан хусусий капитал иштирокидаги корхоналарни, шунингдек, магистраль ва ҳудудий электр тармоқларини ягона оператив-диспетчерлик бошқариш;
электр энергияси ишлаб чиқарувчи, шу жумладан хусусий капитал иштирокидаги корхоналардан электр энергиясини ягона харид қилувчи функциясини бажариш, шунингдек, электр энергияни ҳудудий электр тармоқлари корхоналарига сотиш;

в) электр энергияни якуний истеъмолчиларга тақсимловчи ва сотувчи ҳудудий электр тармоқлари корхоналарини бошқаришни амалга оширувчи «Ҳудудий электр тармоқлари» акциядорлик жамиятини ташкил этиш;

г) «Ўзбекэнерго» АЖ таркибига кирувчи айрим хўжалик жамиятлари ҳамда корхоналарини 1-иловага мувофиқ қайта ташкил этиш ва тугатиш;

д) «Ўзбекэнерго» АЖ ва унинг таркибига кирувчи ташкилотларнинг соҳага оид бўлмаган ва фойдаланилмаётган активлари ва улушларини 2-иловага мувофиқ уларни кейинчалик 2019-2021 йиллар давомида белгиланган тартибда сотиш мақсадида баланс қиймати бўйича Ўзбекистон Республикаси Давлат активларини бошқариш агентлигига бериш.» [11]

Ушбу Қарор 1-иловасининг 8- ва 10-бандларида бундай ёзилган.

“8. “Илмий-техника маркази” масъулияти чекланган жамиятини (МЧЖ, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг собиқ “Энергетика ва автоматика институти”, А.Ш.) кейинчалик хўжалик фаолиятини амалга ошириш ҳуқуқига эга илмий муассаса этиб қайта ташкил қилиш учун Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси тасарруфига ўтказилсин.”

“10. «Қуёш энергияси халқаро институти» МЧЖ ни кейинчалик хўжалик фаолиятини амалга ошириш ҳуқуқига эга илмий муассаса этиб қайта ташкил қилиш учун «Қуёш энергияси халқаро институти» МЧЖ устав фондидаги «Ўзбекэнерго» АЖ улушини Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси тасарруфига ўтказилсин.” [11]

8. ЭНЕРГЕТИКА МУАММОЛАРИ ИНСТИТУТИ

Ўзбекистон Республикасининг Бош вазири А. Арипов имзоси билан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Энергетика муаммолари институтини ташкил этиш тўғрисида» номли Қарори 2020 йил 27 октябр куни эълон қилинди. Қарорнинг 9-бандига асосан Институт Тошкент шаҳри, Чингиз Айтматов кўчаси 2Б-уй манзилида доимий фойдаланиш ҳуқуқи асосида жойлаштирилди. [12]

Шундай қилиб, диктатор Ислом Каримов 2016 йилда тор-мор қилган Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси “Энергетика ва автоматика институти” президент Ш.Мирзиёев ва унинг сафдошлари саъй-ҳаракати билан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Энергетика муаммолари институти сифатида 2020 йил октябр-декабр ойларида қайта ташкил этилди.

Ўзбекистонда Энергетика вазирлиги ва Энергетика муаммолари институти ташкил қилиниши, электр энергетика соҳасида белгиланган режалар ва амалга оширилаётган ишлар сабабли электр энергетика соҳасидаги муаммоларимиз у ёки бу даражада ҳал бўлиши ва Ватанимизда электрлаштириш босқичма-босқич амалга ошишига умид қилсак бўлади.

9. ЭЛЕКТР ИШЛАБ ЧИҚАРУВЧИ АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИ

Ис гази ва у сабабли ўлим ҳодисалари асосан қиш пайти уйларни иситиш оқибатида рўй беради. Қишда сув камлиги сабабли электр станциялар кам ишлатилади ва кам миқдорда электр ишлаб чиқаради. Қишда электр асосан иссиқлик электр станцияларида ишлаб чиқарилади. Шу сабабли «Иссиқлик электр станциялари» акциядорлик жамияти таркибига кирган акциядорлик жамиятлари билан танишайлик.

Маълумот учун: Ўзбекистонда 46 та гидро электрстанция (ГЭС) борлиги, яна 10 та янгиси қурилаётгани, уларнинг номлари ва қуввати ҳақида [13]-мақолада ёзилган.

9.1. “АНГРЕН ИССИҚЛИК ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСИ” АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТИ

“АНГРЕН ГРЭС, Ангрен иссиқлик электр станцияси — Ўзбекистон энергетика тизимидаги йирик иншоот. Ангрен шаҳри яқинида 1957—63 йилларда қурилган. Станцияда ҳар бирининг қуввати 60,5 МВт бўлган 8 турбоагрегат бор. Ўрнатилган қуввати 484 МВт. Асосий ёқилғиси — Ангрен кўмир конидан қазиб олинадиган қўнғир кўмир. ГРЭС Оҳангарон дарёсидан сув билан таъминланади, Олмалиқ — Оҳангарон саноат зонасига ҳамда Тошкент вилоятидаги хўжаликлар ва саноат корхоналарига электр энергияси етказиб беради. Ўзбекистон, Тожикистон, Туркманистон, Қирғизистон ва Қозоғистоннинг жанубдаги вилоятларини бирлаштирган Ўрта Осиё Бирлашган энергетика системасига уланган.” [6, А ҳарфи жилди, 485-б.]

“Ватанимиз мустақиллигининг йигирма беш йиллиги арафасида (2016 йил августда) Ангрен иссиқлик электр станциясида мамлакатимиз энергетика тизимига қўшимча 130-150 мегаватт/соат электр энергияси етказиб берадиган энергоблок ишга туширилди.

Ангрен иссиқлик электр станциясида ишга туширилган янги энергоблок қисқа муддатда – 32 ойда қуриб битказилди. Айни пайтгача йилига 600 миллион киловатт/соат электр энергияси етказиб берган Ангрен иссиқлик электр станцияси энди бу кўрсаткични 869,36 миллион киловатт/соатга етказади.

“Ўзбекэнерго” акциядорлик жамиятининг ўз маблағлари ҳамда Хитойнинг “Eksimbank”и узоқ муддатли имтиёзли кредити ҳисобидан умумий қиймати 226 миллион доллар миқдорида молиялаштирилган мазкур лойиҳа тармоқда амалга оширилаётган самарали ишларнинг узвий давоми бўлди.

Янги инновацион лойиҳанинг тезкор қурилиш ишларида мингдан ортиқ мутахассис ва ишчилар меҳнат қилди. Соҳада юқори натижаларга эришаётган давлатлар тажрибасини ўрганиш мақсадида “Ангрен иссиқлик электр станцияси” акциядорлик жамиятининг 21 ходими Хитойда малака ошириб қайтди.

Ангрен иссиқлик электр станциясида меҳнат қилаётган мингдан ортиқ ходимнинг асосий қисми ёшлардир. Жорий йилда юзга яқин касб-ҳунар коллежи билан меҳнат шартномалари тузган жамият ёшларнинг аксариятини янги ўрнатилган технологияларда ишлаш учун жалб қилади.” [14]

Демак, Ангрен иссиқлик электр станцияси йилига деярли 870 миллион киловатт/соат электр энергияси етказиб бермоқда.

9.2. “ТОШКЕНТ ИССИҚЛИК ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСИ” АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТИ

“ТОШКЕНТ ИССИҚЛИК ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСИ — Ўзбекистондаги йирик иссиклик электр станциялардан бири. «Узбекэнергия» давлат акциядорлик компанияси таркибидаги шўъба корхона. Тошкент вилоятининг Қибрай туманида жойлашган. Станция қурилиши 1961 йил январда ускуналарни очиқ ҳолда жойлаштириш билан бошланган. 1-энергоблоки 1963 йилда, охирги — 12-блоки 1971 йилда ишга туширилган. Унга босими 140 атм , ҳарорати 545° бўлган 500 тҒсоат буғ ишлаб чиқариш қувватига эга агрегатлар ўрнатилган. Ҳар бир агрегатнинг қуввати 160 МВт, станциянинг умумий қуввати эса 1860 МВт. 1975 йилда станция саноат эксплуатациясига қабул қилинди. Асосий ёқилғи — Бухоро гази, резерв ёкилги — мазут. Сув билан таъминлаш системаси — канал, соҳил насос станциялари, босимли қувурлар ва ишлатилган сув чикариб юбориладиган ёпиқ каналлардан иборат. Сув Бузсув каналидан олинади. Станция Тошкент шаҳри ва унинг атроф ҳудудлари истеъмолчиларини электр энергияси билан таъминлайди; Ўрта Осиё «Энергия» бирлашган энергетика тизимига уланган, электр тизимга 110, 200, 500 кВ кучланишда узатилади. 2003 йилда 9345,7 млн. кВт соат электр энергия ва 273,9 Гкал иссиклик энергияси ишлаб чикарди.” [6, Т ҳарфи жилди, 563-б.]

9.3. “НАВОИЙ ИССИҚЛИК ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСИ” АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТИ

“НАВОИЙ ИССИҚЛИК ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСИ - Ўзбекистондаги йирик иссиқлик электр станцияси. «Ўзбекэнергия» давлат акциядорлик компанияси таркибида шўъба корхона. Навоий шаҳрининг Кармана тумани ҳудудида жойлашган. 1960—81 йилларда қурилган. Биринчи агрегати 1962 йил февалда ишга туширилган. Электр станциясининг асосий ускуналари очиқ ҳавода ўрнатилган. Асосий ёқилғи тури — таркибида олтингугурт бўлган табиий газ ҳисобланади, эҳтиёт ёқилғиси сифатида эса мазутдан фойдаланилади.

Станцияда ўрнатилган қувватлари 1250 МВт бўлган 11 та турбоагрегат (6 та блок), 8 буғ қозони бор. Буғ козонлари 540° иссикликда ва 130 атмосфера босимидаги буғни ишлаб беради. Сувни Зарафшон дарёсидан олади.

Навоий иссиқлик электр станцияси Ўзбекистоннинг ғарбий-жанубий ҳудудларини электр энергияси билан таъминлайдиган асосий манбадир. Станция Қизилқумдаги тоғ-кон ва газ саноати корхоналарига, Навоий «Электркимёзаводи», «Қизилқумцемент» корхонасига, АмуБухоро, Қарши магистрал каналларидаги насос станцияларига, Бухоро, Самарқанд, Каттақўрғон шаҳарлари истеъмолчиларига электр энергияси беради. Шунингдек, Навоий шаҳридаги корхоналарни ва коммунал-маиший эҳтиёжларни иссиқ сув билан таъминлайди.

Электр станцияси кучланиши 220 минг вольтли электр узатиш линиялари билан Урганч шаҳридаги тақсимлаш қурилмаси орқали Тахиатош иссиқлик электр станциясига, Каттақўрғон, Самарқанд шаҳарларидаги тақсимлаш қурилмалари орқали Ўрта Осиё Бирлашган энергетика тизими («Энергия» бирлашган диспетчерлик маркази)га уланган. 2002 йилда 5931,5 млн. киловатт-соат электр энергияси ишлаб чиқарилди, истеъмолчиларга 3042 минг гикокаллория иссиклик етказиб берилди.” [6, Н ҳарфи жилди, 17-б.]

9.4. “ТАХИАТОШ ИССИҚЛИК ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСИ” АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТИ

“ТАХИАТОШ ИССИҚЛИК ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСИ — Қорақалоғистон Республикасининг Тахиатош шаҳридан 4 км узоқликда, Амударёнинг чап қирғоғида қурилган. Шаҳар ва станция қурилиши 1956 йилда бошланиб, станциянинг 12 МВт қувватли биринчи агрегати 1961 йил 10 сентябрда ишга туширилган. Шу йили станциянинг ўрнатилган қувватлари 28 МВт биринчи навбати қурилиши ниҳоясига етказилган. 1964 йилда унинг 24 МВт қувватли 2-навбати ишга туширилди. 1969 ийилда 200 МВт қувватли 3-навбати, 1974 йилда 110 МВт қувватли 4-навбати ишга туширилди.

1980—1985 йилларда станциянинг 1- ва 2-навбатлари демонтаж қилинди. 1990 йилда 420 МВт қувватли 5- ва 6-навбати тамомланди ва станцияни кенгайтириш ишлари ниҳоясига етказилди. Станцияда ўрнатилган қувватлар 730 МВт ни ташкил этади. Қувватлар 220, ПО, 35 кВ кучланишларда узатилади. Оқар сув билан таъминланган. Асосий ёқилғиси табиий газ, заҳира ёқилғиси мазут. 2003 йилда 2905 млн. кВт соат электр энергияси ишлаб чиқарди. Станция Ўзбекистон Республикасининг ягона энергетика системасига уланган.» [6, Т ҳарфи жилди, 168-б.]

“Тахиатош иссиқлик электр станциясида ҳар бирининг қуввати 280 МВт бўлган иккита буғ-газ қурилмасини қуриш инвестицион лойиҳасининг амалга оширилиши доирасида иккинчи буғ-газ қурилмаси тўлиқ қувватга чиқарилиб, функционал синаш ишлари давом эттирилмоқда.

Эслатиб ўтамиз ушбу инвестицион лойиҳа Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 11 сентябрдаги № ПҚ-3264 сонли қарори асосида амалга оширилмоқда.

Станциядаги қуввати 280 МВт бўлган биринчи буғ-газ қурилмаси 2020 йилнинг декабрь ойида тўлиқ қувват билан ишга туширилган эди.

Лойиҳанинг жорий этилиши билан станциянинг техник-иқтисодий кўрсатгичлари ошади. Натижада, 1 кВт соат электр энергиясини ишлаб чиқариш учун сарфланадиган шартли ёқилғи миқдори 164,3 гр/кВт соатга камаяди, бу эса бир йилда 488,6 миллион куб метр табиий газ тежалишига олиб келади.

Замонавий ва энергосамарадор технологияларнинг ишга тушурилиши Оролбўйи ҳудудида экологик вазиятни яхшилаш, табиатни муҳофаза этишда ҳам муҳим аҳамиятга эга. Биргина сув ресурсларига бўлган эҳтиёжнинг ўзи йиллига 452 миллион куб метрдан 159 миллион куб метрга камаяди.
- атмосферага чиқаётган зарарли газлар 3,2 баробарга камаяди;
- азот оксиди 3,5 баробарга камаяди;
- асосий буғ газларининг чиқиши йилига 972,22 минг тоннагача камаяди.» [15]

9.5. “ЯНГИ АНГРЕН ИССИҚЛИК ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСИ” АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТИ

“ЯНГИ АНГРЕН ИССИҚЛИК ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСИ — Ўзбекистон энергетика тизимидаги йирик иссиқлик электр станцияси; унитар корхона. Тошкент вилояти Ангрен шаҳри яқинидаги Нуробод шаҳарчасида жойлашган. Станциянинг ўрнатилган қуввати 2100 МВт, ҳар бири 300 МВт қувватли 7 энергоблокка эга. Станция қурилиши ва тайёргарлик ишлари 1976 йилда бошланган. 1985 йил 3 апрелда станциянинг 1-энергоблоки фойдаланишга топширилган. 1995 йил 23 августда 7-энергоблок ишга туширилган. Энергоблокларнинг асосий ёқилғиси 1-блокдан 5-блоккача — кўмир ва газ, резерв ёқилғи — мазут; 6- ва 7-блокларда — газ, захира ёқилғи — мазут. Фарғона водийси, Тошкент шаҳри ва Олмалиқ Оҳангарон саноат райони корхоналарини электр қуввати билан таъминлайди. Қувватлар 220 ва 500 кВ электр узатиш линиялари орқали тарқатилади. 2003 йилда 5588,5 млн. кВтсоат электр энергияси ишлаб чиқарилди, истеъмолчиларга 132 минг Гкал иссиқлик энергияси берилди.” [6, Я ҳарфи жилди, 45-б.]

“2021 йил 20 январь куни Янги-Ангрен иссиқлик электр станциясида содир бўлган фавқулодда вазият тўғрисида станция бошқарув компанияси Kun.uz’га маълумот тақдим этди.

“2021 йил 20 январь куни соат 11:30 да «Энергоқозонтозалаш» масъулияти чекланган жамияти ходимлари томонидан Янги-Ангрен иссиқлик электр станцияси 5-қозон агрегатининг 12,0 метрлик белгисида кулни кимёвий тозалаш пайтида, кўмир-кукун аралашмасининг чақнаши юзага келди, натижада уч киши ҳалок бўлди, яна уч киши турли даражада куйиш жароҳати олган. Ушбу 5-қозон агрегати вақтинча тўхтатилган ва у кимёвий тозаланаётган пайтда қозон тозаловчиларнинг техника хавфсизлиги қоидаларига риоя этмаганлиги ана шундай аянчли оқибатларга олиб келди.

Ушбу турдаги профилактика ишлари кўмир ёқиладиган барча электр станциялари ва қаттиқ ёқилғи печлари ўрнатилган оғир саноат корхоналарининг тўхтатилган ускуналарида ёнғинларнинг олдини олиш мақсадида амалга оширилади ва бу вазифани корхонанинг ўзи ёки шартнома асосида ихтисослашган пудрат ташкилотлари бажаради.

Чақнаш оқибатида вафот этганлар «Востокэнерготеплоизоляция» МЧЖнинг ишчилари бўлиб, ушбу корхона иссиқлик изоляцияси ва астар ишларини бажариш бўйича пудратчи ихтисослашган компания, ходимлари қозон қопламасидаги нуқсонларни бартараф этиш бўйича мутахассислар ҳисобланади. Куйиш жароҳати олганлар “Энергоқозонтозалаш” МЧЖ қозон тозаловчиларидир.” [16]

9.6. “ТАЛЛИМАРЖОН ИССИҚЛИК ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСИ” АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТИ

“ТАЛЛИМАРЖОН ИССИҚЛИК ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСИ - Ўзбекистонда қурилаётган йирик иссиқлик электр станцияларидан бири. «Узбекэнергия» давлат акциядорлик компанияси таркибида. Қашқадарё вилоятининг Касби туманидаги Нуристон шаҳарчасида, Таллимаржон сув омборидан 7 км узоқликда жойлашган. Станция қурилиши 1988 йил январда бошланган. Лойиҳа қуввати 3200 МВт (800 МВт ли 4 энергоблокли). 1-энергоблоки 2004 йил охирида ишга туширилади. Асосий ёқилғи тури — таркибида олтингугурт кам бўлган Шўртан газ конидан олинадиган табиий газ. Таллимаржон иссиқлик электр станцияси вилоятдаги газ конлари, сув хўжалиги объектлари ва бошқа истеъмолчиларни электр энергияси билан таъминлайди.” [6, Т ҳарфи жилди, 67-б.]

"Талимаржон иссиқлик электр станциясини умумий қуввати 900 МВтдан кам бўлмаган навбатдаги икки дона буғ-газ қурилмаларини қуриш билан кенгайтириш" инвестиция лойиҳаси доирасида тендер савдоларида иштирок этиш учун таклиф этади” деган эълонни Ўзбекистон Энергетика вазирлиги ўз сайтида 2020 йил 4 ноябр куни чоп қилди. Аризаларни қабул қилишнинг охирги муддати 2021 йил 2 феврал деб белгиланган. [17]

9.7. “СИРДАРЁ ИССИҚЛИК ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСИ” АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТИ

“СИРДАРЁ ИССИҚЛИК ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСИ — Ўрта Осиёдаги йирик энергетика иншооти. Янгиер шаҳридан 30 км шарқда, Ўзбекистон ва Тожикистон чегарасидаги Ширин шаҳрида қурилган. Станция қурилиши 1966 йилда бошланган. Қуввати 300 МВт бўлган биринчи энергоблок 1972 йилда, охиргиси — 10-энергоблок 1981 йилда ишга туширилган. Таганрог қозон заводида тайёрланган буғ қозонлари ўрнатилган, конденсация турбиналари Ленинград «Электросила» заводидан келтирилган. Асосий ёқилғиси — Шўртан газ конларидан олинадиган табиий газ, эҳтиёт ёқилғиси — мазут. Сирдарёнинг Фарҳод гидроузели юқори бьефидан бошланадиган канал орқали сув билан таъминланади. Станцияда ўрнатилган қувватлар 3000 МВт бўлиб, станция «Ўзбекэнергия» давлат акциядорлик компанияси таркибидаги электр станциялар ҳосил қиладиган умумий электр энергиясининг 33% га яқинини ишлаб чиқаради. 2003 йилда 15168 млн. кВтсоат электр энергияси ишлаб чиқарди. Қувватлар 220 ва 500 кВ ли электр узатиш тармоклари орқали Марказий Осиё Бирлашган энергетика системасига берилади. Ҳозирги даврда станция ускуна жиҳозларнинг ишончли ва тежамкор ишлашини ошириш мақсадларида реконструкция ва техник жиҳатдан қайта жиҳозлаш ишлари олиб борилмоқда.” [6, С ҳарфи жилди, 413-б.]

“Электр энергетика тармоғига тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни жалб этган ҳолда электр энергиясини ишлаб чиқариш қувватларини ривожлантириш ҳамда иқтисодиёт тармоқларини ва аҳолини энергия ресурслари билан барқарор ва сифатли таъминлаш мақсадида:

1. Қуйидагилар:
а) Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати номидан Ўзбекистон Республикаси Инвестициялар ва ташқи савдо вазирлиги, «The International Company for water and power projects» (Саудия Арабистони) (кейинги ўринларда — Инвестор) ва «Acwa Power Sirdarya» МЧЖ (кейинги ўринларда — Лойиҳа компанияси) ўртасида 2020 йил 6 мартда қиймати 1,2 млрд АҚШ долларига тенг бўлган Сирдарё вилоятида қуввати 1 500 МВт бўлган буғ-газ электр станциясини қуриш инвестиция лойиҳасини (кейинги ўринларда — инвестиция лойиҳаси) тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ҳисобига амалга ошириш бўйича Инвестор мажбуриятларини назарда тутувчи инвестиция битими (кейинги ўринларда — Инвестиция битими) имзоланганлиги;
б) Инвестиция лойиҳасини амалга ошириш учун Инвестор номидан Ўзбекистон Республикасида иш юритадиган Лойиҳа компанияси таъсис этилганлиги;

в) «Ўзбекистон миллий электр тармоқлари» АЖ ва Лойиҳа компанияси ўртасида 2020 йил 5 мартда Электр энергиясини сотиб олиш тўғрисида битим (кейинги ўринларда — Электр энергиясини сотиб олиш тўғрисидаги битими) тузилганлиги, унга мувофиқ:
Лойиҳа компанияси ишлаб чиқарилган электр энергиясини кафолатланган тарзда «Ўзбекистон миллий электр тармоқлари» АЖ тимсолидаги ягона харидорга сотиш мажбуриятини олганлиги;
«Ўзбекистон миллий электр тармоқлари» АЖ Электр энергиясини сотиб олиш тўғрисидаги битим шартларига мувофиқ 25 йил давомида электр энергиясини кафолатланган тарзда харид қилиш мажбуриятини олиш ва электр энергияси учун тўловни миллий валютада амалга ошириши;
«Ўзбекистон миллий электр тармоқлари» АЖ электр энергиясини олти ой мобайнида сотиб олишни қоплаш учун мажбуриятлар бажарилишининг таъминоти сифатида Лойиҳа компания фойдасига чет эл валютасида тасдиқланган, тикланадиган, қайтариб берилмайдиган ва шартсиз банк кафолати тақдим этиши маълумот учун қабул қилинсин.” [18]

“Саудиялик инвесторлар Сирдарёда йирик қувватли иссиқлик электр станцияси қуришни бошлаб юборди. Бу лойиҳа Ўзбекистон юзлашаётган энергетика бўҳронини юмшатишидан умид қилинмоқда.

Ўзбекистон ҳукумати жорий қиш мавсуми мамлакат энергетика тизимини жиддий синовлар қаршисида қолдирган бир пайтда бу лойиҳани амалга оширишга қўл урган.

(2021 йил) 24 январь куни Сирдарёнинг Ширин шаҳарчасида қурилишига старт берилган ИЭСнинг қуввати 1,500 МвТ бўлиши айтилади.” [19]

9.8. “МУБОРАК ИССИҚЛИК ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСИ” АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТИ

“Жанубий Кореянинг қурилиш компанияси Муборак иссиқлик электр станциясини модернизация қилади. Бунинг эвазига Ўзбекистон 25 йил давомида электр энергиясини сотиб олиш ва ушбу иссиқлик электр станциясига ёқилғини бепул етказиб беради.

CK Engineering & Construction (СK E&C) компанияси 2021 йил 1 февраль куни Муборак шаҳридаги Ўзбекистон газ электр станциясини модернизация қилиш бўйича 600 миллион долларлик лойиҳани ютиб чиққанлигини эълон қилди. Бу ҳақда Business Korea ёзмоқда.

Компания лойиҳанинг асосий шартларини 27 январь куни Ўзбекистон Энергетика вазирлиги, Ўзбекистон инвестиция ва Ташқи савдо вазирлиги ва Korea Energy Corp билан келишиб олди.

Таъкидланишича, шартномада электростанция томонидан ишлаб чиқарилган электр энергиясини 25 йил давомида Ўзбекистон ҳукумати томонидан мажбурий сотиб олиш ва электр энергиясини ишлаб чиқариш учун ёқилғини бепул этказиб бериш киради. Натижада, СK E&C электр станциясининг ишлашидан барқарор даромад олади.

Қайд этилишича, шартномани «СK E&C» президенти Ан Жаэ Хён, Korea Energy Corp бошқарув кенгаши раиси Ким Чан Сап, Ўзбекистон энергетика вазирининг ўринбосари Шерзод Хўжаев ва инвестиция ҳамда Ташқи савдо вазирининг ўринбосари Шуҳрат Вафоев онлайн тарзда имзоладилар.» [20]

9.9. “ФАРҒОНА ИССИҚЛИК ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСИ” АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТИ

“Фарғона иссиқлик электр маркази” АЖ бундан 60 йил аввал ишга туширилган бўлиб, унинг электр энергия ишлаб чиқариш қуввати соатига 305 МВтни ташкил этади. Шу билан бир қаторда марказ орқали истеъмолчиларга иссиқлик қуввати, буғ ҳамда иссиқ сув етказиб берилади.

Лойиҳанинг умумий қиймати – 83, 6 млн. АҚШ доллари бўлиб, шундан Япония давлатининг грант маблағлари – 49,5 млн. АҚШ доллари, қолган 34,1 млн. АҚШ доллари “Фарғона ИЭМ” АЖнинг ўз маблағлари ҳисобланади.

Пандемия шароити бўлишига қарамай пудратчи ташкилот ходимлари ҳам, корхонанинг ўз ходимлари ҳам карантин қоидаларига тўлиқ риоя этган ҳолда қурилиш майдонида меҳнат қилишмоқда. Бундан асосий мақсад эса мазкур қурилмани имкон қадар тезроқ, яъни (2021) йил якунига қадар қуриб битказиб фойдаланишга топшириш ва корхона олдига қўйилган режани ўз вақтида бажаришдан иборат.

Асосий қурилмалар Япония гранти асосида етказиб берилмоқда. Бошқа бутловчи материаллар, қўшимча агрегат ва қурилмалар маҳаллийлаштириш дастури асосида миллий ишлаб чиқарувчиларимиз маҳусулоти ҳисобланиб, ушбу йўналишда йирик миқдордаги валюта тежамкорлигига эришиляпти.

– Бунёд этилаётган янги қурилма ўта тежамкор технология бўлиб, юқори самарали газ-буғ турбинаси ҳисобланади. Ҳар бир МВт электр ва иссиқлик ишлаб чиқаришда 50 фоиз табиий газ сарфи иқтисод қилинади. Ушбу лойиҳани амалга ошириш Фарғона водийси ҳудудида ишлаб чиқариш қувватларининг ошишига олиб келади ва корхонага ҳар йили қўшимча 197,04 млн. КВт соат электр энергияси ҳамда 214,08 минг Гкал иссиқлик энергияси ишлаб чиқариш имкониятини беради – дейди “Фарғона ИЭМ” АЖ техник директори Баҳодир Нуриддинов.” [21]

9.10. ИССИҚЛИК ЭЛЕКТР СТАНЦИЯЛАРИНИНГ 2021 ЙИЛ 12 ФЕВРАЛ КУНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ КЎРСАТКИЧЛАРИ


Фото. Ўзбекистондаги иссиқлик электр станциялари ва марказларининг 2021 йил 12 феврал куни ишлаб чиқариш кўрсаткичлари (миллион кВт/соат). ([22])

“2021 йил 12 февраль куни иссиқлик электр станциялари томонидан 184,9 миллион киловатт соат электр энергияси ишлаб чиқарилди.

Ишлаб чиқариш жараёнида 47,1 миллион куб метр табиий газ, 546 тонна қора мой (мазут), 14,3 минг тонна кўмир ва 879 минг куб метр ер ости гази ёқилғи сифатида сарф этилди.

Корхоналарда ишлаб чиқариш ишлари режалаштирилган режимда олиб борилмоқда. Барча корхоналарда 24 соатлик навбатчилик ташкил қилинган.

“Иссиқлик электр станциялари” акциядорлар жамияти (АЖ) таркибидаги корхоналарни рақамлаштириш ва трансформация жараёнида халқаро консалтинг компанияси билан ҳамкороликда ишлар олиб борилмоқда.

“Иссиқлик электр станциялари” АЖ томонидан “Ўзбекистон миллий маҳсулотлари” кўргазмасида иштирок этиш учун фаол ҳозирлик кўрилмоқда.

“Тахиатош ИЭС” АЖ иккинчи буғ-газ қурилмасида синов-созлаш ишлари олиб борилмоқда.

“Талимаржон ИЭС” АЖ ва “Муборак ИЭМ” АЖ фаолиятини такомиллаштириш, 2021-2022 йиллар куз-қиш мавсумига тайёрлаш бўйича ишчи гуруҳи иш фаолиятини давом эттирмоқда.” [22]


10. ЭЛЕКТРОЭНЕРГЕТИКА ВА ҚАРЗЛАР

Ўзбекистон давлат қарзи 2021 йилнинг 1 январ ҳолатига кўра айрим муҳим фактларни келтирай. Эътибор беринг: 23,3 миллиард доллар қарзнинг 2,9 миллиард доллари электрэнергетика соҳасига ишлатилган.

“Ўзбекистон давлат қарзи 2021 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра, 2020 нинг 1 январига нисбатан 30,8 фоизга кўпайди ва пул миқдорида 23 миллиард 300 миллион долларни ташкил қилди. Молия вазирлигининг билдиришича, бу ички ялпи маҳсулотнинг 40,4 фоизини ташкил қилади.

Хориждан олинган бир неча йиллик қарзлар нималарга ишлатилди?

Бюджетни қўллаб-қувватлашга- 3.7 миллиард доллар.
Электрэнергетика соҳасига — 2,9 миллиард доллар.
Нефть ва газ соҳасига — 2,6 миллиард доллар.
Транспорт ва транспорт инфраструктурасига — 2,4 миллиард доллар.
Коммунал хўжалик — 2,3 миллиард доллар.
Қишлоқ хўжалиги — 2,2 миллиард доллар.
Суверен халқаро облигациялар — 1,7 миллиард доллар.
Халқ таълими ва саломатликни сақлаш — 700 миллион доллар.
Кимё саноати — 1 миллиард доллар.
Телекоммуникация — 200 миллион доллар.
Бошқа соҳаларга — 1 миллиард 100 миллион доллар.

Ўзбекистон кимлардан қарз олган?

Молия вазирлиги ҳисоботида таъкидланишича, Ўзбекистон энг кўп қарзни Осиё тараққиёт банкидан олган. Ўзбекистоннинг бу банкдан қарзи 5 миллиард долларни ташкил қилади.

Бундан ташқари Халқаро банк 3 миллиард 700 миллион доллар қарз берган.

Аммо Ўзбекистон Халқаро банкдан кўра кўпроқ Хитойдан қарз олган. Жумладан, Хитой тараққиёт банкидан олинган қарз 2 миллиард долларни, Хитойнинг Эксимбанкидан олинган қарз 2 миллиард долларни ташкил қилади. Бу эса Халқаро банкдан олинган қарздан 300 миллион долларга кўпроқ.

Бундан ташқари Япония халқаро ҳамкорлик агентлиги 2 миллиард доллар, халқаро инвесторлар 1 миллиард 700 миллион доллар, Иқтисодий ҳамкорликни ривожлантириш фонди ва бошқалар 1 миллиард доллар, Ислом тараққиёт банки 900 миллион доллар қарз берган.

Япония халқаро ҳамкорлик банки ва бошқалар берган қарз 400 миллион долларни, бошқа халқаро молия институтлари берган қарз 2,4 миллиард долларни ташкил қилади.

Давлат қарзини тўлаш 2020 йилда қандай бўлди?

Молия вазирлиги ҳисоботида 2020 йилда Ўзбекистон 1 миллиард 800 миллион доллар қарзини тўлагани айтилади.

Давлат ташқи қарзи бўйича 1 миллиард 100 миллион доллар тўланган. Унинг 656,5 миллиони қарзнинг асосий тўлови ва 405,1 миллиони фоиз тўлови.

Давлат ички қарзи бўйича 666,9 миллион доллар тўланган. Унинг 515,5 миллиони асосий қарз ва 151,4 миллиони фоизлардир.» [23]

Эътибор беринг: Ўзбекистон ташқи қарз бўйича 2020 йилда 1 миллиард 100 миллион доллар тўлаган, унинг 656,5 миллиони қарзнинг асосий тўлови ва 405,1 миллиони фоиз тўлови. Яъни қарзнинг фоиз тўлови ташқи қарз бўйича тўловнинг 36,8 фоизини ташкил қилган.

Ўзбекистон давлат қарзи 2021 йилнинг 1 январига нисбатан 2020 йилдагига кўра 5,5 миллиардга кўпайган. 2021 йилда эса Ўзбекистон 5 миллиард доллардан кўп қарз олмаслиги режалаштирилган. [22]

Қарзнинг ёмон томони шундаки тўлов фоизлари тез ўсиб боради. Ўзбекистон қарз олиш масаласида, жумладан электрэнергетика соҳасига олаётган қарз масаласида ўзини жиддий чегаралаши керак. Электр энергиясини арзонроқ ва табиий кўринишда, масалан қуёш ёрдамида олиш услубини қўллаши керак.

11. ҚУЁШ ЭНЕРГЕТИКАСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ КЕРАК

Қуёшли Ватанимизда қайта тикланувчи энергия манбаси ҳисобланмиш қуёш энергетикасини ривожлантиришимиз керак. ЎзР Фанлар академияси Ион-плазма ва лазер технологиялари институтининг катта илмий ходими, фан доктори Рустам Ашуров бу борада “Ўзбекистонда қуёш энергетикасини ривожлантиришдаги муаммолар” номли мақоласини 2020 йил 16 декабр куни чоп қилди ([23]). Шу мақоладаги муҳим маълумотларни қуйида келтираман.

«Қайта тикланувчи энергия манбаларининг истиқболи борасида жуда кўп гапирилди. Масалан, қуёшдан келаётган радиациянинг сайёрамизга тушадиган энергия миқдори ўртача 1.3-1.4 кВт/м2ни ташкил қилади. Атмосферадан космосга қайтиб кетадиган радиация миқдорини ҳисобга олмасак, ер юзасига ўртача 1 кВт/м2 энергия тўғри келади. Бу энергия сайёрамизнинг айни дамдаги энергия эҳтиёжидан 9000 маротаба кўпдир. Шу сабабли янги қўшилаётган энергия қуввати анъанавий энергия эмас, балки қайта тикланувчи манбалар ҳисобидан амалга ошириляпти.

IRENA халқаро ташкилотининг ҳисоботига кўра, 2019 йили глобал энергия ишлаб чиқаришда 248,6 ГВт қўшимча қувват қўшилган (The International Renewable Energy Agency (IRENA) – Қайта тикланадиган энергия манбалари бўйича халқаро агентлик А.Ш.). Шундан 179 ГВт қувват қайта тикланувчи энергия манбалари ҳисобига тўғри келади. Бу жаҳон бўйлаб умумий қўшилган энергиянинг 72 фоизи деганидир. Ва шундан 90 фоизи – қуёш ва шамол энергияси. Хусусан, қуёш энергияси 2019 йилда 97 ГВт қувватга ортган.

Сўнгги 10 йилликда қўшилиб бораётган қайта тикланувчи энергия манбаларининг турлар бўйича улуши эволюциясини қарайдиган бўлсак, қуёш энергетикаси қўшилаётган энергия қувватида энг тез ўсаётган қайта тикланувчи энергия саналади. Бунга асосий сабаб сифатида қуёш энергетикаси қурилмаларининг кичик масштабда ҳам рентабелли бўла олиши ва соҳага технологик инновациялар доимий татбиқ қилинишини кўрсатиш мумкин.

Қуёш энергия станциялари генерация қиладиган энергия, аслида, нечоғли қиммат? Бугун жаҳонда 1 кВт соат электр энергияси учун ўртача нарх 0.14 АҚШ долларини ташкил этмоқда, яъни 14 цент. Ўзбекистонда эса 0.028 доллар (295 сўм 0 тийин) – 2,8 цент. Энди қуёш станцияларида генерация қилинадиган электр-энергия нархи ҳақида тўхталамиз.

2019 йили қуёш радиациясидан олинган электр-энергия нархи жаҳон бўйлаб ўртача 0.045 долларни (4,5 центни) ташкил қилган эди.

Охирги 10 йилда нархлар сезиларли тушиб келган ва бу тенденция сақланиб қолмоқда. 2020 йили ишга тушган қуёш станциялари ҳатто 1 кВт соат учун 0.033 доллар қийматидаги нархларда ҳам ўз рентабеллигини сақлаб қолади.

Қуёш энергетикаси технологиялари саноат миқёсида кенг қўллаш учун “пишиб етилгани” қуёш панелларини катта масштабда ишлаб чиқариш имконини берди.

Ушбу соҳада технологиялар яратиш учун киритилган инвестициялар ишлай бошлагач, қолаверса, инновациялар давомий жорий қилиниши натижасида панеллар нархи сўнгги 10 йилда 90 фоизга пасайди ва умумий генерация қуввати 400 фоизга ошди.

Ўзбекистонда ҳам янги электростанцияларни қуришда тўғри танлов қилиниши лозим. Чунки Ўзбекистон энергия инфраструктураси бўйича минтақада энг салбий кўрсаткичга эга. Электр энергияси ишлаб чиқаришнинг 75 фоизида эксплуатация даври 30 йилдан ошган. Фақатгина 7 фоиз инфраструктура ишга тушганига 5 йилдан ошмаган. Яъни, Ўзбекистонда электр энергия ишлаб чиқариш структураси ҳам маънан, ҳам технологик жиҳатдан эскирган ва модернизацияга муҳтож. Янги инфраструктурани шакллантиришда жаҳоннинг “қуёшли” инфраструктурасига мурожаат қилиш мақсадга мувофиқдир.» [24]

«Панелларнинг камчилиги табиий равишда 5 йил давомида намоён бўлади. Яъни бунинг учун табиий агрессив (иссиқ, совуқ) шароитда узоқ вақт талаб қилинади. Панеллар вақт ўтгач, ташқи шароит таъсирида чиқишдаги қувватини пасайтириб боради, яъни табиий деградацияга учрайди. Биринчи 2 йилда чиқишдаги қувват деградацияси 2-3 фоизни ташкил қилса, кейинги йилларга бориб, деградация тезлиги кескин камаяди ва йилига 0.5-0.7 фоизни ташкил қилади. Ушбу кўрсаткичлардан четлашган ва деградация тезлиги баланд бўлган панеллар сифатсиз ҳисобланади. Шу сабабли қуёш панелларини харид қилганда, ишлаб чиқарувчи ва сотувчидан камида 5 йил кафолат сўраш керак.

Температура 30°С бўлганда самарадорлик 16,6%, 35°С да 16,2% бўлади. Агар температура 40°С дан ошиб кетса, самарадорлик 10% дан тушиб кетади. Юртимиздаги ёз фаслида худди шундай ҳолат кузатилади. Куннинг иссиқ пайтида қуёш панеллари самарадорлиги икки баробаргача тушиб, генерация қилинаётган электр-энергия миқдори ҳам шунчага камайиб кетади.

Бизнинг иқлим шароитимизга энг мос келадиган қуёш панеллари бу – SHJ қуёш элементларидан ташкил топган панеллардир. Уларнинг температура коэффициенти анъанавий кремний элементларникидан 1.5-2 баробар кам.» [24]

«Муқобил энергиядан фойдаланиш оммалашмаганига яна бир сабаб – кўпчиликнинг масалани ҳуқуқий жиҳати хусусида етарли маълумотга эга эмаслигидир. Бу борада 2019 йил 22 август куни имзоланган “Иқтисодиёт тармоқлари ва ижтимоий соҳанинг энергия самарадорлигини ошириш, энергия тежовчи технологияларни жорий этиш ва қайта тикланувчи энергия манбаларини ривожлантиришнинг тезкор чора-тадбирлари тўғрисида”ги №ПП-4422 сонли Президент қарорига мурожаат қиламиз. Ушбу қарорда қуйидагилар белгиланган:
- қайта тикланувчи энергия манбаларининг қурилмаларини ишлаб чиқарувчилар давлат рўйхатидан ўтказилган санадан эътиборан, беш йил муддатга солиқнинг барча турларини тўлашдан;
- қайта тикланувчи энергия манбалари қурилмаларини (номинал қуввати 0,1 МВт ва ундан ортиқ бўлган) ўрнатганлик учун улар фойдаланишга топширилган пайтдан эътиборан, 10 йил муддатга мол-мулк солиғини ҳамда ушбу қурилмалар билан банд бўлган участкалар бўйича ер солиғини тўлашдан;
- ишлаб турган энергетика ресурслари тармоқларидан тўлиқ узиб қўйилган яшаш учун мўлжалланган жойларда қайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланувчи шахслар қайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланилган ойдан эътиборан, 3 йил муддатга ер солиғини тўлашдан озод этилиши назарда тутилган.

Шунингдек, қуйидаги компенсация ва имтиёзларни тақдим этиш ҳам белгиланган:
а) муқобил энергия манбаларини жорий қилган жисмоний шахсларга қуёш фотоэлектрик станциялари, қуёш сув иситкичлари, шунингдек, энергия самарадор газ-горйелкали қурилмаларни сотиб олиш харажатларининг 30 фоизи миқдорида, бироқ:
- қуёш фотоэлектрик станциялари учун — 3 миллион сўмдан;
- қуёш сув иситкичлар учун — 1,5 миллион сўмдан;
- газ-горелкали қурилмалар учун — 200 минг сўмдан
ошмайдиган миқдорда компенсациялар.

б) муқобил энергия манбаларини жорий қилишда имтиёзли кредитлар:
- жисмоний шахсларга 500 миллион сўмдан ошмайдиган кредитлар бўйича Марказий банкнинг қайта молиялаш ставкасидан ошган қисмида, бироқ 8 фоизли пунктдан кўп бўлмаган миқдорда;
- юридик шахсларга 5 миллиард сўмдан ошмайдиган кредитлар бўйича Марказий банкнинг қайта молиялаш ставкасидан ошган қисмида, бироқ 5 фоизли пунктдан кўп бўлмаган миқдорда.

Хулоса шуки:
- Қуёш энергетикаси бугун ишлаб чиқарилган энергия нархи бўйича анъанавий энергетика билан рақобатбардош бўлиб улгурди.
- Ўзбекистон Республикаси ўз инфраструктурасини янгилаганда муқобил энергетика, хусусан, қуёш электростанцияларини ҳам жорий қилса, мақсадга мувофиқ бўлар эди.
- Қуёш фотопанелларини жисмоний шахслар ўрнатса, қатор имтиёзлар мавжуд ва бюрократик тўсиқлар минимал даражага туширилган. Аммо автоном қуёш системаларининг биринчи инвестиция миқдори катталиги боис, жисмоний шахслар ушбу технологияни жорий қилиши учун имкониятлар пасаймоқда.
- Мутахассисларнинг камлиги ушбу технологиялар етарлича ёки тўғри жорий этилмаётганига сабаб бўлмоқда ва бу, ўз навбатида, қуёш фотоэлектрик тизимларининг тўлиқ имкониятидан фойдаланмасликка ёки нотўғри фойдаланишга олиб келмоқда.
- Муқобил энергетика, хусусан, қуёш фотоэлектрик тизимларини жорий этиш энерготежамкорлик маданияти шаклланишига ва маиший ҳаётда тежамкор техника-технологиялар оммалашувига олиб келади.» [24]

ДАВОМИ БОР