Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

ҚАРЗ БАЛОСИДАН ОГОҲ БЎЛГИН, ХАЛҚИМ!

МУНДАРИЖА

Кириш сўзи (2021)
Кириш сўзи (2000): Муаллиф ҳақида
1. Ўзбекистоннинг ташқи қарзи қанча?
2. Халқаро кредит ва унинг фоизлари.
3. Кредит - ҳозирги замон судхўрлиги.
4. Олинаётган қарзларнинг ишлатилиши.
5. Қарзлар ва қишлоқ хўжалиги.
6. Жаҳон мамлакатларининг иқтисодий аҳволи.
7. Жаҳон тарихига бир назар.
8. Судхўрлик натижасида жаҳон мамлакатларида вужудга келган аҳвол.
9. Халқаро банклар ва уларнинг қарз беришларига доир баъзи бир маълумотлар.
10. Ўзбекистоннинг ташқи қарзи кескин ошиши мумкинлиги.
11. Қарзлар ва «янги уй».
12. Қарзлар, сайловлар ва ошкоралик.
13. Сотилаётган табиий бойликларимиз ва корхоналаримиз.
14. Қарз балосидан огоҳ бўлайлик.
Илова 1. Атоқли демократ шоир Юсуф Жуманинг «Қарзинг бормиш» шеъри. Дадахон Ҳасан қўшиғи.
Илова 2 (2021). “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобим учун уюштирилган тазйиқлар.
Фойдаланилган адабиётлар

КИРИШ СЎЗИ (2021)

“Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобимни ёзганимдан буён деярли 21 йил вақт ўтди. Уни ёзишим тарихи ва у сабабли менга бўлган тазйиқлар ҳақида қисқача маълумот.

Ушбу китобимнинг 2000 йилдаги нашрининг “Муаллиф ҳақида” бандида жумладан бундай ёзгандим: “1993-1994 йилларда асосан ёшлардан иборат янги сиёсий партия тузиш учун фаолият олиб бориб, Тошкент шаҳар ҳокимиятининг рухсати билан 1994 йил 12 ноябрь куни ўтказилган Ўзбекистон Республикачилар партиясининг (ЎзРП) Таъсис қурултойида шу партиянинг раиси этиб сайланганман.

1993-1996 йилларда ЎзРПга 1000 га яқин фуқаро, улардан 80 фоизи ёшлар, аъзо бўлишган. Лекин Ўзбекистон ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, айниқса махсус хизмат органларининг (Миллий хавфсизлик хизматининг) 1994 йил октябридан олиб борган тазйиқлари оқибатида 1997 йилда ЎзРП ўз фаолиятини деярли тўхтатишга мажбур бўлди.”

1999 йил декабрида Ўзбекистонда навбатдаги президентлик сайловлари режалаштирилганди. Ушбу сайловда Ўзбекистон Республикачилар партияси қатнашишига йўл қўймаслик учун Миллий хавфсизлик хизмати зобитлари Ички ишлар вазирлиги зобитлари билан биргаликда 1997 йилда менга қарши провокациялар ва қаттиқ тазйиқлар уюштирди. Шу тазйиқлар давомида бу ноқонуний тазйиқлар МХХнинг “жунли қўли” ёрдамида уюштирилаётганини тушундим ва билдим. Шунингдек президент Ислом Каримов билан биргаликда МХХ раиси Рустам Иноятов раҳбарлигидаги МХХ Ўзбекистонни орқаваротдан бошқараётганини ҳам тушундим. Шу сабабли мен ЎзРП фаолиятини деярли тўхтатдим. Бундан кейин асосан инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тузум, уни бошқараётган икки бошли аждаҳо ҳақида мақолалар ва китоблар ёзишга киришдим, яъни журналист фаолиятимни бошладим.

Дастлаб 1998-1999 йилларда “Турон йигитига” номли каттагина китоб ёздим. Унинг 200 дан ортиқ бетини ёзиб, бир қисмини ёзув машинкамда тердим. Мен ишга кетганимда МХХ зобитлари ижарадаги хонадонимга бир неча марта кириб нарсаларимни титкилашгани, “Турон йигитига” номли китобим саҳифаларидан нусхалар олишгани менга маълум бўлди. Китобимдаги қизиқарли ва муҳим бўлган айрим жойларини Ислом Каримов ўз маърузаларида, учрашувларида айта бошлади ва танланган асарлари бўлмиш китобларида чоп қилина бошлади. Агар мен “Турон йигитига” номли китобимни давом қилдириб чоп этсам, диктатор Ислом Каримов гапларини қўллаб-қувватлагандек бўлиб қолардим. Бу ҳақда кейинчалик алоҳида мақоламда аниқ фактларни келтириб ёзаман, иншааллоҳ.

МХХ нинг мана шундай пасткашликларидан кейин мен алоҳида-алоҳида мавзуларда кичик китоблар ёзиб чоп қилишга аҳд қилдим. Кичик китобим қўлёзмасини сумкамда доимо олиб юришим ва уни компютерда териб тез орада китоб кўринишда чоп қилиб тарқата бошлашим мумкин эди. Шу ҳолда МХХ мен ёзган саҳифаларни ўғирлаш ва президент Ислом Каримов маърузаларига киритишга улгурмай қоладиган бўлди.

“Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобимни мақола кўринишида 1999 йил 29 декабр ва 2000 йил 22 январда ёздим. Уни компютерда териб кичик китоб кўринишда 2000 йил май ойида чоп қилдим.

Ўзбекистоннинг ўша вақтдаги қонунларига асосан 100 тагача нусхадаги босма нашрларни давлат назоратидан ўтказмай ва тегишли рухсат олмай чоп қилиб тарқатишга рухсат берилганди. Мен мана шунга асосан китобим варақларини ксероксда чоп қилиб, китоб кўринишига келтирдим ва 2000-2001 йилларда таниш-билиш зиёлиларга, Олий Мажлиснинг айрим депутатларига 70 тачасини тарқатдим.

Китобимнинг битта нусхасини 2000 йил ёзида Ўзбекистон Инсон ҳуқуқлари жамияти (ЎИҲЖ)нинг 1996-2001 йилларда Бош котиби, 2001-2006 йилларда раиси раҳматли Толиб Ёқубовга (1941.15.05-2019.27.11) ҳам бердим. У Ўзбекистон “Бирлик” Халқ ҳаракати (БХХ) Марказий кенгашига 1989 йилдан аъзо эди. У БХХ раиси Абдураҳим Пўлатов раҳбарлигида Вашингтон шаҳрида чоп қилинаётган “Ҳаракат” номли журналнинг таҳрир ҳайъати аъзоси ҳам эди. У журналнинг бир нечта сонини менга берди. Мен “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобимни “Ҳаракат” журналида чоп қилсак яхши бўларди” дедим. Толиб ака китобимни файл кўринишда териб келишим кераклигини айтди. Мен бир-икки кундан кейин китобим файлини компютерда териб дискка ёзиб олиб бордим. У вақтлар Интернет Ўзбекистонда энди фаолият кўрсата бошлаган йиллар бўлиб, Тошкентда интернет-кафелар бармоқ билан санарли даражада эди. Мен интернетдан фойдаланишни билмасдим. Шу сабабли Толиб ака китобим файлини интернет орқали Абдураҳим Пўлатовга жўнатиб юборди. Алал-оқибат китобим “Ҳаракат” журналининг 2000 йил 5-6-сонларида чоп қилинди ([61]-га қаранг).

Маълумки, 2001 йил 11 сентябр куни Усама бен Ладен (1957-2011) раҳбарлигидаги Ал-Қоида гуруҳи режалаштирган террор амалга оширилди: террористлар учқичларни куч билан эгаллаб олиб АҚШга қарши ҳужум уюштиришди. Ушбу террор оқибатида 2997 киши ҳалок бўлди. АҚШ раҳбарияти Афғонистонда яшаётган Усама бен Ладенни тутиб беришни Афғонистонни бошқараётган толибон раҳбарларидан талаб қилди. Толибон раҳбарияти рад жавобини бергач АҚШ ўз сафдош давлатлар билан биргаликда Афғонистондаги толибонларга қарши уруш ҳаракатлари 2001 йил 7 октябр куни 40 та ҳарбий учқич бомбалаши билан бошланди. Ушбу ҳарбий оерация “Мустаҳкам тинчлик” деб номланганди.

Ўзбекистонга қўшни бўлган Афғонистондаги уруш ҳаракатлари бошланганидан фойдаланиб МХХ раҳбарияти мени тутиб 5-10 йилга қамаш режасини тузди. Шу мақсадда мени 2001 йил 30 октябр куни Тошкентдаги Паркент бозорида тутиб, сумкамда бўлган “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобчам ва “Гап-гаштакдан Жадидчилик ҳаракатига” номли 250 бетлик қўлёзма китобим баҳонасида 36 кун ҳибсда тутишди. 36 кунлик қамоқ ва МХХнинг менга қарши мудҳиш режаси нима учун амалга ошмай қолгани ҳақида китобимнинг ушбу нашри охирида Илова 2 бандида қисқача ёздим.

Ўзбекистоннинг бугунги кундаги ташқи қарзи масаласига қайтсак. «Ёшларни қўллаб-қувватлаш ва аҳоли саломатлигини мустаҳкамлаш йили»да амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида»ги Президент Фармони лойиҳаси “Тараққиёт стратегияси” марказининг www.2021.strategy.uz номли сайтида 2921 йил 18 январ куни умумхалқ муҳокамасига қўйилди. 18-28 январ кунлари ватандошларимиз томонидан таклифлар, фикр ва мулоҳазалар билдирилди. Мен ҳам ушбу онлайн муҳокамада қатнашдим ва 22 та таклифимни, жумладан “Қарз балосидан огоҳ бўлайлик” номли таклифимни юбордим. Қуйида ушбу таклифимнинг тўлиқ матнини келтираман.

“ҚАРЗ БАЛОСИДАН ОГОҲ БЎЛАЙЛИК

Ўзбекистоннинг умумий ташқи қарзи 2013 йилда 9,9 миллиард доллар, 2016 йилда – 14,6 миллиард доллар, 2020 йил 9 ойида – 29,3 миллиард доллар бўлди.
(Ўзбекистон Республикаси Марказий банки. Ўзбекистон Республикаси тўлов баланси, халқаро инвестицион позицияси ва ташқи қарзи. - https://cbu.uz/upload/iblock/997/uz_BOP_-IIP_-EXD_3Q2020.pdf Жами 90 бет (19-диаграмма, 30-бет))

Ўзбекистоннинг ялпи ички маҳсулоти (ЯИМ) миқдори тақрибан 60 миллиард доллар эканлигини ҳисобга олсак, бугунги кунда ташқи қарз ЯИМнинг деярли 50 фоизига тенг. Ватанимиз Мустақилликка эришганига 30 йил бўлмасдан қарзимиз ЯИМнинг 50 фоизи бўлган бўлса, шу кетишда 40 ёки 50 йиллик тантаналарда қарзимиз қанчалик катта бўлишини ёлғиз Аллоҳгина билади. Одатда қарзлар йиллига ўртача 12 фоизлик устама фоизлар билан берилишига эътибор берсак, қарз Ватанимизнинг бугунги ва эртанги куни учун хавфли эканлигини тушунамиз.

Қарз Ватанимиз Мустақиллигига ҳам катта хавф солмоқда. Воқеаларнинг хавфли ривожланиш йўлларидан бири бундай бўлиши мумкин: қарзимиз ошиб, уни тўлай олмаслик даражасига бориб қолишимиз мумкин. Шунда Хитойдек 1 миллиард 400 миллион халқи бўлган буюк давлат ўз қарзини қичаши мумкин. Россия эса Ўзбекистон қарзини тўлаши учун Ўзбекистонда референдум ўтказиб Россия таркибига қайтишни шарт қилиши мумкин. Икки ўт ўртасида қолган халқимиз Россияга қайтишни маъқул кўриши ва шу йўл билан Ватанимиз мустақиллиги тугатилиши мумкин.

Демак, Хитой ва Россиядек икки буюк давлатдан катта қарз бўлиш Ўзбекистон келажаги ва мустақил ривожланиши учун жуда катта хавфдир. Хитойдек худо борлигига ишонмайдиган буюк коммунистик судхўр давлатдан олаётган қарзларимиз айниқса хавфлидир. Шу сабабли биз Хитойдан қарз олишни иложи бўлса 2021 йилдан бошлаб тўла тўхтатишимиз ва Хитойга тўлай бошлаб қарздан қутулиш иложини қилишимиз керак. Лекин кўпгина давлатлар қатори Хитой билан ҳам савдо-сотиқ алоқаларини меъёрида давом қилайверамиз.

ТАКЛИФИМ. 1. Қарзлар қайси давлатлардан, қайси халқаро ташкилотлардан ва қанча миқдорда олинганлиги эълон қилиниши керак.

2. Ҳар бир қарз қандай шартлар ва муддатларга олинаётгани ҳам эълон қилинса яхши бўларди. Токи мутахассисларимиз, олимларимиз ҳамда зиёлиларимиз қарз бобида Ватанимиз ва дунё мамлакатлари тажрибасини ўрганиши, таққослаши ва оптимал йўлларини маслаҳат бериши мумкин ва керак.

Улуғ пайғамбаримиз Муҳаммад (сав) қарз ҳақидаги ҳадисларини доимо ёдда тутайлик: “Эй раббим, қарздор бўлишимдан, душманга енгилишдан, душманлар хурсанд бўлиб, устимдан куладиган ишни қилишимдан асра”. (Муҳаммад пайғамбар қиссаси. Ҳадислар. (Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф таҳрири остида). - Т., Камалак, 1991. - 304 б, (183-ҳадис, 112-б.)

Эътибор беринг, қарздор бўлиш душманга енгилишдан ҳам хавфлироқ эканлигини таъкидлаш учун пайғамбаримиз Муҳаммад (сав) уни биринчи ўринга қўйиб айтган.

Таъкидлашим ўринлики, мен 2000 йилда Тошкентда “Қарз балосидан огоҳ бўлгин халқим!” номли 76 бетлик китоб ёзиб, компютерда чоп қилиб 70 тачасини зиёлиларимизга, Олий Мажлисдаги айрим депутатларга тарқатганман ва сайтларда чоп қилдирганман.”

Ўзбекистон Президенти Ш.Мирзиёев “2017–2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини “Ёшларни қўллаб-қувватлаш ва аҳоли саломатлигини мустаҳкамлаш йили”да амалга оширишга оид Давлат дастури тўғрисида”ги фармонни 2021 йил 3 феврал куни имзолади [62]. Ушбу тасдиқланган Дастурда 274 банд бўлиб, у [62]-фармон иловасида чоп қилинган.

“Қарз балосидан огоҳ бўлайлик” номли 8-таклифим Давлат дастури лойиҳасининг 40-бандида 11-таклиф сифатида 2021 йил 27 январ куни Тошкент вақти билан соат 21:58 да ўрин олди. Давлат дастури лойиҳасидаги 40-банд тасдиқланган Дастурда 41-банд деб ёзилган ва у “Ташқи қарз ҳажмини мақбул даражада сақлаб туриш” дея номланган. Ушбу банд ўзгармаган ва таклифим қабул қилинганига доир маълумот йўқ.

Ўзбекистон умумий ташқи қарзининг 2013 йилдан 2020 йил 1 октябргача ўсиб боришига доир график тасвирини ҳам келтириб ўтай. [63]



----------------------------------------

Қуйида “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” номли китобимнинг 2000 йилдаги нашридаги матнни келтирмоқдаман. Айрим муҳим жойларида 2000 йилдаги фактдан кейин 2020 йилдаги фактларни қавс ичида ёздим ва ўша ернинг ўзида факт манбасини ҳам кўрсатдим.

Жаҳондаги давлатларнинг ташқи қарзларига доир фактлар кўп. Китобнинг ушбу нашрида 2021 йилдаги дунё давлатларидаги қарз аҳволини таҳлил қилиб ёзиш учун имкониятим йўқ. Биринчидан, ёзишим керак бўлган бошқа муаммолар кўп.

Иккинчидан, АҚШда 2010 йил 21 январдан буён яшаётган бўлсамда, АҚШ Федерал қидирув хизмати ва Ўзбекистон Давлат хавфсизлик хизматининг АҚШдаги зобитлари кузатувлари, провокациялари ва тазйиқлари 11 йилдан бери давом қилмоқда. Менга қарши 2012 йил ноябридан 2019 йил октябрига қадар 19 марта ўғирлик ва 4 марта босқинчилик уюштиришди. Бу ноқонуний повокациялар ҳақида кўп марта полицияга хабар берган бўлсамда уларга қарши бирор марта жиноий иш қўзғатилмади ва жиноятчилар жавобгарликка тортилмади.

Учинчидан, ёшим 67 дан ошган бўлсада пенсия беришмаётир. Таққослаш учун АҚШда яшаётган айрим ўзбек қочқинлари 62 ёшга етгач кўп йиллардан буён пенсия олишмоқда. Чунки улар АҚШга нисбатан танқидий мақолалар ёзишмайди, ноҳақ тазйиқ қилинаётган ўзбек қочқинлари ҳақида мақолалар ёзиш, уларнинг судида қатнашмайди ва уларни ҳимоя қилиш билан шу¬ғулланишмайди. АҚШ қонунларига асосан инсон 62 ёшдан қисман, 65 ёшдан ўртача миқдорда ва 67 ёшдан оширилган миқдорда пенсия олиши мумкин.

Тўртинчидан, АҚШда 2020 йил 13 март куни коронавирус сабабли пандемия эълон қилиниб, АҚШда яшаётган инсонларга триллионлаб доллар моддий ёрдам берилаётган бўлсада менга ёрдам беришмади. Бу ноҳақлик ҳақида АҚШ раҳбариятига ва инсон ҳуқуқини ҳимоя қилувчи халқаро ташкилотларга инглиз тилидаги шикоятимни жўнатганимдан кейин 2021 йил 6 январида менга 600 доллар ёрдам пулини жўнатишди ва мен уни 2020 йил феврал бошида олдим.

Бу тазйиқларга сабаб мен инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси сифатида ноҳақ тазйиқ қилинаётган АҚШдаги ўзбекларни ҳимоя қилаётганим ва ўзгача фикрловчи шахс сифатида танқидий мақолалар ёзишда давом қилаётганлигимдадир.

Бир сўз билан айтганимда, бу ноҳақликлар ва ноқонуний тазйиқларга қарши имкониятим доирасида ўзимни ҳимоя қилиш учун мақолалар, мурожаатлар, шикоятлар ҳам ёзишимга тўғри келмоқда. Шу сабабли 2021 йилдаги дунё давлатларидаги қарз аҳволини таҳлил қилиб китоб ёзиш учун ҳозирча имкониятим йўқ.

----------------------------------------

КИРИШ СЎЗИ (2000): МУАЛЛИФ ҲАҚИДА

Мен - Шуҳрат Юсуф Аҳмаджон ўғли 1954 йилда Жиззах вилоятининг Ғаллаорол туманида туғилганман. 1975 йилда Самарқанд давлат университетини тугатганман. 1979-1983 йилларда Москвадаги Н. Бауман номли Олий техника университетида ҳам ўқиганман, етакчи муҳандис-конструктор лавозимигача ишлаганман.

1980- ва 1981-йилларда курсдош дўстларимни Самарқанд ва Жиззахда тўплаб, Ўзбекистонда янги сиёсий партия тузиш масаласини муҳокама қилгандик. 1988-1990 йилларда «Бирлик» Халқ Ҳаракати Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг 1-ўринбосари, 1991-1993 йилларда «Эрк» демократик партияси Тошкент шаҳар ташкилотининг 2-котиби лавозимигача ишлаганман.

1993-1994 йилларда асосан ёшлардан иборат янги сиёсий партия тузиш учун фаолият олиб бориб, Тошкент шаҳар ҳокимиятининг рухсати билан 1994 йил 12 ноябрь куни ўтказилган Ўзбекистон Республикачилар партиясининг (ЎзРП) Таъсис қурултойида шу партиянинг раиси этиб сайланганман.

1993-1996 йилларда ЎзРПга 1000 га яқин фуқаро, улардан 80 фоизи ёшлар, аъзо бўлишган. Лекин Ўзбекистон ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, айниқса махсус хизмат органларининг (Миллий хавфсизлик хизматининг) 1994 йил октябридан олиб борган тазйиқлари оқибатида 1997 йилда ЎзРП ўз фаолиятини деярли тўхтатишга мажбур бўлди.

Махсус хизмат органларига таянувчи Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тузум шароитида айтсам - тилим, айтмасам - дилим куядиган фикр-мулоҳазаларимдан баъзиларини ушбу китобим орқали сизнинг эътиборингизга ҳавола этмоқдаман. ЎзРП мақсадларидан келиб чиқиб, китобим авваламбор ёшларга мўлжалланган. У Ватанимиз, халқимиз тақдирига бефарқ бўлмаган барча фуқароларимиз учун ҳам қизиқарли бўлар. Китобимдаги фикрлар Ўзбекистон халқи манфаатларини ҳимоя қилиш нуқтаи назаридан ёзилди ва бирорта шахс, банк ёки давлатга қарши қаратилмаганлигини алоҳида таъкидлашим ўринлидир.
--------------------------------------------

183-ҳадис. Эй раббим, қарздор бўлишимдан, душманга енгилишдан, душманлар хурсанд бўлиб, устимдан куладиган ишни қилишимдан асра. [1, 112-б.]

1. ЎЗБЕКИСТОННИНГ ТАШҚИ ҚАРЗИ ҚАНЧА?

Аввал Ўзбекистон давлатининг қарзлари тарихига эътибор берайлик. Совет Иттифоқи 1991 йилга келиб саноати ривожланган давлатларга жами 90 миллиард доллар қарз бўлган эди [2]. Ўз навбатида СССР кам тараққий этган мамлакатларга тахминан шунча миқдорда қарз ҳам берган эди. Ўзбекистон Республикаси Мустақилликка эришган дастлабки кунлардан бошлаб, Совет Иттифоқи олиши керак бўлган маблағдан ва бериши керак бўлган қарзлардан, чет эллардаги мол-мулклардан улуш олишдан воз кечди. Яъни собиқ Совет Иттифоқининг барча олди-бердилари Россия Федерацияси ихтиёрига қолдирилди. Натижада Мустақиллигимизнинг 1991 йил мунаввар 1 сентябр тонггида Ўзбекистон давлатининг жаҳондаги бирорта давлатдан бирор доллар қарзи йўқ эди.

Энди Ўзбекистон давлатининг бугунги кундаги қарзи қанча, деган саволга жавоб топишга ҳаракат қилиб кўрайлик. Бу ҳақда бирорта адабиётда, шу жумладан Президент И.А.Каримовнинг олти жилдлик асарлар тўпламида аниқ жавоб топиш амри маҳолдир. Президент И.А.Каримов 1998 йил 24 июль куни Вазирлар Маҳкамаси йиғилишида сўзлаган нутқида «Ўзбекистоннинг ички ва ташқи давлат қарзи ҳажми ялпи ички маҳсулотнинг беш фоизини ташкил этганлиги» ҳақида айтган эди.

1997 йилда Ўзбекистоннинг йиллик ялпи ички маҳсулоти 1 триллион сўмга яқин бўлганлигини ҳисобга олсак [3, 14-б.], Ўзбекистон давлатининг қарзи 50 миллиард сўмга етганлигини кўрамиз. Шундан давлатнинг ички қарзи 7 миллиард сўм [4] эканлигини эсласак, Ўзбекистоннинг ташқи қарзи 43 миллиард сўмни ташкил этади. Мамлакатимизда 24 миллионга яқин киши яшаётганлиги назарда тутилса, бугунги кунда (2000 йилда) ҳар бир ватандошимиз, яъни Жиззахлик энг ёши улуғ момо - 122 ёшли Лутфи Шодиевадан [5] тортиб юртимизда бугунгина туғилган чақалоқларнинг ҳар бири бошқа давлатлардан 1800 сўмдан қарзга ботган.

Ўзбекистон Республикаси Халқаро тараққиёт ва ривожланиш банки (Жаҳон банки)га 1992 йил 30 апрелида аъзо бўлиб [6, 1-ж., 31-б. ], 1993 йилда 21 миллион долларлик заём, 1995 йилда 160 миллион долларлик Тикланиш заёми олди. 1998 йилда учта лойиҳа учун 127 миллион долларлик заём тасдиқланиб, шундан 66 миллион долларлик қисми кечиктирилган [7]. Натижада фақат ушбу учта заём учун Ўзбекистон Республикасининг Жаҳон банкидан олган қарзи 242 миллион долларни ташкил этди. Агар ўтган йиллар давомида фоизлар ҳисобига бу рақам янада ошганлигини ҳисобга олмасдан, ушбу қарзнинг ўзини 24 миллион юртдошларимиз сонига бўлсак, 10 доллардан тўғри келади. Бир долларнинг ҳақиқий бозор баҳоси бугунги кунда 700 сўмдан ортиқ эканлигини ҳисобга олсак, ҳар бир ўзбекистонлик Жаҳон банкига 7000 сўмдан қарздор эканлиги маълум бўлади. Бошқача айтганда, Мустақил Ўзбекистонимизда туғилаётган ҳар бир чақалоқ бўйнига биргина Жаҳон банки учун 7000 сўмлик қарз илинмоқда. Одатда қарзлар йилига бир неча фоиз даромад ҳисобида берилишини эътиборга олсак, бугунги чақалоқ 18 ёшга етганида ушбу қарз қанчалар миқдорда ошиб кетишини ўқувчиларимиз яққол тасаввур этсалар керак.

Агар Ўзбекистон мустақилликка эришганидан сўнг ўтган 8 йил мобайнида мамлакатимиз иқтисодиётига 10 миллиард доллардан зиёд маблағ киритилганлигини эътиборга олсак [8], ўзбекистонлик ҳар бир фуқаронинг бошқа давлатлардан ҳақиқий қарзи айтиб ўтилган 7000 сўмлик қарздан кўплаб марта зиёд эканлиги аниқ бўлади.

2. ХАЛҚАРО КРЕДИТ ВА УНИНГ ФОИЗЛАРИ

Одатда қарз сўзи ўрнига кўпроқ кредит сўзи ишлатилади. Кредит деганда товар ёки пулни қарзга бериш ва маълум бир муддатдан сўнг ўша миқдордаги пул ва унга қўшимча равишда фоизлари билан қайтарилиши тушунилади.

Ўзбек Совет Энциклопедиясида кредит сўзига қуйидагича таъриф берилган. «К р е д и т (лотинча creditum - ссуда, қарз) - айрим шахслар, ижтимоий гуруҳлар ва давлатлар ўртасида, уларнинг биринчи эҳтиёжи учун зарур ҳолларда бошқасидан олган қарз қийматидан вақтинча фойдалангани учун тўлаш асосида вужудга келадиган иқтисодий муносабатлар.» [9, 6-ж., 109-б.]

Баъзан кредит сўзи билан бир қаторда инвестиция сўзи ҳам ишлатилади.

Инвестиция (лотинча investire - кийинтирмоқ, ясантирмоқ) сармояни ишлаб чиқаришга, масалан, бирор соҳага ёки чет элдаги корхонага узоқ муддатга жойлаштиришдир. Бошқача айтганда, инвестиция - бу хусусий сармоядор ёки давлат томонидан иқтисоднинг ҳар хил соҳаларига, ишлаб чиқаришга ҳамда қимматбаҳо қоғозларга узоқ муддатга қўйилган маблағдир.

Ёш Ўзбекистонимизнинг бугунги ва эртанги куни давлатимизнинг ташқи қарзларига, яъни халқаро кредитларга боғланиб бораётганлигини назарда тутиб, халқаро кредитнинг моҳиятини тушунмоғимиз зарур. Шу мақсадда бунга доир муҳим таърифлар ва маълумотларни [10, 135-136 б.] адабиётдан қисқартирилган ҳолда келтираман.

Х а л қ а р о к р е д и т - маълум бир мамлакатнинг давлат, банк, шунингдек юридик ва жисмоний шахслари томонидан бошқа мамлакатларнинг давлати, банклари ва бошқа юридик ҳамда жисмоний шахсларига муддатлилик, қайтарилиш ва фоизлар тўлаш шартлари асосидаги кредитдир. Халқаро кредит, ички кредит каби, икки шаклда бўлади: товар ёки тижорат (савдо-сотиқ) кредити ва пул ёки банк кредити кўринишида бўлади.

Халқаро тижорат кредити кўпинча ф и р м а к р е д и т и кўринишида бўлиб, бир мамлакатнинг экспорт қилувчи (чет элга мол чиқарувчи) фирмаси бошқа мамлакатнинг импорт қилувчи (чет элдан мол олиб келувчи) фирмасига ушбу молни (товарни) ёки хизматни сотганига қадар тўловларни кечиктиришга муҳлат берилиши билан белгиланади. Ҳозир бу муҳлат кўпинча 2-7 йилга тенгдир.

Х а л қ а р о б а н к к р е д и т и пул кўринишидаги кредит бўлиб, банклар, ҳукуматлар, халқаро ташкилотлар томонидан берилади. Халқаро иқтисодий муносабатларда пул кўринишидаги узоқ муддатли кредитлар ташқи заёмлар деб аталади.

Мақсадига қараб халқаро кредитларни, ички кредитлар каби, моддий бойликлар ишлаб чиқаришда қатнашадиганларга ва қатнашмайдиганларга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳга заём олувчи мамлакат иқтисодини тараққий эттиришга, яъни саноат асбоб-ускуналарини, материалларни, лицензияларни, «ноу-хау»ларни сотиб олишга, ишлаб чиқариш хизматларини тўлашга, ташқи савдо битимларини таъминлашга ва бошқа хўжалик эҳтиёжларини қондиришга мўлжалланган кредитлардир. Моддий бойликларни ишлаб чиқаришда қатнашмайдиган кредитлар деганда ҳукумат аппаратини ва армияни боқиш, қурол-яроғ сотиб олиш, аввал олинган кредитлар бўйича вужудга келган ташқи қарзни тўлаш ва шунга ўхшаш мақсадларга ишлатиладиган кредитлар тушунилади.

Муддатига қараб халқаро кредитлар бир йилгача бўлган қисқа муддатли, 1 йилдан 5 йилгача (баъзи бир мамлакатларда 7 йилгача) бўлган ўрта муддатли ва 5 йилдан ортиқ вақтга берилган узоқ муддатли кредитларга бўлинади.

Халқаро кредит кўпинча кредит бераётган мамлакат валютасида берилади. (В а л ю т а (лотинча valeo - арзийман, италянча valuta - нарх, баҳо) муайян мамлакатнинг пул турини, пул бирлигини билдиради.) Кам ҳолларда у кредит олувчи ёки учинчи бир мамлакат валютасида берилади.

Халқаро хўжалик алоқаларида банк кредитлари фирма кредитларига нисбатан бир қатор афзалликларга эга ва шу сабабли биринчиси амалиётда кўпроқ қўлланилади.

Халқаро банк кредити қуйидаги шаклларда бўлади.

Экспорт кредити - машиналар, асбоб-ускуналар, хом-ашё ва бошқа нарсаларни етказиб беришни кредитлаш учун экспорт қилувчи банк томонидан импорт қилувчига берилган кредитдир. Одатда бундай кредитлар «боғлиқлилик» хусусиятига эга бўлиб, унинг «боғловчи қўшимча шарти» бор. «Боғланган кредитлар» деганда заём олувчи томон ушбу кредитни битимнинг қўшимча шартида ёзилган мақсадларгагина (масалан, кредитор мамлакат ишлаб чиқарган товарни сотиб олиш учунгина) ишлатиши мумкин бўлган кредит битими тушунилади. Боғланган кредитларнинг фоиз ставкалари кўпинча нисбатан кам бўлади.

Молия кредити - бу товарлар ва хизматларни исталган бозордан сотиб олиш ва, демак, бозор аҳволидан (конъюнктурасидан) келиб чиқиб, нисбатан фойдалироқ битим тузиш; сотиб олишни танлов асосида амалга ошириш, шунингдек мамлакат ичидагина эмас, балки мамлакат ташқарисида ҳам маблағ сарфлаш (капитал қўйиш) имкониятини беради.

Валюта кредити - бу ташқи қарзларни тўлаш, миллий пул бирлигининг валюта қадрини (курсини) сақлаш, валюта ёки валюталардаги кредитлардир. [10, 135-136 б.]

Энди кредит баҳосини кўрсатувчи фоиз рақамларини ҳам аниқлаштирайлик. 1961 йилда қайта ташкил этилган Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилотига жаҳоннинг саноати ривожланган 24 мамлакати аъзодир. Шу ташкилот аъзолари ўртасида 1974 йилда давлат ёрдамидан фойдаланадиган экспорт кредитларини бериш шартлари ҳақида умумий келишув имзоланди. Ушбу келишувга асосан умумий нақд аванс тўлови 1985 йил январидан 15 фоиз, кредитларни тенг тақсимланган ҳолда энг узоқ бериш муддатлари 8,5 йилдан 10 йилгача, мамлакат ялпи ички маҳсулотининг шу мамлакатда яшовчи ҳар бир кишига мос келадиган ҳажмига нисбатан учта асосий гуруҳ мамлакатлар («бойлар», «ўртачалар», «камбағаллар») учун энг кам фоиз ставкалари 9,85 фоиздан 12,25 фоизгача қилиб белгиланган [10, 109-б.].

Банк бор жойда кредит бўйича фоиз ставкалари ҳам борлигини ўқувчиларимиз яхшироқ тушунишлари учун битта мисол келтирайлик. Ўзбекистонда нашр этилаётган «Банк ахборотномаси» газетасининг 1999 йил 49-сонида «Республикадаги 26 тижорат банкларида 1999 йил октябрь ойида берилган кредитлар бўйича вужудга келган фоиз ставкалари»нинг жадвали бор. Ушбу жадвалга асосан бир йилгача муддатга бериладиган қисқа муддатли кредитлар учун 8 фоиздан 54 фоизгача, 1 йилдан 5 йилгача муддатга бериладиган ўрта муддатли кредитлар учун йилига 12 фоиздан 40 фоизгача, 5 йилдан 10 йилгача узоқ муддатга бериладиган кредитлар учун йилига 10 фоиздан 41 фоизгача белгиланган.

3. КРЕДИТ - ҲОЗИРГИ ЗАМОН СУДХЎРЛИГИ

Кредит моҳиятини тушуниб, келажакда у қандай оқибатларга олиб бориши мумкинлигини англаб олишимизда инсониятнинг улкан маънавий бойлиги бўлмиш исломий илмлар ҳам катта ёрдам беради.
Маълумки, бандаи ожизлар йўл қўядиган катта-кичик гуноҳларнинг олдини олиш мақсадида Аллоҳ таолонинг ўз пайғамбари Муҳаммадга (с. а. в.) нозил қилган Қуръони Карим китобида энг каттасидан тортиб то кичик гуноҳларгача баён этилган. Қуръон ва ҳадисларда катта ва кичик гуноҳлар тарқоқ ҳолда берилган бўлиб, уларнинг ичидаги гуноҳи кабиралар (улкан гуноҳлар) 300дан ортиқроқдир [11, 4-б.]. Рибо, яъни судхўрлик шундай улкан гуноҳлардан биридир.
Улкан гуноҳ бўлмиш судхўрлик (рибо) ҳақида ҳурматли уламоларимиздан ҳам кучлироқ гап айтиш амру маҳол эканлигини китобча муаллифи яхши тушунади. Шу сабабли бу ҳақдаги фикрларни [11] адабиётдан озгина қисқартириброқ, тўғридан-тўғри кўчириб ёзиш ўринлидир.

«Гуноҳи кабираларнинг еттинчиси рибо емоқлик, яъни судхўрлик билан пул топишдир. Бир киши иккинчи кишига масалан, минг сўм бериб, бир минг бир юз сўм қилиб қайтариб олиши судхўрлик бўлади. Шу юз сўм ҳаром пул, шу йўл билан бойлик орттириш гуноҳи кабира бўлади. Ҳар қандай пул меҳнат орқали топилиши керак. Рибо ҳам энг катта гуноҳи кабиралар жумласидан, чунки Аллоҳ таоло рибо емасликка буюрган. Бу ҳақда Аллоҳ таоло Қуръони каримда шундай марҳамат қилади:

«Эй мўминлар, (берган қарзларингизни) бир неча баробар қилиб олиш билан судхўрлик қилмангиз. Аллоҳдан қўрқингиз! (Шунда) шояд нажот топгайсиз» («Оли-Имрон сураси, 130-оят). [12, 47-б.]

Расулуллоҳнинг амакилари Аббос ибн Муталлиб бошқаларга ўхшаб судхўрлик қилар, яъни одамларга маълум миқдорда пул бериб, қўшимча олар эди. Пайғамбаримиз «рибога қарши курашни биринчи бўлиб ўзимнинг амакимдан бошлайман, ким булардан қанча пул олган бўлса, шунча пул қайтарсин, қўшимча бермасин», дедилар. Аллоҳу субҳанаҳу ва таолонинг Расулуллоҳга нозил қилинган «Бақара» сурасидаги қуйидаги оятларида судхўрликка қарши шундай дейилган:

«Судхўр бўлган кимсалар (қиёмат кунида қабрларидан) турмайдилар, магар жин чалган мажнун каби турадилар. Бунга сабаб уларнинг: «Байъ (олди-сотди) ҳам судхўрликнинг ўзику?» - деганларидир. Ҳолбуки, Аллоҳ байъни ҳалол, судхўрликни ҳаром қилган. Бас, кимга Парвардигоридан мавъиза-насиҳат етгач (судхўрликдан) тўхтамаса, у ҳолда аввал ўтгани ўзига ва унинг иши Аллоҳга (топширилади). (Яъни, ўзи хоҳласа авф қилар.) Ва ким (судхўрликка) қайтса, ўшалар жаҳаннам эгаларидир ва унда абадий қолажаклар. Аллоҳ судхўрликнинг (фойдасини) йўқ қилади ва садақаларнинг (фойдасини) зиёда қилади. Аллоҳ ҳар қандай (судхўрликни ҳалол деб биладиган) кўрнамакни ва (судхўрлик қиладиган) жиноятчини севмайди» (275, 276-оятлар). [12, 33-34 б.]

Аллоҳ таоло шу сура давомида яна шундай марҳамат қилади:

«Эй мўъминлар, Аллоҳдан қўрқингиз ва агар чиндан мўъмин бўлсангизлар судхўрлик сарқитларини тарк қилингиз. (Яъни одамларга берган қарзларингиздан чиқадиган фойдани олмангиз.) Энди агар (фармонимизни) қилмасангиз, у ҳолда Аллоҳ ва пайғамбари томонидан бўлган урушни билиб қўйинг. Агар тавба қилсангиз, дастмоянгиз ўзингизга - золим ҳам, мазлум ҳам бўлмайсиз. Агар (қарздор) ночор бўлса, бойигунча кутинг. Агар билсангизлар (берган қарзингизни) садақа қилиб юборишингиз ўзингиз учун яхшироқдир» (278, 279-оятлар). [12, 34-б.]

Ҳозирги даврда судхўрлик билан манфаат топаётган мамлакатлардаги бутун мувозанатсизлик уларнинг Аллоҳ томонидан эълон қилинган жангга учраганининг ёрқин мисолидир. Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам рибо ейдиган ва шуни ейишга сабаб бўлган кишиларнинг ҳаммасига лаънат айтадилар. Имом Термизийнинг ривоятларида эса судхўрликка гувоҳ бўлган кишилар, яъни шуни ёзиб, фалончи пистончидан шунча қарз олди, фалон муддатга устига шунча қўшиб қайтариши лозим, деб ҳужжатлаштириб берган кишига ҳам лаънат айтилади.» [11, 26-28 б.]

4. ОЛИНАЁТГАН ҚАРЗЛАРНИНГ ИШЛАТИЛИШИ

Олинаётган қарзлар қандай ишларга, лойиҳаларга ва шахсларга сарф этилаётганлиги масаласи бу муҳокама учун алоҳида каттагина мавзудир. Халқимизнинг 65 фоизи қишлоқларда яшашини назарда тутиб [13, 5-ж., 323-б.], ушбу алоҳида мавзунинг қишлоқ хўжалигига доир қисмини 5-параграфда муҳокама қиламиз.

Ўзбекистон матбуотида баъзи бир корхоналар учун ишлатилган ва ишлатилаётган хорижий маблағлар ҳақида маълумотлар бор. Лекин хориждан жалб этилган 10 миллиард доллардан зиёд сармоялар сарф-харажат қилинган ва қилинаётган корхоналар, вазирликлар, қўмиталар ва ҳоказоларнинг умумий рўйхати бирорта газета ёки журналда эълон қилиниб, таҳлил этилган эмас. Агар журналистларимиз ушбу 10 миллиард доллар маблағнинг тақдирини аниқлаштириш билан шуғуллана бошлашса, кўпгина қизиқарли «факт»ларга дуч келишлари мумкин.

Одобли ва имонли ўзбек халқида: «Қизим сенга айтаман, келиним, сен эшит», деган мақол бор. Шу мақолга амал қилиб, Россия Федерациясига хориждан келтирилган маблағлар тақдири хусусида баъзи бир фактларни қисқача айтиб ўтай, таққослаб хулоса чиқаришни эса ўқувчимизга ҳавола этай.

1999 йил 21 ва 22 сентябрь кунлари АҚШ конгрессининг махсус қўмитасида «Bank of New-York» («Нью-йорк банки») устидан иш кўриб чиқилди. Унда Халқаро валюта жамғармасидан Россияга келтирилган миллиардлаб доллар кредитларнинг бир қисми ёки жиноий ва «ифлос» пулларни ушбу халқаро банк орқали «ювиш» айблари муҳокама этилди.

«Пулни ювиш» деганда маълум бир маблағларнинг келиб чиқиш манбаларини яшириш мақсадида банклар ёки корпорацияларнинг тармоқлари орқали пулларни ўтказиш тушунилади. Одатда бу маблағлар ё жиноий йўллар билан топилган маблағлар ёки очиқ бизнес йўли билан топилиб, тегишли солиқларни тўламаслик ниятида солиқ идораларидан яширилган маблағлардир. АҚШ конгресси вакиллар палатасининг Банклар бўйича қўмита раиси Жеймс Личнинг фикрича, «Bank of New-York» орқали камида 100 миллиард доллар пуллар «ювилган». [15]

«Bank of New-York» атрофидаги катта жанжал бошлангач, Халқаро валюта жамғармаси Россияга 16 миллиард доллар кредит берганлиги, улар самарасиз кетганлиги ва яна бир нечта катта камчиликлар учун ХВЖга 12 йилдан бери раҳбарлик қилиб келган Мишель Камдессю муддатидан икки йил олдин ўз аризасига мувофиқ истеъфо беришга мажбур бўлди [16].

Бир неча йил илгари ХВЖ ва Жаҳон банки Россияга ижтимоий соҳани ислоҳ қилиш учун жами 1,4 миллиард доллар кредит берган эди. Бу пулларга ими-жимида Ижтимоий ислоҳотлар жамғармаси тузилди. «Аргументи и факти» газетаси уюштирган текширувлардан сўнг маълум бўлдики, узоқ йиллардан буён бу «ижтимоий тоғора»дан 11-15 минг чет эллик маслаҳатчилар (консультантлар) еб-ичиб, тирикчилигини ўтказиб келишган. Улар ҳукумат аппаратида, Молия вазирлигида, Марказий банкда, Давлат мулки вазирлигида, ҳатто жойлардаги маъмурий бошқармаларда фаолият олиб боришган ва ҳозир ҳам ўтиришибди. Кредит харажатлари сметасининг ҳар учинчи сатри «Маслаҳатчилар хизмати» деб аталади. Ҳукуматга яқин бўлган тузилмаларда «маблағларни харажат қилиш бўйича мутахассис ёрдамчиси» (у 1000 доллар ва ундан кўпроқ ойлик олади), ҳуқуқий маслаҳатчи 5 минг доллар, баъзи бир маслаҳатчилар эса 10-15 минг доллардан ойлик олишган. Таққослаш учун эслатиб ўтамиз: Россияда ўртача ойлик иш ҳақи 40 доллардир.

Бир сафар «Аргументи и факти» журналисти Бандлик хизмати учун кадрлар тайёрлаш бўйича семинарда иштирок этибди. АҚШдан келган мутахассис уч кунлик семинардаги оддий маслаҳатлари учун «халқаро андоза»ларда 12,5 минг доллар олиб, ватанига жўнаб кетибди. Россиянинг Бандлик хизмати жами 5 миллион долларлик маслаҳатлар сотиб олибди.

Яна битта қизиқарли мисол. Москва ҳукумати шаҳар транспортини ислоҳ қилиш мақсадида ислоҳ лойиҳасини тайёрлаш учун Италиянинг «С.П.Е.А.» фирмасини таклиф этишибди. Бу фирмага 1,35 миллион доллар беришибди. Ақлли италияликлар Россия мутахассисларини жалб қилиб, ҳар бирига 1-4 минг доллардан тўлашибди. Москвада ижарага бино олишиб, ижара учун Москва ҳукуматига 80 минг доллар тўлашибди. 60 минг долларга мебель ва техника воситалари (оргтехника) сотиб олишибди. Яна 36 минг долларни алоқага, командировкаларга ва анжуманларга сарф-харажат қилишибди. Италияликлар ўзларининг камтарин хизматлари учун эса «бор-йўғи» 1 миллион долларга яқин олишибди! [17]

Ўзбекистон мустақилликка эришганидан сўнг ўтган деярли 9 йил давомида Ватанимизда турли тоифадаги юзлаб чет эллик маслаҳатчилар фаолият олиб боришди ва олиб боришмоқда. Уларнинг «буюк» хизматлари ва уларга тўланган ойликлар хусусида ёзиш журналистларимизга ҳавола.

ДАВОМИ БОР