Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

«БИРЛИК»ЧИЛАР (китоб давоми 3)

1.2.9. УСМОН АЗИМ (1950.13.08)



Фото 8. Усмон Азим. [42]

Усмон Азимнинг таржимаи ҳолини Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясидан келтираман.

“УСМОН АЗИМ (тахаллуси; асл исм-шарифи Азимов Усмон) (1950.13.8, Бойсун тумани) — Ўзбекистон халқ шоири (2000), драматург. Тошкент университетининг журналистика факултетини тугатган (1972). Республика радиосида муҳаррир, катта муҳаррир ва бош муҳаррир ўринбосари (1976—89), Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Тошкент вилоят бўлимида масъул котиб (1989— 90). Ўзбекистон Республикаси Президенти девонида сектор мудири, етакчи консультант, Президентнинг Давлат маслаҳатчиси (1991 —94). 2003 йилдан Ўзбек миллий академик драма театрида адабий эмакдош.

Илк китоби — «Инсонни тушуниш» (1979). Шундан сўнг шоирнинг «Ҳолат» (1979), «Оқибат» (1980), «Кўзгу» (1983), «Сурат парчалари» (1985), «Дарё» (1985), «Иккинчи апрель» (1987), «Бахшиёна» (1989), «Faройиб аждарҳо» (1990), «Уйғониш азоби» (1991), «Fycca» (1994), «Узун тун» (1994), «Бор эканда, йўқ
экан» (1995), «Сайланма» (1995), «Куз» (2001) каби шеърий ва «Жоду» (2003) насрий тўпламлари нашр этилган.

Усмон Азим ўзбек шеъриятининг уфқини кенгайтириб, насрий шеърлардан бармоқ вазнигача бўлган турли вазнларда ижод қилади. Дастлабки шеърларида инсоннинг давр ва жамият ҳаётидаги ўрнини тушунишга, даврнинг оғриқли масалаларига эътибор қаратди ва шу жараёнда минбар шеърияти унсурларидан фойдаланди. Кейинчалик, шоир ижодида воқеликни фалсафийистиоравий образлар орқали идрок ва тасвир этиш махорати кучайиб борди. 80-йиллар ижодида кўзга ташланган бахшиёна руҳ шеъриятда янги бир йўналиш яратилишига туртки бўлди.

90-йилларга келиб, унинг ижодида кескин ўзгариш юз берди ва шеърларида суфиёна кайфият акс этди. Усмон Азим «Бахтли бўлайлик», «Ҳужжатли фильм учун сюжет», «Баҳодир ва Малика» сингари радиопьесалар ёзган. У ана шу тажрибадан фойдаланиб, 90-йилларда драматургия билан жиддий шуғулланди ва «Бир кадам йўл», «Кундузсиз кечалар», «Бозор» (1997), «Алпомишнинг қайтиши» (1998), «Жазава» (2000), «Бахт қуши» (2002), «Ўтган замон ҳангомалари» (2003) пьесаларини ёзди. Бу пьесаларнинг аксари Ўзбек миллий академик драма театрида саҳналаштирилган. Усмон Азим бу пьесаларда саҳна қонуниятларини яхши ҳис этувчи, драматург сифатида намоён бўлди. Айни пайтда у ҳам тарихий, ҳам психологик драмалар, ҳам оғзаки ва ёзма адабиёт намуналари асосида замонавий саҳна асарларини ярата олиш истеъдодини намойиш этди. Усмон Азим, шунингдек, кинодраматургияда ҳам қалам тебратиб, «Алишер Навоий» киноқиссаси (1990), «Алпомиш» кинодостони (1997), «Севги» (1998, шу номли ҳикоя асосида) ва 2 серияли «Алпомиш» (2000) фильмларининг сценарийсига муаллифлик қилган.

Поль Элюар, В. Вациетис, Ҳ. Доғларжа, А. Вознесенский, Ю. Марцинкявичюс ва бошқа шоирларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган. Шеърлари инглиз, француз, немис, поляк, македон, турк,
рус, грузин, эстон, литва, тожик, қозоқ ва қирғиз тилларида нашр этилган. Кўплаб шеърларига мусиқа басталанган.

Усмон Азим халқлар дўстлиги ва ватанпарварлик ғоялари билан йўғрилган шеърлари учун Грузиянинг Маяковский номидаги Давлат мукофотига сазовор бўлган (1982). «Дўстлик» ордени (1998) билан мукофотланган» [43]

Усмон Азим яхшигина ташкилотчилик қобилиятига ҳам эга. Кўпчиликка маълумки, “Бирлик” Халқ Ҳаракати (БХҲ) раҳбариятида 1989 йилда қаттиқ тортишув рўй берди. Шу сабабли 1989 йил 11 ноябр куни, яъни БХҲ тузилганига роппа-роса бир йил бўлган куни БХҲнинг фавқулодда 2-қурултойи Тошкентдаги Буюк Ипак йўлида жойлашган “Гулшан” клубида бўлди. Ушбу қурултойда БХҲнинг Тошкент шаҳар ташкилоти номидан делегатлар гуруҳи сафида мен ҳам қатнашдим. Қурултой тортишувлар ва ғала-ғовур билан ўтди. Шу қурултойда раислик қилган раҳбарлардан бири Усмон Азим эди. У қурултой раислигини яхши олиб борди. Қурултойда бўлиниш рўй берди. Муҳаммад Солиҳ раҳбарлигидаги 15 нафар атрофида шоир ва ёзувчилар қурултойни ташлаб чиқиб кетишди. Улар 1990 йил март ойида “Эрк” Халқ Ҳаракати қурултойини, 30 апрел куни “Эрк” Демократик Партияси (ЭДП)нинг таъсис қурултойини ўтказишди.

Усмон Азим 1992-1994 йиллар давомида Ўзбекистон “Ватан тараққиёти” партиясининг раиси бўлган. Мен бу ҳақда [44]-[45]-мақоламнинг 2-қисмида ёзганман.

Ўзбекистонда тижоратчилар ва бизнесменлар партиясини тузишга дастлабки уриниш 1992 йилда бўлганди. 1992 йил бошида Президент Ислом Каримов йиғилишлардан бирида маърузаси давомида тижоратчилар сиёсий партияси ташкил этишни таклиф қилди. Бу таклифни шоир Усмон Азим қўллаб-қувватлади.

1992 йил 24 май куни Тошкентда “Ватан тараққиёти” партиясининг таъсис қурултойи бўлди, партиянинг Устави ва Дастури қабул қилинди. Партия раиси қилиб Усмон Азим сайланди. У бу вақтларда Президент Ислом Каримовнинг Ёшлар ишлари бўйича Давлат маслаҳатчиси бўлиб ишларди ([44], [45], 2-қисм). “Ватан тараққиёти” партиясини Ўзбекистон Адлия вазирлиги 1992 йил 10 июл куни рўйхатга олди ва партия раҳбариятига 224-сонли гувоҳнома берди. [5]

Усмон Азим раҳбарлигидаги раҳбарият саъй-ҳаракати билан “Ватан тараққиёти” партияси Ўзбекистондаги сиёсий ва ижтимоий воқеаларда ўз қарашлари ҳамда ўрнига эга бўла бошлади. 1993 йил март ойида “Ватан тараққиёти” партиясининг Жиззах вилоят ташкилотига ЎзР Олий Мажлисининг 1989-1994 йиллардаги депутати, таниқли демократ Мели Қобилов (1943.20.05) сайланди ва воқеалар шиддат билан ривожлана бошлади.

1992 йил март ойида Мели Қобилов Ўзбекистон Инсон ҳуқуқи жамияти Жиззах вилоят ташкилотининг раиси этиб сайланди. У 1993 йил март ойидан “Ватан тараққиёти” партиясининг Жиззах вилоят ташкилоти раиси эди. Қобилов раислиги вақтида партия аъзолари сони 200 нафардан 5000 нафаргача ошди, яъни Олий Мажлисга 1994 йил декабрида бўладиган сайловлар арафасида партия Жиззах вилоятида аниқ сиёсий кучга айланганди.

1994 йил 27 октябр куни Мели Қобиловни иш кабинетида махсус хизматлар наркотик моддалар ва ўқ-дорилар ташлаб қўйиб сохта айблар билан ҳибсга олишди. Суд 1995 йил 1 августдан 1996 йил 12 февралгача давом этди. Унга қарши 9 банддан иборат айблов эълон қилинганди, суд 5 банд бўйича айбловларни оқлади, чунки бу айбловларни судда исботлаб бериша олмади. Алал-оқибат Мели Қобиловни туҳмат билан 10 йилга қамашди.

Мели Қобилов раҳбарлигидаги “Ватан тараққиёти” партияси Жиззах вилоят ташкилотидаги воқеалар сабабли Миллий хавфсизлик хизмати раҳбарияти “Ватан тараққиёти” партияси раҳбарларига қарши жиноий иш очиш режасини тузишди, деб ҳисоблайман. Шу йўл билан “Ватан тараққиёти” партияси раҳбарияти орқали Жиззах вилоят ташкилотига босим кўрсатиш ёки ҳеч бўлмаганда бетараф қилиш нияти бор эди. Бунинг учун партиянинг бош иқтисодий таъминловчиси бўлмиш "Рустамбанк" раҳбари Рустам Усмоновга қарши жиноий иш очишди. У “Ватан тараққиёти” партияси Марказий Кенгаши Президиумининг аъзоси эди. “Ватан тараққиёти” партияси раҳбарларига ҳам қарши тафтиш бошланди. Бироз вақт ўтиб “Ватан тараққиёти” партияси раиси Усмон Азим истеъфо берди. 1994 йил 29 октябр куни “Ватан тараққиёти” партияси раиси этиб Анвар Зиёевич Йўлдошев (1946) сайланди.

Ишончим комилки, шоир Усмон Азим бирорта жиноий иш қилган эмас ва у “Ватан тараққиёти” партиясини ҳалол бошқарган.

Шундай қилиб, “Ватан тараққиёти” партиясининг 2-қурултойи 1994 йил 29 октябр куни бўлди. 2000 йил 14 апрел куни Тошкентда “Ватан тараққиёти” партияси ҳамда “Фидокорлар” халқ-демократик партиясининг бирлаштирувчи қурултойи бўлди [5, 3-китоб, 162-б.]. Раҳматли диктатор Ислом Каримов (1938-2016) Ўзбекистон президенти бўлган даврда “Ватан тараққиёти” партиясининг деярли 8 йиллик тарихи мана шундай якун топди.

«Бирлик»чилар» номли китобим тарихига қайтсам. Мен 2001 ва 2004 йилда шоир ва драматург Усмон Азим билан учрашиб, «Бирлик» Халқ Ҳаракати ташкил топишига доир суҳбатлашмоқчи бўлдим. Унга телефон қилганимда у 2004 йилда аввалига жуда банд эканлиги, кейин касал эканлигини айтди. Бир ой ўтгач У.Азимга яна телефон қилганимда, у учрашишга рози бўлмади, яъни рад қилди. “Ватан тараққиёти” партияси раҳбариятига қарши Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати (МХХ) олиб борган юқоридаги воқеалар ва тазйиқларни эътиборга олсак, Усмон аканинг 2004 йилдаги рад жавобини тушунсак бўлади.

Мен 2008 йилда Шерали Жўраев ҳақидаги китобимнинг 3-нашри устида ишлаётгандим. Шерали аканинг машҳур қўшиқларидан бири бўлмиш «Карвон» қўшиғи шеърини Усмон Азим ёзгани маълум. Китобимда Усмон Азим шеърини ва шеър ёзилган асар ҳақидаги маълумотни тўлиқ келтириш мақсадида Усмон ака билан учрашишга қарор қилдим. Мен унинг уй манзилини Манзилларни аниқлаштириш бўлимидан олиб уйига бордим. У Тошкент Трактор заводи тарафига бораверишда ўнг томондаги кварталлардан бирида, адашмасам Аҳмад Югнаки даҳасида яшарди. Эшикни Усмон аканинг турмуш ўртоғи очди. Мақсадимни айтганимдан кейин у ичкарига кириб Усмон ака билан маслаҳатлашди ва қайтиб чиқиб «Эртага ишхонамга келинг. Китобчадан битта нусхасини сизга бераман» деди. Мен ишхона манзилини ёзиб олиб «Раҳмат» деб кетдим.

Эртаси куни Тошкентдаги Алишер Навоий кўчасидаги ёзувчи ва шоирлар ишлайдиган кўпқаватли бинода Усмон аканинг турмуш ўртоғи иш хонасии топиб бордим. У менга [46]-китобчадан бир нусха берди. Мен “Раҳмат” деб жўнаб кетдим.

Маълумки, 2016 йил 2 сентябр куни диктатор президент Ислом Каримов бу дунёни тарк этди. Янги президентимиз Шавкат Мирзиёев Ватанимизни ошкоралик ва тараққий эттириш йўлида яхши ишлар қилмоқда. Мана шу шароитда Усмон Азим ва бошқа “Бирлик”чи фаоллар “Бирлик” Халқ ҳаракатига доир тарихий воқеаларни ёзиб сайтларда ва/ёки Фейсбук саҳифаларида чоп этишса яхши бўларди. Чунки ҳар бир фуқаро, жумладан “Бирлик”чи фаоллар Ватанимизнинг қандайдир тарихий воқеалари гувоҳидир. Ҳар биримиз эртами, кеч вафот этгач шу тарих бўлагини ўзимиз билан нариги дунёга олиб кетмоқдамиз. Аслида муҳим тарихий маълумотларни шу дунёда халқимизга қолдиришимиз мумкин ва керак.


1.2.10. ҚАҲРАМОН ҒӮЛОМОВ

1988 йил 11 ноябр кунги Дадахон Ҳасан уйидаги йиғилишда қатнашганлардан яна бири - физика-математика фанлари номзоди Қаҳрамон Ғўломовдир. У Тошкент Политехника институти (ҳозирги Техника университети)да ишларди. У билан шу мавзуда 2000-йиллар бошида бир неча марта гаплашганман. У БХҲ тузилиш тадбирларида жуда кам қатнашган. У 1989 йилда Тошкентда «Халқ дипломатияси клуби» номли клубга асос солди ва унинг бошловчиси бўлганди. Клуб ҳафтасига бир марта йиғилиш ўтказар, ушбу йиғилишга «Бирлик»чилар ва турли даражадаги хайрихоҳлар, шунингдек Давлат хавфсизлик хизмати билан боғлиқ шахслар ва Тошкент шаҳар ҳокимияти вакили қатнашарди. Клубда бир киши маъруза қиларди ва кейин савол-жавоб ҳамда қатнашувчиларнинг айрим фикр-мулоҳаза билдириларди, шунингдек ўша кунларда бўлиб ўтган сиёсий воқеа ва фожиаларни муҳокама қилардик. Бу анчагина қизиқарли ўтарди.

Қаҳрамон Ғўломов Тошкент шаҳар ҳокимияти ва кучишлатар органлар билан алоқада эди. Бир неча ой ўтгач улар клуб фаолиятига қаршилик кўрсатиб, унинг йиғилишларига имкон бермаслик чора-тадбирларини кўра бошлашди. Бу вақтда кўпинча бошловчиликни Қаҳрамон ака бошқа кишиларга топширарди. Клуб тўхталишлар билан 1,5-2 йилча фаолият олиб борди.

Қаҳрамон ака «Халқ дипломатияси клуби» тарихи ва фаолиятига доир мақола ёзса яхши бўларди.

Кейинчалик Қаҳрамон Ғўломов кучишлатар органлар билан алоқада бўлди ва БХҲ ҳамда «Эрк» Демократик партияси фаолиятида деярли қатнашмади.

Қаҳрамон Ғўломовнинг шахсини очиб берадиган битта муҳим воқеани гапириб берай. Бу провокация 2004 йил сентябрида раҳматли профессор Олимжон Каримовга (1926.06.06-2006.08.02) қарши уюштирилганди.

Мен профессор Олимжон Каримов ва у амалга оширган ишлар ҳақида [47]-[48] мақолаларда ёзганман. Проф. О.Каримов ўзбеклар орасида биринчи бўлиб техника фанлари номзодлиги диссертациясини 1953 йилда Москвада ёқлаганди. У пахта териш машинаси бўйича докторлик диссертациясини 1963 йилда тайёрлаган бўлсада, унга диссертацияни ёқлаш учун рухсатни кўп курашлардан кейин – 1967 йил октябрида беришганди. Докторлик дипломини эса 1970 йил ёзида беришди. 1974 йил июлида у профессорлик унвонига эга бўлди. У 30 та ихтиро муаллифи эди.

Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати (БХҲ) Ташаббус гуруҳи 1988 йил 11 ноябрида тузилгач, проф. О.Каримов 1988 йил ноябр охиридан БХҲ раҳбариятида фаолият олиб бориб, кўпгина эзгу ишларни амалга оширди. Унинг ташаббуси ва раҳбарлиги остида 1990 йил сентябрида Тошкентда Ўзбекистон Озод Деҳқонлар партияси (ОДП) таъсис қурултойи бўлиб ўтди. Яъни у ОДП асосчисидир.

Ўзбекистон кучишлатар органлари 1992 йил ёзида бир гуруҳ демократларга қарши “Миллий Мажлис” номли сохта жиноий иш очиб, проф. О.Каримовни 1993 йил 21 январдан 23 февралгача, яъни 33 кун давомида Тошкент қамоқхонасига қамашди. Бу сохта суд иши ЎзР Олий судида 1993 йил 1 июлидан 6 августгача кўрилди. Бошқа демократлар қаторида проф. О.Каримовга Олий суд 3 йил шартли қамоқ жазосига, яъни уй қамоғига ҳукм қилди.

Қисқароқ қилиб айтганда, проф. О.Каримов ўзининг деярли 80 йиллик умри давомида ўзбек халқи манфаатларини имкони борича ҳимоя қилган зиёлилардан бири эди. У менинг ташаббусим билан 2003 йил апрелида тузилган “Демократлар давраси” номли нодавлат нотижорат ташкилоти аъзоси ҳам эди.

Энди проф. О.Каримовга қарши 2004 йил сентябрида уюштирилган миш-миш ҳақида ёзсам бўлади.

Гавҳар Орипова (1957 йилда туғилган, проф. О.Каримовнинг кенжа қизи) менга 2005 йил май ойида қуйидаги воқеани гапириб берди. Қаҳрамон Ғуломов 2004 йил сентябрида Тошкент шаҳри ва вилоятидаги демократларга телефон қилиб, “Профессор Олимжон Каримов вафот қилди” деб айтган.

Бундай нохуш хабарни эшитган, О.Каримовни кўп йиллардан бери биладиган кишилардан 15 нафари, жумладан Озод Деҳқонлар партияси асосчиларидан бири – Рисқали Зиёвиддинов (1938-2006.03.08) барча ишларини ташлаб, тездан унинг уйига жанозага етиб боришган (Рисқали ака ҳақида [49]-мақолада ёзганман). Қаҳрамон Ғуломов “ўлди” деган фуқаро – проф. О.Каримовнинг ўзи дарвозани очиб келганларни кутиб олган!

Бу совуқ, туҳматдан иборат миш-миш ҳақида каминага дастлаб Рисқали Зиёвиддинов гапириб берди. Бу гапнинг тўғрилигини Г.Ориповадан 2005 йил май ойида аниқлаштирдим.

Мен ушбу миш-мишни тарқатган Қ.Ғуломов билан 2005 йил июл ойида гаплашдим. У: “Проф. Олимжон Каримов вафот этгани ҳақида менга Баҳодир-Чиғатой айтди. Мен бошқаларга телефон қилиб айтдим” деди.

2005 йил 19 июл куни Баҳодир-Чиғатой (Баҳодир Сағдуллаев)ни Тошкентдаги Freedom House (Озодлик уйи) ваколатхонасида учратдим. Мен ундан проф. О.Каримов ҳақидаги миш-миш воқеасини гапириб беришни сўрадим. У бундай деди: “2004 йил сентябрида Тошкентдаги Чиғатой маҳалласида яшовчи Шуҳрат Қораевич Каримов вафот этганди. Ўша куни менинг уйимга Қаҳрамон Ғуломов ва Марат Зоҳидов меҳмон бўлиб келишмоқчи эди. Мен Шуҳрат Каримов ўлими муносабати билан уларни уйимда қабул қила олмаслигимни телефон орқали айтдим. Қаҳрамон Ғуломов эса “Профессор Олимжон Каримов вафот қилди, бу гапни Баҳодир-Чиғатой айтди” деб одамларга гап тарқатган”.

Раҳматли Баҳодир-Чиғатой – Баҳодир Сағдуллаев ҳақида қисқача маълумот. У 1952 йил 25 феврал куни Тошкент шаҳрида туғилган. У Тошкентдаги Чиғатой маҳалласида яшаб, катта бўлгани учун уни таниганлар Баҳодир-Чиғатой (чиғатойлик Баҳодир маъносида) деб аташарди. У 1975 йилда Тошкент Политехника институти (ҳозирги Техника университети) нефть-газ факультетини “тоғ муҳандиси” мутахассислиги бўйича тугатган.

Б.Сағдуллаевни Давлат хавфсизлиги қўмитаси (ДХҚ) 1982 йилда ишга таклиф қилган. Унга катта лейтенант унвонини беришган. У 1982-1984 йилларда Москвадаги Ю.В.Андропов номидаги ДХҚ Академияси махсус факультетида “ДХҚ шахсий таркиби малакасини ошириш” икки йиллик курсида ўқиган. У 1983-1991 йилларда Тошкентда ДХҚнинг Ўзбекистон ташкилотида штат бўйича ходим (зобит) бўлиб, 1991-2001 йилларда контракт асосида ишлаган. У ДХҚ подполковниги унвонида заҳирага чиққан. Бу маълумотларни Б.Сағдуллаев каминага 2005 йил 19 август куни гапириб берди.

Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати (БХҲ) Ташаббус гуруҳи 1988 йил 11 ноябрда тузилгач, Б.Сағдуллаев 1989 йил бошларидан бери БХҲ марказига келиб, “бирлик”чилар билан алоқа қиларди. Шу сабабли мен уни 1989 йил бошидан бери танийман. Унинг кимлигини суҳбатлардан билгач, 1989 йилдан бери ўзиимни ундан сал нарироқ тутиб алоқа қилардим.

Мухолифат лидерларидан бири, Озод Деҳқонлар партияси раиси, профессор Олимжон Каримовнинг ўлими ҳақидаги ёлғон, туҳмат гапни 2004 йил сентябрида тарқатган икки киши – ДХҚнинг заҳирадаги подполковниги Баҳодир Сағдуллаев ва Қаҳрамон Ғуломов!

Таъкидлаш лозимки, демократлар, жумладан мухолифат вакилларининг уйида тўй ёки жаноза билан боғлиқ бирорта маърака бўлса, маърака эгаси Қаҳрамон Ғуломовга айтарди. У кўпчилик мухолифат вакилларига ушбу яхши ёки ёмон хабарни етказарди ва таклиф этарди. Шу сабабли Қ.Ғуломовда мухолифат вакиллари кўпчилигининг уй телефонлари, манзил маълумотлари бор. Шу жумладан профессор Олимжон Каримовнинг ҳам уй телефони ва уй манзили бор эди, деб ҳисоблаш мумкин. У бундай машъум хабарни эшитгач, О.Каримов уйига телефон қилиши ёки ўз машинасида бориб келиши мумкин эди. Лекин у бундай қилмади. У Олимжон аканинг яқин, ҳурматли кишиларига қўнғироқ қилиб, унинг ўлгани ҳақидаги туҳмат гапни айтган. Натижада бу совуқ, туҳматдан иборат миш-миш қисқа вақт ичида тарқалган.

Бундай миш-мишни тарқатишдан мақсад – проф.О.Каримовга навбатдаги маънавий зарба бериш, уни ўз ажалидан беш кун олдинроқ бўлсада вафот этишини тезлаштириш бўлган, деб ҳисоблайман.

Аввал Совет Иттифоқи тоталитар тузуми амалдорлари тазйиқлари, 1991 йил сентябридан кейин Ўзбекистондаги полициявий режим кучишлатар орган ходимлари проф. Олимжон Каримовни тазйиқ қилишлари, асоссиз равишда 1993 йилда 33 кун қамоқда тутишлари, турли миш-мишлар тарқатишлари натижасида у 2006 йил 8 феврал куни вафот қилди…

Қаҳрамон Ғуломов 1990-йиллар охиридан 2010 йилларгача “Озодлик” ва “Би-би-си” радиоларига “Камрон Алиев” тахаллуси билан сиёсий шарҳловчи сифатида интервью бериб турарди.


1.2.11. АҲМАД АЪЗАМ (1949.28.06-2014.04.01)



Фото 9. Аҳмад Аъзам ([50])

Аҳмад Аъзам ҳақидаги маълумотларни [51]-мақоладан келтираман.

«Ёзувчи, мунаққид ва сиёсатчи Аҳмад Аъзам 28 июн 1949 йили Самарқанд вилояти, Жомбой туманидаги Ғазира қишлоғида туғилган.

1971 йили Самарқанд давлат университетини битирган.

"Гулистон" журнали, "Ўзбекистон адабиёти ва санъати" газетаси, "Совет Ўзбекистони санъати" журнали редакцияларида, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида ишлаган.

Сиёсий фаолиятини "Бирлик" халқ ҳаракатида бошлаган, "Эрк" демократик партияси бош котиби бўлган.

Олий Мажлис депутатлигига сайланган (1999-2004 йиллар, А.Ш.).

1995 йилдан Ўзбекистон телевидениесида бош муҳаррир, Ўзбекистон" телеканали бош директори, "Ўзбектелефильм" студияси бош директори лавозимларида ишлаган. Бу даврда сценарист ва тележурналист сифатида ҳам ижод қилган.

Аҳмад Аъзамнинг "Ойнинг гардиши", "Бу куннинг давоми", "Асқартоғ томонларда", "Соясини йўқотган одам", "Ҳали ҳаёт бор" деган насрий асарлари,"Масъул сўз" деган адабий-танқидий мақолалар тўпламлари, "Ўзи уйланмаган совчи", "Рўё ёхуд Ғулистонга сафар" романлари чоп этилган” [51]

Би-би-си меҳмони Аҳмад Аъзам билан суҳбатдан айрим муҳим маълумотлар.

“Би-би-си: Эндиги савол сиёсий фаолиятингизга боғлиқ экан. Чимкентдан Ботир (профессор Ботир Норбоев, А.Ш.): Аҳмадбой, омонмисиз? Соғлиқлар яхшими? Пенсияга ҳам чиқиб олдингиз. Сиз бир пайтлар "Бирлик"нинг, сўнг "Эрк"нинг фаоли, ҳатто Бош котиби бўлдингиз. "Бирлик"дан чиққанингизнинг сабаби маълум. Аммо "Эрк"дан нега кетдингиз? "Эрк"дан кетганингизда Муҳаммад Солиҳ сиздан қай даражада хафа бўлди? "Эрк"дан кетишингизни бир хиллар сотқинлик деб баҳолашди. Ўзингиз нима деб ўйлайсиз?

Аҳмад Аъзам: Биринчидан саволнинг бошидаги гапни унча тушунмадим. Пенсияга ҳам чиқиб олдингиз, деб сўраляптида. Худди пенсияга чиқиш айбдай. Мен пенсияга 58 ёшимда чиқдим, соғлигим туфайли. Биринчи гуруҳ инвалиди бўлиб пенсияга чиқдим. Пенсиягача жуда яхши ишладим. Агар давлат менга ҳозир пенсия берадиган бўлса, шу пенсиямни оқлаганман. Иккинчидан, "Бирлик"дан мен кетганим йўқ. Мен "Бирлик"ни ҳамраиси бўлганман. "Бирлик" бўлинди. Мен "Эрк" партиясига ўтдим. Бу кетди, деган нарсани билдирмайди. "Эрк" партиясида мен "ҳатто бош котиб" бўлганим йўқ. Мен ҳақиқий бош котиб эдим. Мен "Бирлик"даям, "Эрк"даям ҳалол ишладим. Ҳозир ўзини етакчи, ташкилотчи ҳисоблайдиган одамларни бештасини, ўнтасини йиғсаям менчалик иш қилмаган бўлади. Энди Муҳаммад Солиҳ сиздан қай даражада хафа бўлди, деган савол. Бу ўртамиздаги гаплар. Кетишимнинг сабаблари бор. Уларга алоҳида қараш керак. Энди кетишимни сотқинлик, деб қарайдиганларга. Нимага нисбатан сотқинлик? Масалан, биз ўша пайтда кўтарган ғояларга, интилишларга нисбатан айтиладиган гап бўлса, мен ватандан чиқиб кетмай, ҳалиги грант умид қилмай, ўзимни жабрдийда кўрсатиб, қанақадир иқтисодий ёрдамлар олишга интилмай, ўша ишларни қилдим. Ўша сиёсий мақсадларни амалга оширдим. Халқнинг миллий ғурурини уйғотиш, ўзлигини танитиш бўйича телевидение соҳасида, олдин айтганимдай, битта "Ўзлик" кўрсатуви бўладиган бўлса, 180 та кўрсатувда камида 200 та жабрдийда одамнинг тақдирини кўрсатдим. Мен ҳалол ишладим деб ўйлайман. Буни сотқинликка ҳеч бир алоқаси йўқ. Мен бирорта одамни сотиш у ёқда турсин, бошқалардан фарқли равишда бирорта одамни ёмонлаганим ҳам йўқ. Матбуотни кўришингиз мумкин, бошқа нималарни кўриш мумкин. Энди яширин сотқинлик дейдиган бўлса, бир куни ҳамма ҳужжатлар кўтарилади. Кимнинг кимлиги барибир ошкор бўлади. Мен бу маънода ўзимни виждонимни ҳам тоза дейман, боя айтганимдай нонимни ҳалоллаб еганман.

Тошкентлик мухлис: муҳтарам Аҳмад Аъзам, дўстингиз ва сафдошингиз Муҳаммад Солиҳ ҳақидаги фикрларингизни билмоқчи эдим.

Аҳмад Аъзам: Энди инсоний нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак, биз Солиҳ билан 1975 йил танишган бўлсак, 1992 йилгача, 16-17 йил биз бирга бўлганмиз. Жуда қалин дўст бўлганмиз. Айтишиб, тортишиб турганмиз. Битта майизни бўлиб ейдиган яқин оғайни бўлганмиз. Кейин сиёсат турли нималарга ташлади. Бу энди алоҳида бир суҳбат мавзуи. Лекин мен барибир ёшликни, 70-80, 90-йилларнинг бошларидаги адабий жараёнда шу Муҳаммад Солиҳга ўхшаган шоирлар билан яқин дўст, ҳамкор бўлганимни ҳалиям соғинаман. Мен масалан, Солиҳ сиёсатчи бўлмаганида жуда катта шоир сифатида ўзбек халқининг маънавиятини кўтаришда катта хизмат қилган бўларди, деб ўйлайман. Мен ҳозир нима дейишим мумкин. Кўпдан бери у билан гаплашмайман. Гаплашишнинг иложиси ҳам йўқ. Лекин мен унга доим омонлик, соғлик тилайман” [51]

Ўзим гувоҳ бўлган Аҳмад Аъзам билан бўлиб ўтган битта воқеани гапириб берай. Маълумки, 1990 йил 30 апрел куни Ўзбекистон “Эрк” демократик партияси (ЭДП) таъсис қурултойи бўлди. Унда Муҳаммад Солиҳ ЭДП раиси, Аҳмад Аъзам ЭДП Бош котиби этиб сайланди. Кун тартибида ҳар бир вилоят, туман ва шаҳарларда ЭДП ташкилотларини тузиш вазифаси турарди. Тошкент шаҳар ва вилоят ташкилотини тузишни Муҳаммад Солиҳ раҳматли профессор Шоди Каримовга илтимос қилди ва уни ЭДПнинг Тошкент бўлими 1-котиблиги вазифасига тайинлади. Шоди ака мени 1991 йил июл ойида кўриб қолиб ЭДПга ишга таклиф қилди ва “Халқимиз учун бирга ишлайлик” деди. Мен рози бўлдим ва 1991 йил 1 августдан ЭДП марказида 100 рубл ойлик билан Шоди аканинг асосий ёрдамчиси ва сал кейинроқ ЭДП Тошкент бўлими (шаҳар ва вилоят ташкилоти) ташкил этилгач бўлимнинг 2-котиби вазифасида ишлай бошладим.

Таъкидлашим лозимки, ўша йиллар Совет Иттифоқида рубль ўз қадрини кундан кунга йўқотиб бораётган йиллар эди. Шу сабабли 100 рубл пул бир ой давомида овқатланишим ва йўлкирамга зўр-базўр етарди, холос. “Бирлик” ва “Эрк”даги кўпгина фаоллар, жумладан мен ҳам халқимизнинг бугуни ва эртаси учун, Ватанимиз Мустақиллиги учун 10-12 соатлаб фидокорлик билан ўз имкониятларимиз доирасида меҳнат қилардик. Очиқ ёзишим ўринлики, жисмоний ҳалол меҳнат қилиб кундалик харажатлар ҳамда ижарадаги хонамга тўлаш учун қўшимча пул ишлаб топардим ва топган пулимнинг бир қисмини шу савоб йўлларда сарфлардим ...

ЭДП Ўзбекистон Адлия вазирлигида 1991 йил 5 сентябр куни рўйхатга олинди ва бу ҳақдаги гувоҳнома ЭДП раҳбари Муҳаммад Солиҳга ўша пайтдаги Адлия вазири Бобур Маликов (1948.02.09) тантанали топширди. Шу тантаналарда мен ҳам қатнашгандим ва фотоаппаратим билан суратларга олгандим.

1991 йил сентябрида ЭДПнинг фавқулодда 2-қурултойи чақирилиб, Муҳаммад Солиҳ номзоди Ўзбекистон президентлигига кўрсатилди. Адашмасам, ўша кунлар эди. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг 1-қаватидаги ЭДП хонасида эрталаб бир неча раҳбарлар бор эди. Гап сайлов хусусида бўлгани учун мен “Тошкент шаҳар ҳокимлигига ҳам номзод кўрсатайлик” дедим. Шунда Аҳмад Аъзам: “Тошкент шаҳар ҳокимлигига номзодимиз йўқ” деди. Мен ҳайрон бўлиб “Сиёсий партия бўлиб Тошкент шаҳар ҳокими вазифасига битта номзод кўрсата олмаймизми? Профессор Шоди Каримов номзодини кўрсатсак бўладику” дедим. Аҳмад Аъзам: “Сиз бу ёққа юринг” деб мени ўз хонасига бошлаб кирди. “Сиз нега маҳмаданалик қилаяпсиз?” деб мендан зарда билан сўради. Мен: “Тошкент шаҳар ҳокими вазифасига номзод кўрсатсак яхши бўларди. Масалан, профессор Шоди Каримовни” дедим. У эса: “Партия раҳбарияти сайловларда Тошкент шаҳар ҳокими вазифасига номзод кўрсатмаслик ҳақида келишган. Сиз нега партиявий интизомни бузаяпсиз?” деди. “Агар ЭДП раҳбарияти номзод кўрсатмасликка келишган бўлса, майли. Мен бу келишувдан бехабар эдим” дедим. Аҳмад Аъзам: “Шундай. Боринг, ўз вазифангиз билан шуғулланинг” деди.

Менимча, ЭДП раҳбарияти 1991 йил 29 декабр кунги Президентлик ва Тошкент шаҳар ҳокимини сайлаш режаланган сайловларда ҳоким вазифасига номзод кўрсатмасликка Тошкент шаҳар 1-котиби коммунист Адҳам Фозилбеков билан келишишган. Бунинг эвазига улар ЭДП раҳбариятини бир неча машина, бино ва шунга ўхшаш моддий бойликлар билан таъминлашган, менимча.

Профессор Шоди Каримов ва коммунист Адҳам Фозилбековнинг Тошкент шаҳар ҳокими бўлиб сайланиш эҳтимоли тахминан тенг эди. Чунки М.Горбачев қайта қуришни эълон қилган 1985 йилдан бери Совет Иттифоқи марказий матбуоти ва Ўзбекистон мухолифати коммунистларнинг партиявий номенклатурасини қаттиқ танқид қилишарди. Шу сабабли Тошкентда яшовчи русларнинг кўпчилиги ҳам партиявий номенклатурадан чарчаган ва унга қарши, яъни муқобил номзод бўлмиш Шоди Каримовга овоз беришлари кутилаётганди. Афсуски, Муҳаммад Солиҳ раҳбарлигидаги ЭДП раҳбарияти бу борада Тошкент шаҳар ташкилоти раҳбарияти билан бир оғиз муҳокама қилмай ўзларича келишиб кетаверишган.

Сайлов куни ҳам қизиқ бўлганди. Тошкент шаҳар ҳокими учун овоз бериш бланкалари ҳам ўзбек, ҳам рус тилларида қизил рангда чоп этилганди. Ҳар бир сайловчига, айниқса ўзбек тилини билмайдиган рус сайловчиларига иккитадан, яъни ҳам ўзбек, ҳам рус тилларидаги бланка беришди. Ҳар бир сайлов участкасида саноқ пайти Фозилбековга қарши овоз белгиланган сайлов бланкалари бир қисми йўқ қилиниб, ёқлаб овоз берган иккиланган бланкалар ҳисобланган. Президент номзодига бернилган овозлар сони билан Тошкент шаҳар ҳокимлигига берилган бланкалар сони мос туширишга икки тилли бланкалар борлиги ёрдам берган ва йўқотилган бланкалар ўрни билинмаган.

“Бирлик” Халқ Ҳаракати тузилиши тарихига қайтай. 2004 йил августда ёзувчи Аҳмад Аъзам Ўзтелефильмнинг Бош директори бўлиб ишларди. Мен унинг ишхонасига телефон қилиб, 1988 йил 11 ноябрда Д. Ҳасаннинг уйида бўлиб ўтган «бирлик»чиларнинг дастлабки йиғилишига доир бир–иккита саволларим борлиги ва учрашмоқчи эканлигимни айтдим. А.Аъзам ҳозир кабинетида одамлар йиғилганлиги, келажак режалар билан шуғулланаётганлиги, ўтмиш билан шуғулланишга вақти йўқлиги ва шу сабабли мен билан учрашаолмаслигини айтди. У 2007 йилда пенсияга чиқди.

Аҳмад Аъзам 2014 йил 4 январ куни вафот этди. У “Бирлик” Халқ Ҳаракати ташкил этилишига доир билган маълумотларни ўзи билан қабрга олиб кетди ...

1.2.12. ҒӮЛОМҚОДИР ТУРСУНОВ

Ғўломқодир Турсунов билан бир неча марта суҳбатлашдим. У “Бирлик” Халқ Ҳаракати ташкил этилишига доир менга бирорта қўшимча маълумот айтолмади.

Ғўломқодир иқтисодчидир. Адашмасам, у Тошкент Халқ хўжалиги институти (ҳозирги Иқтисод университети)ни тугатган. Унинг интернет сайтларида иккитагина мақоласини топа олдим ([52]-[53]-га қаранг). У ўз мақолаларида ёзган муаммо – унинг иқтисодий таклифларини матбуот орқали беришга рухсат беришмагани ҳақида ёзган. Нега у бу муҳим материалларни сайтларда ошкора чоп эттирмади? МХХ раҳбариятининг ғаши келишидан қўрқдими?..

Раҳматли Абдуманноб Пўлатовнинг Ғўломқодир Турсунов ҳақида айтган мана бу гапларига ҳам эътибор берайлик.

“Ю. Р. (Ш. А.): 4) Абдураҳим ака Дадахон аканинг уйига сизлар ўтирган хонага киргач "Арақ қани?" дегани тўғрими? (Дадахон аканинг таваллуд топган куни эди, бу гапни ўша даврада қатнашган Ғуломқодир Турсунов айтди).

А. П.: - Акамлар биз ўтирган хонага кириб келганларида мен ўша ерда эдим. У киши бироз кеч келдилар. Фақат одатий саломлашиш бўлган, ароқ ҳақида гап бўлмаган. Менимча, навбатдаги ёлғон бўлса керак. Қолаверса, менимча Ғуломқодир Т. га кўпам ишонавермаслик керак. У ишончли манба эмас» [37, 2-қисм]

Раҳматли Абдуманноб Пўлатовнинг мана бу гапига ҳам эътибор берайлик.

“... Буларнинг ҳар бири "Бирлик"нинг биринчи йиғилишида қатнашиб, унинг фаолиятида деярли иштирок этмаган баьзи (5-6) асосчилардан кўра "Бирлик"нинг биринчи йиллари ҳаракат учун МИНГ марта кўп жон куйдирган ва ишлаган миллатсевар кишилардир. Бу рўйхатга мен асосан “Бирлик”нинг биринчи йилги фаолиятида иштирок этган фидойиларни киритдим” [37, 2-қисм]

Менимча, Абдуманноб ака ўша 5-6 киши деганда Ғўломқодир Турсунов кабиларни назарда тутган ва бу гап жуда тўғридир.

Ғўломқодир Турсунов билан бўлган ғалати учрашувим ҳақида битта воқеани гапириб берай. 1993 йил октябрида “Эрк” демократик партиясини тарк этган бир гуруҳ ҳамфикрлар билан Ўзбекистонда асосан ёшлардан иборат Республикачилар партияси (РП)ни ташкил этиш билан шуғулландим. Партиямизга аъзо бўлиш истагида ёзиб берилган аризалар беш юзга яқинлашгач РП Ташаббус гуруҳи йиғилиши қарори билан РП Таъсис қурултойини ўтказишга рухсат ва жой сўраб Тошкент шаҳар ҳокимиятига ёзма мурожаат қилдим. Шунда менга Ўзбекистон президенти маҳкамасида Жамоат ташкилотлари билан ишлаш қўмитаси раиси сиёсатшунослик фанлари доктори Муқимжон Қирғизбоев билан учрашиб суҳбатлашишим кераклигини айтишди.

Учрашув куни ва соати белгилангач Президент Маҳкамасига бордим. М.Қирғизбоев кабинети жойлашган 2-ми (3-ми) қаватдан бораётганимда, қарангки, Ғўломқодир Турсуновни учратдим. У салом аликдан кейин қандай сабаблар билан бу ерга келганлигимни сўради. Мен РПни ташкил этаётганлигимни айтмай қисқача жавоб бердим ва хайрлашиб йўлимда давом этдим. Ўз-ўзидан савол туғилади: Ғўломқодир Турсунов 1993 йил кузида Президент Маҳкамасида, яъни президент Ислом Каримов ишлайдиган бинода нима қилиб юрибди? У ерга тасодифан бориб қолиш ва ичкарига кириш ҳеч мумкин эмаску ...

М.Қирғизбоев мен билан бироз суҳбатлашгач ва айрим ҳужжатлар билан танишгач “Сиёсий партияни Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтказиш учун Ўзбекистондаги вилоятларнинг камида ярмида, шунингдек Тошкент шаҳрида РПнинг бошланғич ташкилотлари бўлиши керак” деди. Бу жуда муҳим таъкидлаш эди. Мен унга миннатдорлик билдириб жўнаб кетдим. 1994 йил баҳоридан Ўзбекистондаги 10 та вилоятга бориб РПнинг бошланғич ташкилотларини тузиб қарорлар ёзиб тайёрлаб келдик. Ва 1994 йил 12 ноябр куни Тошкент шаҳар ҳокимиятининг рухсати билан Буюк Ипак Йўлида жойлашган “Гулшан” клубида Ўзбекистон Республикачилар партиясининг Таъсис қурултойини ўтказдик. Бу қурултойда мени РПнинг раиси этиб сайлашди. РПни ташкил этишимиз, фаолияти ва кучишлатар органларнинг тазйиқлари ҳақида алоҳида мақолаларимда 2019 йилда, яъни Ўзбекистон Республикачилар партиясининг ташкил этилганининг 25 йиллиги арафасида ёзарман, иншааллоҳ. Ҳозир эса “Бирлик” Халқ Ҳаракати ташкил қилиш тарихини баён этишда давом этсам.

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

5. Ўзбекистоннинг янги тарихи. 3 та китоб/Тузувчи: Н.Жўраев, Т.Файзуллаев; Таҳрир ҳайъати: А.Азизхўжаев (Раис) ва бошқ. – Т.: Шарқ, 2000.

Ўзбекистоннинг янги тарихи. К. 3. Мустақил Ўзбекистон тарихи //Тузганлар: Н.Жураев, Т.Файзуллаев. Редколлегия: А.Азизхўжаев (раис), Б.Ахмедов, С.Камолов ва бошқ./ - Т.: «Шарқ», 2000. – 560 б.

37. Абдуманноб Пўлатов. “Бирлик”нинг тузилиши, илк қадамлари ва бўлиниши: баъзи маълумот ва фикрлар.
1-қисм. - http://isyonkor.ucoz.ru/news/2006-05-07-276 (www.isyonkor.ucoz.ru 2006.07.05);
2-қисм. - http://isyonkor.ucoz.ru/news/2006-5-9-284-0- (www.isyonkor.ucoz.ru 2006.09.05).

42. Би-би-си меҳмони- бетакрор қалам соҳиби Усмон Азим. - http://www.bbc.co.uk/uzbek/news/story/2009/06/090608_talking_point_usmonazim.shtml (www.bbc.co.uk/uzbek/ 2009.08.06).

43. Усмон Азим. - Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. У ҳарфи. - http://ziyouz.uz/index.php?option=com_phocadownload&view=category&id=85:natens (www.ziyouz.uz )

44. АХМАДЖОНОВ Ш. Политические партии Узбекистана: шесть зарегистрированных и одна «скрытая» (Ўзбекистон сиёсий партиялари: олтитаси рўйхатга олинган ва биттаси “яширин”). –
Часть 1. - http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1109149980 (www.centrasia.ru 23.02.2005 12:13);
Часть 2. – http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1109221680 (www.centrasia.ru 24.02.2005 08:08);
Часть 3. - http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1109310000 (www.centrasia.ru 24.02.2005 08:40);
http://www.liveinternet.ru/users/4799013/rubric/5478522/ (www.liveinternet.ru Дневник «Турон_Шухратжони», Рубрика «Статьи 2005 года», 04.12.2014).

АХМАДЖОНОВ Ш. О шести зарегистрированных и одной «скрытой» про правительственных политических партиях Узбекистана (Ўзбекистоннинг олтита рўйхатга олинган ва битта “яширин” ҳукуматпараст сиёсий партиялари). -
www.turonzamin.org/congress/russian.html части 1-4 (www.turonzamin.org страница на русском языке, март 2005 года).
http://turonzamin.org/2011/02/26/sbornik-2/ 1-4-части (www.turonzamin.org 26.02.2011, Сборник статьи, 2005 год, статья 5);
http://uzbekcongress.org/russian/opartiyax.html (www.uzbekcongress.org/russian/ 04.01.2013).

45. АҲМАДЖОНОВ Ш. Ўзбекистондаги сиёсий партиялар: бештаси рўйхатда ва биттаси махфий. –
1-қисм. - http://dunyouzbeklari.com/archives/89216 (www.dunyouzbeklari.com 2014.07.12);
2-қисм. – http://dunyouzbeklari.com/archives/95633 (www.dunyouzbeklari.com 2015.26.02).

46. АЗИМОВ У. Бахшиёна. Драматик балладалар. – Т.: “Ёш гвардия”, 1990. – 80 б.

47. АҲМАДЖОНОВ Ш. Яқин тарихимизга назар. Ўзбекистон Озод Деҳқонлар партиясининг асосчиси, профессор Олимжон Каримов – 80 ёшда. (Биринчи қисм: 1988-1993 йилларда Ўзбекистонда рўй берган баъзи бир тарихий воқеаларнинг проф. О.Каримов тақдири мисолида таҳлили). – www.uzbekcongress.org 2006.01.01; www.jahongir.org “Turonzamin” журнали, 2006 йил январ, 1(13)-сони.

48. АХМАДЖОНОВ Ш. Cуд над «Миллий Мажлиcом» 1992 года и иcтория cоздания Партии cвободных дехкан Узбекиcтана (“Миллий Мажлис” устидан 1992 йилдаги суд ва Ўзбекистон Озод Деҳқонлар партиясининг тузилиш тарихи). -www.centrasia.ru 24.09.2007 12:45.

49. АҲМАДЖОНОВ Ш. Озод Деҳқонлар партиясининг асосчиларидан бири Рисқали Зиявуддинов вафот этди (Фотолавҳа). - www.uzbekcongress.org 2006.07.08.

50. Аҳмад Аъзам. Фото. - https://www.facebook.com/ahmadazam.uz/ (Раҳматли Аҳмад Аъзамнинг Фейсбукдаги саҳифаси).

51. Аҳмад Аъзам: халқимизнинг миллий уйғонишига, ўзлигини англашига хизматим сингган. - http://www.bbc.co.uk/uzbek/institutional/2012/06/120625_cy_talkingpoint_ahmad_azam.shtml (www.bbc.co.uk/uzbek/ 2012.25.06)

52. ТУРСУНОВ Г. Открытое письмо президенту Исламу Каримову независимого экономиста Гуламкадира Турсунова. - https://centrasia.org/newsA.php?st=1052970000 (www.centrasia.ru 15.05.2003)

53. ТУРСУНОВ Ғ. Ғуломқодир Турсунов: Конвертатция тарихидан. - http://uzxalqharakati.com/archives/46847 (www.uzxalqharakati.com 2017.22.09).

E-mail: jiz54@mail.ru

2018 йил 2-3 декабр

АҚШ, Вашингтон шаҳри

-------------------------------------------

АҲМАДЖОНОВ Ш. “Бирлик”чилар (китобнинг давоми 3). - https://siyosat.wordpress.com/2018/12/03/%d0%b1%d0%b8%d1%80%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d1%87%d0%b8%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d0%ba%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b1-%d0%b4%d0%b0%d0%b2%d0%be%d0%bc%d0%b8-3/#more-12045 (www.siyosat.wordpress.com 2018.03.12).