Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ҚАРЗ БАЛОСИДАН ОГОҲ БЎЛГИН, ХАЛҚИМ! (ДАВОМИ 1)

5. ҚАРЗЛАР ВА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ

Ватанимиз қишлоқ хўжалигидаги аҳволни битта параграфда батафсил баён этиш мушкулдир. Мен 2001 йилда алоҳида китобча ёзишни режалаштириб, бу муаммони аввалига китобчага киритмаган эдим. Лекин халқимизнинг 65 фоизи қишлоқларда яшаётганлиги ва уларнинг кундалик турмуш даражаси юртимиз қишлоқ хўжалигидаги аҳвол билан чамбарчас боғлиқ эканлигини назарда тутиб, шунингдек олинаётган қарзларнинг бир қисми Ватанимиз қишлоқ хўжалигида олиб борилаётган нотўғри иқтисодий сиёсат оқибатида кундан-кунга, йилдан-йилга ошиб бораётганлигини ҳисобга олиб, муаммони қисқароқ ҳажмда ушбу китобчада ҳам кўриб чиқишни лозим топдим. Ҳозир айтиб ўтилган сабабларга кўра бу параграф ҳажми ва мазмуни жиҳатидан бошқаларига нисбатан бир оз фарқланади.

Ўзбекистон раҳбариятининг мамлакатимиз қишлоқ хўжалигида олиб борган салбий сиёсати туфайли 1991-1998 йилларда чет эл давлатларидан миллионлаб тонна буғдой ва бошқа турли-туман истъемол товарлари сотиб олинди [13, 6-ж., 414-б.]. Узоқ хориждан харид қилинган буғдойни юртимизга олиб келгунга қадар транспорт харажатларига каттагина маблағ сарфланди, аниқроғи буғдойнинг халқаро бозордаги нархига нисбатан икки баробар қимматга тушди [18]. Ҳар бир тонна буғдой жаҳон бозорида 100 АҚШ доллари атрофида туришини ҳисобга олсак [19], ҳар бир миллион тонна буғдойни Ўзбекистонга олиб келгунга қадар 200 миллион доллар валюта сарфланганини кўрамиз.

Ватанимиз Мустақилликка эришганидан буён давлатимиз раҳбарияти ривожланган давлатлардан минглаб қимматбаҳо трактор ва комбайн сотиб олди, аниқроғи лизинг шартномаси асосида олиб келди [13, 6-ж., 414-б.].

Лизинг (инглизча lease - ижара; кирага, ижарага бериш) - машина ва ускуналар, транспорт воситалари, ишлаб чиқариш бинолари ва бошқаларни узоқ муддатга ижарага беришдир. Бу узоқ муддат давомида фойдаланиш мумкин бўлган товарларни экспорт қилишни кредитлашнинг бир шаклидир. [10, 111-б.]

Лизингли шартнома (контракт) - ишлаб чиқарувчи, ижарага берувчи (мулкдор) ва ижарага олувчи (фойдаланувчи мижоз) ўртасидаги шартнома бўлиб, унда кўчма мулкни (машиналар, ускуналар, транс-порт воситалари, қурилиш техникаси, электрон ҳисоблаш машиналари ва бошқаларни) ва кўчмас мулкни (ишлаб чиқариш билан боғлиқ бинолар, хоналар ва иншоотларни) вақтинчалик фойдаланишга бериш шартлари ёзилган бўлади. Лизингли шартнома (муомала) иштирокчиси бўлиб уч томон: корхона - ускунани ишлаб чиқарувчи, лизинг компанияси (ижарага берувчи) ва моддий бойликни олувчи вҳамда ишлатувчи корхона ёки ташкилот (ижарага олувчи) қатнашади. Ижара муддати давомида, одатда, лизинг шартномасини бекор қилиш мумкин эмас. [10, 112-б.]

1999 йилда фақат буғдойни ўриб-йиғиб олишда Ўзбекистон далаларида 6551 та комбайн, шу жумладан узоқ хориждан келтирилган 1184 та «Кейс» ва «Клаас» агрегатлари ишлатилди [14].

Комбайнларнинг нархини ҳам аниқлашга ҳаракат қилиб кўрайлик. Шу мақсадда мен хориж тракторлари ва комбайнларини сотиб олиш ҳамда ишлатиш билан бевосита шуғулланадиган «Ўзқишлоқтаъминоттузатиш» давлат қўмитасига ҳамда қишлоқ ва сув х´жалиги вазирлигининг бўлимига мурожаат қилдим. Лекин вазирликдаги ва қўмитадаги мансабдор шахслар бу ҳақдаги маълумотларни беришмади. Шу сабабли уларнинг нархини бошқа манбалар асосида аниқлашга ҳаракат қилиб кўрайлик.
Италиянинг «Fata Group» компанияси билан имзоланган шартномада қуйидаги маълумотлар бор. «Шартнома доирасида 9 комплект техника - 8 та буғдой ўриш ва битта ем-хашак ўриш комплекти етказиб бериш белгиланди (битта комплект техникага 9 хил техника киради), унинг баҳоси эса 886 минг АҚШ долларини ташкил этади.» [20]. Демак, бу ҳолда битта комбайн 98,5 минг доллар туради.

«1999 йил майида Япониянинг техник ёрдами сифатида «Hew Holland» компаниясининг умумий нархи 2,5 миллион АҚШ долларига тенг бўлган 21 та комбайни Ўзбекистонга келтирилди [21]. Демак, бу ҳолда ҳар бир комбайннинг нархи 118,1 минг долларга тенг бўлмоқда.

АҚШдаги «Кейс» фирмаси каби Жон-Дир фирмаси ҳам тўрт қаторли горизонтал-шпинделли пахта териш машиналарини (комбайнларини) 1980 йилдан бери ишлаб чиқармоқда. Унинг 9940 моделининг 1980 йилдаги баҳоси 105300 доллар эди [22].

2000 йил 24 май куни «Ўзқишлоқтаъминоттузатиш» давлат қўмитасида бўлганимда, ўша ерда ишловчи ходимлардан бири ўзаро сўҳбатда «Магнум» тракторлари, «Кейс» ва «Клаас» комбайнларининг баҳоси 85 минг доллардан 123 минг долларгача эканлигини айтди.

Шундай қилиб, битта хориж трактори ёки комбайнининг ўртача нархи 90-100 минг доллар атрофидадир. Агар 1 АҚШ долларининг «қора бозор»даги нархи 700 сўмдан зиёд эканлигини ҳисобга олсак, ўзбек деҳқонига уларнинг ҳар бири ўртача 63-70 миллион сўмга тушаётганлиги аниқ бўлади. Бундан юртимиз деҳқонлари пешона тери билан топаётган фойдасининг асосий қисми хорижга кетаётганлиги кўриниб турибди.

Энди Ватанимиз қишлоқ хўжалигининг аҳволига ҳам эътибор берайлик. Мустақиллигимизнинг ўтган деярли 9 йили давомида вилоятлар ҳокимлари бир неча мартадан алмаштирилди. Вилоят ҳокимини алмаштириш пайтида Президентимиз И.А.Каримов сўзлаган маърузаларини кўздан кечирсангиз, Ўзбекистоннинг қишлоқ хўжалигидаги ҳақиқий вазиятни анча-бунча тушуниб оласиз. Мисол тариқасида Президентимиз 2000 йил 15 январь куни 2-чақириқ Халқ депутатлари Фарғона вилоятининг 1-сессиясида сўзлаган нутқидан кичкина иқтибос келтирай.

«Сўнгги тўрт йил ичида энг асосий тармоқ пахтачиликда шартнома режаларини бажармаслик вилоятда одат тусига кирди. 1996 йили бу кўрсаткич 80,3 фоизни, 1997 йили 98 фоизни, 1998 йили 77,5 фоизни, 1999 йили 85,7 фоизни ташкил этди. Вилоят бўйича ўртача ҳосилдорлик беш йил давомида 4 центнерга пасайди.» [23]

«Вилоятда сўнгги йилларда дон етиштириш ҳам сезиларли даражада камайиб кетган. Дон етиштириш режаси 1996 йили 89, 1997 йили 91,7, 1998 йили 83,2, 1999 йили эса 75,8 фоиз бажарилди, холос.» [23]

Хўш, юртимиз қишлоқ хўжалигидаги бундай аянчли аҳволга бош сабаб нимада? Бир сўз билан айтганда, бунинг бош сабаби - қишлоқ хўжалигига коммунистларча раҳбарликнинг давом этаётганлигидадир.

В.И.Ленин раҳбарлигидаги коммунистлар колхоз-совхозларни тузиб, 100 минглаб тракторларни далаларда ишлатиб қўйсак, экинлар ҳосилдорлиги ўз-ўзидан ошиб кетади, деб хомхаёл қилганликлари яқин ўтмишимиздан маълум [24, 38-ж., 24-б.]. Ўша машъум ўтмишимиздан бир-иккита фактларни эслатиб ўтай.

«Охирги 10-15 йилда СССР қишлоқ хўжалигининг техника билан таъминланганлиги сезиларли ошди. Улкан техника парки: 2,7 миллиондан зиёд трактор, 820 мингдан зиёд комбайн, юз минглаб бошқа машиналар тўпланган» [25, 100-б]

«Ҳозир (1985 йилда Совет Иттифоқида, А.Ш.) эҳтиёт қисмларни тайёрлаш учун 40 фоиздан ортиқ пўлат қўймалар, 27 фоизга яқин қора металлар ва чуян қўймалар сарф бўлмоқда, уларни ишлаб чиқариш ҳажмлари эса машиналарнинг ўзини ишлаб чиқаришдан ҳам ошиб кетди.» [25, 102-103 б.]

«Биз (Совет Иттифоқи) буғдой етиштириш бўйича АҚШдан 1,4 марта орқада қола туриб, трактор ишлаб чиқаришда 6,4 марта ва буғдой ўрувчи комбайнларда - 16 марта узиб кетганмиз.» [26, 48-б.]

Совет Иттифоқи Ер шаридаги энг катта ҳудудга қуруқликнинг 1,6 қисмига эга бўла туриб, АҚШга нисбатан шунчалик кўп миқдорда тракторлар ва комбайнларни ишлаб чиқарганлигига ва далаларда ишлатиб қўйганлигига қарамай, СССР 1963 йилдан бери ҳар йили АҚШ ва Канададан миллионлаб тонна буғдой сотиб олар эди.

Ватанимиз қишлоқ хўжалигида мавжуд мушкул аҳволнинг сабаблари нимада, ахир? Бунинг биринчи сабаби Совет Иттифоқидаги каби колхоз-совхоз тизими «ширкат хўжалиги» номи остида сақлаб қолинаётганлигидадир. Вазирлар Маҳкамасининг қарорига мувофиқ 2000 йилгача 1802 та жамоа хўжалиги (колхоз) ширкат хўжаликларига айлантирилиши кўзда тутилган [27].

Бунинг иккинчи сабаби СССР даврида ҳам, юртимизда ҳозир ҳам деҳқон ўзи етиштирган пахта ва буғдойни эркин сотиш ҳуқуқидан маҳрум қилинганлигидадир. Деҳқон ҳақиқий моддий манфаатдорликка эга бўлмас экан, далаларда минглаб, ҳатто миллионлаб энг қимматбаҳо тракторлар ва комбайнларни ишлатиб қўйганимизда ҳам юқори ҳосилдорликка, айниқса ҳар қандай ривожланиш асоси бўлмиш камроқ харажат қилиб, каттароқ ҳосил етиштиришга эришиш мумкин эмас.

Хўп, қийин аҳволдан чиқиш учун энди нима қилмоқ керак? Биринчидан, ер деҳқонники бўлмоғи керак (майли, маълум йиллар давомида ерни сотиш ҳуқуқи берилмасин). Иккинчидан, деҳқон ўз манглай тери билан етиштирган барча зироатчилик турларини, жумладан пахта ва буғдойни биржаларда ва бошқа жойларда ихтиёрий сота олиш ҳуқуқига эга бўлиши даркор.

Қишлоқ хўжалигига доир юқорида ёзилган фикрлар деярли ҳар бир демократга маълум бўлган оддий фикрлардир. Агар бунга ишонч ҳосил қилмоқчи бўлсангиз, Ўзбекистон билан боғлиқ мухолиф фикрлар айтиш учун ҳозирча ягона оммавий ахборот воситаси бўлиб қолаётган «Озодлик», «Би-би-си» ва «Америка овози» радиоси ўзбек шуъбасининг эшиттиришларини тинглашингиз мумкин. Ушбу радиолар ҳар куни қуйидаги қисқа тўлқинларда ва соатларда ўз эшиттиришларини ўзбек тилида олиб боришмоқда.

«О З О Д Л И К» радиоси:
1. Эрталаб соат 7-00 дан 9-00 гача 19, 25, 31, 41 ва 49 метр радиотўлқинларда;
2. Кечқурун соат 18-00 дан 19-00 гача 16, 19 ва 25 метр радиотўлқинларда;
3. Кечқурун соат 22-00 дан 23-00 гача 19, 25, 31, 41 ва 49 метр радиотўлқинларда.

«БИ-БИ-С И» радиоси эрталаб соат 7-00 дан 7-30 гача ва кечқурун соат 22-00 дан 22-30 гача 25, 31, 41 ва 49 метр радиотўлқинларда.

(Эслатма. Оврўпа давлатларида ёзги вақтга ўтилиши, яъни соат милларининг бир соатга кўчирилиши муносабати билан «Озодлик» ва «Би-би-си» радиоси апрель-сентябрь ойларида ҳар бир рўйхатнинг охирги бир-иккита радиотўлқинларида эшиттиришлар олиб бормайди.)

«А М Е Р И К А О В О З И» радиоси фақат кечқурун соат 20-00 дан 20-45 гача 19 ва 25 метр радиотўлқинларда.

Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг раиси И.А.Каримовнинг 1999 йил 24 августда имзолаган қарорига асосан, 1999 йилда Ўзбекистонда пахта етиштириш режаси 4 миллион тонна, давлатнинг харид режаси эса олинадиган пахта толаси ҳажмининг 30 фоизи миқдорида белгиланган эди [28]. Шу қарордан келиб чиқиб, деҳқон режадаги пахтанинг 30 фоизини давлат белгилаган нархларда давлатга сотсин. Режадаги 70 фоиз ва режадан ортиқ етиштирган пахтани деҳқон эркин нархларда биржаларда ва бошқа жойларда сотиш ҳуқуқига эга бўлмоғи мақсадга мувофиқдир.

Ер ва деҳқон эркинлиги масаласида узоқ хориж тажрибасидан мисол келтириб ўтирмай, бизга шундоққина қўшни бўлган жумҳуриятларга эътибор берайлик. 90 фоиздан зиёд ҳудуди тоғлардан иборат бўлган Қирғизистон Республикаси раҳбарияти мустақилликка эришгач, Марказий Осиёда биринчилардан бўлиб колхоз-совхозларни тугатди. Уларнинг ерларини 700 мингдан ортиқроқ фуқарога бўлиб бериб, ҳар бирига ердан 99 йил давомида фойдаланиш ҳуқуқини кафолатловчи гувоҳномани топширди [29]. Қирғизистон Республикасининг Президенти Асқар Ақаевнинг таклифи билан 1998 йил 17 октябрида Қирғизистон халқи ўртасида ялпи овоз бериш (референдум) ўтказилиб, деҳқонларнинг ерга эгалик қилиш ҳуқуқи янада кенгайтирилди, ерлар деҳқонларга тўлиқсинча хусусийлаштириб бериладиган бўлди. Қирғиз деҳқони ўз ерига хоҳлаган экинини экади, йиғади ва исталган жойга олиб бориб сотиш ҳуқуқига эгадир, давлатга эса тегишли солиқларнигина тўлайди.

Қозоғистон Республикасида ҳам мустақилликнинг дастлабки йилларидаёқ колхоз-совхоз ерлари ҳақиқий эгалари бўлмиш деҳқонларга бўлиб берилган эди. Пахта ва буғдойдан мўл ҳосил етиштириш орқали ҳам ўз оиласига, ҳам Қозоғистон давлатига валюта ишлаётган деҳқонлар кузда йиғим-терим пайтида унга ўзлари нарх белгилашади. Терилган ҳар бир килограмм пахта учун қозоқ деҳқон-фермери Ўзбекистондагига нисбатан 5-6 марта юқорироқ ҳақ тўлаганлиги боис, ҳар йили кузда Ўзбекистоннинг Қозоғистон билан чегарадош бўлган Сирдарё вилоятидаги баъзи деҳқонларимиз Қозоғистонга бориб пахта термоқдалар ва шу йўл билан ўз оилаларини боқмоқдалар.

Ерларнинг деҳқонларга бўлиб берилганлигининг яна бир фойдали томони шундаки, Қозоғистон Республикаси Президенти Нурсултон Назарбоев ва Қирғизистон Республикаси Президенти Асқар Ақаев қишлоқ хўжалик экинларини экиш, йиғиштириш, тракторлар ва комбайнларни хориждан сотиб олиш, ҳар бир вилоят ҳокимидан пахта ва буғдой йиғими бўйича давлат режасини бажарилишини талаб қилиш каби ишларга деярли вақт сарф этмайди. Яъни улар ўзларининг ва давлат бошқарув аппаратининг куч-ғайратини кўпроқ ўз халқи, ўз мамлакати учун муҳимроқ бўлган давлат ишларига сарф этишади. Қозоғистонда ҳам, Қирғизистонда ҳам уруш-жанжал йўқлигининг сабабларидан бири балким шундадир.

Ватанимиз қишлоқ хўжалигидаги аҳволни кўз олдимга келтирганимда, кўплаб деҳқонлар билан бўлиб ўтган суҳбатларни эслаганимда негадир буюк шоиримиз Алишер Навоийнинг роппа-роса 500 йил олдин ёзган «Вақфия» асаридаги битта машҳур тўртлиги қайта-қайта ёдимга келайверади-келайверади [30, 253-б.].

То ҳирсу ҳавас хирмани барбод ўлмас,
То нафсу ҳаво қасри барафтод ўлмас,
То зулму ситам жониға бедод ўлмас,
Эл шод ўлмас, мамлакат обод ўлмас.

Ушбу тўртлик мазмунини филология фанлари доктори Иброҳим Ҳаққулов ўз китобида қуйидагича изоҳлаган. «Бу рубоийда хорислик ва очкўзлик «хирмани»га барҳам берилмаслиги қораланади; нафс ва кибр «қаср»ларини қулатмаслик фош этилади; амал одамларининг зулм ва ситамкорликни енгиш каби қийинчиликларни таслим этишлари бош вазифа қилиб қўйилади. Ва охирида булардан қутулмаса ҳеч вақти эл шод, мамлакат обод бўлмаслиги таъкидланади.» [31, 104-б.]

6. ЖАҲОН МАМЛАКАТЛАРИНИНГ ИҚТИСОДИЙ АҲВОЛИ

Мен 1-параграфда таъкидлаган, Ўзбекистон иқтисодиётига киритилган 10 миллиард доллардан зиёд сармоя жаҳондаги 25 дан ортиқ давлатлардан ва халқаро банклардан олинган [32]. Шу сабабли жаҳон мамлакатларининг иқтисодий аҳволи билан ҳам қисқача танишайлик.

Бугунги кунга келиб жаҳон мамлакатлари иқтисодий аҳволига нисбатан учта катта гуруҳга ажралган. 1948 йилда «Маршалл режаси» амалга оширилган мамлакатлар АҚШ ташаббуси билан Оврўпа иқтисодий ҳамкорлик ташкилотини тузишган эди. 1960 йил 14 декабрда Парижда 21 давлат раҳбарлари имзолаган ва 1961 йил 1 октябрдан кучга кирган битим асосида Оврўпа иқтисодий ҳамкорлик ташкилоти ўрнида Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти қарор топди. Бугунги кунда ушбу ташкилотга аъзо 24 мамлакат Австралия, Австрия, Америка Қўшма Штатлари, Бельгия, Буюк Британия, Дания, Ирландия, Исландия, Испания, Италия, Канада, Люксембург, Нидерландия, Норвегия, Олмония, Португалия, Туркия, Фарангистон, Финляндия, Швейцария, Швеция, Юнонистон, Янги Зелландия ва Япония биринчи дунё мамлакатлари ёки саноати ривожланган мамлакатлар, деб айтилади [10, 158-б.]. Уларда жаҳон аҳолисининг 15,6 фоизи яшайди [33, 336-б.].

Учинчи дунё мамлакатларига ривожланаётган мамлакатлар киради. Улар сафида жаҳондаги мамлакатларнинг тўртдан беш қисми [33, 530-б.], яъни 150 дан зиёд мамлакат бор. Уларда Ер аҳолисининг 80 фоизи яшайди [33, 530-б.]. Учинчи дунё мамлакатларига Осиё қитъасидаги Япония, Жанубий Қурия ва Исроилдан бошқа барча мамлакатлар, шу жумладан Ўзбекистон ҳам, Африка қитъасидаги Жанубий Африка Республикасидан бошқа барча 55 мамлакат ва Лотин Америкасидаги ҳамма мамлакатлар киради.

Биринчи ва учинчи дунё мамлакатларига кирмаган барча мамлакатлар иккинчи дунё мамлакатлари ҳисобланади ва улар иқтисодиёти ўтиш босқичида бўлган мамлакатлар, деб аталади. Барча кредитор давлатларга тасниф бериб ўтирмай, жаҳонда энг йирик судхўр давлат Япония ҳақидагина маълумотни келтирайл. Жаҳондаги турли давлатлар Японияга жами 133 триллион иена ёки 1 триллион доллар қарзга ботган. Ўтган 1999 йилнинг ўзида ушбу қарзлар 7 фоизга, яъни 70 миллиард долларга ортган. [34]

1999 йилда Ўзбекистоннинг ялпи ички маҳсулоти (ЯИМ) 2,04 триллион сўм бўлганлигини [35] ва юртимиз «қора бозори»да 1 АҚШ доллари 700 сўмдан ортиқ эканлигини ҳисобга олсак, жумҳуриятимизнинг ЯИМ тахминан 2,93 миллиард долларга тенглигини кўрамиз. Демак, Япония 1999 йилда фақат берган қарзларининг фоизлари ҳисобига олган 70 миллиард доллар фойдаси 24 миллион киши яшайдиган Ўзбекистоннинг 24 йил давомида, бошқача айтганда ¤Ўбекистондек 24 та мамлакат аҳолиси бир йил давомида ишлаб чиқарган барча маҳсулотига тенг экан.

Хўш, вазият шундай экан, Ўзбекистон давлати қандай йўл тутмоғи лозим? Буни соддароқ қилиб тушунтиришга ҳаракат қилиб кўрай. Тасаввур этинг, сиз 1991 йил 1 сентябрь куни янги, мустақил оила қуриб, тахминан 200 тача оила истиқомат қиладиган маҳаллада яшай бошладингиз. (Бугунги кунда жаҳонда 200 га яқин мамлакат бор, улардан 186 таси Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзодир.) Маҳалладаги энг бой 24 оила гап-гаштак ўтказишиб, гаштак жўрачиликни йўлга қўйишган. Маҳаллада 150 дан зиёдроқ камбағал оилалар бўлиб, ўша 24 бой оила судхўрлик йўли билан уларни қарзга ботириб ташлаган. Қолган оилалар эса ўртача бойликка эга бўлиб, ўзига тўқ оилалардир.

Агар сиз оила бошлиғи сифатида тез бойиш, яхши яшаш ва еб-ичиш ниятида ўша 24 бой оилалардан 10-30 йилдан сўнг фоизлари билан қайтариб бериш шартига асосан катта миқдорда қарзлар олсангиз ва данғиллама уй қурсангиз, янги автомашина харид қилсангиз, чет элларда ишлаб чиқарилган рангли телевизор, совутгич, видео ва бошқа қимматбаҳо аппаратларни сотиб олсангиз, сиз ва оила аъзоларингиз 10-30 йил давомида нисбатан яхши ва кайф-сафода яшашларингиз мумкин. Шунингдек бой оила бошлиқлари ичида энг нуфузлисидан сиз ўзингизга ва оила аъзоларингизга унчалик зарур бўлмаган товарларни нисбатан қиммат нархларда ва катта ҳажмда сотиб олсангиз, ўша бой ва нуфузли киши баъзи бир маъракаларда сиз билан бирга ўтириши, ҳатто сиз билан бирга фотосуратларга тушиши ҳам мумкин. Лекин «беш кунлик дунё» деганларидек, 10-30 йил ўтиб асосий қарзларни ва унга қўшимча равишда фоизлари билан тўлаш пайти келганда қарзларни вақтида тўлай олмай қолишингиз мумкин. Натижада ўзингиз ҳам, фарзандларингиз ҳам ва ҳатто невараларингиз ҳам уза олмайдиган даражада қарзга ботиб қолишингиз мумкин. Ўз фарзандларига ва невараларига катта қарзлар қолдирган оила бошлиғи ҳақида нималар дейиш мумкин?!

Хўш, «Сих ҳам, кабоб ҳам куймайдиган» қилиб, қандай иш тутмоқ афзал? Жуда пухта ўйлаб, ҳисоб-китоб қилибгина, энг зарур нарсаларгагина, баъзан маъракаларга қарз-ҳавола қилиш мумкин. Масалан, оилангизга сигир сотиб олишингиз мумкин. Бунинг учун пулнинг бир қисмини ўзингиз тўплашингиз, бир қисмини иложи борича камроқ фоизларда қарз олишингиз ўринлидир. Камроқ фоизларда қарз ва ёрдам олиш учун эса ўша маҳалладаги оилалар билан яхши қўшничилик муносабатларини ўрнатишингиз муҳимдир. Лекин қарз олишдан олдин сигирнинг сутини, қатиғини, қаймоғини сотишдан ва бошқа йўллардан келадиган фойдаларни пухта ҳисоб-китоб қилишингиз, оила аъзоларингиз, айниқса турмуш ўртоғингиз билан маслаҳатлашишингиз ва маълум бир муддатда қарздан қутулишни режалаштиришингиз зарур. Фақат шу ҳолдагина сиз ва оила аъзоларингиз ўзининг иқтисодий ва ижтимоий мустақиллигини, маҳалладошлар олдидаги обрў-эътиборини сақлаб қола олади.

Шарқнинг буюк шоирларидан бири Саъдий Шерозий (1184-1292) айтганидек [36, 31-б.]:

Ўз манглай теридан нон топган киши
Ҳотам миннатидан озод ёз-қиши.

7. ЖАҲОН ТАРИХИГА БИР НАЗАР

Турли давлатлар ўртасида қарзлар муаммосининг келиб чиқиш сабабларини тушуниш учун жаҳон тарихига бир назар солайлик.

Инсоният тарихида шу кунгача 15 мингга яқин урушлар бўлиб ўтган. Ушбу урушлардан асосий мақсад босиб олинган юрт бойликларини ғолиб келган мамлакат ҳудудига ҳар хил йўллар билан олиб кетиш эди. Шу ерда инсоният тарихида энг даҳшатли ҳисобланмиш 1- ва 2-Жаҳон урушларининг келиб чиқиш сабаблари ва оқибатлари ҳақида қисқача эслатиб ўтай.

«19-асрнинг охирига келганда дунёни бўлиб олиш асосан тугалланган бўлиб, Англия ва Франция жуда катта территорияларни мустамлака қилиб олган эди. Жаҳон бозорида АҚШ, Германия ва Япония тобора кўпроқ таъсир кўрсата бошлаган бўлсада, уларга иккинчи даражали мустамлакалар теккан эди. Германия дунёни қайтадан тақсимлаш учун урушга ҳозирланиб, 1879 йилдаёқ Австрия-Венгрия билан ҳарбий-сиёсий иттифоқ тузганди. Бу иттифоққа (1881 йилда Франция Тунисни босиб олгандан кейин) Италия ҳам қўшилди (1882), шу тарзда Германия бошчилигида Учлик иттифоқи ташкил топди. Иттифоқ Англия, Франция ва Россияга қарши қаратилган эди. Бу иттифоққа қарши 1893 йили Франция-Россия ҳарбий битими имзоланди. 1904 йилги Англия-Франция, 1907 йилги Англия-Россия битимлари асосида Антанта (фарангча entente - битим, келишув) (Англия, Франция, Россия) блоки вужудга келди. 1905-1906 йиллардаги кризис ҳамда Босния (1908-1909), Марокаш (1911) кризислари ва бошқалари икки блок ўртасидаги низоларни янада кескинлаштирди, айниқса 1911-12 йиллардаги Италия-Туркия уруши, 1912-13 йиллардаги Болқон урушлари халқаро миқёсда сиёсий кучларнинг шу икки ҳарбий блок атрофида тезроқ уюшишларига олиб келди.» [9, 2-ж., 245-б.]

«Ҳар иккала империалистик блок, хусусан Германия, Австрия, Венгрия блоки дунёни қайта бўлиш, жаҳон бозоридаги позицияларини қайта тақсимлаш иштиёқида уруш очишга баҳона изларди. 1914 йил 28 июнда Австрия-Венгрия империясининг шаҳзодаси Франц-Фердинанд Сараевода ҳарбий машқларни кўрикдан ўтказаётганда серб миллатчи офицерлар ташкилотининг вакиллари томонидан ўлдирилди. Бу воқеа урушга бевосита баҳона бўлди. Австрия-Венгрия ҳукумати дастлаб Германия тавсияси билан Сербияга бажариш мумкин бўлмаган талаблар қўйиб, ультиматум берди ва 1914 йил 28 июлда уруш бошлади. Россия гарчи урушга тайёр бўлмаса ҳам (1908 йил урушга тайёргарлик кўриш учун 10 йиллик программаси қабул этилган эди), инглиз-француз империалистлари таъсири остида 16 (29) июлда қисман, 17 (30) июлда эса умумий сафарбарлик эълон қилди. Германия 1 августда Россияга, 3 августда Францияга уруш эълон қилди. Англия 4 августда Германияга уруш эълон қилди. Япония 23 августда Германияга қарши уруш бошлади. 29 октябрда Германия-Австрия-Венгрия блокига Туркия ҳам кирди. 1915 йил 23 майда Учлик иттифоққидан чиқиб, Антантага қўшилди. 14 октябрда Болгария Сербияга уруш бошлади, 1916 йил 27 августда Руминия ҳам Антанта томонида урушга кирди. Уруш бошида ўзини бетараф деб эълон қилган Америка Қўшма Штатлари ҳам 1917 йил 6 апрелда урушга қўшилди (у Германиянинг денгизларда шафқатсиз сув ости уруши олиб бораётганига норозилик билдириб, унга уруш эълон қилди). Биринчи жаҳон уруши охирида жаҳондаги кўпгина давлатлар Германияга қарши уруш эълон қилдилар.» [9, 2-ж., 246-б.]

«1918 йил 18 ноябрда Германия Компьен яраш битимига имзо чекди. Бу битимга кўра, уруш ҳаракатлари тўхтатилди. Германия босиб олган ҳарбий территориялардан ўз қўшинларини дарҳол олиб чиқиб кетиш, ҳарбий техникаси ва қурол-яроғларининг катта қисмини, бутун ҳарбий флотини, паровоз, вагон, автомобил каби транспорт воситаларининг катта қисмини ғолибларга топшириш мажбуриятини олди. Бунга қадар 1918 йил 29 сентябрда Болгария Солоники ярим оролида Антанта давлатларига таслим бўлиб битимга қўл қўйди. 30 октябрда Туркия Антанта билан яраш битимини имзолади. 3 ноябрда Австрия-Венгрия империяси Вилла-Жусти яраш битимига имзо қўйди. Шундай қилиб, 4 йил-у 3 ой ва 10 кун давом қилган Биринчи жаµон уруши Германия ва унинг иттифоқчилари мағлубияти билан тугади.» [9, 2-ж., 248-б.]

Демак, 1-жаҳон уруши 1914 йил 28 июлда бошланиб, 1918 йил 18 ноябрда тугади. «1-Жаҳон уруши бошида аҳолиси (мустамлакалари билан) 732 миллион киши бўлган 8 давлат урушган бўлса, охирларида 1,5 миллиарддан ортиқ аҳолиси бўлган 33 мамлакат урушга тортилди; бу - ер юзи аҳолисининг тўртдан уч қисмини ташкил қилар эди. Европа, Осиё ва Африка территориясининг жами 4 миллион квадрат километрдан ортиқ майдонида уруш олиб борилди. Қурбонлар ва етказилган моддий зиён жиҳатдан бу уруш унга қадар 125 йил ичида бўлган барча урушлар келтирган зиёндан ошиб тушди. Урушга сафарбар қилинган 774 миллион кишидан 10 миллионга яқини ўлдирилди, 20 миллиондан ортиқ киши ярадор қилинди. 10 миллионга яқин киши турли эпидемиялар ва очарчиликдан қирилиб кетди. Уруш давомида давлатлар бевосита урушнинг ўзига 208 миллиард доллар харажат қилдилар.» [9, 2-ж., 248-б.]

«Биринчи жаҳон уруши империалистик давлатларнинг кутган натижаларини бермади, улар ўртасидаги зиддиятларни янада чуқурлаштирди, холос. Антанта 1919 йил 28 июнда Германия билан Версаль сулҳ шартномаси, 1919 йил 10 сентябрда Австрия билан Сен-Жермен сулҳ шартномаси, 1919 йил ноябрда Болгария билан Нёйи сулҳ шартномаси, 1920 йил 4 июнда Венгрия билан Трианоа сулҳ шартномаси ва 10 августда Туркия билан Севр сулҳ шартномасини имзолади. Бу шартномалар оқибатида Германия мустамлакаларидан ажраб қолди, вақтинча капиталистик рақобат доирасидан чиқди. Собиқ Австрия-Венгрия территориясида Чехословакия, Венгрия, Австрия давлатлари вужудга келди. Сербия билан Черногория бирлашди, Австрия-Венгриянинг собиқ жанубий вилоятлари Хорватия, Словения, Далмация, Босния ва Герцеговина билан қўшилиб, Югославия қироллиги пайдо бўлди. АҚШ, Англия, Франция Германияни мустамлака ва ҳарбий-денгиз флотидан маҳрум қилиб, Совет Россиясига қарши фойдаланиш учун қуруқликдаги қўшинларини сақлаб қолдилар. Англия Африканинг шарқидаги ва жануби-ғарбидаги Германия мустамлакаларини эгаллади. Франция эса Эльзас-Лотарингияни қайтадан олиб, Камеруннинг катта қисмини, Тогонинг ярмини ўз таъсири остига олди. Версал сулҳ шартномаси ва Версал-Вашингтон системасига кирган шартномалар империалистлар ўртасидаги мавжуд қарама-қаршиликларни янада кучайтирди.» [9, 2-ж., 249-б.]

Чор Россияси ўрнида пайдо бўлган, большевиклар раҳбарлигидаги қизил империя ўзининг дастлабки кунлариданоқ коммунизм байроғи остида мамлакатларни бирлаштириш ғояси ёрдамида жаҳонни қайтадан бўлиш истагида эди. 1922 йил 30 декабрида СССР Советларининг 1-қурултойида Совет Социалистик Республикалар Иттифоқини (СССР - «Союз Советских Социалистических Республик», А.Ш.) тузиш ҳақида қабул қилинган декларацияда очиқдан-очиқ: «СССР - бу Жаҳон Совет Социалистик Республикасини тузишдаги дастлабки қатъий қадамдир», деб ёзилганди [37, 22-б.]. Яъни жаҳондаги барча давлатлар СССР таркибига киргунига қадар республикалар сонини ошириб бориш режалаштирилган эди.

«Доҳий» И.В.Сталин раҳнамолигидаги Совет Иттифоқи раҳбарияти шу мақсадда Германиянинг 2-Жаҳон урушига тайёрланишига катта ёрдам берди. 1920-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб 1940-йилларнинг бошига қадар СССР Германия билан яқин муносабатларда бўлди, уларнинг кўплаб бўлажак ҳарбий саркардалари - генераллари ва фелдмаршаллари Совет Иттифоқи ҳудудига келиб-кетиб туришди ва ҳарбий малака орттиришди.

«1930-йилларда гитлерчилар ҳукумати жаҳон урушига дипломатик, стратегик ва иқтисодий тайёргарликни кенг авж олдирди. 1933 йил октябрда Германия қуролсизланиш бўйича ўтказилаётган Женева конференциясини (1932-35) ташлаб чиқиб кетди ва ўзининг Миллатлар Иттифоққидан чиқишини баён қилди. 1935 йил 16 мартда Гитлер 1919 йилги Версал шартномасининг ҳарбий моддаларини бекор қилди ва мамлакатда умумий ҳарбий мажбурият жорий этди. 1936 йил мартда немис қўшинлари демилитаризация қилинган Рейн зонасини эгаллади. 1936 йил ноябрда Германия билан Япония ўртасида «Антикоминтерн аҳдномаси» имзоланди. 1937 йилда бу аҳдномага Италия ҳам қўшилди. Япониянинг Хитойга қарши (1931), Италиянинг Эфиопияга қарши (1935-36) агрессив урушлари, Испанияга Германия-Италия интервенцияси оқибатида фашист давлатлари Европа, Африка ва Осиёда ўз мавқеиларини кучайтирдилар.

Буюк Британия билан Франциянинг аралашмаслик сиёсатидан фойдаланган фашистлар Германияси 1938 йил мартда Австрияни босиб олди. Буюк Британия билан Франция Чехословакияга нисбатан хоинлик қилиб, Мюнхен битимини (1938) имзолади ва Судет областини Германия босиб олишига рози бўлди. Буни АҚШ қўллаб-қувватлади. Улар бу билан фашистлар Германияси учун Шарққа йўл очиб бердилар. 1939 йил мартда Германия Чехословакияни бутунлай оккупация қилиб, қўғирчоқ фашист «давлати» - Словакияни тузди, Литванинг Мемел областини босиб олди ва Руминияни асоратга соладиган «хўжалик» шартномасини мажбуран қабул қилдирди. Италия 1939 йил апрелда Албанияни оккупация қилди. 1939 йил апрел-майда Германия 1935 йилги Англия-Германия денгиз битимини, 1934 йилдаги Польша билан ҳужум қилмаслик тўғрисида тузилган битимини бекор қилиб, Италия билан «Пўлат аҳднома» битимини тузди. Битимга биноан Германия ғарб давлатлари билан уруш бошласа, Италия ҳукумати унга ёрдам бериш мажбуриятини олди. Буюк Британия ва Франция ҳукуматлари эса Германиянинг кучайиб кетишидан қўрқиб, унга таъсир кўрсатиш мақсадида СССР билан музокараларга киришди (1939 йил ёзи, Москва). Бироқ ғарб давлатлари агрессорга қарши биргаликда кураш олиб бориш тўғрисида СССР таклиф қилган битимни тузишга рози бўлмадилар.» [9, 2-ж., 567-б.]

Мана шундай халқаро вазиятда 1939 йил 23 август куни Москвада Кремлда СССР ва Германия ўртасида Молотов-Риббентроп пакти (аҳдномаси) имзоланди [37, 65-б.]. Бунинг натижасида 1939 йил 1 сентябрь куни Германия Польшага ҳужум қилди. 3 сентябрда Буюк Британия билан Франция Германияга уруш эълон қилдилар. Польша ватанпарварлари фашистларга қарши қонли жанглар олиб бораётган бир пайтда 1939 йил 17 сентябрда Совет Иттифоқи қўшинлари ўша пайтдаги Полша чегараларини кесиб ўтиб, ғарбий Белоруссия ва ғарбий Украинани босиб олди. Бир оз вақт ўтгач Совет қўшинлари Литва, Латвия ва Эстонияга ҳам киритилди ва ушбу мустақил давлатлар мажбуран СССР таркибига иттифоқчи республикалар сифатида қўшиб олинди.

Полшани қонли бўлиб олишни тантана қилиш мақсадида фашистлар генерали Г.Гудериан ва Совет Иттифоқи генерал-лейтенанти, 25-механизациялашган корпус қўмондони С.М.Кривошеиннинг битта минбарда турган вазиятда Брест шаҳрида совет-фашист қўшинларининг биргаликдаги шармандали намойиши (паради) бўлиб ўтди [37, 53-б.].

Шу шармандали воқеаларнинг давоми сифатида Совет қўшинларига асир тушган беш мингдан ортиқ полшалик офицерлар ва аскарлар кўп вақт ўтмай Россиянинг Катин ўрмонида отиб ташланди. Бундай разиллик Совет Иттифоқи раҳбарияти томонидан яқин-яқинларгача тан олинмай келинди. 1980-йиллар ўртасида Совет Иттифоқида бошланган демократик ўзгаришлар таъсирида 1989 йилда Катин ўрмонида нуфузли халқаро комиссия томонидан полшалик офицерлар қабрлари яна бир марта очилди. Жасадлар танасида қолган ўқлар СССРда ишлаб чиқарилганлиги аён бўлди, натижада тарихий ҳақиқат жаҳон олдида тан олинди.

Шундай қилиб, 1-Жаҳон урушига сабаб бўлган асосий омиллар 2-Жаҳон урушининг келиб чиқишига ҳам асос бўлди. 2-Жаҳон уруши 1939 йил 1 сентябрида фашистлар Германиясининг Полшага ҳужумидан бошланиб, 1945 йил 2 сентябрда Япония ҳукумати сўзсиз таслим бўлиш актини имзолаганга қадар олти йилни ўз ичига олди.

«2-Жаҳон урушида 61 давлат (ер шари аҳолисининг 80 фоизи) қатнашди. Ҳарбий ҳаракатлар 40 давлат территориясида олиб борилди. Қуролли кучларга 110 миллион киши сафарбар қилинди. 50-55 миллион киши нобуд бўлди, шундан фронтларда ўлганлар 27 миллион кишини ташкил қилди. Ҳарбий харажат ва ҳарбий зарар 4 триллион долларга етди.» [9, 4-ж., 575-б.]

Ҳозирги ҳисоб-китобларга қараганда 1941-45 йиллардаги Улуғ Ватан урушида Совет Иттифоқидан 26 миллион 470 минг киши қурбон бўлди [38]. Буюк давлатларнинг дунёни қайтадан бўлиб олиш учун олиб борган 2-Жаҳон урушига Ўзбекистоннинг 1 миллион 300 мингдан зиёд ўғил-қизлари сафарбар этилиб, улардан 400 мингга яқини жангларда ҳалок бўлишди [39].

(Аниқлаштирилган маълумотларга кўра, 1941 йил бошида Ўзбекистонда 6,5 миллион аҳоли яшаган бўлса Иккинчи дунё урушида улардан 1 миллион 433 минг 230 нафар киши иштирок этди. 604 минг 52 нафар ҳамюртимиз уруш майдонларидан ногирон бўлиб қайтди, 450 мингдан ортиқ ватандошимиз эса қонли жангларда ҳалок бўлди. [64] (А.Ш. 2021.17.02))

Дунёни қайтадан бўлиб олиш учун бўлган 2-Жаҳон урушининг даҳшатли оқибатларини кўрган ва мустамлака мамлакатлардаги миллий-озодлик ҳаракатининг авж ола бошлаганлигини тушунган жаҳоннинг ривожланган давлатлари бошқа мамлакатлар иқтисодиётини бошқаришнинг, улар бойликларини ташиб кетишнинг мустамлака тизимидан бошқачароқ йўлларини излай бошлашди ва антиқа усулни ўйлаб топишди.

8. СУДХЎРЛИК НАТИЖАСИДА ЖАҲОН МАМЛАКАТЛАРИДА ВУЖУДГА КЕЛГАН АҲВОЛ

Антиқа усул шундан иборат эдики, қадим замонда судхўрлик деб аталувчи, Ислом динида гуноҳи кабиралардан (улкан гуноҳлардан) бири деб таъкидланган ва қарз олувчидан маълум бир фоиз ундириш шарти билан қарз бериш усулини янги замон шароитида ривожланган ғарб давлатлари банклар орқали кенг миқёсда қўллай бошлади.

Саноати тараққий этган давлатлар ривожланишдан орқада қолган мамлакатда бир нечта заводлар қуриш, маълум миқёсда озиқ-овқат маҳсулотларини етказиб бериш, айниқса қиммат нархларда қурол-яроғ сотиш каби йўллар билан уни қарздор қилиб қўйишади. Қарздор мамлакат халқи эса худди бизнинг Ўзбекистонимизга ўхшаб дарёлари ва ягона Орол денгизидаги сувини қуритиш, ўзининг бебаҳо табиатини кимёвий моддалар билан катта ҳудудларни заҳарлаш ҳисобига миллионлаб тонна пахта етиштиради, сўнгра унинг чанги ва заҳарини ютиб, толасини ажратади ва янги қурилган заводларда ипга айлантириб, ўз қўллари билан ривожланган мамлакатларга кўп йиллар давомида мунтазам етказиб бериб туради.

Қарз масаласида жаҳон мамлакатларидаги аҳволга ҳам назар солайлик. Африка қитъасининг энг кўп аҳоли - 105 миллион киши яшаётган мамлакати бўлмиш Нигерия Федератив Республикаси [40, 370-б.] чет эл мамлакатларидан жами 30 миллиард доллар қарзга ботган [41].
(2020 йилда Нигерияда 210 миллион киши яшаган (https://ru.wikipedia.org/wiki/Нигерия#Внешняя_торговля ). У катта нефт ва бошқа қазилма бойликларга эга бўлганлиги сабабли ташқи қарзини камайтиришга эришди. Унинг ташқи қарзи 2013 йил 31 декабр куни 15 миллиард 730 миллион долларни ташкил қилди (https://ru.wikipedia.org/wiki/Список_стран_по_внешнему_долгу А.Ш., 2021.17.02)

Африка қитъасидаги барча давлатларнинг умумий ташқи қарзи 2000 йил 1 январга қадар 350 миллиард долларга етди [42]. Бундай катта қарз Африка давлатларининг заиф иқтисодини том маънода буғмоқда.

Лотин Америкасининг энг катта давлати бўлмиш ва 165 миллион киши яшаётган Бразилия Федератив Республикасининг [40, 78-б.] бошқа давлатлардан қарзи 1992 йилдаёқ 121 миллиард доллардан ошган эди [33, 677-б.].
(Бразилияда 2016 йил 1 июлда 206 миллион 81 минг киши яшаган (https://ru.wikipedia.org/wiki/Население_Бразилии ) Унинг ташқи қарзи 2019 йил 15 октябр куни 3 триллион 195 миллиард 533 миллион долларни ташкил қилди (https://ru.wikipedia.org/wiki/Список_стран_по_внешнему_долгу А.Ш., 2021.17.02))

Табиий бойликлари жуда кўп бўлган Бразилиядек ва Нигериядек давлатларнинг жаҳон сиёсатида етакчи ўрин эгаллай олмаганлигининг асосий сабабларидан бири - уларнинг саноати ривожланган давлатлардан жуда катта қарзга ботганлигидир. Бу факт шуни кўрсатадики, қарзга ботган давлат буюк давлат бўлаолмайди. «Ўзбекистон - келажаги буюк давлат», деган гапга ишонаётган баъзи бир юртдошларимизга эслатиб ўтаманки, давлатимизнинг ҳозирги раҳбарияти Ўзбекистонни шу тезликда қарз ботқоғига киритиб бораверса, мамлакатимиз ҳеч қачон буюк давлат бўлаолмайди.

Энди бир пайтнинг ўзида Оврўпа ҳамда Осиё қитъаларида жойлашган ва ҳудуди жиҳатидан жаҳондаги энг йирик мамлакат бўлмиш Россия Федерациясига эътибор берайлик. Россия Федерациясининг 2000 йил апрелга қадар жами ташқи қарзи 160 миллиард долларни ташкил этди. Энди Россия ҳар йили камида 11,5 миллиард доллардан қарз тўлаб боришга мажбурдир [43]. Россия Федерациясининг йиллик бюджети 20 миллиард доллар [44] эканлигини ҳисобга олсак, ушбу қарзлар Россиядек табиий заҳиралари жиҳатидан жуда бой мамлакат халқи учун ҳам нақадар катта қарз эканлигини тасаввур этамиз.

Ташқи қарз бўйича жаҳоннинг энг камбағал мамлакатлари учта кўрсаткич бўйича аниқланади. Мен шулардан биттаси бўйича Россияга баҳо бериб ўтай. Агар ташқи қарз мамлакатнинг ялпи ички маµсулотининг 50 фоизини ташкил этса [2], бу жиддий (критик) чегара ҳисобланади. Ушбу кўрсаткич Россия учун 1998 йилда 64 фоизни ташкил этди [2]. Натижада қарз соҳасида Россия Федерацияси 2000 йилда энг камбағал мамлакатлар даражасига бориб қолди.

(Россия Нигерия каби катта нефт ва бошқа қазилма бойликларга эга бўлганлиги, шунингдек нефт нархининг ошиши сабабли ташқи қарзини камайтиришга эришди. 2000 йилда 1 баррел нефт 30 доллар бўлган бўлса, нефт нархи 2008 йилда 100 долларга етди (https://ru.wikipedia.org/wiki/Цены_на_нефть ). Шунда Россия ўз қарзининг катта қисмини тўлади. Россиянинг ташқи қарзи 2020 йил 1 арел куни 450 миллиард 46 миллион долларни ташкил қилди (https://ru.wikipedia.org/wiki/Список_стран_по_внешнему_долгу А.Ш., 2021.17.02)

Собиқ Совет Иттифоқи ўрнида пайдо бўлган 12 та Мустақил ҳамдўстлик мамлакатларининг умумий ташқи қарзи 1996 йилга келиб 272 миллиард долларни ташкил этганини эслатиб ўтиш ўринлидир [33, 177-б.].

(12 та Мустақил ҳамдўстлик давлатларининг ташқи қарзига доир 2020 йилга доир маълумотлар:

1. Россия – 470,1 млрд. доллар (2021.01.01, https://www.cbr.ru/statistics/macro_itm/svs/ext-debt/ );

2. Қозоғистон – 152,7 млрд. доллар (2020.01.09, https://www.kt.kz/rus/economy/vneshniy_dolg_kazahstana_sostavlyaet_152_7_mlrd_iz_1377904359.html );

3. Украина – 85,05 млрд. доллар (2020.31.07, https://ru.wikipedia.org/wiki/Государственный_долг_Украины)

4. Ўзбекистон – 29,7 млрд. доллар (2020.31.09, https://cbu.uz/upload/iblock/997/uz_BOP_-IIP_-EXD_3Q2020.pdf )

5. Грузия – 19,7 млрд. доллар (2020.31.09, https://rossaprimavera.ru/news/097fd4e7 )

6. Белоуссия – 17,8 млрд. доллар (2020.01.08, http://minfin.gov.by/ru/public_debt/pressreleases/8e2eceb4386d4083.html )

7. Озарбайжон – 8,96 млрд. доллар (2020.01.07, https://apa.az/ru/finansy_azerbaydjana/Vneshnij-dolg-Azerbajdzhana-sostavil-224percent-VVP-419267 )

8. Арманистон – 7,968 млрд. доллар (2020.31.12, https://www.armbanks.am/2021/01/25/131759/?__cf_chl_jschl_tk__=4d71a36ece137963720ea1bfe629d8e7317167b2-1613613169-0-AU1LA3_hcw7fP32GeORCoqqszN4XglnhXecX7JMwbGnPeiV-W6-unLz51B31BVoOCW85E65CWajPGi7V4cag0RwOub1IDxp0ka06v973wWCYVF_jt3rToefCWg5fWO_tSEkjFPJOF8dokyTtRR_fJCphuUiB8nBQoRWE_tW2u-WQFHpk99WXHp5YuaHaTstRjZz1-X5q2cKx0ZRh5Wh0neKRI6wcTUTUTqJuyKajxK8vg2uHJemMsDO3tiNAOMLECvms79D3sW5jXS0weMAJfHdRSMqg9YPLBlhr_yX5eIBONdSD5SSLxcZMm0DpWaBAndWec5DvHHD05-D7LtLcYMsyhlqPncRu2g9fiA7UhcfdHPLTus2LCMqGf_STlzipum7YYv4zC-N8kpgeNEefYXI )

9. Молдова – 7,9 млрд. доллар (2020.01.10, https://ru.sputnik.md/economics/20210101/33116225/vneshniy-dolg-Moldovy-v-2020-godu-vyros-do-67-ot-vvp.html 01.01.2021)

10. Туркманистон - 5,676 млрд. доллар (2020.24.10, https://take-profit.org/statistics/government-debt-to-gdp/turkmenistan/ )

11. Қирғизистон – 4,649 млрд. доллар (2020.31.03, https://www.akchabar.kg/ru/news/gosudarstvennyj-dolg-kyrgyzstana-vyros-na-532-mlrd-somov/ 17.05.2020)

12. Тожикистон – 3,163 млрд. доллар (2020.01.10, http://avesta.tj/2020/12/03/vneshnij-dolg-tadzhikistana-335-na-kazhdogo/ 03.12.2020)

Демак, собиқ Совет Иттифоқи ўрнида пайдо бўлган 12 та Мустақил ҳамдўстлик мамлакатларининг умумий ташқи қарзи 2020 йил 31 декабрга келиб 713,366 миллиард доллардан ошди.

Мустақил давлатлар ҳамдўстлигига кирмаган учта Болтиқбўйи давлатлар ташқи қарзларига доир маълумотни ҳам келтирай.

Литва – 27,213 млрд. доллар (2020 йил декабр, https://take-profit.org/statistics/government-debt-to-gdp/lithuania/ )

Латвия – 19,577 млрд. доллар (2021.17.02, https://countrymeters.info/ru/Latvia/economy )

Эстония – 3,732 млрд. доллар (2021.17.02, https://countrymeters.info/ru/Estonia/economy ). А.Ш. 2021.17.02)

1997 йилга келиб учинчи дунё мамлакатларининг умумий қарзи 1,8 триллион долларга етди [33, 6-б.]. Ҳозир айтиб ўтилган асосий қарзни тўлаш масаласини бу ёқда қўя турайлик. Ахир бечора, шўрлик қарзга ботган мамлакатларнинг халқлари қарзнинг фақат устама шарти (ставкаси) бўлмиш ҳар бир фоизи учун йилига 18 миллиард долларлик ўзларининг энг ноёб ноз-неъматлари ва бойликларини жўнатиб туришга мажбурдир. Худди мана шу ва шунга ўхшаш сабаблар туфайли бугунги кунда ривожланган мамлакатлардаги халқлар бой-бадавлат ҳолда яшамоқда. Ер юзида яшаётган 6 миллиарддан зиёдроқ одамдан кам тараққий этган юртлардаги 840 миллиондан ортиқ киши оч-наҳор ҳолда қашшоқликда яшамоқда, очлик оқибатида ҳар йили 20 миллион одам ўлмоқда [33, 190-б.].

Шундай қилиб, қарз масаласи жаҳон сиёсатининг узвий бир қисмига айланиб кетганлигига гувоҳ бўлиб турибмиз.

9. ХАЛҚАРО БАНКЛАР ВА УЛАРНИНГ ҚАРЗ БЕРИШЛАРИГА ДОИР БАЪЗИ БИР МАЪЛУМОТЛАР

Авваламбор банк ва унинг тарихий келиб чиқишига оид қисқача маълумот берай.

«Б а н к (лотинча banca - сарроф пештахтаси) - кредит (қарз) берувчи, нақд пулсиз ҳисоб-китоб қилувчи, муомалага кредит маблағларини чиқарувчи ва шу каби ишлар билан шуғулланувчи махсус муассаса.
Дастлабки банклар қулдорлик жамиятида пайдо бўлган. Улар асосан савдогарларнинг пул билан боғлиқ ҳисоб-китоб ишларини бажарган. Қадимги банкларда жуда кўп пул тўпланиб қолар ва бу пулларни банк бошқаларга қарз бериб, фойда оларди.» [9, 2-ж., 62-б.]

«С а р р о ф (арабча - пул алмаштирувчи, майда қилувчи) - шаҳар кўчаларида ва расталарда ўтириб, кишиларнинг йирик пулларини майдалаб, қимматбаҳо буюмларини пулга алмашлаб берувчи шахс. Саррофлар чет элдан келган савдогарларнинг пулларини маҳаллий пулларга алмашлаб бериш, қимматбаҳо тошлар, олтин, кумуш ва бошқаларини аниқлаш, айрим кишиларнинг омонат пулларини, буюмларини маълум муддатгача сақлаб бериш каби ишлар билан ҳам шуғулланган. Саррофлар қисман банк, омонат кассалар, гаровхоналар вазифаларини бажарган. Саррофлар бундай хизматлар эвазига кишилардан маълум миқдорда ҳақ олган. Илгари ҳар бир шаҳарда саррофлик билан шуғулланувчилар бўлган. Масалан, Бухородаги Тоқи саррофон шаҳар саррофларининг асосий иш жойи бўлган.» [9, 9-ж., 534-535 б.]

Бугунги кунда жаҳонда юзлаб халқаро банклар ва молиявий ташкилотлар, минглаб тижорат ва хусусий
банклар бор. Мен ушбу параграфда дунёнинг энг йирик икки халқаро молиявий ташкилоти - Жаҳон банки ва Халқаро валюта жамғармаси ҳақида қисқача маълумот беришни ўринли деб топдим.

Биринчи ва Иккинчи Жаµон урушларидан маълум бир хулосалар чиқарган ривожланган давлатларнинг ташаббуси билан, 2-Жаҳон уруши қизғин давом этаётган пайтда - 1944 йилда АҚШнинг Ню-Гемпшир штатидаги Бреттон-Вудс шаҳарчасида ўтказилган халқаро валюта-молия анжуманида Халқаро валюта жамғармасини (ХВЖ) ҳамда Халқаро тикланиш ва тараққиёт банкини (ХТТБ) тузиш ҳақида қарор қабул қилинди. ХТТБ (уни Жаҳон банки деб ҳам аташади) 1946 йил июнда, ХВЖ эса 1947 йил мартда ўз фаолиятини бошлади. Иккаласи ҳам Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ихтисослашган муассасаси мақомига эгадир [9, 12-ж., 255-256 ва 269-б.]. Совет Иттифоқи ХВЖ ва ХТТБ уставларини ишлаб чиқишда ва Бреттон-Вудс анжуманини ўтказишда фаол иштирок этган бўлсада, сиёсий сабабларга кўра ушбу халқаро молия ташкилотлари уставларини тасдиқламади ва уларга ўз хоҳиши билан аъзо бўлмади [10, 133-б.].

Бугунги кунда ХВЖ ва ХТТБга жаҳоннинг 182 давлати аъзодир [16]. Шу жумладан Ўзбекистон Республикаси ушбу халқаро ташкилотларга 1992 йил 30 апрель куни аъзо бўлган [6, 1-ж., 31-б.]. 1996 йилга қадар ХТТБ, яъни Жаҳон банки 140 дан зиёд мамлакатда олти мингта лойиҳани амалга ошириш учун 300 миллиард доллар миқдорида кредит берган [45]. Жаҳон банкининг Ўзбекистон бўйича мажбуриятлари 1999 йил 30 июнда 429 миллион долларга тенг бўлиб, бундан 211 миллион долларни амалда ўтказилган тўловлар ташкил этган [7].

«Еттилик мамлакатлари» ҳисобланмиш АҚШ, Буюк Британия, Италия, Канада, Германия, Франция ва Япония ХВЖдаги умумий овозларнинг 44,8 фоизига эгадир. Ҳаммадан кўп - деярли 18 фоиз овозга АҚШ эга. ХВЖнинг 1998 йилдаги умумий бюджети 210 миллиард доллар эди. [46]

Энди ХВЖ ва ХТТБ (Жаҳон банки) уставларига ҳам эътибор берайлик. Уларнинг уставлари мазмунан яқин эканлигини ва ХВЖга аъзо бўлган мамлакатларгина Жаҳон банкига аъзо бўлишлиги мумкинлигини эътиборга олиб, ХВЖ устави ҳақида ёзишим етарлидир.

ХВЖнинг олий органи йилда бир марта сессияга тўпланадиган Бошқарувчилар кенгашидир. ХВЖнинг директорати, яъни доимий ижроия органи кундалик ишлар билан шуғулланади. Жамғарманинг ҳар бир аъзоси Кенгашда 250 овозга ва ҳар 100 минг доллар бадали (квотаси) учун қўшимча бир овозга эга бўлади. [9, 12-ж., 255-256 б.]

Ўзбекистон ёш мустақил давлат бўлганлиги сабабли Халқаро валюта жамғармасига катта маблағ қўя олмайди. Шу сабабли Жамғармага 2,5 миллиард доллар қўя олган бой ғарб давлати 25 минг овозга, яъни битта ўзи Ўзбекистондек 100 та давлатнинг овозичалик ҳуқуққа эгадир Шундай қилиб, ХВЖ ва ХТТБда бой давлатларнинг таъсири ва гапи кўпроқ амал қилади. Яъни доно халқимиз мақолида айтилгани каби: «Оғзи қийшиқ бўлса ҳам, бойнинг ўғли гапирсин».

Яқинда - 2000 йил 15-17 апрель кунлари Вашингтон шаҳрида Халқаро валюта жамғармаси ва Жаҳон банкининг навбатдаги йиллик сессияси бўлиб ўтди. Ўн мингга яқин намойишчилар иккала халқаро молия ташкилотларини танқид қилувчи шиорларни кўтариб олиб, сессия ўтадиган бино атрофини тўлиғича ёпишга ҳаракат этишди. Намойишчиларнинг, жумладан «Дунё миқёсида адолатпарварлик» («За глобальную справедливость») ташкилоти фаолларининг фикрича, ХВЖ ва Жаҳон банки ривожланаётган мамлакатларга қийин шартларда кредитлар бериб уларнинг тинкасини қуритмоқда.

Сессия ташкилотчилари ва АҚШ маъмуриятининг вакиллари намойишчилар туфайли мажлис иштирокчиларини турли ҳашаматли меµмонхоналардан тонг саҳар соат 5-00 да автобусларга чиқариб, мажлислар залига олиб келишди ва йиғилиш соат 8-00 да эмас, балки соат 5-30 да бошланди. Франция, Португалия каби бир неча давлат делегациялари соат 5-00 да етиб боролмаганлиги сабабли намойишчилар ҳосил қилган тўсиқлардан ўтишаолмади ва йиғилишда иштирок этишаолмади.

Вашингтон шаҳри намойишчилар ва полициячилар билан гавжум бўлганлиги сабабли Вашингтон марказида жойлашган АҚШнинг турли вазирликлари ходимларининг ишга боролмаслигини тушуниб етган АҚШ раҳбарияти 2000 йил 17 апрель - душанба кунни дам олиш куни, деб эълон қилишга мажбур бўлди.

ХВЖ ва Жаҳон банки сессияси ўтказилишини таъминлаш учун чақиртирилган минглаб полициячилар икки кун давомида намойиш иштирокчиларидан 1400 га яқин кишини ҳибса олишди . . . [47]

10. ЎЗБЕКИСТОННИНГ ТАШҚИ ҚАРЗИ КЕСКИН ОШИШИ МУМКИНЛИГИ

Жонажон Ўзбекистонимизга қайтайлик. 2000 йилдан бошлаб Ўзбекистоннинг ташқи қарзи кескин ошиши кутилмоқда. Бунга икки асосий омил сабаб бўлади.

1. Ўзбекистон раҳбарияти қарзга Россиядан катта миқдорда қурол-яроғ сотиб олишни режалаштирди [48].

2. Ўзбекистон ҳукумати 2000 йилдан бошлаб миллий валютамиз бўлмиш ўзбек сўмини эркин муомаладаги валютага тўлиқ алмаштиришни, яъни конвертация қилишни режалаштирган [49].

Қарзга сотиб олинажак қурол-яроғ ҳақида қисқача изоҳ бериб ўтай. Мамлакатимиз ички сиёсатида давлатимиз раҳбарлари йўл қўйган баъзи бир хатолари туфайли айрим исломчи гуруҳлар Ўзбекистондаги мавжуд авторитар сиёсий тизимга қарши қуролли ҳаракатларни бошлаб юборишди. Бунга мисол тариқасида яқинда Қирғизистоннинг Боткент туманидаги ва Ўзбекистоннинг Янгиобод шаҳри яқинидаги қуролли можароларни эслатиб ўтиш кифоядир. Натижада ўзбекистонлик ҳарбий генераллар тавсияси билан қўшинимизни қуроллантириш пойгасига қадам қўйилди. Шу мақсадда 1999 йил 11 декабрь куни Россия Федерацияси Вазирлар маҳкамасининг Бош вазири Владимир Путин Тошкентга расмий ташриф буюрди. Икки давлат ўртасида ҳарбий ва ҳарбий-техникавий соҳаларда ҳар томонлама ҳамкорликни чуқурлаштириш ҳақида ҳужжатлар имзоланди. Шунга асосан Ўзбекистон Россиядан қисман юборилажак пахта толаси ҳисобига, қисман қарз ҳисобига катта миқдорда замонавий қурол-яроғ сотиб олиши ҳақида келишилди.

Ватанимизда охирги йилларда 3,5-3,7 миллион тонна пахта териб олинмоқда ва ундан 1,0-1,2 миллион тонна пахта толаси ишлаб чиқарилмоқда. 1998 йилда Ўзбекистонда 1147 минг тонна пахта толаси ишлаб чиқарилди [50]. 1999 йилда Ватанимизда 3,26 миллион тонна пахта етиштирилиб, ундан 1,02 миллион тонна пахта толаси олинди [51]. Энди ҳар йили мана шундан 200-250 минг тонна пахта толасини Россияга етказиб беришга мажбурмиз [48].

Шу ерда ҳозирги замон қуролларидан айримларининг нархлари ҳақида ҳам айтиб ўтай. Бугунги кунда қора бозорда Россиянинг бир рубли 25 сўмдан юқорироқ эканлигини ҳисобга олсак, айрим қурол-яроғларнинг нархлари қуйидагичадир.

Битта ўқ (патрон) 200 сўм, граната - 2000 сўм, артиллерия снаряди - 150 минг сўм, танк снаряди - 175 минг сўм. Вертолётнинг бир марта учиши 3 миллион 750 минг сўм, СУ-25 самолётининг бир карра учиши 2,5 миллион сўм, СУ-24 бомбаловчи самолётининг ҳар бир учиши эса 5 миллион сўм туради [52]. Ўз фуқароларимиз билан жанг қилиш мақсадида катта миқдордаги халқ пулини қурол-яроққа бесамара сарф-харажат қилинаётганлиги доно халқимизнинг «Пулни кўкка совурди» деган гапига жуда мос келади.

11. ҚАРЗЛАР ВА «ЯНГИ УЙ»

Ўзбекистонда Президент И.А.Каримов айтган: «Янги уй қурмай туриб эскисини бузманг!», гапи тез-тез эслатиб турилади. Шу фикрни давом эттириб, агар сиз янги уйни катта қарз олиш эвазига қурган бўлсангиз, янги уйни қуриб бўлганингиздан сўнг ҳам қарздан қутулгунга қадар эски уйни бузмай турганингиз маъқул. Акс ҳолда фоизлар ҳисобига қарзингиз ошиб кетиб, тўлай олмай қолганингизда янги уйингиз кимошди савдосига қўйилиб сотилиши мумкин. Ўшанда сиз эски уйингизга қайтиб боришга мажбур бўласиз . . .

Қарзга ботган давлатнинг жаҳон ҳамжамиятида ва сиёсатидаги аҳволини тасаввур этиш учун катта қарзи бўлган кишининг танг аҳволини кўз олдингизга келтириш етарлидир.

Шу ерда Пайғамбаримиз Муҳаммад саллолоҳу алайҳи васалламнинг 1001 ҳадисларидан қарз ҳақидаги ҳадисини эслатиб ўтиш ўринлидир.

«449-ҳадис. Қарз Аллоҳ таолонинг ердаги бир байроғики, агар бир бандани хорлагиси келса унинг бўйнига қўяди.» [1, 88-б.]

Баъзи бир соддадил ҳамюртларимиз: «Қарзни қайтариб бермасак, кредит ва инвестициялар асосида қурилган завод-фабрикаларни ўз юртларига кўтариб кетишармиди? Ё еб-ичиб, ўзлаштириб юборилган маблағларни қайтариб олиш учун бошқа давлатлар биз билан уруш-жанжалга боришармиди? Ахир кам тараққий этган шунча давлатлар қарзга ботганку, ҳеч ким улар билан қарз учун урушаётгани йўқку», деган фикр-мулоҳазаларга боришлари мумкин.

Бу масалада ҳам Муҳаммад Пайғамбаримиз ҳадисларида жавоб бор.

244-ҳадис. Жаноб Расулиллоҳ қарздордан ҳақини сўраб гапирган одам тўғрисида бундай деганлар: «Ҳақдор одамнинг гапиришга ҳаққи бор». [1, 70-б.]

Ўзбекистон қарздор бўлиб, мабодо ўз қарзини қайтариб беришдан бош тортса нималар бўлиши мумкинлиги ҳақида ҳам айтиб ўтай. Энг аввало Ватанимизнинг чет элларга учаётган самолётлари, қатнаётган поездлари, хориж банкларида сақланаётган ва савдо-сотиқ учун ўтказиладиган барча валюталари (пуллари), ҳатто чет эллардаги элчихоналаримиз унинг ичидаги буюмлари билан, бир сўз билан айтганда мамлакатимизнинг хориждаги барча мол-мулкларига банд солинади. Сўнгра кимошди савдосига қўйилиб сотилади ва сотувдан тушган маблағлар Ўзбекистон қарздор бўлган давлатлар, банклар, шахсларга берилади. Қисқача қилиб айтганда шундай вазиятда Ўзбекистоннинг ташқи
дунё мамлакатлари билан деярли ҳар қандай алоқаси тўлиғича ёпилади . . .

Бу масалани янада ойдинроқ қилиб тушунтириш учун иккита тарихий фактни келтирай. Чор Россияси Х1Х аср охири - ХХ аср бошларида Туркистон ўлкасига ва Сибир орқали Узоқ Шарққача бўлган темир йўллар қуриш ва яна бир нечта катта-кичик лойиҳалар учун Франциядан катта миқдорда қарз олганди. 1917 йил 7-8 ноябрь кунларидаги давлат тўнтаришидан кейин Россия давлати раҳбарлигига келган В.И.Ленин бошчилигидаги большевиклар ҳукумати Чор Россиясининг қарзларини тўлашдан бош тортди. Бу қарз Россия билан Франция давлатлари ўртасидаги муносабатларга доимо совуқчилик тушириб келди. Ниҳоят, 1996 йил охирида бу икки буюк давлат ўртасида меморандум имзоланиб, Россия Францияга Чор Россиясининг 400 миллион долларлик қарзини тўлайдиган бўлди. Ушбу қарзнинг охирги 50 миллион долларини Россия 2000 йил август ойида тўлайди ва шундан сўнггина ХХ аср бошида Франциядан олган қарзидан қутулади. [53]

1941 йил 11 мартда АҚШ Конгрессида Ленд-лиз (инглизча lend - қарз бериш, lease - ижарага топшириш) ҳақидаги қонун қабул қилинганди. Ленд-лиз 2-Жаҳон уруши (1939-1945) даврида АҚШнинг антигитлер бирлашмасидаги (коалициясидаги) иттифоқчи мамлакатларга қурол-аслаҳа, ҳарбий анжомлар, стратегик хом ашё, озиқ-овқат ва бошқаларни қарзга ёки ижарага бериш тизими ҳақидаги қонундир. Ленд-лиз бўйича АҚШнинг харажатлари 1941 йил 11 мартдан 1945 йил 1 августгача 46 миллиард долларга етди. Ўз навбатида, АҚШ ҳам уруш йиллари иттифоқчи давлатлардан Ленд-лиз бўйича 7,3 миллиард долларлик турли маҳсулотлар олди.

Уруш тугагач АҚШ Ленд-лиз бўйича СССРга берган ёрдами учун 1,3 миллиард доллар талаб қилди. 1946 йилда бошланган «совуқ уруш» муносабатлари туфайли ушбу қарзни СССР раҳбарияти тўламай келди. Лекин Жаҳондаги давлатлар билан савдо-сотиқ қилишга мажбур бўлган Совет Иттифоқи раҳбарияти 1972 йил 18 октябрда Вашингтонда имзоланган битимга асосан бир оз камайтирилган миқдорда ўз қарзини тўлашга розилик берди . . . [9, 6-ж., 315-б.]

Агар атом, водород, нейтрон бомбаларига ва бошқача энг замонавий қурол-яроғларга эга бўлган Совет Иттифоқидек, Россиядек буюк давлатлар бир неча ўн йилликлар давомида қарз тўлашни инкор этиб, охири қарзини тўлашга мажбур бўлган экан, у ҳолда оддий пистолет ва ўқ-дори ишлаб чиқарадиган корхонаси бўлмаган Ўзбекистондек ёш давлат қарзларни тўлашдан бош тортиши мумкинми?!

ДАВОМИ БОР