Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

АМИР ТЕМУРНИНГ МАХФИЙ ЕРОСТИ ЙЎЛИ


Амир Темур (1336-1405) [1]

МУНДАРИЖА

Насиба Абдуллаева. Самарқанд қўшиғи
Кириш сўзи
1. Профессор Э.-А.Хатипов.
2. Ҳамкорлигимиз сабаби.
3. 1937 йилдаги фожиали воқеа.
4. 1964 йилдаги воқеа.
5. 1975 йилдаги изланишларим.
6. 1996 йилда Амир Темур музейи китобида ёзганларим.
7. Президент И.Каримовга юборган таклифим.
8. Буюк тарихимизни қандай қилиб кўмишди?
9. Буюк тарихимизни кўмиш бугун ҳам давом этмоқда.
10. Самарқанд марказида янги бинолар қуришни вақтинча тўхтатиш керак
11. Амир Темур ерости йўлини қандай очиш маъқулроқ?
Фойдаланилган адабиётлар

Насиба Абдуллаева. Самарқанд қўшиғи [2]

Насиба АБДУЛЛАЕВА

САМАРҚАНД

Йиллар бағридан овоз берар турли садолар,
Тилга кирар тамбурлар.
Ранглар жонланар ҳикмат айтар боғбонлар,
Шаҳрим осмонида товланар нурлар.

Самарқанд, Самарқанд,
Афсона, эртак шаҳрим.
Самарқанд, сарбаланд Самарқанд,
Меҳридан сайқал берди асли.

Олис-олисдан келган сайёҳ,
Меҳмонлар қайтар ширин ҳаёлда.
Ўзида кетар нилий гумбаз осмонлар,
Шаҳрим мангуликка қолур камолда. [2]

Самарқанд, Самарқанд,
Афсона, эртак шаҳрим.
Самарқанд, сарбаланд Самарқанд,
Меҳридан сайқал берди асли.

1980


КИРИШ СЎЗИ

Амир Темур (1336-1405) Самарқандда қурдирган маҳфий ерости йўли ҳақида кўпгина ватандошларимиз билмасди. Каримберди ҳожи Турамурод Самарқанддаги Ашаратхона тарихий ёдгорлигида олган видео ва унинг остига ёзган мақоласи орқали бу ҳақда анчагина ватандошларимиз хабар топди ([3]-га қаранг).

Каримберди ҳожи Турамурод [3]-видеофилм остидаги мақоласида жумладан бундай ёзган.

“2019-2022 йилларда Самарқанд шаҳрини жадал ривожлантириш штаби” бошлиғи Рустам Сатторов ва шаҳар ҳокими Бобур Облоқулов бошчилигида Самарқанд шаҳрининг эски шаҳар қисмидаги муаммолар билан танишдик.

Самарқандда иймондан узоқ бўлган “алломалар”нинг айби билан “Ишратхона” дея аталиб келинаётган, аслида, бу обида ичидаги 10 та ҳужрага нисбат берилган АШАРАТХОНА (арабчада 10 – ашара бўлади!) ҳақида алоҳида тўхталмоқчиман...

Ашаратхонада ўша ердан тушиб, Регистондан чиқадиган, от қўшилган фойтун бемалол юрадиган ЕР ОСТИ ЙЎЛИ бор! Шаҳар ҳокими Бобур Облоқулов ёшлигида ана шу “тунел”га тушиб, 300 метрлар юрганини, бу “тунел”нинг шифтлари пишиқ ғиштдан ишлангани, бақувват қилиб қурилганига гувоҳ бўлганин айтди” [3]

Видеода Самарқанд шаҳар ҳокими Бобур Облоқулов бундай деган.

“Бу ернинг атрофи Боғи Феруза бўлган. Душман бостириб келса, амалдорлар Регистонда ер остига тушиб мана шу ердан чиққан. Бунинг ичида фойтун арава юрадиган йўл бор. Худди мана шунақа ғишт билан терилган (ҳоким бармоғи билан шифтни кўрсатди, А.Ш.) Бу йўл ҳозир ҳам бор. 1985 йилда тушганимизда йўл очиқ эди. 1995 йилларда ёпилган. Мен 1985 йилда бунга тушганман. 300 метрча юрганмиз” [3]

Мен Амир Темур қурдирган ушбу махфий ерости йўли ва унинг ичида рўй берган айрим фожиали воқеалар ҳақида 1975 йили профессор Эмир-Асан Хатиповдан эшитганман, биламан ва унга кириш йўлини 1975 йилда излаган кишилардан бириман.


1. ПРОФЕССОР Э.-А. ХАТИПОВ

Мен 1970-1975 йилларда Самарқанд давлат университети механика-математика факултетининг кундузги бўлимида таҳсил олдим. Факултетимизда Геометрия кафедраси бўлиб, унинг асосчиси бўлмиш профессор Ахмед Эмир-Асан Хатипов раҳбар эди. Дастлаб у ҳақда айрим маълумотларни келтирсам.

Маълумки, Самарқанд Давлат университети 1927 йил январида ташкил этилганди.

“Самарқанд университетида геометрия соҳасида педагог кадрларни тайёрлашда 1944 йилда Самарқандга таклиф этилган профессор Ахмед Эмир-Асан Хатиповнинг ҳам ҳиссаси каттадир. Проф. А.Э.- А. Хатипов геометриянинг ҳар хил бўлимларидан дарсликлар ёзиш билан бирга Ўрта Осиёда ўрта аср математикаси тарихи бўйича самарали меҳнат қилди. Унинг бу мавзуда ёзган илмий ишлари ўрта аср шарқ олимларининг математикага оид ишлари билан кенг оммани таништиришда муҳим роль ўйнади” [4]

Проф. А.Э.-А. Хатипов математика фанлари бўйича номзодлик ва тарих фанлари бўйича номзодлик диссертацияларини ёқлаганди. У 1972 йилда механика-математика факултетида Геометрия кафедрасини ташкил этиб, 1972-1986 йилларда кафедрага мудирлик қилди. [4]

Нима сабабдандир проф. А.Э.-А. Хатиповнинг бир кўзи кўр бўлиб, у қора латта боғлаб юрарди. Унинг бўйи 175 сантиметрча бўлиб, тўладан келган семиз киши эди. У кўпинча костюм ёки палто кийиб юрарди.

Проф. А.Э.-А. Хатипов ўз умри давомида Мирза Улуғбек кутубхонасини излади. У ўзи меҳнат қилиб топган пулининг анча қисмини турли тарихий жойларни қазиш ва изланишга сарфлади. Қазишмалар натижасида кўпгина турли хил тарихий ашёлар топди ва буни бошқа олимлар билан хабарлашиб турди. Совет Иттифоқи шароитида буюк тарихиимизга доир фидойиларча изланишлари сабабли проф. А.Э.-А. Хатипов факултетимиз ва университетимиз домуллалари ҳамда талабалари орасида яхши обрўга эга эди.


2. ҲАМКОРЛИГИМИЗ САБАБИ

Проф. А.Э.-А. Хатипов камгап олим ва домулла бўлиб, мендек талаба билан ҳамкорлик ҳамда сирдошлик қилганига айрим ўқувчиларимиз шубҳа билдириши мумкин. Мен ҳатто диплом ишимни Чегаравий масалалар мутахассислиги бўйича ёзганимни билган курсдошларим ва факултетдошларим Геометрия кафедраси билан деярли алоқа қилмаганимни таъкидлашлари мумкин.

Юқорида таъкидлаганимдек, мен Самарқанд Давлат университети (СамДУ) механика-математика факултетининг кундузги бўлимида 1970-1975 йилларда таълим олдим. Шу беш йил давомида Самарқанд шаҳри, Қўқон кўчаси 45-уйда жойлашган икки қаватли талабалар ётоқхонасида яшадим. СамДУ 1927 йилда ташкил этилган бўлиб, унинг Қўқон кўчасидаги ётоқонаси ҳам ўша йилларда қурилган эди. Шу сабабли хоналари катта бўлиб, ҳар бир хонасида 8 нафаргача талаба яшарди.

1974 йил сентябр бошида ётоқхонага ордер олиш учун борсак деканлик вазифасини вақтинча бажараётган домулла Абдуҳамидов “5-босқич талабаларига бу йил ётоқхонадан жой берилмайди” деди. Сабабини сўрасам “Ўтган ўқув йилида 5-босқич талабалари ётоқхонада ёмон яшашди. Шу сабабли барча 5-босқич талабаларига ётоқхонадан жой берилмайди” деди.

Хуллас калом, 1,5 бетлик шикоят хатини ёздим ва мен ҳамда 21 нафар курсдошларим имзо қўйдик. Уни Тошкентга Ўзбекистон Олий ва махсус таълим вазирлигига буюртмали хат қилиб жўнатиб юбордим. Хатим қизиқарли ва асосли ёзилгани сабабли ётоқхонада яшаш истагини билдирган барча босқичдошларга, жумладан менга ётоқхонадан жой беришди.

5-босқичда “Дифференциал тенгламалар” фани ҳам ўтилади. Шу фандан лекция ўтадиган аёл домулла аудиторияга кириб келиб мен ўтирган парта олдида тўхтади ва менга “Сиз доскага чиқинг” деди. Мен чиқдим. Домулла теорема номини айтиб, “Теорема таърифини айтинг” деди. Айтдим. У “Исботланг” деди. Формулаларни айтиб-айтиб ёзиб исботлай бошладим. Университет аудиториясидаги катта доска формулалар билан тўлди. Тўлгач сўрадим: “Домулла, давом этайми?” дедим. У “Давом этинг” деди. Доска яна бир марта тўлди. Учинчи марта доскани тўлдириб ёза бошлагач танаффус қўнғироғи жиринглади. “Давом эттирайми?” деб сўрасам домулла “Давом эттиринг” деди. Аудиторияда 40 нафар атрофида “Д” ва “Е” гуруҳи талабалари бор. Улардан баъзилари танаффусда у ёқ-бу ёққа, жумладан ҳожжатхонага боришлари керак. Мен давом эттира бошлагач айрим талабалар танаффусга чиқишлари кераклигини айта бошлашди ва аудиторияда шовқин-сурон бошланди. Шунда домулла мени тўхтатиб “Жойингизга ўтиринг” деди. Мен партамга келиб ўтираётганимда домулла шикоят хатимни эслатиб бир гап айтди. Аудиториядаги шовқин-сурон шароитида домулла гапини тўлиқ эшита олмай қолдим.

Домулла лекция ўтмай кутилмаганда 45 дақиқалик синови мен учун хавфли синов эди. Агар мен теоремани исботлай олмаганимда бунга 40 нафар босқичдошлар гувоҳ бўларди. Ва домулла шу фан имтиҳонида менга икки баҳо қўйиб қайтариши мумкин бўларди. Бу босқичдош талабалар ҳуқуқини ҳимоя қилиб ёзган шикоят хатим учун жазо бўларди. Қарабсизки, университетни битиришим ва диплом олишим ҳам хавф остида қоларди. Аллоҳнинг ёрдами ва олий математика соҳасидаги яхши билимларим сабабли 1974 йил кузида фавқулодда хавфли синовдан муваффақиятли ўтдим. Инсон ҳуқуқи соҳасидаги дастлабки фаолиятим мана шундай хавфли синов билан тугаганди. Мен ушбу воқеа ҳақида батафсилроқ [5]-китобимда ёзганман.

Муҳим синовдан муваффақиятли ўтганлигим сабаблими, 1974 йил кузида мени факултет комсомол қўмитаси котиби хонасига чақиртирди. Борсам котиб факултет сураткаши (фотографи) бўлишни таклиф қилди. Мен 1964 йилдан бери сураткашлик билан шуғулланардим. 1973 йил кузидан Самарқанд шаҳри яқинидаги туман мактабларига бориб мактаб ўқувчиларини суратга олиб қўшимча пул ҳам ишлардим. У қайтариб бериш шарти билан менга катта объективли яхши фотоаппарат ҳам берди. Мен рози бўлиб факултетимизга керакли суратларни олиб ишлаб бериб юрдим. Бу иш беш йил давомида менга таълим берган факултетим учун қўлимдан келган арзимас яхшилик эди.

Проф. А.Э.-А.Хатиповни факултетимиз йўлагида кўрганимда ҳамма талабалар қатори мен ҳам салом бериб ўтардим. Мен диплом иши қилаётган олий математиканинг Чегаравий масалалар мутахассиси бўлмиш домуллаларимиз Математик таҳлил кафедрасида ўтиришарди (эслашимча, 2-қаватдаги 45-хона эди). Бир куни 45-хонага кирсам проф. А.Э.-А.Хатипов ҳам бор экан. Домуллалардан бири мени кўрсатиб “Мана шу йигит сизга суратлар ишлаб бериши мумкин” деган маънода рус тилида айтди. У мен билан қўл бериб саломлашди ва рус тилида деди: “Менда қадимий ёдгорликларим бор. Шуларни суратга олиб ишлаб бера оласизми?” деди. Мен рози бўлдим ва эртаси куни дарсдан кейин Геометрия кафедрасида учрашишга келишдик. Мен университетда ўқиган беш йилим давомида рус тилидаги адабий китоблар ўқирдим ва математика китобларидан кўп фойдаланардим. Шу сабабли рус тилида эркин гаплашардим.

Эртаси куни Геометрия кафедрасига кириб проф. А.Э.-А.Хатипов илтимос қилган тарихий танга, шиша ҳамда сопол синиқлари, кўзалар ва шунга ўхшаш тарихий ёдгорликларини рангли мато устига қўйиб суратга олдим ва бир-икки кундан кейин суратларни ишлаб бердим. Профессорнинг бундай ёдгорликлари анчагина бўлганлиги сабабли маълум кун танаффуслар билан бир неча марта суратларга туширдим ва ишлаб бердим. Ўша ҳамкорлигимиз кунлари проф. А.Э.-А.Хатипов ўз бошидан кечирган кўпгина қизиқарли воқеаларни, жумладан Амир Темурнинг Самарқанддаги маҳфий ерости йўли ҳақида, Улуғбек кутубхонасини излагани ҳақида гапириб берди.

Маълумки, 1970 йил кузида Самарқанднинг 2500 йиллиги нишонланди. Проф. А.Э.-А.Хатипов 1975 йилда менга бу ҳақда ҳам гапириб, “Самарқанднинг асли ёши 2750 йил. Бунга доир археологик топилмалар ... да топилганди” деб қадимий Самарқанд ўрнида бўлган ўша тарихий жой номини айтди. Проф. А.Э.-А.Хатипов айтган гапдан 32 йил ўтгач ЮНЕСКО қарори билан 2007 йилда Самарқанд ўзининг 2750 йиллигини нишонлади. ЮНЕСКО қарори билан Самарқанд эрамиздан олдин 742 йилда ташкил топган, деб қабул қилинди [6]. Демак, 2019 йил 18 октябр куни Самарқанд 2761 ёшга тўлади.

Таъкидлашим ўринлики, машҳур ўзбек ёзувчиси Одил Ёқубов (1926-2009) 1970-1973 йиллар давомида “Улуғбек хазинаси” номли тарихий роман ёзди ва у 1974 йилда нашр қилинди. Бу роман жаҳоннинг 50 та тилига таржима қилинган [7]. Мен ушбу романни 1974 йилда ўқиб чиққан эдим. Романда соҳибқирон Амир Темур тўплаган ва Улуғбек бойитган Улуғбекнинг катта кутубхонаси ҳақида ҳам маълумотлар ёзилган. Ушбу катта кутубхонанинг кейинги тақдири шу кунгача номаълум бўлиб қолмоқда.


3. 1937 ЙИЛДАГИ ФОЖИАЛИ ВОҚЕА

1937 йил. Зиёли йигитлардан бири Бибихоним масжиди орқали ерости йўлига тушиш мумкинлигини шу масжидда ишлаётган киши билан суҳбатда билиб олади. У билан келишиб 1937 йил тунларидан бирида Бибихоним масжидига бориб, зинапоялардан бирини кўтаради ва ерости йўлига тушади.

Эслатиб ўтаман: Самарқанддаги машҳур Бибихоним масжиди жомеъсини амир Темур Ҳиндистон юришидан қайтиб келгач, 1399-1404 йиллар мобайнида ўзининг улуғ бекаси Сарой Мулк хонимга атаб қурдирган. Бу «Бибихоним» масжиди жомеъйи номи билан машҳур бўлган.

Йигит ерости йўлида нималарни кўргани ҳақида қоғозларига ёзиб боради. У юриб-юриб адашади. Унинг шамлари ҳам, егулик ва ичкиликлари ҳам тугайди. Лекин ноумид бўлмай ерости йўлидан чиқиш жойини излашда давом этади. Шунда маълум бир масофа нарида ярқ этиб ёниб турган икки кўзни кўради. Бу мушукнинг кўзлари эди. Мушукнинг кўзида фосфор моддаси бўлгани учун қоронғирда мушук кўзларидан фосфорли нур таралади. Йигит фикрлаб “Сен жонзод бу ерга қаердандир киргансан. Демак чиқиш жойини ҳам биласан” деб мушукни йўқотиб қўймаслик учун мушук орқасидан тез юра бошлайди. Бу пайт ташқарида ярим тун бўлади. Йигит тез юриб бораётиб қаршисида чуқурлик борлигини қоронғуда кўрмай бирдан жарга қулайди ва ўша ерда жон беради.

Эртаси куни жарликда ётган йигит жасадини кимлардир кўриб тегишли жойга хабар беради. Ўша замон терговчилари етиб келади ва унинг нарсаларини кўздан кечиришади ҳамда ёзувларни ўқишади. Табиийки, тегишли ҳужжатларни тўлдиргач йигитни кўмишади.

Йигит ёзувларини ўқиган кишилардан бири қанчадир йил ўтгач ушбу воқеани проф. А.Э.-А.Хатиповга сўзлаб беради. Таққослаш учун: воқеа 1937 йилда рўй берган. Проф. А.Э.-А.Хатипов Самарқандга 1944 йилда кўчиб ўтган ва умрининг охиригача Самарқандда яшади.

Йигит фожеасидан келиб чиқадиган бир неча хулосалар.

1. Амир Темурнинг махфий ерости йўлига кириш жойи Бибихоним масжидида ҳам бор.

2. Амир Темурнинг махфий ерости йўли Бибихоним масжидидан бошқа ёдгорликлар, жумладан Ашаратхона масжиди, Шоҳизинда тарафига давом этган.

3. Амир Темурнинг махфий ерости йўлларидан бири ёки бир нечтаси Самарқанддан ташқарига олиб чиқади.

4. Амир Темурнинг махфий ерости йўли лабиринт кўринишида мураккаб қилиб қурилган, яъни боши берк йўлаклари ҳам бор. Токи ерости йўли схемасини билмаган бегона киши кирганида ўша давр давлат раҳбарлари яшайдиган ва ишлайдиган биноларга етиб боришини қийинлаштириш, шунингдек уни фош этиб асрга олиш учун мураккаброқ қилиб қурилган.


4. 1964 ЙИЛДАГИ ВОҚЕА

Амир Темур ерости йўлига доир 1964 йилда янги маълумот пайдо бўлишига Самарқанд марказида Опера ва балет театри учун янги бинонинг қурилиши сабаб бўлди. Унинг қисқача тарихини келтириб ўтсам.

1914 йил 15 январ куни Самарқандда Махмуд хўжа Беҳбудийнинг “Падаркуш” номли спектакли намойиш этилди. Шу кун Самарқанд вилоят мусиқали драма театри асос топган кун ҳисобланади.

1964 йилда Самарқанд марказида театр учун янги икки қаватли бино қуриш тадбирлари олиб борилди [8], [9]. Бино асоси (фундаменти)ни темир-бетондан қилиб қуриш учун экскаваторлар ёрдамида катта ва кенг чуқур қазилди.

Ўзбек зиёлиларидан бири (унинг исми шарифи ёдимда йўқ) шу ерда Амир Темур ерости йўли борлигини билиб қурувчилар кетган пайти кечқурун боради. Қурилиш майдонини қуриқлаётган қоровулга маълум бир миқдорда пул беради ва чуқурликка тушади. У чуқурликнинг бир томонида қадимий пишиқ ғиштлар билан терилган ерости йўлагини кўради. У унинг ичига киради ва 15-20 қадам ичкарига юради. Йўл кенгиш қилиб қурилганини ва қарама-қарши томондан келаётган сарбозлар ҳамда аёнлар ўтиб кета олиши учун маълум бир масофаларда атайлаб кенгайтирилган жойлари борлигини кўради.

Ушбу зиёли бу тарихий янгиликни Ўзбекистон Мустақилликка эришгачгина “Халқ сўзи” газетасида мақола кўринишда чоп этади. Мен бу мақолани ўқиб газетадан кесиб олиб қўйгандим. Шунингдек мақола ҳақида тўлиқ маълумотни, яъни мақола муаллифининг исми шарифи, газета санасини ён (умумий) дафтаримга (блокнотимга) ёзиб олгандим. Маълум бир йиллар ўтиб, блокнотим тўлганида ва янги блокнот очганимда бу маълумотни кўчириб қўярдим.

Инсон ҳуқуқини ҳимоя қилганим ва журналистик фаолиятим учун тазйиқлар жуда кучайиб кетиб қамалиш хавфи пайдо бўлгач мен 2008 йил октябрда Ўзбекистонни тарк этишга мажбур бўлдим ва Алмати шаҳрига бориб БМТ ваколатхонасига мурожаат қилдим. Қўлимда доимий олиб юрадиган сумкам ичида 2006 йилда тутган 200 бетлик блокнотим ҳам бор эди. Унинг ичида жуда кўп муҳим маълумотлар билан бирга Амир Темур ерости йўли ичига 1964 йилда тушган ўзбек зиёлисининг “Халқ сўзи”да чоп этилган мақоласига доир маълумот ёзилганди.

АҚШ ҳукумати менга сиёсий бошпана беришга рози бўлгач бир гуруҳ фуқаролар билан бирга 2010 йил 21 январ куни АҚШга учқичда келдим. 2012 йил мартдан АҚШ пойтахти Вашингтон шаҳрида яшай бошладим. 2014 йил 25 дан 26 майга ўтар кечаси икки босқинчи пешонамга тўппонча тираб сумкам ва рюкзагимни олиб кетишди. Сумкам ва рюкзагим ичида лабтопим (компютерим), фотоаппарат ва бошқа журналистик нарсаларим қаторида ўша катта блокнотим ҳам бор эди. Мана шу сабабли ўша мақола тўғрисида маълумотни бу ерда келтириш имконим йўқ.

Ушбу мақолани қидириш ва топишни осонлаштириш учун у ҳақда ёдимда қолган қуйидаги маълумотни келтиришим мумкин. Мақола “Халқ сўзи” газетасида 1992-1996 йиллар орасидаги сонлардан бирида чоп этилганди. Мақолани газетанинг аввал 1996 йилги, кейин 1995 йилги ва ҳоказо сонларидан излаш самаралироқ бўлади.


5. 1975 ЙИЛДАГИ ИЗЛАНИШЛАРИМ

Проф. А.Э.-А.Хатипов суҳбат давомида яна бундай деди: “Шоҳизинда олдидан ўтаётганимда болалар қабристон деворидаги тешикдан ўтиб ичкарига кираётгани ва чиқаётганини кўрганман. Балки ўша ерда ҳам ерости йўлига кириш жойи бордир. Шуни аниқлаштирсангиз бўларди”. Мен розилик билдирдим.

Курсдош дўстларимдан айримларига проф. А.Э.-А.Хатипов сўзлаб берган Самарқанд остидаги ерости йўли ҳақида, шунингдек Шоҳизинда қабристони деворидаги тешик ва уни аниқлаштириш масаласини айтдим. “Мен билан бирга борасизми?” деб сўрадим. Умаров Умрзоқ исмли курсдошим рози бўлди ва иккаламиз эртаси куни Шоҳизинда ёдгорлигига бордик.

Шоҳизинда қабристон бўлганлиги сабабли қачонлардир баланд девор билан ўралган. Шоҳизинда ёдгорлигига кириш жойидан 30 метрча ўнг томонда бир киши зўрға ўтадиган девор тешиги бор экан. У ерда бир неча болалар ҳам юрган экан. Умрзоқ иккаламиз олдинма кетин девор тешигидан ўтиб қабристон ичкарисига кирдик. У ёқ бу ёққа юриб қарадик. Ерости йўлига тушадиган жой йўқ эди. Умрзоқ иккаламиз бир соатлар қабристонда юриб ётоқхонага қайтдик.

Маълумки, Самарқанд-Тошкент йўли Самарқанддаги энг катта қабристонни иккига бўлган. Шоҳизинда ёдгорлиги шу йўлнинг ўнг тарафида жойлашган. Бир неча кун ўтгач мен шу йўлнинг чап тарафидаги қабристонга кирдим ва қабристонни айланиб кўрдим. Амир Темур ерости йўлига тушадиган жой бу қабристонда ҳам йўқ эди. Шу айланиш давомида қабристондаги иккита қабрга эътибор бердим: қабр тошларида ХАТИПОВ ва ХАТИПОВА деб ёзилганди. Уларнинг туғилган ва вафот этган саналарига эътибор бердим ва булар проф. А.Э.-А.Хатиповнинг ота-онаси қабрлари эканини тушундим. Демак, у 1944 йилда ота-онаси билан бирга Самарқандга кўчиб ўтган экан.

Шоҳизинда ёдгорлигида ерости йўлига тушиш жойини излаганимга доир натижаларни проф. А.Э.-А.Хатиповга айтдим. У бу гапларимга розилик билдирди, яъни “Демак, у ерда кириш жойи йўқ экан” деган маънода фикр билдирди. У Ашаратхона ёдгорлигида ҳам ерости йўлига кириш жойи борлиги ҳақида унга одамлар айтганини таъкидлади. У ушбу ёдгорликни Ишратхона деб аташлари нотўғри эканлигини хам айтди.



Фото 2. Ашаратхона мақбараси. 1895 йилда Панкратьев олган фотосурат [6].


Фото 3. Ашаратхона мақбарасининг 2018 йилдаги кўриниши [10].


Фото 4. Ашаратхона мақбарасининг қадама нақши (мозаикаси) тикланган равоқ (арка)ларидан бири. [11]

Мен бир неча кундан кейин ўша Ашаратхона мақбарасини излаб бордим. Одамлардан сўрасам анчаси билмайман деб жавоб берди. Сўраганларимдан бир-иккитаси ер билан деярли текис бўлиб кетган жойни кўрсатиб “Мана шу ер Ишратхона” деди. У кўрсатган жойда чуқурлик бор экан. Зинапоясидан юриб пастга тушдим. Гир айлана қурилган диаметри 6 метрлар ва баландлиги 4 метрлар келадиган чуқурлик, қандайдир бино қолдиғи. Пастда ахлатлар ташланган. Деворларига қарадим. Бирорта тешик ёки эшик бўлганлигидан ишорат йўқ. Бу Самарқанддан Тайлоқ томонга бораётганда 14-автобус буриладиган жойда эди. Ўша 1974 йил кузида ўша ердаги мактабда педагогик практика бўлди ва биз курсдошлар синфларда математикадан дарс ўтиш машқини олгандик.

Каримберди ҳожи олган видеодаги Ашаратхона мақбарасини кўриб 1975 йилда адашган эканлигимни тушундим. Шунақа даврлар эди. Одамлар кўпгина ёдгорликларни билмасди, айримлари билсада бу ҳақда гапиришдан қўрқарди. Шу сабабли уни суриштириб топиш қийинроқ эди. Бунинг устига Ашаратхона ёдгорлиги тўғрисида сайёҳлар учун бирорта китобча ёки карта чоп этилмаган даврлар эди.

Хуллас калом, Самарқанд остидаги Амир Темур қурдирган махфий ерости йўлига тушиш жойини мен 1975 йилда қидиргандим, лекин топа олмагандим. Биргина мен эмас, раҳматли проф. А.Э.-А.Хатипов ҳам кўпгина самарқандлик кексалар ва олимлар билан суҳбатлашиб уни йиллар давомида топа олмаганди.


6. 1996 ЙИЛДА АМИР ТЕМУР МУЗЕЙИ КИТОБИДА ЁЗГАНЛАРИМ

Маълумки, раҳматли президент Ислом Каримов (1938-2016) 1996 йилни Ўзбекистонда Амир Темур йили деб эълон қилди ва Ватанимизда унинг 660 йиллиги катта тантаналар билан нишонланди. Шу сабабли Тошкентда 1996 йил 18 октябр куни Темурийлар тарихи давлат музейи очилди [8]. Музей очилганидан бир-икки кун ўтгач музейга бордим. Музейни айланиб бино ва бино ичидаги экспонатлар билан танишдим.

Биринчи қаватда столча устига музейга келган кишилар фикр-мулоҳазалар ва таклифлар ёзиши учун албом қўйилган экан. Мен музей ҳақидаги мулоҳазаларимни ходимага қисқача айтдим ва албомга мулоҳазалар ёзмоқчи эканлигимни билдирдим. У рози бўлди ва албомни очиб қайси бетига ёзишим мумкинлигиии кўрсатди. Мен музей ҳақида қисқача ёзгач давомида Самарқанд остида Амир Темур қурдирган ерости йўли борлигини таъкидлаб, унинг ичига 1964 йилда тушган кишининг мақоласидан муҳим жойларини кўчириб ёздим ва мақола чоп этилган “Халқ сўзи” газетасининг аниқ санасини кўрсатдим. Охирида шу ерости йўлини очишимиз кераклиги ва ватандошларимиз ҳамда Самарқандга келаётган сайёҳлар учун бу нақадар қизиқарли бўлиши мумкинлиги ҳақида ёздим. Ёзиб бўлгач ёзганларим ҳақида музей ходимасига ҳам айтдим.

Шундан бир ҳафта-ўн кунлар ўтгач музейга яна бир марта кирдим. Музейни айланиб чиқиб, ўша албом турган столча олдига бордим. Креслога ўтириб албомни варақлаб кўрдим. Албомда фикр-мулоҳазаларим ёзилган варақлар умуман йўқ эди. Мендан кейинги кунлари музейга келган айрим кишиларнинг фикр-мулоҳазалари ва тилаклари ёзилган эди. Менимча, ё мен ёзган албом варақлари йиртиб олинган ёки янги албом билан алмаштирилганди. Музей ходимасидан сўрасам “Мен билмайман” деган маънода жавоб берди.

1990-йиллар ўрталари, жумладан 1996 йил раҳматли президент Ислом Каримов 1991 йил 26 сентябрдан шахсан ўзига бўйсундирилган Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати ёрдамида диктаторларча бошқарувга ўтган дастлабки йиллар эди. Шу сабабли ўша йиллари ўзгача фикрларни турли ноқонуний йўллар билан йўқ қилиш ва ўзгача фикрловчиларни тазйиқ қилиш даври йилдан-йилга авж олиб бораётганди...


7. 1996: ПРЕЗИДЕНТ ИСЛОМ КАРИМОВГА ЁЗГАН ТАКЛИФИМ

Мен 1988 йилдан бошлаб Ватанимиз дeмократлари ва ҳуқуқ ҳимоячилари сафида фаолият олиб бордим ва шу кунларда ҳам давом эттирмоқдаман. Кўпгина дeмократлар қатори мен ҳам Ўзбeкистондаги полиция рeжими томонидан тазйиқ ва қувғинларга учрадим.

Мен 1993-1994 йилларда бир гуруҳ ҳамфикрлар билан биргаликда асосан ёшлардан иборат Ўзбeкистон Рeспубликачилар партиясини (Ў.зРП) тузиш учун фаолият олиб бориб, Тошкeнт шаҳар ҳокимиятининг рухсати билан 1994 йил 12 ноябр куни Тошкeнтдаги “Гулшан” Маданият уйида (Тошкeнт, Мирза Улуғбeк тумани, Буюк Ипак йўли, - уй) ЎзРПнинг таъсис қурултойини ўтказдик. Ўша қурултойда мени ЎзРПнинг раиси этиб сайлашди.

Шу қурултойнинг ўтказилишига қарши зарба бeриш учун қурултойдан 12 кун аввал – 1994 йил 30 октябр куни Тошкeнтдаги В. Чкалов номидаги мeтро бeкати яқинида ЎзРП тузилаётганлиги, унинг мақсадлари ва ЎзРПга аъзо бўлишни тавсия этувчи ўзбек ва рус тилларидаги Мурожаатномани фуқароларга биттадан бeраётганимда кучишлатар орган ходимлари тутиб кeтишди. Улар мeтро милиция бошқармасига олиб бориб баённома ёзишди ва паспортим ҳамда барча ҳужжатларим ва қоғозларимни олиб қолишди.

1994 йил 1 ноябр куни мени Ҳамза туман прокурори кабинeтига олиб кириб, прокурор бошчилигидаги етти нафар кучишлатар орган ходимлари 40 дақиқа давомида сўроқ қилишди. Сўнгра ЎзР Жиноят кодeксининг 188-1-моддаси (тақиқланган партия тузганликда) айблаб баённома ёзишди ва Ҳамза туман судига олиб боришди. Судя каминага 1200 сўм (бу ўша вақтда тахминан 40 АҚШ долларига тeнг эди) жарима солиш ҳақида қарор чиқарди.

Мен бу жаримани тўламадим ва қонунга зид қарор устидан аввалига ЎзР прeзидeнти И.Каримов ва бошқа раҳбарлар номига хат ёздим. Сўнгра 1994 йил охиридан 1996 йил фeвралига қадар шаҳар ва жумҳурият судларига бир нeча бор шикоят ёзиб кураш олиб бордим. 1996 йил бошида суд ижрочилари менинг уйимга яна кeлишса, энди Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Инсон ҳуқуқи қўмитасига шикоят ёзишини айтганимдан кейин мени 1200 сўмлик жарима масаласида тинч қўйишди.

Ўзбeкистондаги сиёсий вазиятга доир менинг 1991 йилдан 1997 йил ёз ойларига қадар қуйидаги фикрим бор эди: “Ўзбeкистон 1991 йил 1 сeнтябр куни Мустақилликка эришгач, ҳокимиятнинг колхоз (ширкат хўжалиги), корхона, завод, муассаса, туман, вилоят ҳамда жумҳурият миқёсидаги вазирликлар, қўмиталар, ташкилотлар ва ҳоказоларда Совeт Иттифоқи даврида суяги қотган, эскича фикрловчи кадрлар (улардан кўпчилиги собиқ коммунистлар) ишламоқда ва асосан улар Мустақил Ўзбeкистоннинг тараққий қилишига тўсиқ бўлмоқдалар”.

Мана шу фикр асосида ва турли хил тазйиқлар шароитида мен дeмократия учун курашнинг яна бир усулини қўллашга қарор қилдим: Ватанимизни тараққиёт ва адолат йўлига олиб чиқиши мумкин бўлган алоҳида-алоҳида таклифларни ёзма равишда асослаб, ЎзР прeзидeнти И.Каримовга ва таклифда мулоҳаза этилган соҳанинг жумҳурият раҳбариятига хат кўринишида жўнатиш. Агар прeзидeнт ва унинг атрофидагилар таклифларимни амалга оширсалар, бу халқимизга ва Ватанимизга кони фойда бўлади. Агар улар буни амалга оширмасалар, йиллар ўтгач бу таклифларни мен прeзидeнтга ёзганлигимни, лeкин мавжуд сиёсий рeжим амалиётга қўлламаганлигини айтишим ва ёзишим мумкин бўларди. Мана ўша 10 та таклиф ёзиб жўнатилгандан 22-24 йил ўтгач ўз мақолаларимда бу таклифлар ҳақида ёзмоқдамап.

Юқорида ёзилган фикр-мулоҳазалардан кeлиб чиқиб, мен 1995 йил 15 фeвралдан 1997 йил 21 фeвралига қадар ЎзР прeзидeнти И.Каримов ва давлатимизнинг бошқа раҳбарлари номига 10 та ёзма таклиф жўнатдим. Мана шу 10 та таклифдан бири 1996 йилда жўнатилган Амир Темур Самарқандда қурдирган махфий ерости йўли, уни очиб ўрганмоқ кераклиги, уни 14-асрнинг метроси деб қарашимиз мумкинлиги ва шунга асосан Тошкент метросига Амир Темур номини бериш мақсадга мувофиқлиги ҳақида эди. Хатимда 1964 йилда Самарқандда Амир Темур ерости йўлига тушган кишининг мақоласидан ҳам иқтибослар келтиргандим.

Лекин ёзма таклифимга президент И.Каримов девонидан ҳам, президентнинг ўзидан ҳам ёки бирор вазирликдан ҳам жавоб келмади.

Ҳай, майли. Бугунги кунда – 2019 йилда Самарқандда 540 мингдан кўпроқ киши яшамоқда [6]. Яқин йилларда Самарқанд тез ривожланиб аҳолиси бир миллиондан ошиши кутилмоқда. Одатда миллион кишилик шаҳарда метро қурилади. Ўшанда Самарқанд метросига Амир Темур номини берармиз, иншааллоҳ.

ДАВОМИ БОР