Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ҚАРЗ БАЛОСИДАН ОГОҲ БЎЛГИН, ХАЛҚИМ! (ОХИРИ)

12. ҚАРЗЛАР, САЙЛОВЛАР ВА ОШКОРАЛИК

Афсусланарли томони шундаки, 1999 йил 5 декабрда Олий Мажлисга бўлиб ўтган сайловларда қатнашган бешта сиёсий партиянинг тухумдек бир-бирига ўхшаш дастурларида ҳам, депутатликка номзодлари кўрсатилган 1210 кишининг дастурларида ҳам, 2000 йил 9 январда Ўзбекистон Республикаси президентлигига бўлган сайловда қатнашган иккала номзоднинг дастурларида ҳам Ватанимизнинг бошқа давлатлардан қарзи масаласи ҳақида ҳеч нарса ёзилмаган.

Қарз масаласини фақат Президентимиз зиммасига ташлаб қўйиб, томошабин бўлмаслигимиз лозим. Бу масалада Олий Мажлисга сайланган депутатлар ҳам, иқтисод соҳасидаги олимларимиз ҳам, Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизимга мухолифатда бўлган барча демократлар ҳам мамлакатимизни қарзга ботирувчи ҳар бир шартномани иложи борича кенг ва чуқур таҳлил қилмоқлари керак.

Раҳбарларимиз халқимизга қуйидаги саволларга ҳар йили очиқ-ойдин жавоб бермоқлари ҳам қарз, ҳам фарздир. Ўзбекистоннинг умумий ташқи қарзи қанча? Қайси давлатлардан, халқаро банклардан ва қандай шартлар асосида кредитлар олинаётир, жумладан кредитларнинг фоиз ставкалари қанча? Ушбу қарзларни Ўзбекистон қайси йилда ва қанчадан тўлаб бориши мажбурлиги ҳақидаги маълумотлар камида йилда бир марта давлат томонидан эълон этилмоғи мақсадга мувофиқдир.

Мен ушбу китобимни дастлаб мақола кўринишида 1999 йил 29 декабрь куни ёзиб тугаллаб, унинг нусхаларини бир неча демократларга, жумладан «Озодлик» радиоси ўзбек шуъбаси Тошкентдаги бўлимининг ўша пайтдаги раҳбари Фурқат Яквалхўжаевга берган эдим. У ушбу долзарб мавзуда мен билан суҳбат уюштирмади ва радио орқали бирорта маълумот бермади.

2000 йил 1 февраль куни Тошкентда «Ислоҳотлаштириш ва инвестиция бўйича идоралараро ўзаро мувофиқлаштириш кенгаши»нинг йиғилиши бўлди. Унда Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов катта нутқ сўзлади ([54]). Афсуски ушбу нутқда ҳам, нутққа асосан қабул қилинган Кенгаш қарорида ҳам юқоридаги саволларга доир фактлар ва рақамлар келтирилмади ([54]).

Ўзбекистон халқининг ташқи қарзига оид юқорида айтиб ўтилган ва шунга ўхшаш саволларга Президентимиз ҳам, депутатларимиз ҳам, олим ва мутахассисларимиз ҳам, барча зиёлиларимиз ҳам оммавий ахборот воситалари орқали халқимизга рўй-рост айтмоқлари ва ёзмоқлари шартдир. Чунки «Ойни этак билан ёпиб бўлмаганлиги» каби қарзлар масаласи ҳам йиллар ўтиб албатта фош бўлади . . .

Қарз ҳақидаги маълумотлар жаҳондаги давлатларда, шу жумладан Марказий Осиёдаги қўшни жумҳуриятларда эълон этилмоқда. Ён қўшнимиз - жон қўшнимиз Қозоғистон Республикасининг умумий ташқи қарзи 7 миллиард доллардан ошди [55].

Аҳолиси деярли 5 миллион кишидан иборат бўлган яна бир қўшнимиз - Қирғизистон Республикасининг умумий ташқи қарзи 1 миллиард 245 минг долларга етди. Шундан 92 минг доллари кредиторларга қайтариб берилган. Масалан, Қирғизистон Жаҳон банкидан 500 миллион долларни 0,75 фоиз устама шартда қарз олган. Қарзнинг асосий қисми 2003 йилдан бошлаб қайтарилиши шарт. Қирғизистон Осиё ривожланиш банкидан 345 миллион долларни 1 фоиз устама шартда 39 йилга олган ва ҳоказо. Ушбу қарзлар боғланган кредитлар бўлганлиги сабабли йиллик устама шартлари (ставкалари) нисбатан камроқдир. Қирғизистон олган ўз қарзларининг асосий қисмини 2003 йилдан бошлаб тўлаши шарт [56].

(Диктатор Ислом Каримов 2016 йил 2 сентябр куни вафот қилгач 2016 йил 4 декабр куни Ватанимизда сайловлар бўлди ва Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон Президенти этиб сайланди. Шундан кейин мамлакатда ошкоралик бошланиб Ўзбекистон қарзлари ҳам эълон қилина бошланди. Ўзбекистоннинг ташқи қарзи 2020 йил 1 октябр куни 29,3 миллиард долларга етгани ҳақидаги маълумотни мен ушбу китобимнинг Кириш сўзида ёзгандим. А.Ш., 2021.17.02)

13. СОТИЛАЁТГАН ТАБИИЙ БОЙЛИКЛАРИМИЗ ВА КОРХОНАЛАРИМИЗ

Ўзбекистон табиий заҳираларга бой мамлакатлардан биридир. У ҳар йили 81 тоннадан ортиқ (масалан, 1997 йилда 81,7 тонна) олтин қазиб олмоқда [57]. Агар жаҳонда олтиннинг ўлчов бирлиги қилиб 1 тройск унцияси, яъни 31,1035 грамми қабул қилинганлиги ва бу бирликдаги тилла 1998 йил 13 августда Лондон биржасида 283,75 доллар бўлганлигини эътиборга олсак [19], 81,7 тонна тилламиз Ўзбекистон хазинасига бир йилнинг ўзидагина 745 миллион доллар фойда келтирганлигини билиб оламиз.

Ватанимизда ҳар йили 1,0-1,2 миллион тонна пахта толаси етиштирилаётганлиги маълум [50]. Агар 2000 йил май ойида Нью-Йорк биржасида 1 фунт, яъни 453,6 грамм пахта толаси 56,8 цент, яъни 0,568 доллар бўлганлигини ҳисобга олсак [19], у ҳолда жаҳон бозорида пахта толамизни сотиш эвазигагина республикамиз раҳбарияти ҳар йили 1,25-1,50 миллиард доллардан зиёд валюта ишлаш имконияти борлиги маълум бўлади. Пахта толасининг бир қисми юртимиздаги комбинатларда ипга айлантирилиб, сўнгра хорижга сотилаётганлигини эътиборга олсак, пахтадан олинаётган фойда янада салмоқлироқ эканлиги кўринади.

Биз олтин, мис, мармар, газ, нефть маµсулотлари, пахта, пилла, қоракўл ва бошқа бойликларимизни турли мамлакатларга йилдан-йилга каттароқ миқёсда сотмоқдамиз. Бунга қўшимча равишда хорижий ишбилармонлар ва корпорацияларга ўртача корхоналаримизнинг маълум бир қисмини сотиб ҳам бўлдик. Масалан, Олмалиқ маиший кимё заводининг 1 миллион 400 минг доллари, «Ўзбеккимёмаш» акциадорлик жамиятининг 400 минг доллари миқдоридаги акциялари 1999 йилда хорижий инвесторларга сотилди [58].

2000 йилдан бошлаб эса Ўзбекистондаги бир нечта улкан корхоналарнинг бир қисмини ҳам чет элликларга сотишни давлатимиз раҳбарияти режалаштирган. Ўзбекистон ҳукумати ишлаб чиққан дастурга асосан 2000-2001 йилларда Олмалиқ кон-металлургия комбинати, Чирчиқдаги Ўзбекистон қаттиқ қотишмалар ва ўтга чидамли металлар комбинати, Бекободдаги Ўзбекистон металлургия комбинати, «Ўзбекнефтегаз» миллий корпорацияси, Тошкентдаги Чкалов номли Авиация ишлаб чиқариш давлат-акционерлик бирлашмаси, Навоийдаги «Навоийазот» каби 27 та йирик корхоналар акция пакетларини, 113 та йирик ва ўрта корхоналар акцияларини биржаларда ва биржалардан ташқарида сотиш режалаштирилган [59].

Қисқаси, чет элга сотиш мумкин бўлган Ўзбекистоннинг барча бойликларини у ёки бу даражада сотишмоқда. Бу ҳам камлик қилганидек Ўзбекистон раҳбарияти бошқа давлатлардан катта қарзлар олмоқда.

14. ҚАРЗ БАЛОСИДАН ОГОҲ БЎЛАЙЛИК

Қарзлар устама шартлардан бири бўлмиш фоизлар ҳисобига йилдан-йилга тез ошиб бориши билан бирга табиий бойликлар борган сари камаяди ва аҳоли кундан-кунга кўпаяди. Шуларни ҳам ҳисобга олар бўлсак, ташқи қарзни тўлаш ҳар бир давлат учун, жумладан Ўзбекистон учун ҳам йилдан-йилга, асрдан-асрга тобора қийинлашаверади.

Халқимизнинг кўпминг йиллик тарихи давомида ота-боболаримиз 120 та давлат, шу жумладан 16 та буюк давлат барпо этишган [60, 42-б.]. Лекин тарихимиздаги бирорта давлат раҳбари халқимизни на Шарқ, на Ғарб мамлакатларига қарзга ботириб кетмаган эди. Ўзбекистоннинг бугунги раҳбарияти халқимизни ва авлодларимизни саноати ривожланган давлатларга қарз деб аталмиш кўринмас иплар ҳамда занжирлар билан боғлаб ва кишанлаб бераётир. Шуни ҳам алоҳида таъкидлашим лозимки, қарзга ботириш жараёнининг бошида бўлганлигимиз сабабли Ватаниимизнинг бугунги раҳбарияти бу таҳликали жараённи секинлатиш, тузатиш ва жиловлаш имкониятига ҳозирча эгадир.

Хуллас калом, Ўзбекистон осмонини қарз деб аталмиш қора булутлар қопламоқда.

ҚАРЗ БАЛОСИДАН ОГОҲ БЎЛГИН, ОГОҲ БЎЛГИН, ОГОҲ БЎЛГИН, ХАЛҚИМ!!!

-------------------------------------

ИЛОВА 1. АТОҚЛИ ДЕМОКРАТ ШОИР ЮСУФ ЖУМАНИНГ «ҚАРЗИНГ БОРМИШ» ШЕЪРИ

1989 йил «Бирлик» газетаси сонларидан бирида Бухоронинг Қоракўл туманида яшовчи, халқимизнинг атоқли демократ шоири Юсуф Жуманинг қарз ҳақидаги шеъри сарлавҳа (номи) қўйилмаган ҳолда чоп этилганди. Ўша йили атоқли ҳофиз Дадахон Ҳасан ушбу шеърни қўшиқ қилиб куйлади.

Юсуф Жума шеъри юқорида ёзган дардли китобимизга ҳамоҳангдир. Шеър ёзилган чоғда Ўзбекистон жумҳурияти Совет Иттифоқи деб аталмиш битта давлатдан қарздор, деб айбланган эди. Бугунги кунга келиб мамлакатимиз кўплаб давлатлардан қарздордир. Шу сабабли шеърнинг битта тўртлигида «давлат» сўзи ўрнига «давлатлар» сўзини, «кулфат» сўзи ўрнига «кулфатлар» сўзини ёзишимга тўғри келди. Мана ўша машҳур шеър.

ЮСУФ ЖУМА

ҚАРЗИНГ БОРМИШ

Сенинг бошинг қарздан чиқмас,
Меники-чи кулфатлардан.
Кўпроқ ишла, Ўзбекистон,
Қарзинг бормиш давлатлардан.

Тилла бериб қарзларини
Узолмаган юртгинам.
Пилла бериб қарзларини
Узолмаган юртгинам.

Қоракулдек гавҳар бериб,
Узолмаган юртгинам.
Газ-у, тенгсиз мармар бериб,
Узолмаган юртгинам.

Мева бериб вагон-вагон,
Узолмаган юртгинам.
Пахта бериб миллион-миллион,
Узолмаган юртгинам.

Қарз узай деб дарёларин
Адо этган юртгинам.
Ёлғизгина уммонини
Саҳро этган юртгинам.

Кўпроқ ишла, сенга фақат
Ишлаш насиб қилгандир.
Менинг халқим бу дунёга
Қарз узай деб келгандир.

Кеча ишла, кундуз ишла,
Емай, ичмай ишлагин!
Ўлгунингча этигингни,
Тун-кун ечмай ишлагин!

Шўр сув ичиб, нимжон, сариқ
Бўлганларинг ишласин.
Мозорларинг бузиб ташла,
Ўлганларинг ишласин!

Сенинг бошинг қарздан чиқмас,
Меники-чи кулфатлардан.
Кўпроқ ишла, Ўзбекистон,
Қарзинг бормиш давлатлардан.
-------------------------------------

ИЛОВА 2 (2021). ҚАРЗ БАЛОСИДАН ОГОҲ БЎЛГИН, ХАЛҚИМ!” НОМЛИ КИТОБИМ УЧУН УЮШТИРИЛГАН ТАЗЙИҚЛАР

Мен «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобимни 2000 йил май ойида дастлаб 14 банддан иборат 72 бетлик қилиб ёздим. Китобнинг шу варианти «Бирлик» Халқ Ҳаракати нашри бўлмиш «Ҳаракат» журналининг 2000 йил 5-6-сонларида чоп этилди ([61]-га қаранг). Бу китобга «Ўзбекистонда банклар фаолиятига доир битта таклиф» бандини мен 2000 йил 28 июль куни ёздим ва китобга 4-банд сифатида қўшиб, 15 бандли қилдим ва китобим 76 бетгача кенгайди.

«Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобимни 2000 йилда айрим зиёлиларимизга, жумладан ЎзР Олий Мажлисининг бир неча атоқли депутатларига ҳам бердим. Шундан 1,5 йил ўтиб, 2001 йил 30 октябрь куни мени милиция зобитлари Тошкентдаги Паркент бозори ҳудудида қамоққа олишди. Менинг сумкамда «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобчаси ва «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китобимнинг 250 бетлик қўлёзмаси бўлиб, уларда бир неча ҳадисларни ҳам ёзган эдим.

Ҳур фикрли инсонларни Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизимнинг куч ишлатувчи органлари қандай қилиб тазйиқ қилишларини бир озгина ёритиш мақсадида шу Иш юзасидан баъзи бир маълумотларни келтириб ўтай.

Мени 2001 йил 30 октябрь куни Тошкент шаҳар Ҳамза туман Ички ишлар бошқармаси (ИИБ)нинг жиноий қидирув ва терроризмга қарши кураш бўлими катта терговчиси, милиция капитани Н.Зокиров ва катта лейтенант Н.Эшмуродов сўроққа тутишди ҳамда баённома ёзишди. (Биз бир гуруҳ инсон ҳуқуқи ҳимоячилари ва фуқаролар биргаликда 2004 йил май ойида Тошкентда Президент маҳкамаси яқинида пикет ўтказа бошлаганимиздан Тошкент шаҳар Ички ишлар бош бошқармасидан бир неча зобитлар етиб келишди. Улар сафида Н.Зокиров ҳам бор эди.)

Н.Эшмуродов ва бир милиция ходими билан бирга 2001 йил 31 октябрь куни мени Ҳамза туман прокурор ўринбосари Ашир Мустафоевич Каракетов кабинетига олиб боришди. У мени Тошкент шаҳар Ички ишлар бош бошқармасига қарашли Тақсимлаш ҳибсхонасига (русча «приемник-распределитель») жўнатишга санкция берди. Шунингдек «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобчаси ва «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» китоб қўлёзмасини Адабиётшунослик экспертизасига бериш кераклигини айтди (балким мана шундай хизматлари учун А.Каракетовни 2005 йилда Тошкент шаҳар прокуратурасидаги лавозимга ўтказишди). Шу сабабли Ҳамза туман ИИБ терговчиси, милиция катта лейтенанти Г.Аҳмедов 2001 йил 31 октябрда китобларимга доир Судга оид Адабиётшунослик экспертизасини тайинлаш ҳақида қарор чиқарди. Уни Ҳамза туман ИИБ бошлиғи, милиция полковниги Э.Эркаев тасдиқлаб, 2001 йил 1 ноябрь куни ЎзР Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита раиси раҳматли Фозилқори Собировга (1951-2009.19.09) жўнатиб юборди.

Терговчи Г.Аҳмедов қарорда жумладан шундай ёзган.

«Аҳмаджонов Шуҳратжондан ашёвий далил сифатида олинган варақа ва китобчаларни таҳлил қилиш мақсадида адабиётшунослик экспертизасини ўтказишни мақсадга мувофиқ, ЎзРес ЖПКси (Жиноят процессуал кодекси, Ш.Ю.А.) 172, 173, 176, 180, 182 моддаларини қўллаб

Қ А Р О Р Қ И Л Д И М.

1. Ушбу жиноят ишлар юзасидан судга оид Адабиётшунослик экспертизаси тайинлансин. Экспертиза ўтказиш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги давлат дин қўмитаси экспертлари ихтиёрига топширилсин.

Экспертлар ҳал қилиш учун қуйидаги саволлар қўйилсин.

А). Тақдим қилинаётган, яъни фуқаро Аҳмаджонов Шуҳратдан олинган варақалар ва китобчалар, қўлёзмаларда Ўзбекистон Республикасида миллий низоларни келтириб чиқаришга қаратилган ғоялар борми?

Б). Тақдим қилинган, яъни фуқаро Аҳмаджонов Шуҳратдан олинган варақалар ва китобчалар, қўлёзмаларда Ўзбекистон Республикаси Президентини обрўсизлантириш, унга туҳмат қилиш ва ҳақоратлашлар борми?

В).Ўзбекистон Республикасининг амалдаги давлат тузумини ўзгартириш ва ҳокимият вакилларини ҳокимиятдан четлаштириш ва миллий ҳудудий яхлитликни бузишга қаратилган даъватлар борми?

Г) Тақдим этилган варақалар, китобчалар фаолияти тақиқланган диний ташкилотларга тегишлими?

Д) Тақдим этилган варақалар ва китобчалар диний экстремизм, сепаратизм ва ақидапарастлик ғоялари билан йўрғалинганми, аҳоли орасида ваҳима чиқаришга қаратилган маълумотлар борми?

Экспертлар ихтиёрига Аҳмаджонов Шуҳратжондан олинган варақалар, китобчалар ва компьютер 3 дона дискета тақдим этилсин.» [64, 20-б.]

Эксперт Н.Абулхасан 2001 йил 1 ноябрдаги ХХ1-134 рақамли экспертлик хулосасида қуйидагича ёзган.

«1) Тақдим этилган материалларда Ўзбекистон Республикасида миллий низоларни келтириб чиқаришга қаратилган ғоялар мавжуд эмас;

2) Тақдим этилган материалларда ЎзР Президентини обрўсизлантириш, унга туҳмат қилиш ва ҳақоратлашлар мавжуд эмас;

3) Тақдим этилган материалларда ЎзРсининг амалдаги давлат тузумини ўзгартириш ва миллий ҳудудий ялитликни бузишга қаратилган очиқ даъватлар мавжуд бўлмасада, уларнинг мазмун-моҳияти мавжуд тузумдан нолишга, ижтимоий ҳаётни ўзгартиришга қаратилган;

4) Тақдим этилган материаллар «Бирлик» ташкилотига тегишли;

5) Тақдим этилган материаллар аҳоли орасида ваҳима чиқаришга хизмат қилиши мумкин.

Изоҳ. Дин ишлари бўйича қўмита экспертлик гуруҳи диний мазмундаги адабиётлар учун адабиётшунослик хулосаларини тайёрлайди. Тақдим этилган материаллар мазмун-моҳиятига кўра кўпроқ сиёсий мавзуга яқинроқ бўлиб, асосан, «Бирлик» Халқ Ҳаракати нашрлари ва унинг аъзоси бўлган шахснинг шу ҳаракат фаолияти билан боғлиқ ёзишмаларидан иборат.» [64, 7-8-б.]

Ушбу экспертлик хулосаси Дин ишлари бўйича қўмитанинг ўша пайтдаги раиси Фозил қори Собировнинг имзоси қўйилган 954 рақамли хати билан бирга Ҳамза туман ИИБ бошлиғи, милиция полковниги Э.Эркаевга 2001 йил 7 ноябрда жўнатиб юборилганди. [64, 6-б.]

Натижада мени фақат ЎзР Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги кодексининг 184-моддаси (Жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига таҳдид соладиган материалларни тайёрлаш ёки тарқатиш мақсадида сақлаш) билан айблаб, 15 сутка муддатга маъмурий қамоқ жазосини тайинлаш ва Аҳмаджонов Шуҳратдан 7717 сўм 50 тийин Тошкент шаҳар Ички ишлар бош бошқармасининг махсус тақсимлаш хонаси фойдасига ундириш ҳақидаги Тошкент шаҳар Ҳамза туман судининг судьяси Н.Тожибоеванинг 2001 йил 19 ноябрдаги қарори билан чегараланишди [64, 25-б.]. Мен бу жаримани ўшанда ҳам, кейинчалик ҳам тўламадим.

Ҳамза туман суди жараёнида Ҳамза туман прокуратураси ходими ҳам қатнашди. Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати бирор фуқарони тазйиқ қилганида унга қарши чораларни прокуратура ёрдамида амалга ошириши маълум. Оддий маъмурий суд ишида прокурорнинг қатнашиши ва кузатуви менга қарши уюштирилган ҳибсга олиш, қамоқда тутиб туриш ва суднинг 15 суткага қамаш қарори ортида Миллий хавфсизлик хизмати зобитлари турганлигини билдирарди.

2001 йилда менга қарши тазйиқлар ортида Миллий хавфсизлик хизмати раҳбарияти турганига доир яна иккита фактни келтирай. Тошкент шаҳар Ички ишлар бош бошқармасининг махсус тақсимлаш бўлимида (Тошкент шаҳри, Чашма кўчаси) ҳибсда бўлганимда бир куни назоратчи мени алоҳида хонага олиб борди. Бироз вақт ўтгач хонага қимматли узун қора чарм плаш кийган, баланд бўйли, ёши 45 ларда бўлган эркак кирди ва менга саволлар бера бошлади. Мен бир-иккита саволига жавоб берганимдан кейин унинг кимлиги ва исмини сўрадим. У Тошкент шаҳар Терроризмга қарши кураш бошқармаси раҳбари эканлигини ва исмини айтди (исми ёдимда қолмаган). У асосан “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобни мен ёзган-ёзмаганлигим, китобни ёзишда бошқалар қатнашган-қатнашмагани, уни қаерда ва қайси компютерда терганлигимга доир саволлар берди.

2000 йилда Тошкентда интернет-кафелар энди очилаётганди ва бармоқ билан санарли сондаги борларини ҳам МХХ зобитлари доимо назорат қилишарди. Шу сабабли “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобимни таниқли мухолифат фаоли, “Эрк” демократик партияси бош котиби Атаназар Арипов (1938) уйида компютерда тергандим.

МХХ зобитлари Атаназар ака уйини доимо назорат қилишарди ва ким келиб кетаётганини билишарди. Бир куни Атаназар ака уйига борсам у дарвозаси олдида турган экан. Саломлашиб ҳол-аҳвол сўрашгач у 10 метрлар наридаги устун (столба)ни кўрсатиб, унинг юқорисида кузатув камераси борлиги ва уй дарвозаси томонга йўналтирилганини айтди. Хонага киргач Атаназар ака телевизорни ёқди ва унинг экранида ўз уйи дарвозаси тасвирланган кадрни кўрсатди. Атаназар ака айтишича у телевизорда турли каналлар бўйича излаётганида тасодифан ўз дарвозаси кадрини кўриб қолган. У ташқарида дарвозага йўналтирилган телекамера борлиги, МХХ учун доимо телетасвир жўнатиб тураётгани ва шу йўл билан унинг уйига келиб-кетаётган фуқароларни тасвирга олаётганини тушунган. Мен рангли сураткашлик билан тирикчилик қилаётганимни Атаназар ака биларди. У телевизор олдида турган ҳолда суратга олишимни илтимос қилди. Хона ичида бўлганимиз ва ёруғлик кам бўлгани сабабли мен фотоаппаратимдаги чақин (вспышка) ёрдамида икки марта суратга олдим. Унга бундай сурат сифатли бўлмаслиги ва экрандаги тасвир фотога аниқ кўчмаслиги ҳақида айтдим. Бир-икки кундан кейин фотопленка ва суратни ишлагач, суратни олиб келиб Атаназар акага бердим. Унда Атаназар ака ва ён-атрофдаги нарсалар сурати яхши чиққан, лекин телевизор экранидаги дарвоза тасвири деярли кўринмаганди.

МХХ раҳбарияти Атаназар ака уйига кўп марта борганлигим ва “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобимни ўша ерда компютерда терганлигимни биларди. Қолаверса, МХХ Атаназар ака компютери ва унда терилаётган матнлар, алоқалар ҳақида ҳам биларди, менимча. Чунки бундай назорат имкониятларини бошқа давлатлар махсус хизмат органлари аллақачон яратишганди. Шу сабабларга кўра “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобимни Атаназар ака уйидаги компютерда ўзим терганлигимни айтдим.

Маълумки, Миллий хавфсизлик хизмати (ҳозирги Давлат хавфсизлик хизмати) таркибида ҳам, Ички ишлар вазирлиги таркибида ҳам Терроризмга қарши кураш бошқармаси бор. Ҳар иккаласини МХХ раҳбарияти бошқараётганини айримлар билмаса керак. Терроризмга қарши кураш бошқармасини бир вақтнинг ўзида иккита кучишлатар орган таркибида ташкил қилишдан мақсад – Ўзбекистондаги ўзгача фикрловчи ва намозхон фуқароларга қарши ноқонуний тазйиқлар, қийноқлар ва туҳмат билан қама-қамаларни МХХ раҳбарияти ҳамда зобитлари уюштираётганини яшириш ва қонуний жавобгарликдан қутулиб қолиш учундир.

2001 йилда менга қарши тазйиқлар ортида Миллий хавфсизлик хизмати раҳбарияти турганига доир иккинчи фактни ёзай. Тошкент шаҳар Ҳамза туман судининг судьяси Н.Тожибоеванинг 2001 йил 19 ноябр куни 15 сутка муддатга маъмурий қамоқ жазосини тайинлаш қарорига асосан мен 2001 йил 4 декабр куни қамоқдан озод қилинишим керак эди. 2001 йил 3 декабр кечқурун махсус тақсимлаш бўлими назоратчиси мени маънавият ва маърифат хонасига олиб борди. Бироз вақт ўтгач хонага 28-30 ёшлардаги бўйи 180 см лар келадиган эркак кирди ва мен билан 1,5 соатча давом этган савол-жавобли суҳбатни бошлади. Мен бир-иккита саволларига жавоб бергач унинг кимлиги ва исми шарифини сўрадим. У МХХ катта лейтенанти ва исми Лазиз эканлигини айтди (фамилиясини айтмади).

Лазиз гапириб-гапириб менга МХХ билан ҳамкорликни таклиф қилди. Мен ундан нима иш қилишим кераклигини сўрадим. У Толиб Ёқубов ва Атаназар Ариповни кузатишим, улар ҳақида маълумотларни етказиб туришим кераклигини айтди. Агар мен узил-кесил рад жавобини берсам, унинг кўрсатмаси ва буйруғи асосида камерада провокациявий жанжал ташкиллаштиришлари ва мени айбдор қилиб, бир неча йилга қамаб юборишлари мумкин эди. Менинг унга жавобим мазмуни қуйидагича бўлди: “Сиз менга чақимчилик ва хабаргирликни таклиф қилаяпсиз. Мен эртага бу ердан чиққач бир ойча баданимда каналар чаққанидан ҳосил бўлган яраларни даволатаман. Кейин ҳадисларни очиб ўқийман. Агар ҳадисларда чақимчилик ва хабаргирликка рухсат берилган бўлса рози бўламан. Акс ҳолда рад жавобини бераман.”

Мен шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф таҳрири остида чоп этилган “Муҳаммад пайғамбар қиссаси. Ҳадислар” китобидаги 1001 ҳадисни 1991 йилдан буён кўп марта ўқиб, менга ёққан ҳадисларни белгилаб ҳам чиққандим. Китобдаги ҳадисларда чақимчилик ва хабаргирлик гуноҳи кабира (улкан гуноҳ)лардан бири эканлиги ҳақида ёзилганини яхши билардим. Мен ҳибсхонадан 2001 йил 4 декабр кечқурун чиқдим ва баданимдаги яраларни даволата бошладим. Шунингдек Толиб Ёқубов ва Атаназар Арипов уйига бориб 36 кун ҳибсхонада бўлганим, у ерда менга чақимчилик ҳамда хабаргирликни таклиф қилишгани ва улар ҳақида яширинча хабар бериб туришимни таклиф қилишганини айтдим.

15-20 кунлар ўтгач Тошкент шаҳри Қорақамиш мавзесидаги ижарадаги 4 хонали хонадоним телефонига МХХ катта лейтенанти Лазиз қўнғироқ қилди ва қандай қарорга келганимни сўради. Мен ҳадисларда чақимчилик ва хабаргирлик гуноҳи кабира (улкан гуноҳ) эканлигини айтиб рад жавобини бердим. Шу суҳбатдан бир ҳафтача ўтгач янги йил арафасида хонадонимга милиция участка нозири келди ва атайлаб лой ботинкаси билан меҳмонхонага тўшаб қўйган гилам устидан юриб паспортимни текширди. Кейин участка нозири идорасига келишим кераклигини айтди. Янги йилдан кейин боришимни айтдим. Улар 2002 йил январ бошида уй эгасини чақиртириб мени зудлик билан кўчиб кетишим талабини қўйишди. Бир неча кундан кейин мен бошқа хонадонга кўчиб кетишга мажбур бўлдим.

Фозил қори Собиров (1951-2009.19.09) эса 2002 йил августда “соғлиги ёмонлашганлиги туфайли ўз аризасига кўра" деган баҳона билан ЎзР Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита раиси лавозимидан бўшатилди. [65]

Шундай қилиб, мен “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобим учун МХХ раҳбарияти томонидан ташкиллаштириш оқибатида 2001 йил 30 октябрдан 4 декабргача, яъни 36 кун қамоқда бўлдим. Ҳибсхонадан чиққач ижарадаги хонадонимдан қувилдим. Мен бу суд иши юзасидан жиноий ишлар бўйича Ҳамза туман, сўнгра Тошкент шаҳар ва кейин ЎзР Олий судига ёзма мурожаат қилганман. Лекин ҳар сафар қуруқ расмиятчилик учун ёзилган жавоб хатларини олдим. ЎзР Олий судидан яна Тошкент шаҳар судига жўнатишди.

Мен Тошкент шаҳар суди раисидан жавоб хатини олдим. Мен яна бир марта ЎзР Олий судига ёзма мурожаат этиб, сўнгра Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ)нинг Инсон ҳуқуқлари бўйича комиссиясига мурожаат этиш ниятим бор эди. Лекин навбатдаги тазйиқлар ва инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишга доир бошқа ишлар кўпайиб кетиб, бу ишни БМТга ёзиб бериш иложи бўлмади.

Ўқувчи дўстим, мен шеърият мухлисларидан биридирман. Киши кўнгли тўридаги ҳис-туйғулар ва фикрларни шоир баъзи бир ажойиб шеърда лўнда, аниқ-ихчам, чиройли қилиб ёзиб қўяди. Уни ўқигач: «Эҳ, қойил-э! Жуда боплаб ёзибди!» дейсиз ва бундай камёб шеърлардан завқ-шавқ оласиз. Шу сабабли китобимда бир нечта шеърлар ва тўртликларни ҳам келтирдим.

Менга 1989 йилдан бери маъқул келган ва ёдимда қолган шеърлардан бири – машҳур замондош шоиримиз Эркин Воҳидовнинг “Изтироб” номли шеъридир [64, 3-ж., 102-б.]. Масалан, шу шеърнинг 1-тўртлигидаги «бетавфиқ» сўзига эътибор берайлик ва унинг маъносини «Ўзбек тилининг имло луғати»дан келтириб ўтай.

« Б е т а в ф и қ [форс-тожикча + арабча] – 1. Динга, диний ақидаларга, Худога ишонмайдиган, табфиқи, имони йўқ; мункир, муртад. Калима келтир, бетабфиқ! Ойбек, Қутлуғ қон.
2. кўчма Беҳаё, шармсиз; уятсиз, виждонсиз» [66, 1-ж., 106-б.]

Эркин ака шеърида ишлатилган биттагина сўзнинг маъноси мана шу даражада кенг ва чуқурдир, биттагина сўз билан баъзи бир раҳбарларнинг бутун ички дунёсини очиб бера олган. Мен инсон ҳуқуқи ва демократия учун курашим давомида турли амалларда ўтирган раҳбарлар билан муносабатда бўлишимга тўғри келган. Бу шеърни ўқиб сиз ҳам завқ олинг.

ЭРКИН ВОҲИДОВ (1936-2016)

ИЗТИРОБ

Бетавфиқ раҳбарни сўкканим учун
Уч йил ётар бўлсам ётганим бўлсин,
Унинг йўқ обрўсини тўкканим учун
Тўлов берсам борим сотганим бўлсин.

Халқимга қадрингни бил десам агар,
Кураш, ҳақни ошкор қил десам агар,
Бу қутқу аталса давлатга зарар
Қанча азоб бўлса тортганим бўлсин.

Амалдор дер эса, тузум – мен ўзим,
Фармон фармонимдир, сўз менинг сўзим,
Мен бундай тузумдан ўгириб юзим
Тамом жиноятга ботганим бўлсин.

Тифлисда* халқ узра танк юборган зот
Шаънин қилар бўлса қонун эҳтиёт,
Ўша зот коммунист бўлса, мен, ҳайҳот,
Фирқа дафтаримни отганим бўлсин…

1989 йил [67, 3-ж., 102-б.]
________________________________
* Грузия Республикаси пойтахти бўлмиш Тбилиси (1936 йилгача русча транскрипцияда – Тифлис) шаҳрида 1989 йилда меҳнаткашларнинг тинч митингги бўлганди. Ушбу қуролсиз халқни бостириш ва тарқатиш мақсадида Тбилисига Совет Империяси раҳбарияти ҳарбий бўлинмалар ва танкларни киритди, улар кечаси майдондаги халқни қонга ботириш орқали тарқатишга эришишди.
--------------------------------------------------

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Муҳаммад пайғамбар қиссаси. Ҳадислар. (Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф таҳрири остида). - Т., Камалак, 1991. - 304 б.

2. ГОЛОВАЧЕВ В. Долговая петля. Почему страна оказалась в немислимой зависимости от Запада? (Қарз сиртмоғи. Нега мамлакат ақл бовар қилмайдиган даражада Ғарбга боғланиб қолди?) - «Труд», 16 марта 1999 г.

3. ТУХЛИЕВ Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти. Т.: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси», 1998. - 239 б.

4. Ўзбекистон телевидениесининг 1999 йил 21 ноябрь куни соат 20.30 даги «Таҳлилнома» кўрсатувида айтилган факт.

5. ЖАББОРОВ Ш., НАМОЗОВ М., ЖЎРАЕВ Й. Ислом Каримов - Жиззах халқининг қалбида ва дилида. - «Халқ сўзи», 1999 йил 10 декабрь.

6. ТЮРИКОВ В., ШАГУЛЯМОВ Р. Независимая Республика Узбекистан: Памятные собития и дати (Мустақил Ўзбекистон Республикаси: Унутилмас воқеалар ва саналар). 2 тома, Т.: Узбекистон, 1997-1998.

7. «Озодлик» радиоси ўзбек шуъбасининг 1999 йил 11 ноябрь куни соат 22.00 даги эшиттиришида айтилган факт.
Қўшимча маълумот учун: ОЧИЛОВ Н. Ишончли ҳамкор. - «Ҳуррият», № 5, 2000 йил 2-8 февраль.

8. ЖАМОЛОВ Г. Иқтисодий тараққиёт йўлида. «Халқ сўзи», 1999 йил 10 декабрь.

9. Ўзбек Совет Энциклопедияси. 14 жилдлик, Т.: ЎзСЭ Бош редакцияси, 1971-1980.

10. Краткий внешнеэкономический словарь-справочник (Ташқи иқтисодиётнинг қисқача луғат-маълумотномаси). Под ред. В.Е.Ребалькина. - 2-е изд., - М.: Междунар. отношения, 1991. - 256 с.

11. АБДУЛАЗИЗ МАНСУР. Гуноҳи кабиралар (улкан гуноҳлар). - Ношир А.Абдулборий. Т., 1998. - 64 б.

12. Қуръони Карим. (Таржима ва изоҳлар муаллифи Алоуддин Мансур). - Т.: Чўлпон, 1992. - 544 б.

13. КАРИМОВ И.А. Танланган асарлар. 6 жилдлик. - Т.: Ўзбекистон, 1996-1998 йиллар.

14. Мамлакатимиз ғаллакорларининг улкан меҳнат зафари. - «Халқ сўзи», 1999 йил 28 июль.

15. ШАДРИН А. Как вернуть в Россию миллиарды долларов (Россияга миллиардлаб долларни қандай қайтарсак бўлади). - «Аргументы и факты», № 38, 1999 г.

16. СТЕПАНОВ А. Преемник Камдессю должен бить с юмором (Камдессю вориси ҳазил-мутойибали бўлиши керак). - «Труд», 12 ноября 1999 г.

17. СИВКОВА В., ВИРКУНЕН В. Социальное корито для иностранних консультантов. Расследование о пропаже 1,5 миллиарда долларов для российских бедняков (Хориж маслаҳатчилари учун ижтимоий тоғора. Россиялик камбағаллар учун 1,5 миллиард долларнинг йўқолиб қолиши ҳақида тергов). - «Аргументы и факты», № 30, 1999 г.

18. СОДИҚОВ А. Ўзбекнинг ўз нони бор. - «Халқ сўзи», 1999 йил 16 июль.

19. Мировие цены (Жаҳондаги нархлар). - «Бизнес-вестник Востока», № 35, 1998 г., с.11.

Мировые цени на 15 мая 2000 года (2000 йил 15 майдаги жаҳон нархлари). - «Бизнес-вестник Востока», № 20, 2000 г., с. 8.

20. ПОВАРОВ Д. Знаешь, все еше будет. Итальянская Fata Group поможет наше правительство (Биласанми, ҳали ҳаммаси бўлади. Италиянинг Fata Group ҳукуматимизга ёрдам беради). - «Бизнес-вестник Востока», № 8, 2000 г., с.3.

21. Мitsui имеет виды на урожай. Японская компания поставит нам новые комбайны. (Мitsui ҳосил мўлжалини билади. Япония компанияси бизга янги комбайнлар етказиб беради). - «Бизнес-вестник Востока», № 9, 2000 г., с.2.

22. Хлопкоуборочные машины фирмы «Джон-Дир». Проспект («Джон-Дир» фирмасининг пахта териш машиналари. Маълумотнома). Переводчик И.Спикина. - Т.: Головное специализированное конструкторское бюро (ГСКБ) по машинам для хлопководства, - 1981.

23. Халқ дарди билан яшайлик. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2-чақириқ Халқ депутатлари Фарғона вилояти кенгашининг 1-сессиясида сўзлаган нутқи. - «Халқ сўзи», 2000 йил 18 январ.

24. ЛЕНИН В.И. Полное собрание сочинений (Тўлиқ асарлар тўплами). В 55-т., 5-е изд., М., 1963.

25. МОСКВИН С.В. Техника в сельском хозяйстве и ее отдача (Қишлоқ хўжалигида техника ва унинг унум билан ишлаши). - Журнал «Экономика и организация промышленного производства», 1986, № 9, с. 93-112.

26. ГАЙДАР Е. Курсом оздоровления. Экономическое обозрение (Соғломлаштириш йўли. Иқтисодий таҳлил). - «Коммунист», 1982, № 2, с. 41-50.

27. ХОЛМАТОВА М. Ерга эътибор - элга эътибордир. - «Халқ сўзи», 1999 йил 23 июл.

28. О мерах по организованному проведению уборки хлопка-сырца урожая 1999 года. Постановление Кабинета Министров Республики Узбекистан (1999 йилги пахта ҳосилини йиғиб териб олишни уюшқоқлик билан ташкиллаштириш чоралари тўғрисида. Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси Қарори). - «Правда Востока», 26 августа 1999 г.

29. НАНАЕВ А. Почем земля? (Ернинг нархи қанча?) - «Труд», 15 октября 1998 г.

30. НАВОИЙ А. Мукаммал асарлар тўплами: 20 томлик. Том 14. - Маҳбуб ул-қулуб. Муншаот. Вақфия. - Т.: 1998. - 303 б.

31. ХАҚҚУЛОВ И. Занжирбанд шеър қошида. (Навоий сабоқлари). (Кириш сўзи Э.Воҳидовники). - Т.: Юлдузча, 1989. - 224 б.

32. ФАЁЗОВ С. Ўзбекистоннинг инвестиция сиёсати ва уни такомиллаштириш йўллари. - «Ҳамкор», № 2, 2000 йил 12 феврал.

33. ЛОМАКИН В.К. Мировая экономика: Учебник для вузов (Жаҳон иқтисодиёти. Олий ўқув юртлари учун дарслик). - М.: Финансы, ЮНИТИ, 1998. - 727 с.

34. БУНИН С. Главный в Мире кредитор (Жаҳоннинг бош қарз бнрувчиси). - «Труд», 24 июня 1999 г.

35. ТАКСАНОВ А. Когда валом валит продукт. Или сколько произведено ВВП в Узбекистане (Ялпи маҳсулот уюлаётган вақтда. Ёки Ўзбекистонда қанча ЯИМ ишлаб чиқарилган). - «Бизнес-вестник Востока», № 15, 2000 г.

36. Донолар бисотидан. Тузувчи ва таржимон Ш.Шомуҳаммедов. - Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1976. - 312 б.

37. СУВОРОВ В. Ледокол: Кто начал Вторую мировую войну? (Музёрар: Иккинчи Жаҳон урушини ким бошлаган?) - М.: ООО «Фирма Издательство АСТ», 1999. - 432 с.

38. ҲАКИМ ўғли К. Мудҳиш салтанат. - «Миллий тикланиш», 1996 йил 4 июнь.

39. ХЛИЗОВ А. Подвиг народа бессмертен (Халқ жасорати абадийдир). - «Ватанпарвар», 28 апреля 1998 г.

40. Страни мира: Энциклопедический словарь (Жаҳон мамлакатлари: Энциклопедиявий маълумотнома). Под ред. С.А.Семеницкого. - Мн.: Миринда, Радиола-плюс, 1999. - 624 с.

41. Ўзбекистон телевидениесининг 4-дастурида 1999 йил 29 октябрь куни соат 21.45 даги «Оламда нима гап?» кўрсатувида «СНН. Жаҳон янгиликлари»га асосланиб айтилган факт.

42. БЕЛЯКОВ В. С чего начинается развитие? (Тараққиёт нимадан бошланади?) - «Труд», 7 апреля 2000 г.

43. НАЛБАНДЯН З. О Британии и долгах (Британия ва қарзлар тўғрисида). - «Труд», 25 апреля 2000 г.

44. ЯВЛИНСКИЙ Г. О союзе с Белоруссией, МВФ, налогах и национальной идее (Белоруссия, Халқаро валюта жамғармаси, солиқлар ва миллий ғоя тўғрисида). - «Аргументы и факты»,
№ 47, 1999 г.

45. ЖАББОРОВ С. Ўзбекистон - Жаҳон банки: ҳамкорликнинг кенг имкониятлари. - «Халқ сўзи», 1996 йил 12 ноябр.

46. Откуда деньги у МВФ? (Халқаро валюта жамғармаси пуллари қаердан келади?) - «Аргументы и факты», № 3, 1999 г.

47. «Озодлик» радиоси ўзбек шуъбасининг 2000 йил 17 апрель куни соат 22-00 даги ва шу радионинг 18 апрель соат 8-00 даги «Свобода на прямом эфире» эшиттиришида айтилган фактлар.

48. ГАМОВ А. Владимир Путин ва Ислом Каримов пахтадан робита барпо этмоқда. - «Фидокор», 1999 йил 16 декабрь. («Комсомольская правда» газетасининг 1999 йил 14 декабрь сонида ёзилган мақоланинг таржимаси.)

49. Ўзбекистон ХХI асрга интилмоқда. Президент И.А.Каримовнинг Олий Мажлис 14-сессиясидаги маърузаси. - «Фидокор», 1999 йил 15 апрел.

50. ПОВАРОВ Д. Дело отборной важности. В 2000 году узбекистанский хлопок ждет большая пересортица (Муҳимлиги сараланган иш. 2000 йилда Ўзбекистон пахтаси муҳим сортларга қайта бўлишни кутмоқда). - «Бизнес-вестник Востока», № 48, 1999 г.

51. АШУРМАТОВ Д. Узбекистан сыграл на повышение мировых цен на хлопок (Ўзбекистон пахтага бўлган жаҳон нархлари ўсишидан фойдаланди). - «Бизнес-вестник Востока», № 8, 2000 г., с. 3.

52. КОНДРАШОВ А. Цена войны (Уруш баҳоси). - «Аргументы и факты», № 42, 1999 г.

53. МЕШЕРСКИЙ А. Тяжкий крест долгов наших (Қарзимизнинг оғир кўргилиги). - «Аргументы и факты», № 48, 1999 г.

54. Доклад Президента Республики Узбекистан Ислама Каримова на заседании Межведомственного координационного совета по реформированию и инвестициям (Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ислоҳотлар ва инвестициялар бўйича идоралараро мувофиқлаштириш кенгаши мажлисида сўзлаган нутқи). - «Ватанпарвар», 5 февраля 2000 г.

55. Ташқи қарз кўпаймоқда. - «Ватанпарвар», 1999 йил 5 октябрь.

56. «Озодлик» радиоси ўзбек шуъбасининг Ўшдаги мухбири Сарвар Усмоннинг 2000 йил 17 апрель куни соат 8-00 да шу радио орқали айтган факти.

57. Барча куч-ғайратимиз - Ватанимиз мустақиллигини ҳимоя қилиш ишига. - «Ватанпарвар», № 95, 1999 йил.

58. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод Ислом Каримовнинг Тошкент вилояти сайловчилари билан учрашувда сўзлаган нутқи. - «Тошкент ҳақиқати», 1999 йил 31 декабр.

59. ДМИТРИЕВ А. Продавать нельзя, ждать. Внесени коррективы в программу приватизации (Сотиш мумкинмас, кутинг. Хусусийлаштириш дастурига тузатишлар киритилди). - «Бизнес-вестник Востока», № 51, 1999 г.

60. ЛАТИБЖОНОВ Н. Адолат шамшири: Бадиалар, мақолалар, суҳбатлар. - «Адабиёт ва санъат» нашриёти, 1993. - 68 б.

61. ШУҲРАТ ЮСУФ АҲМАДЖОН ўғли (Аҳмаджонов Ш.). Қарз балосидан огоҳ бўлгин халқим! -
Т.: Қўлбола нашр (Самиздат), 2000. – 45 б.
1-қисм. - http://harakat.net/harakat/?id=257 (www.harakat.net/harakat/ «Ҳаракат» журнали, 2000 йил 5 (26)-сон);
2-қисм. - http://www.harakat.net/harakat/?id=248 (www.harakat.net/harakat/ «Ҳаракат» журнали, 2000 йил 6 (27)-сон).

62. “2017–2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини “Ёшларни қўллаб-қувватлаш ва аҳоли саломатлигини мустаҳкамлаш йили”да амалга оширишга оид Давлат дастури тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президентининг ф а р м о н и. – https://lex.uz/docs/5260791?query=%D1%8E%D1%80%D0%B8%D0%B4%D0%B8%D0%BA%20%D0%B2%D0%B0%20%D0%B6%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B9%20%D1%88%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BB%D0%B0%D1%80 (www.lex.uz/docs/ 2021.04.02);
https://uza.uz/en/posts/2017-2021-yillarda-ozbekiston-respublikasini-rivozhlantirishning-beshta-ustuvor-yonalishi-boyicha-harakatlar-strategiyasini-yoshlarni-qollab-quvvatlash-va-aholi-salomatligini-mustahkamlash-yilida-amalga-oshirishga-oid-davlat-dasturi-togrisida_238870?q=%2Fposts%2F2017-2021-yillarda-ozbekiston-respublikasini-rivozhlantirishning-beshta-ustuvor-yonalishi-boyicha-harakatlar-strategiyasini-yoshlarni-qollab-quvvatlash-va-aholi-salomatligini-mustahkamlash-yilida-amalga-oshirishga-oid-davlat-dasturi-togrisida_238870 (www.uza.uz/en/ 2021.03.02) (Дастур матни ушбу Фармоннинг иловасида чоп қилинган. А.Ш.)

63. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки. Ўзбекистон Республикаси тўлов баланси, халқаро инвестицион позицияси ва ташқи қарзи. - https://cbu.uz/upload/iblock/997/uz_BOP_-IIP_-EXD_3Q2020.pdf Жами 90 бет (19-диаграмма, 30-бет).

64. Ўзбекистон Республикаси Маъмурий ҳуқуқбузарлик кодексининг 184-моддаси бўйича фуқаро Аҳмаджонов Шуҳратжон устидан тўпланган ҳужжатлар йиғма жилди. – Жиноят ишлар бўйича Тошкент шаҳар Ҳамза туман суди архивида 2001 йил 19 ноябрдаги ҳукмидан кейин сақланаётган 3600/01-сонли иш.

65. Фозил қори ишдан олинди. - http://archive.muslimuzbekistan.com/uzb/uznews/2002_08/uznews15082002.html (www.archive.muslimuzbekistan.com/uzb/ 2002 йил 15 август).

66. ВОҲИДОВ Э. Сайланма: 4 жилдли /Сўзбоши муаллифи: И.Ғафуров. – Т.: «Шарқ», 2000.

67. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2 жилдли /С.Ф.Акобиров ва бошқ.; З.М.Маъруфов таҳрири остида. – М.: «Рус тили» нашриёти, 1981.

2000 йил 26 май. Ўзбекистон, Тошкент шаҳри.

2021 йил 18 феврал. АҚШ, Вашингтон шаҳри