Шуҳратжон АҲМАДЖОНОВ

«БИРЛИК»ЧИЛАР

1998 йил ноябрь: Ўзбекистон «Бирлик» Халқ Ҳаракати тузилганининг 10 йиллигига бағишлайман
2004 йил 17 май: Шунингдек, Ўзбекистон Мустақиллиги учун, демократия учун курашган ва курашаётган барча демократларга бағишлайман.
2018 йил 6 ноябрь: Китобнинг 3-нашрини Ўзбекистон «Бирлик» Халқ Ҳаракати тузилганининг 30 йиллигига бағишлайман.
Муаллиф

МУНДАРИЖА

Рустам Ғойиповнинг Ҳақиқат қўшиғи. Андрей Малишко шеъри.
Китобнинг 3-нашрига сўзбоши (2018).
Китобнинг 2-нашрига сўзбоши (2007).
Муаллиф ҳақида (2007)

Муқаддима
1-қисм. «Бирлик» ташкил этилиши тарихи.
1.1. «Бирлик» ташкил этилиши арафасида Совет Иттифоқида вужудга келган вазият.
1.2. «Бирлик» тузилишига доир айрим маълумотлар.
1.2.1. Фахриддин Худойқулов (1962)
1.2.2. Дадахон Ҳасан (1940.11.11)
1.2.3. Муҳаммад Солиҳ (1949.20.12)
1.2.4. Зоҳир Аълам (1943.23.06-2014.13.04)
1.2.5. Тоҳир Каримов
1.2.6. Абдуманноб Пўлатов (1951.16.12-2010.21.11)
1.2.7. Абдураҳим Пўлатов (1945.7.11)
1.2.8. Рауф Парфи (1943.27.09-2005, март)
1.2.9. Усмон Азимов (1950)
1.2.10. Қаҳрамон Ғўломов
1.2.11. Аҳмад Аъзам (1949.28.06-2014.04.01)
1.2.12. Ғўломқодир Турсунов
1.2.13. Ҳуршид Даврон
1.2.14. Миразиз Аъзам
1.2.15. Зухриддин Ҳусниддинов, Пўлат Зоҳидов, Абдуқодир Эргашев
1.2.16. Бахтиёр Каримов
1.2.17. Бек Тошмуҳаммедовга доир.
1.2.18. Ислом Ҳолбоевга доир.
1.2.19. Юрий Ласкинга доир.

1.3. «Бирлик» раҳбариятининг катта хатоси ва унинг бош айбдори.
1.4. «Бирлик» дастлабки дастур лойиҳаси мендаги нусхасининг тарихи.

2- қисм. Аскарларнинг ҳаёт ҳуқуқи учун «Бирлик»чилар кураши.
2.1. Ўзбекистонлик аскарларнинг 1989-1990 йилларда калтаклаб ўлдирилиш сабаблари.
2.2. Калтакланган аскарларимиз юртимизга қайтиб келиши ва «Бирлик»чи шифокорларимиз жасорати.
2.3. «Бирлик» Марказий кенгаши ҳайъатининг И.Каримовга мурожаатномаси ва М.Горбачевга телеграммаси.
2.4. Ҳуснитдин Мухамедовнинг темир тобути ва «Бирлик»чиларнинг 1990 йил 26 апрель кунги намойиши.
2.5. Анвар Каримовнинг темир тобути ва 1990 йил 28 апрель воқеаларининг бошланиши.
2.6. «Бирлик»чилар Тошкент аэропортида.
2.7. Темир тобут Президент қароргоҳига олиб борилиши ва фотосуратга туширилиши.
2.8. «Бирлик»чилар ва милиция ходимлари.
2.9. Ж. Ҳамидов, Ш. Зиёмов ва И. Каримовнинг Президент қароргоҳидан чиқиб келиши.
2.10. А.Кенжабоевга берилган фотоплёнка хусусида.
2.11. «Бирлик»чилар ва Президент И. Каримов учрашуви.
2.12. «Бирлик» раисдоши Ш. Исматуллаевнинг ЎзР Олий Совети Президиуми йиғилишига таклиф этилиши.
2.13. Аскарлар ҳаёт ҳуқуқи учун «Бирлик»чилар кураши натижалари.
2.14. Сўнгги сўз ўрнида.

3-қисм. Орол денгизи муаммолари ва «Орол ва Оролбўйини ҳимоя қилиш қўмитаси» фаолияти.
3.1. Орол денгизи ҳақида 1961 ва 1989 йилларга доир айрим маълумотлар.
3.2. Профессор Пирмат Шермуҳамедов 1986 йилда «Орол ва Оролбўйини ҳимоя қилиш қўмитаси»ни тузиши ва унинг 1986-1993 йиллардаги фаолияти.
3.3. Устюрт фожиаси.
3.4. Орол денгизи билан боғлиқ муаммоларнинг 2004 йилдаги аҳволи.
3.5. Орол денгизи билан боғлиқ муаммоларнинг 2007 йилдаги аҳволи.
3.6. Орол денгизи муаммосини ҳал этиш йўли.

Иловалар.
1-илова. “Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!” китобим учун қилинган тазйиқлар
2-илова. Ўзбекистон табиати, маънавий ва моддий бойликларини муҳофаза этиш ҳаракати. Ҳаракатнинг шартли атамаси – “Бирлик” (Дастур лойиҳаси)
3-илова. Тошкентда қурилган дидсиз, қоп-қора темир панжаралар ва Ўзбекистон катта қамоқхонага ўхшаши
4-илова. “Орол ва оролбўйини ҳимоя қилиш қўмитаси” уставига доир айрим маълумотлар
5-илова. “Демократлар давраси” гап-гаштаги (нодавлат нотижорат ташкилоти)нинг Устави

Изоҳлар.
Адҳат Синўғил. Китоблар: Шеър.
Фойдаланилган адабиётлар.


АНДРЕЙ МАЛИШКО

ҲАҚИҚАТ

Айтар эди бир замон онам:
- Ўсиб катта бўлурсан, ўғлон.
Оқил бўлу мард бўл чинакам,
Бу икки иш эмасдир осон.

Оқил бўлгин. Сен бу ҳаётнинг
Кенг йўлию сўқмоғин ўрган.
Ҳам томчининг, ҳам коинотнинг
Чексизликда кезмоғин ўрган.

Ҳақиқат – бир, ҳақиқат – аччиқ,
Шундан доим балога дучор.
Сен мард бўлгин, сен унга очиқ
Ҳимоячи бўлгин устивор.

Керак бўлса ҳақиқат учун
Юрагингни парча-парча қил.
Керак бўлса ҳақиқат учун
Минг бор ўлиб, минг бора тирил.

Майли, сендан дўстларинг кечсин,
Сендан кечсин, майли, қондошлар.
Рози эдим мен берган жонни
Ҳақиқатга бахш этсанг агар.

Оқил бўлу мард бўлгин, ўғлон,
Бу икки иш эмасдир осон.

Украин тилидан ўзбек тилига Эркин Воҳидов ўгирган. [1, 1-ж., 285-б.]



Рустам Ғойиповнинг Ҳақиқат қўшиғи. Андрей Малишко шеъри. Эркин Воҳидов таржимаси. [2]


КИТОБНИНГ 3-НАШРИГА СЎЗБОШИ (2018)

Маълумки, бир гуруҳ ўзбек зиёлилари 1988 йил 11 ноябр куни Ўзбекистон “Бирлик” халқ ҳаракати (БХҲ)га асос солишганди. Мен “Бирлик” фаолиятида 1988 йил ноябр ойининг иккинчи ярмидан бошлаб қатнашганман, 1989-1990 йилларда “Бирлик”нинг Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг 1-ўринбосари лавозимида ишлаганман. Шу сабабли “Бирлик” ва унинг тарихига доир муҳим маълумотларга эгаман, бўлиб ўтган кўпгина воқеа-ҳодисаларнинг ҳозирча тирик гувоҳларидан бириман.

“Бирлик” ташкил топганининг 10 йиллигига атаб мен 1998 йил ноябрда “Бирлик”чилар ва ўзбекистонлик аскарлар тобутлари” номли катта мақолани ёздим. Бу мақолани ушбу китобимнинг 2-қисмида келтирдим.

2001 йил апрел-май ойларида 80-100 бетлик «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китоб қўлёзмасини тайёрладим. Шундан кейин “Бирлик”чилар ва ўзбекистонлик аскарлар тобутлари” номли катта мақоламни китоб кўринишида тайёрлашга киришдим. Бу китобнинг 1-қисмида “Бирлик”нинг ташкил этиш тарихини ёзишни режалаштиргандим. Бундай тарихни ёзиш учун дастлаб Дадахон Ҳасан билан суҳбатлашдим. У 1988 йил 11 ноябрда унинг уйида тўпланган ўзбек зиёлиларидан айримлари ҳақида гапириб берди ва уларни исми шарифини ёзиб олдим. Уларнинг ҳар бири билан учрашиб суҳбатлашишга киришдим. Масалан, 2001 йил октябр ўрталарида Фахриддин Худойқуловга қўнғироқ қилиб у билан суҳбатлашмоқчи эканлигимни айтдим (1.2.1-параграфга қаранг).

Мен “Бирлик” халқ ҳаракати ташкил этилиши тарихига доир китоб чоп этмоқчи эканлигим Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати (МХХ) раҳбариятини ғашини келтирди, шекилли. 2001 йил 11 сентябр куни АҚШга қарши террористик ҳужум уюштирилгач 2001 йил октябрида Афғонистондаги Толибонларга қарши ҳарбий ҳаракатлар бошланди. Шундай вазиятдан фойдаланиб МХХ мени кўп йилга қамаб юборишга ҳаракат қилди. Шу мақсадда мени 2001 йил 30 октябр куни Тошкентнинг Паркент бозорида ҳибсга олишиб 36 кун қамоқда тутишди. Қамоққа олинишим сабаблари ҳақида батафсилроқ 2-нашр сўзбошисида ва 1-иловада ёздим.

36 кунлик қамоқдан чиқиб бир ойча даволангач “Бирлик” ҳақида китоб ёзиш фаолиятимни давом эттирдим. “Бирлик”чилар ва ўзбекистонлик аскарлар тобутлари” номли [3]-китобимнинг кейинги
тақдири ҳақида «Китобнинг 2-нашр сўзбоши»сида ёзилган.

“Бирлик”чилар ва ўзбекистонлик аскарлар тобутлари” номли китобнинг 1-нашрини компютерда териб китобча кўринишида 2004 йилда чоп этдим.

[3]-китобим www.turonzamin.org сайтида 2007 йил сентябда чоп этилганди. 2-нашри бўлмиш ушбу китоб www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2007 йил сентябрида чоп этилди. Бир неча ойдан кейин 2007 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни сайтдан ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтганди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан 100 тага яқин мақолаларимни Жаҳонгир Маматов ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим. “Бирлик”чилар ҳақидаги китобим ҳам сайт раҳбариятининг Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати билан келишуви асосида олиб ташланган, деб ҳисоблайман. Ўша йиллари www.turonzamin.org сайтидан фақат менинг китобларим йўқолгани шунга ишоратдир.

Шунча қийинчиликлардан кейин ўқувчимиз эътиборига китобнинг 3-нашрини “Бирлик” халқ ҳаракати тузилганининг 30 йиллиги нишонланаётган кунларда ҳавола қилмоқдаман. Бу нашр шошилинч тайёрланди. Вақт тиғизлиги боис 1.2-параграфдаги маълумотларни тўлиқсинча бериш ва чуқурроқ таҳлил этиш иложи бўлмади. Буни тўлиқроқ китобнинг 4-нашрида келтириш мақсадим бор, Аллоҳ хоҳласа.

Қолаверса, китобимнинг 3-нашри сайтларда чоп этилгач ватандошларимиз, айниқса “Бирлик”ни ташкил этган ва дастлабки йилларда унинг сафларида фаоллик кўрсатганлар ўз фикр-мулоҳазаларини билдиришар, деган умиддаман. Уларнинг фикр-мулоҳазалари 4-нашрда эътиборга олинади.

Китоб уч қисмдан иборат. Китобнинг Орол денгизи аҳволига бағишланган 3-қисмини қайта ишлаш имкони бўлмади. Шу сабабли уни 2-нашрдан ўзгартирмасдан чоп этмоқдаман.


КИТОБНИНГ 2-НАШРИГА СЎЗБОШИ (2007)

Сўзбошида ушбу китобнинг ёзилиши ва чоп этилиши билан боғлиқ айрим воқеаларни баён этмоқчиман. Буни баён этиш орқали Ўзбекистондаги полициявий режим фуқароларнинг турли ахборот ва ғояларни қидириш, олиш ва тарқатиш эркинлигини бўғаётгани, бундай бўғишларнинг айрим услублари очиб берилади.

Бирлашган Миллатлар томонидан 1966 йил 19 декабрь куни қабул қилинган, ЎзР президенти И.Каримов томонидан 1992 йил 26 февраль куни Хельсинкида имзоланган, ЎзР Олий Мажлиси томонидан қўшилиш ҳақида қарор 1995 йил 31 августда қабул қилинган «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт»нинг 19-моддасида қуйидагича ёзилган.

«19-модда. 1. Ҳар бир инсон ҳеч бир тўсиқсиз ўз фикрига собит бўлиш ҳуқуқига эга.
2. Ҳар бир инсон ўз фикрини эркин баён этиш ҳуқуқига эга; бу ҳуқуқ давлат чегараларидан мустақил ҳолда ёзма равишда ёки матбуот воситасида ёки ифодалашнинг бадиий шакллари ёки ўз ихтиёрига кўра бошқача усулларда турли ахборот ва ғояларни қидириш, олиш ва тарқатиш эркинлигини қамраб олади.
3. Ушбу модданинг 2-бандида назарда тутилган ҳуқуқлардан фойдаланиш алоҳида масъулият юклайди. Бу тарзда фойдаланиш айрим чеклашлар билан боғлиқ, лекин бу чеклашлар қонун билан белгиланиши ва қуйидагилар учун зарур бўлиши лозим:
а) бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва обрў-эътиборини ҳурмат қилиш учун;
б) давлат хавфсизлигини, жамоат тартибини, аҳоли саломатлигини ёки ахлоқини муҳофаза этиш учун.» [4, 44-б.]

Мен 1998 йил 11 ноябрда Ўзбекистон «Бирлик» Халқ Ҳаракати тузилганининг 10 йиллигига атаб 1998 йил октябрь-ноябрь ойларида «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» номли катта мақолани ёздим. Уни машинкамда чоп этиб, яқин танишларига ва айрим журналистларга бердим.

Мен «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» номли китобни 2000 йил май ойида 72 бетлик, июль ойида 76 бетлик қилиб компьютерда тердим, китобча кўринишида чоп этиб, таниш-билишларга, журналистларга, ЎзР Олий Мажлисининг айрим депутатларига бердим (1-иловага қаранг).

Мен 2001 йил апрель-май ойларида ҳажми 80-100 бетлик «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китобчани чоп этишга деярли тайёр қилдим. Уни теришга компьютер излаш давомида китобчага қўшимча параграфлар ёзиб кенгайтириб бордим.

Компьютер топаолмагач, 2001 йил ноябридан ёзув машинкасида чоп этаман, деб режалаштириб турганимда 2001 йил 30 октябрь куни мени Тошкентдаги Паркент бозори ҳудудида айбсиз равишда милиция ходимлари ушлаб кетишди. Менга қарши ИИВ Тошкент шаҳар Ҳамза туман ИИБсининг терроризмга қарши кураш бўлими зобитлари шуғулланди. Бу тазйиқлар орқасида Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати турганлиги сал кейинроқ маълум бўлди (бу ҳақда батафсилроқ 1-иловада ёзилган).

Уларнинг мақсади: мени доим ўзим билан бирга сумкада олиб юрган «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китоб қўлёзмасини ўқиб чиқиш, у ерда ёзган муаммо ва ечимларни билиб олиш, тарихий воқеаларнинг ҳақиқий тафсилотини халқдан яшириш ва иложи бўлса мени 5-10 йилга қамаб юбориш эди.

«Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китобимдаги 17-параграфнинг номи ва бандлари қуйидагича эди.

«17. Гап-гаштакка асосланган Жадидчилик ҳаракатининг Ўзбекистон «Бирлик» Халқ Ҳаракатидан фарқлари.
17.1. Ўзбекистон «Бирлик» Халқ Ҳаракати тузилиши арафасида Совет Иттифоқида вужудга келган вазият.
17.2. Ўзбекистон «Бирлик» Халқ Ҳаракати тузилишининг қисқача тарихи.
17.3. Жадидчилик ҳаракати билан «Бирлик» Халқ Ҳаракати ўртасидаги фарқлар.»

2001-2003 йилларда ёзилган 17-параграф ушбу китобимнинг 1-қисмида берилмоқда.

Жаҳонда озодлик ва демократияни қўллаб қувватлаш ва тарқатишни асосий мақсад қилган халқаро нодавлат нотижорат ташкилоти бўлмиш ва маркази Вашингтонда жойлашган Freedom House (Озодлик уйи)нинг Тошкентдаги бўлими 2002 йил октябрида очилди. Унинг компьютерлари ўрнатилган Ресурс маркази 2003 йил май ойидан бошлаб фаолият олиб борди. Мен Ресурс марказида «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» катта мақоламни компьютерда теришни 2003 йил 15 августда тугатдим.

Лекин ушбу мақолани на «Ҳаракат» журналида, на Интернетнинг бирорта сайтида доимий қилиб чиқариш иложини тополмагач, мен уни китобча кўринишида чиқаришга қарор қилдим. Шу мақсадда Freedom House Ресурс марказида компьютерда китоб бетлари шаклида тера бошладим.

2003 йил 1 декабридан Freedom House (FH) Тошкент бўлими директори бўлиб Мьюша Север хоним ишлай бошлади. Ўзбекистонлик инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари билан М.Север ўртасидаги дастлабки учрашув FH да 2004 йил 6 январь куни бўлиб ўтди. У ўзи журналист эканлиги, 1996-2000 йилларда Словения парламенти аппаратида, кейин 2 йил Косовода Бирлашган Миллатлар Ташкилоти миссияси таркибида, сўнгра Озарбайжонда ишлагани, оилали бўлиб, эри ва вояга етган қизи борлиги ҳақида айтган эди. Озарбайжондан у билан бирга келган 40 ёшлардаги бақувват эркак Анар Нагиев ҳам FH да 2003 йил декабридан ишлай бошлади. Кейинроқ М.Север Ўзбекистондаги кучишлатар органлар раҳбарияти билан апоқ-чапоқ бўлиб, улар билан яқин муносабат олиб бора бошлади. Ҳатто уни 2005 йил бошида ЎзР Президенти И.Каримов қабул қилиб, 2 соат суҳбатлашди.

Мен «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» мақоламни компьютерда китоб кўринишида 2004 йил январида тера бошладим. Мақолани компьютерда териш жараёнида ҳам орқаваротдан қаршиликлар бўлди. Китоб кўринишида теришнинг ўзига хос талаблари бор. Масалан, 80 бетлик китобнинг 3-4-бетлари терилган варақнинг ўзига 77-78-бетлардаги матнни жойлаштириш керак. Китобча кўринишда терилаётган матн таркибида қандайдир ортиқча чизиқлар пайдо бўла бошлади. Ортиқча чизиқлар пайдо бўлиши сабабли китобнинг сатрлари сурилиб, барча бетлардаги матнлар аралаш-қуралаш бўлиб кетарди. Мен у-бу қилиб чизиқларни олиб ташлаб, матнни теришда давом этардим. Лекин бир оз вақт ўтгач чизиқлар яна пайдо бўларди. Мен чизиқларнинг пайдо бўлиш сири ва уни йўқотиш иложини излаб, FH да ишлаётган бир неча ходимлардан сўрадим. Лекин улар буни аниқ тушунтириб бера олмадилар ва чизиқларни йўқотиш иложини қила олмадилар.

Ўша вақтлар Паркент бозори яқинидаги 9 қаватли уйнинг 7-қаватида Каунтерпарт Консорциум ташкилотининг Фуқаролик жамиятини қўллаб-қувватлаш маркази кутубхонаси ва компьютерлар ўрнатилган Ресурс маркази бор эди. Ушбу Марказда аввалдан рўйхатга ёзилиб, ҳафтада 3 соат компьютерда ишлашга рухсат бериларди. Мен «бирлик»чилар ҳақидаги китобчани шу ерда ҳам теришни давом эттирдим. Китобча матнида пайдо бўлган чизиқлар масаласида Марказда ишлаётган рус муҳандис йигитлардан сўрадим. Улар компьютерга доир тегишли китобларга қараб, сўнгра қандайдир дастур ёрдамида бу қўшимча чизиқларни олдириб ташлашди. Шундай қилиб, бу чизиқларни FH да китобим файлига, яъни матнига Миллий хавфсизлик хизмати билан боғлиқ кимдир атайлаб киритгани маълум бўлди.

2004 йил 13 февраль куни эрталаб мен Freedom House даги компьютерда «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» китобининг «Муқаддима» қисмини тера бошладим. «Муқаддима» бошида «Ўзбекистон «Бирлик» Халқ Ҳаракати тузилганининг 10 йиллигига бағишлайман. Муаллиф», деган ёзувни ёзиб, сўнгра муқаддиманинг икки абзацини тердим. Шунда Freedom House нинг Тошкент бўлими директор ўринбосари Анар Нагиев менинг ёнимга келиб рус тилида: «Сиз компьютерда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишга боғлиқ бўлмаган мақсадларда фойдаланаяпсиз. Мен сизга огоҳлантириш эълон қиламан», деди. Мен ишимни тўхтатиб, нарсаларимни олиб кета бошладим. FH дан чиқиш эшиги олдида пальтомни кия бошлаганимда, А.Нагиев шошилинч равишда компьтерда терилган ва имзо қўйилган варақни олиб келиб, менга узатиб: «Сизни расман огоҳлантираман» деди. Одатда аввалига оғзаки огоҳлантиришади. Агар огоҳлантирилган фуқаро бу ишни яна такрорласа, унга ёзма огоҳлантириш берилади. А.Нагиев эса менга бирданига ёзма огоҳлантириш беришга ҳаракат қилаётган эди. Шу сабабли мен унга: «Сиз мени оғзаки огоҳлантирдингиз. Мен ишимни тўхтатиб кетаяпман. Нега энди ёзма огоҳлантираяпсиз? Оғзаки огоҳлантиришингиз етарли» дедим. Бу гапимга А.Нагиев эътироз билдира олмади.

Анар Нагиевнинг мен ёзаётган китобимга қарши берган ноҳақ огоҳлантириш воқеасини мен ўша – 2004 йил февраль кунларида китобнинг 14.10 бандида ёзгандим. Мен у пайтлар яқинда FH да ишлай бошлаган А.Нагиевнинг исми шарифини билмасдим. Шу сабабли FH нинг Ресурс марказида ходим бўлиб ишлаётган Отабек Наимовдан муаллиф А.Нагиевни орқасидан кўрсатиб сўради: «Унинг фамилияси ва исми қандай?» О.Наимовнинг жавоби бундай бўлди: «Звоне Винрач». Мен у айтгандай қилиб ўз қоғозчамга ёзиб олдим. Шу сабабли А.Нагиев мени огоҳлантириш воқеалари баён этилган китобнинг 14.10-бандида «Freedom House нинг Тошкент бўлими директор ўринбосари Звоне Винрач» деб ёзилган. О.Наимов Анар Нагиевни нима сабабдан «Звоне Винрач» деб жавоб берганини мен билмайман. Фақат битта нарса аён: Мьюша Север ва Анар Нагиев Ўзбекистон кучишлатар органлар билан келишиб фаолият олиб борган эдилар.

Мен ушбу китобнинг қолган қисмини Каунтерпарт Консорциум Ресурс марказида теришни давом эттиришга мажбур бўлди. Мен китобни 2004 йил 14 июлда тугатиб, ксерокс қилиб, таниш-билишларимга тарқата бошладим.

Алоҳида таъкидлашим лозимки, мен юқорида ёзган воқеаларга қарамай Freedom House ташкилотидан миннатдорман. Чунки FH нинг Ресурс марказида мен Интернетдан фойдаланишни ўргандим, инсон ҳуқуқларига доир бир неча тренингларда қатнашдим ва кўпгина фойдали ахборотлардан хабардор бўлдим, мақолаларим ва китобнинг каттагина қисмини компьютерда тердим, ксерокс аппаратида инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ кўпгина ҳужжатларни бошқалар қаторида мен ҳам кўпайтириб фойдаландим ва ҳоказо.

FH ташкилоти энг яхши ишлаган пайти – бу 2005 йил бошларида Бранко хоним директор бўлиб келган вақтдир. Афсуски, 2005 йил 13-14 май кунлари Андижон қирғини уюштирилиб, 2005 йил охирида режим суди Freedom House ни ёпиш ҳақида қарор чиқарди.

Китобнинг битта нусхасини таниқли ҳофиз, «Бирлик» Халқ Ҳаракати асосчиларидан бири Дадахон Ҳасанга ҳам бердим. У китобнинг 2-илова қисмида «Бирлик» тарихига доир келтирилган озгина маълумот «Бирлик»нинг тарихини очиб бермаганимни айтиб, норозилигини билдирди. Мен 1988 йил 11 ноябрь кунги йиғилишда қатнашганлардан айримларини топиб гаплашиб бўлмаганлигини гапириб, «Бирлик»ка доир тарихий маълумотларни тўплашни давом эттираётганим, яқин орада китобчанинг 2-нашрида ташкилот тарихини кенгайтириб чоп этмоқчи эканлигимни айтдим.

Мен бу орада 2001-2003 йилларда ёзилган «Гап-гаштакдан – Жадидчилик ҳаракатига!» номли китобимнинг 17-параграфини, шунингдек 1-иловасини компьютерда териб китобчага қўшдим. «Бирлик» тарихига доир фуқаролар билан учрашиш ва изланишларни давом эттираётган бир пайтда Каунтерпарт Консорциум Ресурс маркази ёпилди. Фикримча бу номаъқул иш Ўзбекистон кучишлатар органлари талаби асосида бўлди. Яъни Каунтерпарт Консорциум кутубхонаси ва Ресурс маркази ўз фаолиятини давом эттирарди, лекин фуқаролар учун компьютердан фойдаланиш тақиқланди. FH да ҳам, Каунтерпартда ҳам компьютердан фойдаланиб «Бирлик»ка доир китоб матнини териш имконияти йўққа чиқарилгач, мен китобнинг 2-нашрини чоп этиш ҳаракатларини ноилож тўхтатишга мажбур бўлдим.

Ўша воқеалардан уч йил ўтиб, китобнинг иккинчи нашри сизнинг эътиборингизга ҳавола қилинмоқда. Совет Иттифоқига 1923-1953 йилларда раҳбарлик қилган Иосиф Сталин давридаги каби мамлакатимиздаги режим томонидан Ўзбекистон Мустақиллигининг 16 йили давомида яқин тарихимиз фақат бир томонлама ёритилмоқда.

Биринчи мисол. Мустақил Ўзбекистон тарихи китобининг 1-боб, 1-параграфида [5, 3-к., 7-41–б.] Ўзбекистон Республикаси «Мустақиллик Декларацияси» ҳақида қисман ёзилган. Лекин бу Декларациянинг дастлабки лойиҳасини кимлар ва қачон таклиф этганлиги тўғрисида ҳеч нарса дейилмаган. Мен бу ҳақдаги маълумотларни ва «Мустақиллик Декларацияси» лойиҳаларининг матнларини [6]-мақолада келтирганман.

Иккинчи мисол. Мустақил Ўзбекистон тарихи китобининг 4-бобидаги «Сохта демократларнинг экстремистик йўл билан ҳокимият учун кураши, уларнинг халқ томонидан бадном қилиниши» номли параграфда [5, 3-к., 165-181-б.] Ўзбекистон «Бирлик» Халқ Ҳаракати ҳақида фақат салбий фикрлар ёзилган.

Учинчи мисол. 2000-2006 йилларда нашр этилган 12 жилдлик Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясида «Бирлик» Халқ Ҳаракати ҳақида ҳеч қандай маълумот берилмаган. Ватанимиз тарихида деярли бир миллион Ўзбекистон фуқароси иштирок этган бундай миллий-озодлик ҳаракати гўёки бўлмаган.

Юқорида таъкидланган камчиликларни ҳисобга олиб китобимнинг 2-нашрида 1-қисм сифатида Ўзбекистон «Бирлик» Халқ Ҳаракати тузилишининг қисқача тарихини баён этдим, унинг дастлабки Дастур лойиҳасини 2-иловада келтирдим.

Қолаверса, баъзилар «Бирлик» Халқ Ҳаракати сафларида юзлаб фуқаролар 1989-1990 йиллардаёқ ўзбекистонлик аскарларнинг яшаш ҳуқуқини ҳимоя қилиб олиб борган фаолияти ҳақида билмайди ва билишга ҳаракат ҳам қилмайди. Масалан, Мустақил Инсон Ҳуқуқлари Ташаббус Гуруҳи раҳбари Суръат Икромов 2007 йил 4 июль куни мен ундан судланаётган бегуноҳ 8 нафар мусулмон аёл устидан ёзилган Айблов хулосасидан нусха олиш учун бериб туришни сўраганимда, у: «Сиз инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси эмассизку. Конгрессингиз билан шуғулланайвермайсизми? Инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш борасида нима иш қилдингиз?» деб савол берганди ([7]-га қаранг).

Имкониятдан фойдаланиб мен С.Икромовга ҳам битта савол бермоқчиман: «35 кишилик «бирлик»чилар гуруҳи 1990 йил 28 апрель куни ҳарбий хизматдаги ватандошларимизнинг яшаш ҳуқуқини ҳимоя қилиб, Президент қароргоҳи олдида милиция ходимлари билан қарама-қарши турганимизда ва ЎзР Президенти И.Каримов билан бир соатлик мулоқот олиб борганимизда сиз нима иш билан банд эдингиз?». Агар Толиб Ёқубов [8]-мақолада ёзган факт ўринли бўлса, Суръат Икромов у пайтлар милиция зобити бўлиб ишлаб, Совет империяси манфаатларини ҳимоя қилиб юрган …

Шундай қилиб, китобнинг 2-қисмида ««Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» китобининг 1-нашрида ёзилган тарихий воқеаларни деярли ўзгаришсиз келтирдим.

Китобнинг 3-қисмида Орол денгизи муаммоси ва унинг 2007 йилдаги аҳволи тўғрисида, шунингдек 1986 йилда тузилган профессор Пирмат Шермуҳамедов раҳбарлигидаги «Орол ва Оролбўйини ҳимоя қилиш қўмитаси»нинг 1986-1993 йиллардаги фаолияти ҳақида ёздим.

Мен китоб охирида бешта илова келтирдим. Улардан 2, 3, 4, 5-иловалар китобнинг 1-нашрида ёзилганди. Яъни ушбу 2-нашрда 1-иловани қўшдим.

1-нашр китобча кўринишда чиқарилганида, китобча муқовасининг биринчи ички бетида татар шоири Адҳат Синўғилнинг “Китоблар” номли шеъри, охирги ички бетида украин шоири А.Малишконинг “Ҳақиқат” шеъри чоп қилгандим. Шу яхши шеърларни мен 2-нашр бошида ва охирида ҳам келтирдим.

Мен ушбу китобни кирилл алифбосида тердим. Ундаги ў, қ, ғ, ҳ ҳарфлари ўқувчи компьютерида бошқача ҳарф бўлиб очилиши мумкин. Шу вазиятда матндаги барча ҳарфларни ўз ҳолига қайтаришни қуйидагича амалга оширса бўлади. Бошқа шрифтдаги алоҳида ҳарфни, масалан, Ћ ҳарфини, ўзбекча ҳ ҳарфига бутун матнда ўтказиш учун қуйидаги ишларни амалга оширмоқ керак.
1) Клавиатурада ctrl + f клавишаларини бир вақтда босасиз.
2) Очилган жадвалда Replace ёзуви устида сичқончани тиқиллатасиз, шунда пастда Replace with: ёзуви ва унинг тўғрисида катак очилади. Шу катак ичига керакли ҳарфни, яъни бизнинг мисолимизда ҳ ҳарфини ёзасиз.
3) Find what: ёзуви тўғрисидаги катакка h ҳарфини жойлаштирасиз (уни бевосита ўзгартираётган матннинг ўзидан олсангиз бўлади ёки компьютер ойнасидаги Insert, кейин Symbol ёзувини тиқиллатиб, очилган ҳарфлар жадвалидан h ҳарфини топасиз ва катакка жойлаштирасиз).
4) Энди ўзгартирмоқчи бўлган матнни (мақола ёки китобни) қорайтирасиз (компьютер ойнасидаги Edit, сўнгра Selekt All ни тиқиллатсангиз матн қораяди).
5) h ва ҳ ҳарфлари жойлаштирилган катаклар пастидаги Replace All ёзуви устида сичқончани тиқиллатсангиз, мақола ёки китобингиздаги барча h ҳарфлар ҳ ҳарфига ўзгаради.
Ҳозиргина ёзилган услубнинг яхши томони шундаки, сиз 35 та ҳарфни кетма-кет ўзгартириш йўли билан кирилл алифбосидаги мақола ёки китобни лотин алифбосига, шунингдек лотин алифбосидагисини кирилл алифбосига ўтказишингиз мумкин.

Матнни бирданига лотиндан кирилга ёки кирилдан лотин алифбосига www.translit.ru сайти ёрдамида амалга оширса бўлади. (2013.26.10)

Интернет – инсоният тараққиёти натижасида 20-аср охирида ихтиро қилинган улкан техник ютуқдир. Интернет орқали Ислом Каримов ва МХХ Ўзбекистондаги полиция режими шароитида бошқа муҳим ахборотлар қатори бу китобни ҳам сиз ўқувчимизга етказиш имконияти бор. Бу имкониятни яратиш йўлида хизмат қилаётган барча инсонларга ўз миннатдорчилигимни билдираман.


МУАЛЛИФ ҲАҚИДА (2007)

Шуҳрат Юсуф Аҳмаджон ўғли (Аҳмаджонов Шуҳратжон, А.Ш.) 1954 йил январда Жиззах вилоятининг Ғаллаорол туманида туғилган. 1975 йилда Самарқанд давлат университетини тугатган. 1979-1983 йилларда Москвадаги Н.Бауман номли Олий техника университетида ҳам ўқиган, етакчи конструктор лавозимигача ишлаган.

1980- ва 1981-йилларда курсдош дўстларини Самарқандда ва Жиззахда тўплаб, Ўзбекистонда янги сиёсий партия тузиш масаласини муҳокама қилган. 1988-1990 йилларда «Бирлик» Халқ Ҳаракати Тошкент шаҳар ташкилоти раисининг 1-ўринбосари, 1991-1993 йилларда «Эрк» демократик партияси Тошкент шаҳар ташкилотининг 2-котиби лавозимигача ишлаган.

1993-1994 йилларда асосан ёшлардан иборат янги сиёсий партия тузиш учун фаолият олиб бориб, Тошкент шаҳар ҳокимиятининг рухсати билан 1994 йил 12 ноябрь куни ўтказилган Ўзбекистон Республикачилар партияси (ЎРП)нинг Таъсис қурултойида шу партиянинг раиси этиб сайланган.

1993-1995 йилларда ЎРПга 1000 га яқин фуқаро, улардан 80 фоизи ёшлар, аъзо бўлишган. Лекин Ўзбекистон ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, айниқса махсус хизмат органларининг 1994 йил 31 октябридан олиб борган тазйиқлари оқибатида 1997 йилда ЎРП ўз фаолиятини деярли тўхтатишга мажбур бўлган эди.

Мен 1997 йилги тазйиқлардан сўнг Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизим асосан куч ишлатувчи органларга, айниқса махсус хизмат органларига таянишини чуқур тушуниб етдим. Ушбу сиёсий тизимнинг асослари ва камчиликларини, ҳамда бундай тизимни демократлаштириш йўлларини таҳлил этишга бағишланган «Турон йигитига» номли китобни 1998-1999 йилларда ёздим. Ушбу 400 бетли китобнинг деярли 200 бетини ёзув машинкасида печатлаб тайёрлагач, китобимдаги муҳим қизиқарли матнларни Миллий хавфсизлик хизмати зобитлари ўғирлаб Ислом Каримовнинг нутқ матнлари ва унинг номидан нашр этилаётган китобларга киритишаётганини билиб қолдим. Бунга доир мисолни сал кейинроқ мақолаларимдан бирида тегишли матнларни келтирган ҳолда ёзаман, иншааллоҳ. Шу сабабли «Турон йигитига» номли китобимни давом эттириб ёзишни тўхтатдим.

1998 йил 11 ноябрда Ўзбекистон «Бирлик» Халқ Ҳаракати тузилганининг ўн йиллиги санаси нишонланишини эътиборга олиб, мен 1998 йил октябрь–ноябрь ойларида «Бирлик»чилар ва ўзбекистонлик аскарларнинг тобутлари» мақоласини ёздим. Ушбу мақолани Сизга китоб кўринишида ҳавола этмоқдаман. Бу мақоланинг 1998 йил ноябрдан кейинги тақдири, у қандай сабабларга кўра деярли олти йил ўтгачгина чоп этилганлиги ҳақида рисоланинг «Сўнгги сўз ўрнида» номли бандида ёзилган.

Мен 2000 йилда ёзган ва компьютерда чоп этиб, халқ орасида тарқатилган «Қарз балосидан огоҳ бўлгин, халқим!» китобим каби ушбу китоб ҳам авваламбор ёшларга мўлжалланган (1-иловага қаранг). У Ватанимиз, халқимизнинг яқин ўтмишига ва бугунги кунига бефарқ бўлмаган барча фуқароларимизга ҳам қизиқарли бўлар.

Ўзбекистондаги авторитар сиёсий тизимни демократик сиёсий тизимга, фуқаролик жамиятига айлантириш учун нима қилмоғимиз керак, деган саволга қисқача жавоб бериш мақсадида мен китобнинг 4-иловасида «Демократлар давраси» гап-гаштаги (нодавлат нотижорат ташкилоти)нинг уставини келтирдим, ўша бетда қисқача тушунтириш ҳам ёздим.

Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, фаолиятимнинг бош йўналиши – бу инсон ҳуқуқини ҳимоя қилиш ва Ватанимизда демократик, фуқаролик жамиятини қуришдир.


МУҚАДДИМА

Ҳар бир инсонга Аллоҳ томонидан берилган энг олий қадрият – бу яшаш ҳуқуқидир! Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакти»нинг 6-моддаси 1-бандида қуйидагича ёзилган: «Яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг унинг ажралмас ҳуқуқидир. Бу ҳуқуқ қонун билан ҳимояланади. Ҳеч ким ўзбошимчалик билан инсонни яшашдан маҳрум қила олмайди» [5, 39-б.]

Ушбу китобимнинг 2-қисмида 1980-йиллар охирида Совет армияси сафларига аскарлик хизматига чақирилиб, у ерда ўзбекистонлик аскарларнинг калтакланиб майиб-мажруҳ қилиниши ва ўлдирилиши, оқибатда уларнинг тобутлари юртимизга кетма-кет келтирилиши воқеалари, шунингдек «Бирлик» Халқ Ҳаракати фаоллари ўзбекистонлик аскар укаларимизнинг яшаш ҳуқуқини ҳимоя этиб олиб борган қизғин фаолияти ҳақида ёзилган.

Демократия ва адолат инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишдан бошланади. Шу сабабли инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш ғояси инсоният тарихида қандай амалга оша борганига қисқача назар ташлайлик.

Маълумки инсонни улуғлаш ва инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш ғояси тўртта муқаддас китобларда, яъни пайғамбарлар Мусога юборилган Таврот (Таро)да, Исога юборилган Инжил (Библия)да, Довудга юборилган Забур (Псалтир)да ва Муҳаммадга юборилган Қуръони каримда, шунингдек Марказий Осиё халқларининг қадимий дини бўлмиш зардуштийликнинг муқаддас китоби – Авестода ўз ифодасини топган.

Инсон ҳуқуқлари тўғрисида бугунги кундаги халқаро ҳужжатларнинг шаклланишида 1689 йили Англияда ва 1789-1791 йилларда Америка Қўшма Штатларида қабул қилинган «Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги Билль (қонуни)», шунингдек 1789 йили Франциядаги «Инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқлари тўғрисида»ги миллий ҳужжатлар муҳим роль ўйнади.

Америка Қўшма Штатларининг 3-президенти (1801-1809), АҚШ Мустақиллик декларацияси лойиҳасининг муаллифи Томас Жефферсон 1776 йилда шундай унутилмас сатрларни ёзган эди: «Барча инсонлар тенг қилиб яратилган, улар Яратувчи томонидан муайян дахлсиз ҳуқуқлар ва шулар жумласидан ҳаёт, озодлик ва бахтга интилиш билан таъминланганини биз асл ҳақиқат деб тан оламиз. Айнан шу ҳуқуқларни ҳимоялаш учун инсонлар орасида ҳукуматлар ташкил топган ва улар ўз қудратини ўзлари бошқараётганлар розилигидан олади.» [9, 8-б.]

Инсон ҳуқуқлари БМТнинг тўртта асосий ҳуқуқий ҳужжатларида – «Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларацияси» (1948 йил 10 декабрь), «Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт» (1966 йил 16 декабрь), «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт» (1966 йил 16 декабрь) ва «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактга Факультатив протокол» (1966 йил 16 декабрь)да белгиланган ва кафолат берилган. Ушбу халқаро ҳужжатлардан биринчисига қўшилиш ҳақида ЎзР парламенти томонидан 1991 йил 30 сентябрда, қолган учала халқаро ҳужжатга қўшилиш ҳақида 1995 йил 31 августда қарор қабул қилинган эди [10].

Совет империяси даврида юқорида ёзилган тўртала халқаро ҳужжатдан фақат «Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларацияси» ҳақидагина Ўзбек Совет Энциклопедиясининг 2-жилд 263-бетида қисқача ёзилган эди. «Бирлик»чилар, жумладан мен ҳам ушбу ҳужжатлардан бехабар ҳолда ўзимизнинг ҳаёт тажрибаларимиз ва имкониятларимиздан келиб чиқиб инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулланганмиз. Шу сабабли қайсидир маънода «Бирлик» Халқ Ҳаракатини инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулланган Ўзбекистондаги дастлабки оммавий ташкилотлардан бири, деб ҳам қараш мумкин.

Таъкидлаш лозимки, Ўзбекистонда маҳаллий фуқаролар ташаббуси билан ташкил этилган ва инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулланган дастлабки нодавлат нотижорат ташкилоти – бу филология фанлари доктори, профессор Пирмат Шермуҳамедов раҳбарлигида 1986 йилда тузилган «Оролни асраш қўмитаси»дир.

Китобимнинг иккинчи нашрида 3-қисм сифатида ушбу Қўмитанинг тузилиш тарихи, унинг Устави ва фаолияти ҳақида, шунингдек Орол денгизининг 2007 йилдаги муҳим муаммолари ҳақида баъзи бир маълумотлар ўқувчимиз эътиборига ҳавола этилганди. Орол денгизининг бугунги - 2018 йилдаги аҳволини таҳлил этиб ёзиш учун кўп вақт ва меҳнат талаб этади. Шу сабабли 3-қисмни ўзгаришсиз 3-нашрда келтирдим. (2013.10.11, 2018.05.11)

Ўзбекистон Республикаси 1991 йил 1 сентябрда Мустақилликка эришгач 1992 йил 2 февралда Абдуманноб Пўлатов раҳбарлигидаги Ўзбекистон Инсон ҳуқуқлари жамиятининг таъсис қурултойи бўлди. 1997 йилдан бошлаб 2006 йилгача бу жамиятга Толиб Ёқубов раҳбарлик қилди.

Марат Зоҳидов раҳбарлигидаги Шахс ҳуқуқларини ҳимояловчи қўмита 1996 йил апрелида тузилиб, 1996 йил 14 июнда ЎзР Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтди.

Михаил Ардзинов раҳбарлигидаги Ўзбекистон Инсон ҳуқуқлари мустақил ташкилоти 1997 йил 2 августда тузилиб, 2002 йил 4 мартда ЎзР Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтган (гувоҳнома рақами 510). У анча йилдан бери Россия Федерацияси, Шимолий Осетия Республикаси маркази бўлмиш Владикавказ шаҳрида яшамоқда ([11]-га қаранг, 2013.27.10).

Васила Иноятова раҳбарлигидаги Эзгулик номли инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилоти 2002 йил 17 февралда тузилиб, 2003 йил 19 март куни ЎзР Адлия вазирлигида рўйхатга олинган.

2000 йил 17 январь куни Муътабар Тожибоева раҳбарлигида Марғилон шаҳрида «Ўтюраклар» номли, 2000 йил 15 октябрда Тамара Чикунова бошчилигида «Оналар ўлим жазосига ва қийноқларга қарши қўмитаси» номли (1-изоҳга қаранг), 2000 йил ноябрида Искандар Худойберганов раҳбарлигида «Демократик ташаббуслар маркази» номли, 2001 йил ноябрида Атаназар Арифов ташаббуси билан Аъзам Турғунов ижрочи директорлигида «Мазлум» номли, 2002 йил февралида Суръат Икромов раҳбарлигида «Мустақил инсон ҳуқуқлари ташаббус гуруҳи» номли, 2003 йил 28 апрелида Шуҳрат Аҳмаджонов (китоб муаллифи) раҳбарлигида «Демократлар давраси» номли, 2003 йил 5 июлда Николай Кунгуров раҳбарлигида «Демократия ва ҳуқуқ» номли ва бошқа инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилотлари тузилди.

Шунингдек, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи давлат ташкилотлари ҳам тузилди. Дастлаб 1992 йил 12 февралда профессор А. Аъзамхўжаев раҳбарлигида Ўзбекистон Республикаси Инсон ҳуқуқлари бўйича Миллий комитети тузилди ва бу ташкилот тез кунларда ЎзР Адлия вазирлигида рўйхатга олинди. ЎзР Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) дастлаб 1995 йил 23 февралида сайланган эди. 1995 йил 29 августда «Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисидаги Низом», 1997 йил 24 апрелда «Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисида»ги қонуни қабул қилинди. Бу вазифага1995 йилда Сайёра Рашидова сайланган. ЎзР Президенти И.Каримовнинг 1996 йил 31 октябрда «Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий Марказини тузиш тўғрисида»ги ПФ № 1611 фармонига асосан Инсон ҳуқуқлари бўйича ЎзР Миллий маркази тузилди ва ПФ № 1612 фармонига асосан унга директор этиб Акмал Саидов тайинланди.

Инсоннинг дахлсиз ҳуқуқлари масаласига қайтайлик. Юқорида таъкидлаганимиздек, инсоннинг энг дахлсиз ҳуқуқларидан бири – бу фақат Аллоҳ томонидан берилиб, фақат Аллоҳ томонидан қайтариб олиниши мумкин бўлган инсоннинг я ш а ш ҳуқуқидир. Лекин Аллоҳнинг бу буюк ҳуқуқига Ўзбекистондаги бугунги авторитар сиёсий тизим шерик бўлишга ҳаракат қилмоқда, тизим ҳар йили кўплаб кишиларни ўлим жазосига ҳукм қилмоқда ва ушбу ҳукмларни ижро этмоқда. Масалан, 2004 йил 15 февраль куни ЎзР Ҳарбий суди 26 ёшли Азизбек Каримовни ўлим жазосига ҳукм қилди [12], 2004 йил 10 августда эса Азизбек Каримов ва Юсуф Жумаев яширин отиб ташланди. Шу сабабли Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Инсон ҳуқуқлари бўйича қўмитаси 2004 йил 12 августда норозилик нотасини Ўзбекистон ҳукуматига жўнатди.

2001 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо бўлган 191 мамлакатдан 109 тасида ўлим жазоси бутунлай тўхтатилган эди [13]. Жумладан, Туркманистонда 1999 йилда ўлим жазоси бекор қилинганди. Қирғизистонда ва Қозоғистонда президент Асқар Ақаев ва Нурсултон Назарбоев фармонлари билан ўлим жазосига мораторий (лотинча moratorius – муддатини чўзмоқ) эълон қилишди. 2004 йил апрелида Тожикистон Республикаси Президенти Имомали Раҳмонов Тожикистонда ўлим жазосига мораторий киритишни таклиф этди. Тожикистон парламенти 2004 йил 2 июнда бу ҳақда қарор қабул қилди [14]. Шундай қилиб Марказий Осиёдаги беш жумҳурият орасида фақат Ўзбекистондагина ўлим жазоси 2008 йил 1 январга қадар сақланиб қолди.

ЎзР президенти И.Каримов 2005 йил 1 август куни «Ўзбекистонда ўлим жазосини бекор қилиш ҳақида»ги фармонга имзо чекди. Ушбу фармонга асосан, Ўзбекистонда ўлим жазоси 2008 йил 1 январдан бекор қилинади ва у бир умрлик қамоқ жазоси билан алмаштирилади. Деярли 2,5 йилдан кейин кучга киритиладиган фармонга менинг танқидий муносабатим [15]-мақолада ёзилган.

Ўлим жазоси Ўзбекистонда 2008 йил 1 январдан бекор қилинди ва у бир умрлик қамоқ жазоси билан алмаштирилди.

Шу ерда машҳур француз адиби, мутафаккири, демократи, сиёсатчиси Виктор Гюгонинг (1802-1885) 1848 йил 15 сентябрь куни Парижда Франциянинг қонун чиқарувчи мажлиси (парламенти)да ўлим жазосини бекор қилиш ҳақида қилган маърузасини келтириб ўтишим ўринлидир. В.Гюго маърузасидаги «Франция» сўзини «Ўзбекистон» сўзи билан, «февраль» сўзини «1 сентябрь» сўзи билан фикран алмаштиринг. Шунда В.Гюгонинг ушбу маърузаси худди бугунги Ўзбекистон учун ёзилгандек, бугунги авлодимизга қарата айтилаётгандек бўлади (2-изоҳга қаранг).

«ЎЛИМ ЖАЗОСИ (1848 йил 15 сентябрь)

Барча масалалар ичида балким энг муҳими бўлган ушбу масала муҳокамага деярли тўсатдан қўйилаётганлигидан ва нотиқлар бунга тайёрланмаган ҳолда дуч этилганлигидан мен афсус қиламан.

Менга келганда, лўнда қилиб айтаман, лекин менинг сўзларим азалдан шаклланган теран, қатъий ишончимга боғлиқ бўлган туйғуларимга асослангандир.

Жаноблар, конституция, ва айниқса Францияда ва Франция учун яратилаётган конституция, тараққиёт (цивилизация) йўлидаги албатта янги қадам бўлиши шарт. Агар у тараққиёт йўлидаги янги қадам бўлмаса – у пучдир (ҳеч нимадир). (Хитоблар: «Жуда соз! Жуда соз!») Шундай қилиб, ўйлаб кўринг – ўлим жазосининг ўзи нима? Ўлим жазоси ваҳшийликнинг фарқланувчи ва мангу белгисидир. (Залда ҳаракатланиш.) Ўлим жазоси авжига чиққан ҳамма жойда ваҳшийлик ҳукмрондир; ўлим жазоси бўлган барча жойда – тараққиёт ҳукмрон бўлиши камёб ҳодисадир. (Залда кучли тўлқинланиш.)

Жаноблар, бунинг ҳаммаси – рад қилиб бўлмайдиган фактлардир. Жазо чорасини енгиллаштириш – катта ва жиддий тараққиётдир. 18-аср қийноқни бекор қилди ва бу унинг шон-шуҳратининг бир қисмини ташкил этади; 19-аср ўлим жазосини бекор қилади! (Қизғин маъқуллаш. Хитоблар: «Ҳа, ҳа!»)

Эҳтимол, сиз ўлим жазосини бугун бекор қилмассиз, лекин, хотиржам бўлинг, сиз уни эртага бекор қиласиз, ёки уни сизларнинг ворисларингиз бекор қилишади. (Хитоблар: «Биз уни бекор қиламиз!» Залда тўлқинланиш.)

Сиз ўз конституциянгиз кириш қисмини: «Худо юзи олдида» деган сўзлар билан бошлагансиз ва шу заҳотиёқ фақат Худога тегишли бўлган ҳуқуқни – ҳаёт ва ўлимни ҳадя этиш ҳуқуқини Худодан тортиб олишни истамоқдасизлар. (Хитоблар: «Жуда соз! Жуда соз!».)

Жаноблар, инсон измида бўлмаган, фақат Худо измида бўлган учта нарса бор: қайтарилмайдиган, тузатиб бўлмайдиган, бекор қилинмайдиган. Агар инсон уларни ўз қонунларига киритса, ўша инсоннинг ҳолига вой! (Залда тўлқинланиш). Эртами ёки кечми жамият унинг юки остида букилади: улар урф-одат ва қонунлар ўртасидаги зарурий мувозанатни бузади; улар инсоннинг одил судловини номутаносиб этадилар; ва натижада қуйидаги юз беради – жаноблар, бу ҳақда ўйлаб кўринг, - виждон қонун олдида даҳшат билан чекинади. (Залда кучли тўлқинланиш).

Мен фақат битта сўз, лекин менинг нуқтаи назаримдан, ҳал қилувчи сўзни айтиш учун минбарга кўтарилдим. Мана у, ўша сўз. (Хитоблар: «Эшитинглар! Эшитинглар!»).

Февралдан сўнг халқда буюк фикр етилди: халқ тахтни ёққан куннинг эртасига, у дорни ҳам ёқиш истагида эди. (Овозлар: «Жуда яхши!». Бошқа овозлар: «Жуда ёмон!»).

Ўшанда унинг ақлига таъсир этувчилар, мен бу ҳақда жуда афсус қиламан, унинг олижаноб кўнгли даражасигача кўтарила олмадилар. Бу улуғ ғояни амалга оширишда унга халақит бердилар.

Мана шундай! Сизлар овоз бераётган конституциянинг биринчи моддасида халқнинг биринчи орзусини амалга оширдиларингиз – сизлар тахтни ағдардиларингиз. Унинг бошқа орзусини ҳам амалга оширинглар – дорни ағдаринглар. (Чапдан қарсаклар. Ўнгдан эътирозлар.)

Мен ўлим жазосини тўлиқсинча, сўзсиз ва қатъий бекор қилиш учун овозимни бераман.» [16]

Қисқача тушунтириш: жиноятчига нисбатан ўлим жазосини бекор қилиш енгил жазо билан алмаштириш, деган гап эмас. Жаҳондаги демократик мамлакатларда одатда жиноятчига ўлим жазоси ўрнига 20 йилдан тортиб (масалан, Мексикада) умрининг охиригача қамоқда сақлаш жазоси берилади. Ҳар бир мамлакатда, айниқса имонли, эътиқодли Ўзбекистонимизда оғир жиноятларни содир этувчи жиноятчилар сони унчалик кўп эмаслигини ҳисобга олсак, у ҳолда Ватанимизда ўлим жазосини бир умрлик қамоқ жазоси билан алмаштириш учун имконият бор. Бунинг учун давлат томонидан қўриқлаш чора-тадбирлари замонавий даражада таъминланган алоҳида битта ёки иккита қамоқхона қуриш ва унинг амалий фаолиятини йўлга қўйиш талаб этилади, холос. Токи халқи, Ватани ва Аллоҳ олдида даҳшатли жиноят содир этган кимсалар умрининг охирги дақиқасигача ушбу жинояти учун афсус-надоматлар чекишлари ва Аллоҳ олдида тавба-тазарру қилишлари шарт!

Эслатиб ўтамиз: 1975 йилда Испания диктатори Франко вафот қилгач, 1977 йилда у ерда демократик сайловлар бўлиб ўтганди. Ўлим жазосини бекор қилиш масаласи жаҳонда биринчи бўлиб Испанияда 1978 йил 6 декабр куни бўлиб ўтган умумхалқ референдумида ҳал этилди. 1980 йилда Франсуа Миттеран Франция президенти бўлиб сайлангач, ўлим жазоси Францияда бекор қилинди [17].

2008 йил 1 январда Ўзбекистонда ўлим жазоси бекор қилингач мамлакатимиз жаҳонда ўлим жазоси бекор қилинган 122 мамлакат сафига қўшилди [18].

Энди уч қисмдан иборат китобим, жумладан 1989-1990 йилларда Ўзбекистон «Бирлик» Халқ Ҳаракати фаоллари ўзбекистонлик аскарларнинг яшаш ҳуқуқини ҳимоя этганликларига доир воқеалар баёнига ўтаман.

ДАВОМИ БОР

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Рустам Ғойиповнинг Ҳақиқат қўшиғи. Андрей Малишко шеъри. Эркин Воҳидов таржимаси. - http://get-tune.net/?a=music&q=Haqiqat (www.get-tune.net ).

2. ВОҲИДОВ Э. Сайланма: 4 жилдли /Сўзбоши муаллифи: И.Ғафуров. – Т.: «Шарқ», 2000.

3. АҲМАДЖОНОВ Ш. «Бирлик»чилар, аскарлар тобутлари ва Орол денгизи муаммолари. - http://www.turonzamin.org/ddkitob/birlik.html (Китобнинг 1-нашрини компютерда териб китобча кўринишида 2004 йилда чоп этгандим. 2-нашри бўлмиш ушбу китоб www.turonzamin.org сайтининг “ДЎК китоблари” рукнида 2007 йил сентябрида чоп этилганди. Бир неча ойдан кейин 2007 йилнинг ўзида сайт раҳбари Жаҳонгир Маматов китобни сайтдан ўчириб ташлади. Бу номаъқул ишни махсус хизматлар қилди, деб айтганди. У 2012 йил феврал охирида www.turonzamin.org сайтидан 100 тага яқин мақолаларимни ўчириб ташлагач китобларимни ҳам унинг ўзи ўчирганини тушундим.)

4. Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномалар: тўплам / Ўзбекча нашрининг масъул муҳаррири А.Х.Саидов. – Тошкент: «Адолат», 2004. – 520 б.

5. Ўзбекистоннинг янги тарихи. 3 та китоб/Тузувчи: Н.Жўраев, Т.Файзуллаев; Таҳрир ҳайъати: А.Азизхўжаев (Раис) ва бошқ. – Т.: Шарқ, 2000.

6. АҲМАДЖОНОВ Ш. Яқин тарихимизга назар. Ўзбекистон Озод Дехқонлар партиясининг асосчиси, профессор Олим Каримов – 80 ёшда. (Биринчи қисм: 1988-1993 йилларда Ўзбекистонда рўй берган баъзи бир тарихий воқеаларнинг проф. О.Каримов тақдири мисолида таҳлили). - http://www.turonzamin.org/jurnal2006/shuhrta_olimk_10106.html (www.turonzamin.org ARXIV 2006.01.01); http://www.turonzamin.org/jurnal2006/shuhrta_olimk_10106.html (www.turonzamin.org “Turonzamin” журнали, 2005 йил декабр, 12-сон).

7. АҲМАДЖОНОВ Ш. Саккиз аёл устидан сохта суд ва каминага бўлаётган тазйиқлар ҳақида. - http://turonzamin.org/2007/07/08/sakkiz-ayol-ustidan-soxta-sud-va-kaminaga-bolayotgan-tazyiqlar-haqida/#more-2146 (www.turonzamin.org 2007.08.07).

8. ЯКУБОВ Т. «Постоянный скандальный фон» в среде оппозиции и правозащитного движения в Узбекистане. В 4 частях (Ўзбекистон мухолифати ва инсон ҳуқуқлари ҳимоя қилиш ҳаракати орасидаги «доимий жанжал шароити». 4 қисмдан иборат). –
Часть 1. - http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1176876540 (www.centrasia.ru 18.04.2007).
Часть 2. – http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1177012860 (www.centrasia.ru 20.04.2007).
Часть 3. – http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1177361400 (www.centrasia.ru 24.04.2007).
Часть 4. - http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1177881840 (www.centrasia.ru 30.04.2007).

9. ХУАРД СИНКОТА. Демократия нима дегани? (Whot is Democracy? Муаллиф: Howard Cincotta. Washington, D.C.: United States Information Agency, 1991.) (Таржимон: Ҳамидулла Кароматов. Дизайн: Барбара Морган. Иллюстрациялар: Роберт Бэнкс. Суратлар: Шери Жонсон.) – Америка Қўшма штатлари Ахборот бўлими, 1993. – 32 б.

10. Инсон ҳуқуқлари: Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси. Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисида халқаро пакт. Фуқаролик ҳуқуқлари ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида халқаро пакт ва Факультатив протокол. – Т.: Адолат, 1992. – 64 б.

11. САЛБИЕВ А. Пикетчик. - http://region15.ru/blogs/salbiev/2012/09/19/piketchik/ (www.region15.ru Блог Алана Салбиева, 19.09.2012)

12. «Озодлик» радиоси ўзбек тилидаги дастурларининг 2004 йил 17 февраль куни соат 22.00 даги эшиттиришида айтилган факт.

13. «Озодлик» радиоси ўзбек тилидаги дастурларининг 2001 йил 9 июль соат 18.00 даги эшиттиришида айтилган факт.

14. «Би-би-си» радиоси ўзбек хизмати дастурларининг 2004 йил 2 июнь соат 21.00 даги эшиттиришида айтилган факт.

15. АХМАДЖОНОВ Ш. Кто помрет раньше – ишак или падишах? Узбекские правозащитники комментируют последние указы (Қайсиси олдин ўлади – эшакми ёки подшоҳ? (Ўзбек инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари охирги фармонларни шарҳламоқдалар). - http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1124486580 (www.centrasia.ru 20.08.2005).

16. КЕДРОВ К. Высшая мера Виктора Гюго (Виктор Гюгонинг олий жазоси). – «Известия», 26 февраля 1992 г.

17. ЗАРИПОВА Р. Суд-ҳуқуқ тизимида янги босқич. – «Миллий тикланиш», 2007 йил 8 август, 32 (415)-сон.

18. ГУЛОМ МИРЗО. Во имя интересов человека. Ответы Председателя Верховного суда РУз Буритоша Мустафоева (Инсон манфаатлари йўлида. ЎзР Олий судининг раиси Бўритош Мустафоев жавоблари). – «Правда Востока», 2 августа 2007 года.

E-mail: jiz54@mail.ru

2018 йил 6 ноябр

АҚШ, Вашингтон шаҳри