АКРОМ ЙЎЛДОШЕВ: ИЙМОНГА ЙЎЛ (китоб). Шуҳратжон Аҳмаджоновнинг Кириш сўзи билан.

ШУҲРАТ АҲМАДЖОНОВНИНГ КИРИШ СЎЗИ

Китоб – бу сўзлар уруши эмас, балки руҳлар жангидир. [1, 73-б.]
ЭДВАРД ДАЛБЕРГ (1900-1977)

Маълумки, 2005 йил 13-14 май кунлари юзлаб фуқаролар ноҳақ ҳалок қилинган Андижон фожиаси рўй берди. Ўзбекистондаги полициявий режим раҳбарияти ва унинг кучишлатар органлари: “Андижон фожиасига Акромжон Йўлдошев раҳбарлигидаги гуруҳ, яъни "Акрамийлар" деб айтаётган ташкилот айбдор” деб таъкидлайди.

Мен 2006 йил октябр-ноябр ойларида шу фожиа таҳлилига доир лотин алифбосида [2]-[6]-мақолаларимни ёздим ва www.turonzamin.org сайтида чоп эттиргандим (ушбу бешта мақоламнинг кирил алифбосидаги варианти 2010 йил 11 май куни www.yangidunyo.com сайтида чоп этилган, [7]-га қаранг). Шу мақолаларни ёзиш давомида Акромжон Йўлдошев ва у 1992 йилда ёзган “Иймонга йўл” номли китобчасини топиб ўқиб чиқишга ҳаракат қилдим. Таниш-билишлардан сўраб-суриштирдим. Лекин китобча нусхасини топа олмадим.

Мен 2010 йил 21 январда Бойси (АҚШ) шаҳрига қочқин сифатида келдим. Шу шаҳарда 2006 йилдан буён андижонлик 100 нафарга яқин қочқин яшарди. 2010 йил 20 март куни Бойсидаги Blue Meadows (“Яшил майсазор”) кварталига бориб, улардан айримлари билан танишдим ва беш соат суҳбатлашдим. Уларга [2]-[6]-мақолаларим нусхасини бердим ва танқидий фикрлар бўлса айтишларини сўрадим. Шу суҳбат давомида “Иймонга йўл” китобча матнини топишга ёрдам беришларини сўрадим. Улар топиб беришга ваъда қилишди.

Китобчани ўзим ҳам Интернетда анчагина изладим. Лекин топа олмадим. 2010 йил 20 мартдаги учрашувдан кейин ҳам андижонлик қочқинлардан бир неча марта сўрадим. Ниҳоят, 2010 йил 12 июн куни уларнинг уйига борганимда шу китобча чоп этилган сайтни компютерда очиб кўрсатишди. Мен дарҳол китобчанинг сайтдаги манзилини ёзиб олдим. Китобча сайтда 2009 йил май ойида чоп этилган экан ([8]-га қаранг).

Мен Интернет соҳасида у ёки бу даражада тажрибага эга бўлиб, “Иймонга йўл” номли китобчасини кўп вақт давомида излашимга тўғри келди. Бу китобча ҳақида Ўзбекистонда ҳам анча сўраб-суриштиргандим. Шу фактлардан кўриниб турибдики, кўпгина ватандошларимиз, айниқса ёшлар бу китобчани ўқиб чиқишмаган.

Шу сабабли Акромжон Йўлдошевнинг “Иймонга йўл” номли китобчасини сайтлардан бирида чоп эттиришга қарор қилдим.

Акромжон Йўлдошев ва унинг “Иймонга йўл” номли китобчасига доир қўшимча фикрларим, "Акрамийлар" ташкилоти, деган туҳмат билан Акромжон Йўлдошев ва бошқа юзлаб бегуноҳ ватандошларимиз қамалишининг асл сабаблари ҳақида [9]-[10]-мақолаларим давомида ёзаман, Аллоҳ хоҳласа.

А.Йўлдошевнинг турмуш ўртоғи Ëдгора Йўлдошева, ўғли Абдулла, қизи Розия, невараси Исмоил яқин вақтларгача Бойси шаҳрида яшамоқда [11]. 2010 йил июн-август давомида 52 нафар андижонлик қочқинлар Бойсидан 2700 километр наридаги Чикаго (АҚШ) шаҳрига кўчиб кетишди. Яқинда суриштириб кўрсам, бу қочқинлар билан бирга Ëдгора Йўлдошева ва унинг яқинлари ҳам кўчиб кетишган экан.

Акромжон Йўлдошевнинг ягона ўғли Абдулла Бойси шаҳри университетида молия соҳаси бўйича ўқиётгани ҳақида [11]-мақолада ёзилганди. Отаси ҳақида қўшимча маълумот олиш учун мен 2010 йил 26 октябр куни Бойси университетига бордим. Мен Department of Marketing and Finance Administrative Assistant Sue Ellis хоним билан гаплашдим. У бир неча жойга қўнғироқ қилиб, кейин менга мурожаат қилди: “Сиз Абдулла номига хат ва телефон рақамангизни ёзиб беринг. Биз хатингизни Абдуллага бериб қўямиз. У лозим топса сизга телефон қилади”. Мен ўзимнинг кимлигим, учрашувдан мақсадим, манзилим ва телефон рақамим ҳақида ёзиб имзо қўйиб бердим. Лекин Абдулла 26 октябрдан бери менга телефон қилгани йўқ. Балким у ҳам Чикагога кўчиб кетгандир.

“Иймонга йўл” номли китобча матнини келтириб ўтишдан олдин Акромжон Йўлдошев ва унинг ташкилоти ҳақида сайтлардан олинган айрим маълумотларни баён қилиш ўринлидир. Унинг раҳбарлигидаги гуруҳни “Биродарлар” деб аташади.

А.Йўлдошев ва унинг “Биродарлар” гуруҳи ҳақида энг яхши тўрт қисмдан иборат мақолани www.yangidunyo.com сайти раҳбари, журналист Юсуфжон Расул сиёсий қочқин мақомида Норвегияда яшаётган Ҳотам Ҳожиматов билан суҳбат тарзида ёзган ([12]-га қаранг). Шу тўртта мақола охирида ўқувчиларнинг 95 та изоҳи берилган. Улар орасида Ҳотам Ҳожиматов айтган фикр ва фактларга жиддий эътирозни кўрмадим. Яъни у айтган гаплар асослидир. Шу сабабли [12]-мақоладан кўпгина иқтибослар келтирдим. Имкониятдан фойдаланиб муҳим ва қизиқарли [12]-мақола учун Юсуфжон Расул ва Ҳотам Ҳожиматовга ўз миннатдорчилигимни билдираман.

Акромжон Йўлдошев, адашмасам 1963 йилда Андижонда туғилган. У мактабда математика ўқитувчиси бўлиб ишлаган ва 1992 йилда “Иймонга йўл” номли китобчани ёзган [13].



Фото. Акромжон Йўлдошев панжара ортидан сўзлаётган пайти. 2005 йил октябр. [14]

«Ҳурматли олимимиз Алоуддин Мансурнинг (Аллоҳ у кишидан рози бўлсин) 1991 йил охирида ёзиб тугатган ва "Шарқ Юлдузи" ойномасида илк бор ва кейинчалик "Чўлпон" нашриётида чоп этилган "Қуръони Карим изоҳли таржималари" китоби бутун ўзбек халқи учун ажойиб бир совға бўлганди. Кўпчилик Ислом дини ҳақида илк тасаввурни шу китоб орқали олганди. Бу китоб Акромжон Йўлдошев ҳаётида тубдан ўзгариш ясайди. Акромжонни суҳбат олиб боришлик ва ораторлик маҳорати бор эди. У киши билан соатлаб суҳбат қурсангиз ҳам зерикиш сезмасдингиз. У суҳбат давомида ўз сўзларини Қуръони Каримдан жуда кўплаб суралар билан тасдиқларди» [12, 2-суҳбат]

«1992-93 йиллари Акромжон Юлдашев "Хизб ут Таҳрир" ҳаракатидан ўзининг бир неча тарафдорлари билан ажралиб чиқди ва янги жамоатга асос солди» [12, 2-суҳбат]

«Аста секин "Иймонга йўл" ва "Қуръони Карим изоҳли таржималари" асари "Биродарлар" ҳаракатининг асосий қўлланмасига айланди. Кейинчалик диний илмдан хабардор инсонлар Акромжонни Қуръони Каримни Аллоҳ нозил қилган араб тилида билмаслиги динда бир ёқлама ва тор йўл тутишига олиб келганлигини таъкидлашган эди. Лекин Акромжон ва унинг сафдошлари ҳар бир инсон учун Қуръонни араб тилида билишлик шарт эмас, асл мақсад китобни моҳияти - маъносини билишлик, деб такидлар эдилар» [12, 2-суҳбат]

"Акрамийлар" ташкилоти борми ёки йўқми, деб тортишишни ўзи Акромжон Йўлдошев асос солган жамоа аъзоларига нисбатан беҳурматлик бўлар эди. Албатта бу жамоат бор. Уни инкор қила олмаймиз. Лекин бу жамоат аъзолари ўзларини "Акромийлар" дейишларини хоҳламайдилар. Бу улар учун ёқимли эмас шекилли... Яна ким билади дейсиз?!

Улар бир бирларини "Биродарлар" деб чақирадилар ва Андижонда улар "Биродарлар" номи билан танилганлар. Кейинроқ бу ҳаракатга Акромжон асос солгани учунми халқ уларни "Акромийлар" деб ҳам атайдиган бўлиб қолганди» [12, 1-суҳбат]

“Лекин биз "Биродарлар"ни тўғри тушинишимиз керак, негаки улар ҳеч қачон "Акрамийлар" деган жамоага аъзо бўлмаганлар. Чунки бундай расмий номдаги ташкилот аслида ҳам йўқ...

Лекин расмий бошқа уюшмалари бор эди уларни. Масалан, Андижондаги «Қурилиш СавдоТаъминот» корхонаси... Бу корхона 2000 йилда ташкил қилинган эди. Таъсис аъзолари қуйидагилар:

1. Орифхўжаев Дилшод Тожихўжаевич, 1963 йили туғилган.
2. Усманов Искандарбек Мамадалиевич, 1966 йили туғилган.
3. Маҳмудов Оббосхон Зикиряхонович, 1973 йили туғилган.
4. Нуриддинов Исомиддин Бадриддинович, 1966 йили туғилган.
5. Холмирзаев Бахтиёр, 1957 туғилган.
6. Нуриддинов Бурҳониддин Бадриддинович, 1974 йили туғилган.
7. Алимов Умарали Шарифжонович, 1965 йили туғилган.
8. Қаюмов Тойиржон, 1952 йили туғилган.

Бу корхона кейинчалик ўз атрофида бешта янги фирмаларни бирлаштирди. Булар: «Бетон таъминот», «Транс таъминот», «Капитал қурилиш», «Турон Мебель» ва Тошкентда «Турон Продакшн» фирмалари эди.

Бундан ташқари қишлоқ хўжалиги ва чорвачиликка ихтисослашган фермер хўжалиги ташкил қилинган эди. Бу хўжалик раиси Маҳмудов Оббосхон эди» [12, 1-суҳбат]

"Биродарлар" ўзларини холис ва сидқи дилдан қилган меҳнатлари билан халқ ичида обрў қозонган эдилар. Уларни корхоналарига ишга кириш ўта қийин масала эди. Кўпчилик йиллаб навбат кутар эди.

Уларнинг қурилиш ташкилоти вилоятда кўплаб колледж, спорт иншоотлари қурилишларида қатнашиб, шаҳар ва вилоят халқига жуда таниш бўлган эди. Улар ишлаб чиқарган мебеллар сифатлилиги билан машҳур эди. Ҳатто шаҳар ҳокими кабинети ҳам улар ишлаб чиқарган шинам мебеллар билан жиҳозланган эди. Умумий овқатланиш тизимида ҳам анча ютуқлари бор эди. Масалан икки уч йил аввал Андижонга борганимда албатта "Биродарлар"ни "Шинам" номли чойхона - кафесида овқатланмасдан кетмас эдим. Бу бутун Андижонга машҳур чойхона "Биродарлар"нинг биринчи расмий корхоналаридан бири эди. Бу номигагина "чойхона" бўлгани билан, анча мунча ресторанлардан қолишмас эди.

"Биродарлар" ишлаб чиқарган нон ва кондитер маҳсулотлари бутун водийда ва ҳатто Тошкентда ҳам машҳур эди.

Хуллас, "Биродарлар" ҳаракати бор ва борлиги ҳақиқатдир. Биз уларни икки оғиз сўз билан таърифлайдиган бўлсак, бу ҳаракат ижтимоий ва иқтисодий, руҳий масалаларни жамоатга уюшган ҳолда ҳал қилишни ўз олдига мақсад қилиб олганди. Балки, уни "Биродарлар" уюшган жамоати десак тўғрироқ бўлар...» [12, 1-суҳбат]

«Бу ҳаракат вакиллари ўша йилларда, яъни 1992 -93 йилларда Андижоннинг "Боғи шамол" массивида янги участкалар олиб, ўша ерда илк бор алоҳида бир жамоат бўлишиб яшай бошлашган эди.Улар "Бизлар соф иймон эгалари ва ислом динини уйғотувчилар жамоасимиз!", деб даъво қилиб чиқдилар. Улар бутун дунёда бирон бир жойда Муҳаммад(САВ) мерос қолдирган ҳақиқий Ислом дини қолмагани, ўзлари Аллоҳ ўз динини қайта кўтаришлик учун маъсул қилинганлигини таъкидлай бошлашганди.

Ҳаракатнинг илк даври давлатдан алоҳида ажраган ҳолда, давлат ичидаги давлат сифатида шаклланган эди.Улар биргалашиб меҳнат қилишар ва унинг маҳсулини биргалашиб баҳам кўришар эди. Жамоат ўзининг мустақил молия системасини ташкил қилганди. Бунинг учун жамғарма-байтул мол ташкил қилгандилар ва ҳар бир жамоа аъзоси ўз даромадидан бешдан бир қисмни бу жамғармага топширар эди.

Ўрта Осиёда машҳур ислом олими Шайх Абдували Қорини давлат томонидан 1995 йилнинг 29 августида Тошкент аэропортида ўғирлаб кетилиши ва оқибатда Андижон жомий масжидини ёпилиши "Биродарлар" сафига кўплаб ишбилармон, тадбиркор ва илмли йигитларни қўшилишига олиб келди. Бу эса ўз навбатида "Биродарлар" ҳаракатида жиддий ривожланишга туртки бўлди» [12, 2-суҳбат]

«Дастлаб мен бу ҳаракатга хос бўлган баъзи бир тушунчалар ҳақида сўзлаб бермоқчиман. Банда фақат Аллоҳнинг қулидир. У ҳеч бир жамоанинг ёки бошқа ўзига ўхшаш банданинг қули қилиб яратилмаган. Қулликнинг икки тури бор. Бири жисмоний, иккинчиси маънавий қулликдир.

Жисмоний қул бу ўз ихтиёридан ташқари ҳолда озодликдан маҳрум қилинган шахс. У бирор шахснинг, жамоат ёки давлат мулки бўлиши мумкин. Ундан бир жонлик буюм сифатида фойдаланилади.

Маънавий қул бу бирор ғоя тасирида ўз ихтиёри билан қулга айланган шахсдир. Жисман қулнинг кишани унинг қўлида бўлади ва доимо у кишанни узиб озодликка чиқиш умиди билан яшайди. Маънан қул бўлган инсоннинг қалбига эса кишан солинган ва у бу кишанни борлигини баъзан ўзи ҳатто сезмайди ва ўзини озод ва эркинман деб ўйлайди. Хурсандлик билан ўз эгаларига қуллик вазифасини бажариб юраверади мисоли бир зомби, манқурт каби. Кимдир унга бу ҳақда хабар берса, бундан ранжийди. Ҳатто хабар берувчига раҳм билан назар солади ва "Бу бечора нақадар адашган кўринади" деб ўйлайди» [12, 3-суҳбат]

«Улар жамоат ичида бир бирларидан қиз олиб, қиз беришликка ва жамоа ичидан уйланишликка катта эътибор беришади. Оилавий, яъни эр хотин ўғил қизлар билан жамоат аъзоси бўлишлик янада рағбатлантирилади. Бундай тўйларга қўшимча маблағлар ажратилар эди. Бу ўз навбатида ишчиларни янада жамоага қаттиқроқ боғлар эди.Чунки бирор биродар жамоат билан алоқани узишни ихтиёр қилса у бирданига ҳам оиласидан ҳам ишидан айрилар эди. Ишсизлик ва иқтисодий муаммолар авжига чиққан бир пайтда бу каби усуллар жамоатга боғлиқликни жуда ҳам оширади» [12, 3-суҳбат]

«Улар асосан Пайғамбаримиз Муҳаммад Саллолоҳу Алайҳи Вассаллом босиб ўтган йўлни қайта қадамма қадам ўтишимиз керак деб даъво қиладилар. Улар 13 йилда бирор бир катта ғалабага албатта эришамиз дер эдилар. Негаки Пайғамбаримиз Мухаммад (САВ) ўн уч йил деганда ҳижрат қилган ва Мадинада биринчи ислом давлатига асос солган эдилар. Бу инсоният тарихида янги оламшумул босқич бўлган» [12, 3-суҳбат]

«Бундан ўн бир йил аввал (1996 йилда, А.Ш.) мен Акромжондан "Хўш, агар сизлар 13 йил ичида Пайғамбаримиз (САВ) эришганларидай бирор ютуққа эга бўла олмасангиз унда нима бўлади?" деб сўраган эдим. У киши бир оз ўйланиб туриб: "Демак бизлар хато қилган ва адашган бўламиз", - деганди. Шундан сўнгра давом этиб: "Биз хатоларимизни ўнглаймиз ва Аллоҳ бизларга тўғри йўлни кўрсатади", - деган эди...

"Биродарлар" янги-янги иш жойлари ташкил қилаётган эдилар. Болалар уйига, боғчаларга хайрия эҳсон қилишликни мунтазам равишда йўлга қўйган эдилар. Ишчи хизматчиларни уй жой масалалари ҳал қилиш йўлга қўйилаётган эди. Азиз ўқувчиларда табиий савол туғилиши мумкин. Бундай яхши, савобли ишларни амалга оширган эканлар, нимаси ёмон экан бу жамоани? Нима зарар экан булардан жамиятга? Ахир бу ишларни бутун Республика миқёсида амалга оширилса қандай яхши бўлади?!

Албатта бу саволларда жон бор. Бу каби эзгу ишларни бутун республикада амалга оширсалар жуда яхши бўларди! Аммо ҳар қандай тангани орт томони ҳам бор. Агар "Акромийлар" жамоси ҳукумат тепасига келса, мамлакатда тоталитар система ўрнатилади. Ҳар қандай ўзга фикрлилик ман қилинади. Чунки, матбуот, сўз ва дин эркинлиги "Биродарлар" ҳаракатига ёт нарсалардир» [12, 3-суҳбат]

"Акромийлар" жамоасини сектантлар ҳаракатига хос томонларидан бири, улар "Бизлар бутун инсониятни дунё ва охират азобларидан қутқариш учун Аллоҳ томонидан танланган бир гуруҳмиз" деб даъво қиладилар.

"Биродарлар" жамоати ички тартиблари ҳарбийларнинг тартиб қоидаларига ўхшашлиги ҳам сектантлик ҳаракатларида табиий бир ҳолдир. Ички тартиб шундай тузилганки, ҳар бир жамоа аъзоси устидан бир назорат бор. Ҳар бир ишчини ўз масъули бор. Масъуллар устидан ўз навбатида яна масъул бор... Ҳар бир ишда ҳатто ўта шахсий масалалар бўйича ҳам ўз масъуллари билан маслаҳатлашиш лозим булади. Ишчи ўзининг бошқа жамоа аъзолари билан бўлаётган муносабатлари хақида, ҳар кунги унинг ҳаётида учраётган воқеликлар ҳақида доимо ўз масъулларига ҳеч сир сақламай етказиб туриши керак. Бу жамоа ички интизомини оширади ва ишчиларни бошқарув янада кучаяди. Жамоат ичидан бирор сир хабарларни ташқарига чиқишидан сақлайди ва ўз навбатида ҳар бир шахсни жамоатга ўз бошлиқларига қарамлигини янада оширади» [12, 4-суҳбат]

«Аслини олганда "Биродарлар" тутган йўл ҳеч бир янгилик эмас, бу тарихдан маълум бўлган масонлик ҳаракатининг XVIII асрдан бошлаб амалда қўллаб келаётган классик усулубидир: аввал ҳамфикр кичик бир жамоа ташкил қилинади, сўнгра ўз аъзоларининг савдо тижорат лойиҳаларини қўллаган ҳолда, бу жамоа ўзини молиявия ҳолатини мустаҳкамлаб, сафларини кенгайтира боради. Кейин хайриячилик ва маърифатпарварлик ҳаракатлари билан кенг жамоатчилик ўртасида яхши фикрлар ҳосил қилинади. Ундан кейин ҳукумат бошқарув тузулмалари ичидан ўзларига тарафдорлар ортира борадилар. Жамоат аъзолари эса секин аста ҳокимият тепасига чиқа бошлайди» [12, 4-суҳбат]

«Расмий Ўзбекистон Андижондаги қонли воқеалар ташкилотчиларининг пировард мақсади, Андижонда, сўнгра Фарғона водийсида Ислом халифалигини барпо этиш бўлганлигини баён этиб келади.

Ҳамда 1999 йилги Тошкент портлашларига алоқадорлик айби билан бундан олти йил бурун (1999 йилда, А.Ш.) 17 йилга озодликдан маҳрум этилган Акромжон Йўлдошевни қамоқхонадан туриб, у ердаги исёнга раҳбарлик қилганликда айблаган” [14]

“Ëдгора опа: Мен давлат томонидан айбланган ва қуруқ туҳматлар билан қамоқда ўтирган инсоннинг жуфти ҳалоли бўламан.

"Акрамийлар" деб айтилаëтган ҳаракатга¸ мен бу нарсанинг “акрамий” деб аталишига қаршиман. Чунки биз бу нарсани "акрамий" деб айтишга жуда ҳам¸ Худодан қўрқамиз. Чунки динга¸ Худога ишонган инсон ўзининг исмига чақиришлик кечирилмайдиган катта гуноҳлардан бири¸ яъни ширк ҳисобланади. "Акрамий" деган нарсанинг ўзи йўқ. Лекин мана Қуръонда “ҳар биттангиз бир арқонга боғланган инсонлар¸ биродардурсизлар” деяпти. Биз ҳақиқатан мўмин-мусулмон биродарлармиз¸ деб айтаман” [11]

“Ёдгорага кўра, унинг турмуш ўртоғи Акромжон Йўлдошев илк бора 1998 йил 3 мартида гиёҳванд моддаларни сақлашда айбланиб, икки ярим йилга қамалган, бироқ шу йили амнистия туфайли озод этилган.

Озодликка чиққач, Йўлдошев адлия бошқармасига ўз китобининг расман чоп этилиши сўраб мурожаат этади. Бироқ 1999 йил 17 февралида яна ҳибсга олиниб, 17 йилга қамалган” [13]

“Ёдгора Йўлдошева турмуш ўртоғини охирги марта 2005 йил апрел ойида Сангородда (Тошкентда, А.Ш.) кўрган. Аммо ҳозир унинг тақдири ҳақида ҳеч нарса билмайди. Ўтган йил (2004 йил, А.Ш.) август ойида Акром Йўлдошевнинг Ўзбекистондаги номаълум қамоқдан чиқарган хатини олганидан сўнг, Қизил хоч қўмитаси ёрдамида унинг қаердалигини аниқлашга киришган” [11]

Акромжон Йўлдошевнинг “Иймонга йўл” китобчасининг http://www.welcomebackuz.com/publ/4-1-0-14 сайтда келтирилган матнида анчагина имловий хатолар бор экан. Шуларни имкон қадар тўғрилаб ёздим.

Мен Акромжон Йўлдошевнинг “Иймонга йўл” китобчасини ўқиб чиқиб, инсон ҳақлари ҳимоячиси ҳамда мустақил журналист сифатида уни ва шу китоб асосида биргаликда ишлаган фуқароларни қамашга доир ҳеч қандай қонуний асосларни топмадим. Китобчада халқ орасидан чиққан бир ўзбек зиёлисининг шахсий қарашлари баён қилинган.

Сиз ҳам ўқиб кўринг, дея уни эътиборингизга ҳавола қилмоқдаман.

---------------------------------------------------------------

Акромжон ЙЎЛДОШЕВ

ИЙМОНГА ЙЎЛ

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.

1-дарс

Дунёдаги жамики инсонлар ўз ҳаётларини яхшилашлик учун ҳаракат қилмоқдалар.

Қийнчиликларини енгишга ва камчиликларини йўқотишга зўр бериб тиришиб, бугунги кунини кечагисидан яхши қилишлик учун интилмоқдалар. Ўз ҳаётини яхшилашлик учун интилиш барча инсонга хос бўлиб, яшашликдан асл мақсад ҳам шудир. Аммо айни бир мақсадга эришмоқлик учун инсонлар турли хил ҳаракат қилмоқдалар. Инсонларни ҳаётига эътибор бериб қаралса, баъзилар ҳаётни қийинчиликларини енгишни моддий бойлик билан боғлиқ деб биладилар ва бойлик ортириш йўлида турли хил ҳаракат қилмоқдалар.

Ҳақиқатдан ҳам инсон ҳаётининг яхшиланиб боришида моддий бойлик ҳам ўзига хос аҳамиятга эга. Чунки инсон тирик экан у уй-жой, кийим-кечак ва кераклик уй-рўзғор буюмлари каби моддий нарсалар билан муносабат қилишга мажбур. Ҳаёт учун зарур бўлган моддий нарсаларсиз инсон ҳаётда хотиржам яшай олмайди. Ахир иссиқ кийимсиз, уй-жойсиз совуқда қолган инсон қандай ҳам хотиржам бўла олсин. Шунинг учун ҳам кўп инсонлар ҳаётда савдогарчилик, деҳқончилик ва ҳунармандчилик қилиб кераклик бойлик топиш учун ҳаракат қилмоқдалар.

Хулоса қилиб айтганда ҳаёт учун зарур бўлган моддий нарсаларсиз ҳам бахтли ҳаёт бўлиши мумкун дейишлик нодонликдан бошқа нарса эмас. Аммо ҳаёт фақат моддий бойлик билангина яхшиланади дейиш ҳам доноликдан эмасдир. Чунки инсон моддий муносабатлар қилиш билан бир қаторда маънавий муносабатлар қилишликка ҳам мажбурдир.

Маънавий муносабатлар деб инсоннинг бошқа инсонлар билан қиладиган муносабатига айтилади. Масалан оталик, дўстлик, қариндошчилик ва қўшничилик муносабатлари каби. Гарчи бойлик инсонларнинг моддий муносабати учун асос бўлсада, маънавий муносабатларида бойлик асос бўла олмайди. Чунки маънавий муносабатларда ҳосил бўлган қийинчиликни бойлик воситасида бартараф қилиб бўлмайди. Бунга кўп мисоллар келтириш мумкин. Масалан, бирон инсонни ота-онаси оқ қилса, ёки дўстлари тарк этса, ёки турмуш ўртоғи хиёнат қилса уни виждон азоби қийнай бошлайди. Виждон эса пул билан олди-соти қилинадиган нарса эмас. Ўтмишда улкан подшоҳларни ҳам маънавий қийинчиликка учраганликлари ва бутун мамлакат бойликларига эга бўла туриб ҳам унинг давосини топа олмай ўтиб кетганлари буни ёрқин далилидир. Хулоса қилиб айтганда маънавий муносабатларда ҳосил бўладиган қийинчиликларни бойлик воситасида бартараф қилиб бўлмайди.

Маънавий муносабатларда ҳосил бўладиган қийинчиликларни енгишнинг асоси одоб-ахлоқ бўлиб, қачон инсон тўғри одоб-ахлоққа эга бўлгандагина уни бартараф қила олади. Инсоннинг маънавий муносабатларини тўғри ёки нотўғри бўлиши унинг одоб ахлоқига боғлиқдир.

Масалан, фарзанднинг одоби деб, фарзанднинг ота-онаси билан қиладиган муносабатларида ўзини қандай тутишига айтилади. Агар тўғри муносабатда бўлса одобли, акс ҳолда одобсиз деб ҳисобланади. Маънавий муносабатлар моддий муносабатларни ўз ичига олади. Маънавий қийинчиликларни еча олган шахснинг моддий тўсиқлардан ўтиши ҳам осон бўлади. Масалан: фарзандини баркамол бўлиб ўсишини истаган отанинг унга керакли бўлган моддий нарсалар билан таъминлашлиги табиий бир ҳолдир. Шунинг учун ҳам бугунги кунда кўп инсонлар ўз ҳаётларини яхшилашлик учун жамиятда катта лавозимларни эгаллаш, таниш-билишларни кўпайтириш ва обрў-эътиборга эга бўлиш учун бор кучини сарфламоқдалар.

Кўриниб турибдики инсонлар бугунги кунда қандай ҳаракат қилмасинлар аслида ўзларининг моддий ва маънавий қийинчиликларини бартараф қилмоқчилар. Албатта ҳар бир инсон ҳам энг чиройли моддий ва энг самимий маънавий муносабатларни вужудга келтиришликни орзў қилади. Бироқ хаёл бошқа-ю ҳаёт бошқа. Агар ҳаёт инсонларнинг хаёлларига мос бўлиб қолганда ер юзида биронта ҳам изтиробли инсон қолмаган бўлар эди. Аслида эса инсонлар ўз ҳаётларини яхшилашлик учун қанчалик уринмасинлар уларнинг ҳаётлари кундан кунга ёмонлашиб бормоқда. Бундай ҳолатда инсонлар ўтмишларини эслаб завқланувчи ва бугунги кунидан изтиробланувчи бўлиб қолмоқдалар.

Келажак ҳақида гапирмасак ҳам бўлаверади. Чунки бугунги муаммолар кечагисидан кўпайиб бораётган бир пайтда, қандай қилиб порлоқ келажак ҳақида гапириш мумкин. Албатта ҳаётни яхшилаш учун қилинган ҳаракат ўз самарасини бермаса ҳар қандай инсон ҳам келажакдан умидсизликка тушиши табиий бир ҳолдир. Изтиробларни бу каби кўпайиб бориши натижасида инсонлар порлоқ келажак бўлишлигидан умид узиб, «Замон сенга боқмаса сен замонга боқ» қабилида ечим топмоқдалар. Аммо бу ҳолат порлоқ келажак бўлмаслиги учун далил бўла олмайди. Балки инсонларни мақсад сари ўз ҳаракатларини ўзгартириши керак эканлигига далолат қилади. Токи бу ўзга ҳаракат ўз самарасини берсин ва инсонларни ҳаёти кундан кунга яхшиланиб борсин. Бундай ҳаракатга эришмоқлик учун инсон ҳаётда яна бир муносабатни эътиборга олмоғлиги зарурдир. Бу муносабат билан танишиб чиқайлик.

2- дарс

Агар ҳаётга эътибор бериб қарасак, ҳаётда инсон ихтиёрига боғлиқ бўлган қонунлар билан бир қаторда, инсон ихтиёрига мутлақо алоқаси бўлмаган қонунлар ҳам бор. Инсон бу қонунларни ўзгартира олмайди ва четлаб ҳам ўта олмайди. Шунинг учун инсон бу қонунларга нисбатан тўғри муносабатни вужудга келтиришдан бошқа чораси йўқ. Масалан: Йил тўрт фаслдан иборат экан инсон уни фақат ёз ёки баҳор қила олмайди. Шу сабабли инсон ҳар бир фаслни талабига бўйин суниб яшашга мажбур.

Ҳаётда бу каби ҳодисалар жуда кўп. Инсон бу табиий ҳодисаларни олдида ожиз ва ўз ҳаётини сақлаб қолишлик учун кўп нарсаларга муҳтождир. Зилзила, сув тошқини, вулқонлар, касаллик ва ўлим каби табиий офатлар олдида инсон нима ҳам қила олар эди. Бу каби ҳолатларда инсон ожизлигини ҳис қилади ва ўзидан қудратли бўлган кучни қидиради. Бу илоҳий куч деб аталиб, ҳар бир инсон ўзи тушунган ёки тушунмаган ҳолда кимнидир ёки ниманидир илоҳийлаштиради. Инсонни бу илоҳий куч билан қиладиган муносабати руҳий муносабат деб аталиб, бу инсон четлаб ўта олмайдиган учунчи тур муносабатидир.

Бу уч турдаги муносабатларни кўриб чиқиб шуни хулоса қилиш мумкин. Моддий муносабат деб инсонни ўзига бўйсунадиган нарсалар билан қиладиган муносабатига айтилади. Маънавий муносабат деб моддий муносабатни ўз ичига олган, инсонни ўзи билан бир хил қувватга эга бўлган бошқа инсонлар билан қиладиган муносабатига айтилади. Руҳий муносабат эса, инсонни ўзидан қудратли бўлган куч билан қиладиган муносабати бўлиб, у моддий ва маънавий муносабатларни ҳар иккисини ўз ичига олади.

Бундан келиб чиқадики, инсоннинг моддий ва маънавий муносабатларини чиройлик бўлиши унинг руҳий муносабатига боғлиқдир. Агар инсон ўзини руҳий муносабатини тўғри йўлга қўйса уни моддий ва маънавий муносабатлари ўз-ўзидан яхшиланиб бораверади.

Шунинг учун моддий ва маънавий муносабатлардаги қийинчиликлар кундан-кунга кўпайиб бораётган бир пайтда инсонлар аввало руҳий муносабатларини тўғри йўлга қўйишлари шарт. Фақат мана шу муносабатгина бугунги кунимизни кечагисидан яхшилаб, бизни порлоқ келажак сари етаклайди.

Руҳий муносабатни тўғри йўлга қўйиш учун биз ўзимиздан қудратли бўлган кучни тўғри топмоғимиз ва унга бўйин сунмоғимиз лозимдир. Аммо бизни ўраб турган ва инсон идрок қила олиши мумкин бўлган бу борлиққа эътибор бериб қарасак ундаги барча нарсалар ўз ҳаётларини сақлаб қолиш учун кимгадир ёки нимагадир муҳтож эканлигини кўрамиз. Илоҳий куч соҳиби эса ҳеч кимга ва ҳеч нарсага муҳтож бўлмаслиги керак.

Ҳа , албатта биз ўзимизни ўраб турган бу борлиқдан қудратли куч соҳибини топа олмаймиз. Лекин бу ундай куч соҳиби йўқлигига далолат қилмайди. Негаки ҳар қандай инсон ва ҳар қандай ривожланган фанлар натижалари ҳам ҳаётда инсон идрок қила олмайдиган доира борлигини инкор эта олмайди. Қудратли куч соҳибини ҳам худди шу инсон идрок қила олмайдиган ва борлиги инкор қилинмайдиган доирадан қидирмоқ лозимдир. Инсон ақл-идроки бу муаммо олдида ожиз бўлиб, ўзи идрок қила олмайдиган доира ҳақида хаёл қилишдан нарига ўта олмайди. Бу эса ўз навбатида ҳеч қандай асосга эга бўлмаган келишмовчиликларга сабаб бўлади. Натижада инсонлар ечиб бўлмас муаммога дуч келади.

Инсонларни моддий ва маънавий изтироблар хор қилиши муқаррар бўлган бир вақтда осмондан раҳмат нури ёғилиб, инсон идрок қила олмайдиган доира билан боғланиш вужудга келди. «Аллоҳдан ўзга ҳеч қандай илоҳ йўқ» - деган бу боғланиш инсоният дуч келган катта муаммони ҳал қилиб берди. Аллоҳни борлигига ва бирлигига далолат қилувчи бу боғланиш Аллоҳ томондан инсонлар учун юборилган катта раҳмат–марҳаматдир. Инсонларни моддий ва маънавий изтироблар қуршаб олган бир пайтда Меҳрибон ва Раҳимли Аллоҳ уларни ҳаётдаги муаммоларини тўғри ҳал қилиб берувчи ва бахт сари етакловчи ҳидоят йўлини кўрсатиб берди.

Бу йўл дин деб аталади. У инсоният ҳаётини бошидан Аллоҳ томонидан одамлар учун туширилган бўлиб, бугунги кундаги энг тўғри дин Ислом динидир. Бу мукаммал дин бўлиб қиёмат кунигача инсоният дуч келиши мумкин бўлган ҳар қандай муаммоларни ҳал қилиб беради.

Қуръон каримда айтиладики:

Бугун Мен сизлар учун динингизни комил қилдим, мен сизларга неъматимни тўкис қилиб бердим ва сизлар учун Исломни дин қилиб танладим.
Моида сураси 3оят

Аллоҳ-таъалонинг бу ояти юқоридаги сўзларни ёрқин далилидир. Аллоҳ-таъалонинг инсонлар учун туширган кўрсатмалари бир китобга жамланган бўлиб у «Қуръон» деб аталади ва фақатгина шу китоб инсонлар ҳаёти учун энг тўғри қўлланмадир. Қуръон каримда айтиладики:

(Аллоҳ таъолонинг ҳақ каломи эканлигида) ҳеч қандай шак-шубҳа бўлмаган ушбу китоб ғойибга ишонадиган, намозни тўкис адо этадиган ва биз ризқ қилиб берган нарсалардан инфоқ-эҳсон қиладиган тақволи кишилар учун Ҳидоят – Тўғри Йўлдир.
Бақара сураси 2-3 оятлари

Оятлардан кўриниб турибдики дин аввалгилардан қолган афсона ёки эртак эмас, ҳаётни маълум бир қисмига ечим берадиган ноқис нарса ҳам эмас, қарилик учун эрмак ҳам эмас. Балки дин Аллоҳ-таъало томонидан туширилган бўлиб, инсонларни дунё ва охират бахту-саодатига етакловчи ҳаёт йўлидир. Бу йўлда юриш ёки юрмаслик инсон ихтиёридадир. Ким бу йўлда юрмасликни ихтиёр қилса кофир ҳисобланиб, бу дунёда моддий ва маънавий изтироблар билан яшаши, охиратда эса дўзах азобига гирифдор бўлиши муқаррар.

Қуръон каримда айтиладики:

Ҳали (Қиёмат Куни) кофир бўлган кимсалар мусулмон бўлишни истаб қолурлур.
(Эй Муҳаммад алайҳиссалом), уларни қўяверинг, еб-ичиб, фойдаланиб қолсинлар, орзу-ҳавасларига машғул бўлаверсинлар. Бас, яқинда (бу қилмишларининг оқибати нима бўлишини) билиб олурлар
Ҳижр сураси 2-3 оятлар

Энди ким бу йўлда юришликни ихтиёр қилса мусулмон ҳисобланиб, унга дунёю охират неъматлари нақд қилингандир.

Иймон келтирган ва (Аллоҳдан) қўрқувчи бўлган зотлар учун ҳаёти дунёда ҳам, охиратда ҳам хушхабар бордир. Аллоҳнинг Сўзлари (оятлари) ўзгартирилмас. Мана шу (мазкур неъматларга эришиш) буюк саодатдир.
"Юнус" 63-64 оятлар

3-дарс

Бундай бахтга эришмоқлик Аллоҳ-таъало борлигига ва бирлигига иймон келтиришдан бошланади. Иймон тилда айтишликни ўзи билан комил бўлиб қолмайди. Бунинг учун тилда айтилган нарса амалда тасдиқланмоғи шарт. Бу эса осон иш эмас. Шунинг учун ҳам «Айтиш осон, қилиш қийин» деган ҳикматли сўз ўтмишдан бизгача сақланиб келган. Иймон исломнинг асоси бўлиб, инсонни Аллоҳ-таъалонинг буйруқ ва тақиқларига қай даражада амал қилиши уни иймонига боғлиқ бўлади. Аллоҳ-таъалонинг буйруқ ва тақиқларига тўлиқ амал қилишлик учун инсон комил иймон эгаси бўлиши керак. Меҳрибон ва Раҳимли Аллоҳ бизга қандай қилиб комил иймон эгаси бўлишлик йўлини кўрсатиб берди.

Куръони - каримда айтиладики :

(Эй Муҳаммад алайҳиссалом, Сиз ўзингизга нозил бўладиган Куръонни барча мавжудотни) яратган Зот бўлмиш Парвардигорингиз номи билан (бошлаб) ўқинг! У инсонни лахта қондан яратган (Зотдир). Ўқинг! Сизнинг Парвардигорингиз (инсониятга) қаламни (яъни, ёзишни — хатни) ўргатган ўта Карамли Зотдир. У Зот инсонга унинг билмаган нарсаларини ўргатди.
«Алак», 1-5.

Бу ҳаёти дунё фақат (бир нафаслик) ўйин-кулгидир, холос. Албатта, Аллоҳдан қўрқадиган кишилар учун охират диёри яхшироқдир. Ахир ақл юргазмайсизларми?!
«Анъом», 32 оят

Албатта осмонлар ва ернинг яралишида ҳамда кеча ва кундузнинг алмашиниб туришида ақл эгалари учун (бир яратгувчи ва бошқариб тургувчи Зот мавжуд эканлигига) оят-аломатлар бордир.
«Оли-Имрон» 190 оят

Инсонни иймон эътиқодга чақирувчи бу ва бу каби оятлардан маълум бўладики, иймон комил бўлишлиги учун инсон аввало ўқишлиги, фикр юритишлиги ва ақл эгаси бўлиши керак. Лекин ҳар қандай нарсани ўрганишлик ҳам инсонни комил иймон эгаси бўлишига олиб бормайди. Ҳатто инсон тўғри нарсани ўргансаю ўз ўрнига хос тўғри тартибда ўрганмас экан, уни амали эмас фақат тили мукаммал бўлиб бораверади. Натижада бундай инсон ўзининг моддий ва маънавий хоҳишлари қурбонига айланади. Ҳадиси қуддусида айтиладики:

“Эй Одам фарзанди! дойим умрингни хаёти-дунё учун саърф килаверсанг, качон бундай чексиз умидлар билан тавба излайсан, озгина амалинг билан охиратни умид киласан, ибодатли зоҳидларни сўзини сўзлайсану ўзинг мунофиқларни ишини қиласан”

Шунинг учун ҳам айни бугун зарур бўлиб турган нарсани ўрганишлик диннинг асоси ҳисобланади. Ҳадиси қудусида айтиладики :

«Эй Одам фарзанди! Мен сендан эртанги ибодатингни сўрамайман бас сен ҳам мендан эртагалик ризқингни сўрама».

Шунинг учун ҳам ким динни тилда эмас дилда устивор қилишликни истаса, дин маълумотларни тўғри ва тартибли ўрганиши зарурдир. Токи бу муаммолар тўлиқ ҳал бўлмагунча. Қуръони - каримда айтиладики:

Кофир бўлган кимсалар: "(Нега) бу Қуръон унга (Пайғамбир алайҳиссаломга) битта тўплам бўлган ҳолида нозил қилинмади?", дедилар. (Эй Муҳаммад алайҳиссалом), Биз у — Қуръон билан Сизнинг дилингизни устивор қилиш учун мана шундай (парча-парча ҳолда нозил қилдик) ва уни дона-дона қилиб баён этдик.
«Фуркон» 32 оят.

Юқоридаги айтилганлардан кўриниб турибдики иймон ҳақида гап борар экан, уни мукаммал бўлиши учун нимани ўрганиш кераклигини билиш муҳимдир. Аллоҳ-таъало раҳмат қилиб юборган энг тўғри ва мукаммал дин бўлмиш ислом дини ҳақидаги илк хабар ушбу оятлар билан бошланади.

(Эй Муҳаммад алайҳиссалом, Сиз ўзингизга нозил бўладиган Куръонни барча мавжудотни) яратган Зот бўлмиш Парвардигорингиз номи билан (бошлаб) ўқинг! У инсонни лахта қондан яратган
«Алақ» 1-2 оятлар

Бу оятлар инсонни барча нарсаларни Яратувчи томонидан яратилган махлуқ сифатида ўрганишликка буюради. Барча яратилган махлуқлар ичида инсонни ўрганишлик алоҳида такидланади. Дарҳақиқат кимки инсони ҳаётдаги ўрни ва мавжудлик маъносини тушунса у албатта Роббисини таниди. Ойша розиаллоҳу анхо онамиздан ривоят қилинган ҳадисда шундай дейлади: Ойша розиаллоху анхо онамиз пайғамбаримиз Муҳаммад соллоллоҳу-алайҳи вассаллам дан сўрадилар

–– Ё Росулуллоҳ инсон қачон Роббисини танийди ;

пайғамбаримиз Муҳаммад соллоллоҳу- алайҳи вассаллам жавоб бердилар

–– Қачон ўзини таниса
(Ал-Моварди) «Адаб-уд-дунё вад-дин», 231 бет

Шунинг учун кимки бугун ўз иймонини заиф деб билса ва уни Меҳрибон ва Раҳимлик Аллоҳ кўрсатган йўл билан кучайтиришни истаса у аввало ўзини, ҳаётдаги ўрнини ва мавжудлик маъносини ўргансин.

4-дарс

Албатта инсон бу борлиқдаги яратилинган мавжудотларни энг афзалидир. Бирон устунликлари сабаблик кичкина жамоа ичида афзаллигини ҳис қилаётган инсон ўзини афзал бўлишликка сабаб бўлган нарсани яхши билади. Лекин шунинг билан бир вақтда коинот ва ердаги Аллоҳ-таъало яратган улкан жамоа ичидаги афзаллигини ҳис қилмайди. Бунга сабаб бу улкан жамоа ичида афзал килиб турган нарсани билмаслигидир. Агар инсон бу нарсани билганда бу улкан жамоа ичида афзаллигини ҳис қилган ва бу борлиқни ҳақиқий халифаси бўлиб яшаган бўлар эди. Буни ушбу мисолда осонроқ тушунишимиз мумкин: Ўзини бойлиги ёки билими сабабли кичкина жамоа ичида афзаликка эришган инсон ўзини афзал қилиб турган нарсани яхши билади. Ва албатта бор кучи билан уни кучайтиришга уриниб ўзини шу жамоани шоҳидек тутади ва бу жамоа аъзолари унга бўйсунадилар. Шунинг учун барча яратилган мавжудотлар ичида инсонни афзал бўлишига сабаб бўлган нарсани билиш ўта муҳимдир.

Моддий жиҳатдан инсон бу борлиқ билан умумийдир. Чунки инсон танаси барча моддалар бўйсунадиган қонунларга бўйсунади. Масалан: ўтда ёнади, совуқда музлайди, сувда чўкади, ва ҳоказо. Тириклик жиҳатидан инсон ҳайвонот ва ўсимлик дунёси билан бир хилдир, яъни барча тирик жонзотлар бўйсунадиган қонунларга бўйсунади. Масалан: Чанқаса сув ичади, оч қолса озуқланади, ўсиб улғаяди ва вафот қилади.

Лекин фикрлай олиш қобилияти ва ақл-идрок бу борлиқда фақат инсонга берилган неъматдир. Фақат шу билангина инсон бошқа мавжудотлардан фарқ қилади ва фақат шугина инсонни бошқа мавжудотлардан афзал бўлишига сабаб бўлган нарсадир. Гарчи инсон ўсимлик каби озиқлансада ёки ҳайвонлар каби ўз болаларини ўстирсада, у бу ишларни ўз ақл-идроки билан шундай гўзал суратда амалга оширадики, бизга мана шундай гўзал ҳаётни таклиф қилган Меҳрибон ва Раҳимли Аллоҳга ҳамду сано бўлсин.

Хулоса қилиб шуни айтишимиз мумкинки, ақл бу инсоннинг ўз тириклик ҳожатларини амалга оширадиган асбоб кабидир. Лекин инсон бу асбобдан тўғри ёки нотўғри фойдаланиши мумкин. Инсон бу асбобдан нотўғри фойдаланиш оқибатида ҳайвондан ҳам тубан ҳаёт кечиради. Агар инсон бу асбобдан тўғри фойдаланса у фаришталардан ҳам афзал бўлиб бу ҳаётда халифа бўлиб яшайди. Шунинг учун ақлдан қандай фойдаланишни билиш жуда муҳимдир. Бу эса бизни ақл нима эканини қай даражада билишимизга боғлиқ. Масалан: Сизнинг автомобилингиз бўлсаю сиз уни қандай вазифа бажаришини билмасангиз ундан тўғри фойдалана олмайсиз. Бошқача қилиб айтганда автомобилингиз ўз вазифасини бажармайди ва гарчи автомобил сизники бўлсада сиз уни ҳақиқий эгаси бўлмайсиз.

Инсон ақли ҳам шу автомобил мисолига ўхшайди. Лекин инсон ақли ўз вазифасини бажармаслиги инсон учун катта бахтсизликдир. Чунки уни вазифаси Аллоҳни танишдир. Инсон фақат ўз ақл-идроки билангина ўз Яратувчисини танийди. Гарчи ақл ҳар бир инсонда бор бўлсада, ким уни нима эканини ва қандай вазифа бажаришини билмаса, у ақлини тўғри бошқара олмайди ва ўз ақлини ҳақиқий эгаси бўлмайди. Бундай инсон мисоли қур кимсага ўхшайди. У Яратувчисини танимайди ва ўз нафсини қулига айланади. Ўзидаги ақл неъматини ва ундаги гўзал қонуниятларни билган инсон уни ҳақиқий эгасига айланади. Бундай инсонни ақли ўз вазифасини бажаради, яъни у ўз Яратувчисини танийди. Бу эса ўз навбатида иймонни комиллашиб боришига олиб боради. Бундай инсон ҳаёти фақат Аллоҳнинг буйруқ ва тақиқларига риоя қилиб яшашдан иборат бўлади.

Қуръон каримда айтиладики:

(Муҳаммад алайҳиссалом), ахир сизга Парвардигорингиз томонидан нозил қилинган нарса аниқ ҳақиқат эканини биладиган – иймон келтирадиган киши (кўнгил кўзи) кўр кимсага ўхшайдими? (Бу оятлардан) фақат Аллоҳга берган аҳдларига вафо қиладиган ва мийсоқ – ваъдаларини бузмайдиган ақл эгаларигина эслатма олурлар.
«Раъд» 19-20 оятлар

Хулоса қилиб шуни айтишимиз мумкинки, кимки исломга мувофиқ ҳаёт кечиришликни истаса, у аввало ўз ақлини ҳақиқий эгаси бўлмоғи лозимдир.

Чунки фақат ақл эгаларигина ҳаётдаги ҳар бир воқеда ўз Яратувчисини таний олади. Қуръон каримда айтиладики:

Албатта осмонлар ва Ернинг яратилишида, кеча ва кундузнинг алмашиб туришида, денгизда одамларга керакли нарсаларни олиб турган кемаларнинг (сузишида) ва Аллоҳ осмондан туширган – сўнг у сабабли ўлик Ерни тирилтириб, бир жонзотни (Ер юзига) тарқатиб-ёйиб юборган – сув деган неъматда ва шамолларнинг йўналтиришида, осмон ва Ер орасидаги итоатгўй булутда – (буларнинг ҳаммасида) ақлли кишилар учун оят-аломатлар бордир.
«Бакара» 164.

5-дарс

Ақлни тўғри ишлатиш учун, аввало уни нималардан ташкил топганини аниқлашимиз зарур. Ақл ишлаш жараёни фикрлаш деб аталади. Фикрлашлик ҳосил бўлиши учун керак бўлган элиментлар ақлни ташкил қилган элиментлар дейилади. Шунинг учун ақлни тўғри ишлатиш уни ташкил қилган элиментларини аниқлашдан бошланади.

Фикрлашлик жараёни ҳосил бўлиши учун мия ва сезги аъзолари бўлиши кераклиги шубҳасиздир. Мия бошқарув аъзоси бўлиб у ўзига келаётган маълумотларни бир-бирига боғлайди ва хулоса қилади. Кўриниб турибдики мия фикрлашлик ҳосил бўлиши учун керак бўлган элиментлардан биридир. Сезги аъзолари мияга маълумотларни етказиб берувчи аъзолардир.

Инсонда беш хил турдаги сезги асолари бор бўлиб улар: Кўриш, эшитиш, ҳид билиш, таъм билиш ва бадан билан ҳис қилишдир. Мия сезги аъзолари орқали маълумотларни қабул қилиши «ҳис қилиш» деб аталади. Моддий нарсаларни ҳис қилишлик табиий жараёндир, негаки ҳатто чақалоқ ҳам моддий нарсаларни ҳис қилиш қобилиятига эга. Моддий нарсани ҳис қилишлик учун сезги аъзоларидан бири бу жараёнда иштирок қилиши кифоя қилади.

Аммо маънавий ва руҳий муносабатларни ҳис қилишлик учун бу муносабатлар ҳақида етарли тушунчага эга бўлиш керак. Акс ҳолда инсон бу муносабатларни ҳис қила олмайди. Масалан: сиз ҳақиқий дўстлик ифода қилинаётган бир фильмни қизиқиш билан кўраётган бир пайтда, ёнингизда ўтирган фарзандингиз унга эътибор ҳам қилмасдан ўз ўйинчокларини ўйнаш билан овора бўлади. Бунга сабаб фарзандингизда дўстлик ҳақида етарли тушунча йўқлигидир. Негаки дўстлик маънавий муносабат бўлиб, уни ҳис қилиш учун у ҳақида етарли тушунча бўлмаса ҳис қилиш мумкин эмас.

Руҳий муносабатларни ҳис қилиш учун эса яна ҳам кенгроқ тушунча керак бўлади. Масалан: Кимдир иймони заифлигини ҳис қилиб Аллоҳдан комил иймон сўраб дуо-илтижо қилиб турган бир вақтда бошқа бир инсон бу камчиликларига эътибор бермасдан ўзини комил иймон эгаси деб ҳисоблайди. Ушбу мисолдан кўриниб турибдики камчиликларини кўриш учун етарли тушунчага эга бўлмаган иккинчи шахс, иймон ҳақиқатини ҳис қилмайди.

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, моддий нарсаларни ҳис қилишлик табиий ҳис бўлиб, уни кучли ёки кучсиз бўлиши шу нарса табиатини билишга боғлиқ. Маънавий ва руҳий муносабатларни ҳис қилишлик эса фикрий ҳис қилишликдир, негаки у эга бўлинган тушунчага асосланган бўлиб агар етарлик тушунча бўлмаса фикирлашлик жараёни ҳосил бўлмайди. Демак сезги аъзолари ҳам мия каби фикрлашлик жараёни ҳосил бўлиши учун зарурдир.

6-дарс

Сезги аъзолари мияга маълумотларни етказиб бериши маълум бўлгач, энди сезги аъзолари бу маълумотларни қаердан олишини билиш муҳимдир. Чунки маълумотлар олинадиган жой бўлмаса, уни мияга етказиш ҳам мумкин эмас, бу эса фикирлашлик жараёни ҳосил бўлмайди деганидир. Инсонлар ҳаётига эътибор бериб қаралса, ҳар бир инсонни нимагадир интилиб ҳаракат қилаётганини яққол кўриш мумкин. Ҳаракат қилиш ҳар бир инсонга хосдир. Бошқача қилиб айтганда интилиш инсонни яратилиш табиати бўлиб инсонни ҳаракатга солувчи ички туртки ҳисобланади.

Инсон вужуди ўз яратилиш табиатига кўра ҳар хил нарсаларни талаб қилади.

Биринчи тур талаб инсонни моддий нарсалар билан муносабат қилишга ундовчи талаб бўлиб, қисқача моддий талаб дейилади. Инсонда моддий талаб борлиги туфайли у уй-жой қуриш, автомобил сотиб олиш, чиройли кийим кийиш каби нарсаларни хоҳлайди.

Иккинчи тур талаб инсонни бошқа инсонлар билан муносабат қилишга ундовчи талаб бўлиб, қисқача маънавий талаб деб аталади. Инсонда маънавий талаб борлиги туфайли у оталик, дўстлик, қариндошлик каби маънавий муносабатлар қилишликни хоҳлайди. Эркакни аёл билан, аёлни эркак билан муносабат қилишга ундовчи жинсий мойиллик ҳам маънавий талабни бир кўринишидир.

Учинчи тур талаб инсонни ўз Яратувчиси билан муносабат қилишга ундовчи талаб бўлиб, руҳий талаб деб аталади. Инсонда руҳий талаб борлиги туфайли ўз Яратувчисини улуғлаш ва унга ибодат ва итоат қилишликни хоҳлайди.

Тўртинчи тур талаб инсон организими талаблари бўлиб, қисқача узвий талаб деб аталади. Узвий талаблар борлиги туфайли инсон ухлайди, таомланади, чанқоғини қондиради, ўта иссиқ ёки ўта совуқдан сақланади ва ҳоказо.

Инсонни мана шу тўрт турдаги талаб доимо ҳаракатга солади. Шунинг учун ҳам ҳаракат инсон ҳаётини ажралмас қисмидир.

Инсонни бирор ҳаракатга солиш нуқтаи назаридан узвий талаб қолган уч турдаги талаблардан кескин фарқ қилади. Узвий талаб инсонни ҳаракатга солиш учун мия бу талабни ҳис қилиши кифоя. Масалан: Инсон сув қидириши учун мия чанқоқни ҳис қилиши кифоя. Лекин моддий, маънавий, руҳий талаблар инсонда ҳаракат ҳосил қилиши учун мия бу талабларни ҳис қилиш билан бир қаторда талаб қилинаётган нарсани ўзини ҳам ҳис қилиши ёки у ҳақида тушунчага эга бўлиши керак. Масалан: Инсонда автомобил сотиб олишга ҳаракат ҳосил бўлиши учун мия моддий талабни ҳис қилиш билан бирга автомобилни ҳам ҳис қилиши ёки у ҳақида тушунчага эга бўлиши керак. Агар инсон автомобил нима эканини билмаса ва уни ҳеч қачон кўрмаган бўлса у инсонда ҳеч қачон автомобил сотиб олиш учун ҳаракат ҳосил бўлмайди, гарчи моддий талаби бўлса ҳам.

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, инсон ўз вужуд талабларини қондириш учун яшайди. Инсон ўз вужуд талабларини қондириш учун қилган ҳаракати уни турмуш тарзи деб аталади. Агар инсонда вужуд талаблари бўлмаса фикрлашликдан маъно ҳам йўқ. Шунинг учун вужуд талаблари ҳам мия ва сезги аъзолари каби фикрлашлик ҳосил бўлиши учун зарурдир.

7-дарс

Меҳрибон ва Раҳимли Аллоҳ инсонни бундай гўзал вужуд талаблари билан яратиш билан бир қаторда бу борлиқни шу талабларни қондириш учун макон қилиб қўйди. Қуръони каримда айтиладики:

У зот сизлар учун Ерни қароргоҳ, осмонни том қилиб қўйди ва осмондан сув тушириб, унинг ёрдамида сизларга ризқ бўлсин, деб мевалар чиқарди. Бас, билиб туриб ўзгаларни Аллоҳга тенглаштирманг.
«Бакара» 22 оят

Оятлардан кўриниб турибдики, бу олам инсон яшаши учун макон бўлиб, унда инсон вужуди талаб қилган барча нарса муҳайё қилингандир. Лекин инсон ақл юргизмаса бу дунёда фақат моддий ва маънавий талабларини қондиришгина чиройли кўринади.

Куръони каримда айтиладики:

Одамларга аёллар, болалар, туганмас олтин кумуш бойликлар, (қиммат) баҳоли отлар, чорва ва экин-тикинлар каби истак-хоҳишларга кўнгил қўйиш чиройли қилинди. (Ҳолбуки), бу нарсалар ҳаёти дунёнинг (ўткинчи) нарсаларидир. Аллоҳнинг ҳузурида эса энг гўзал қайтадиган жой – жаннат бордир. (Яъни, ўткинчи нарсаларга кўнгил бермай, ҳақиқий гўзалликни севмоқ, унга интилмоқ лозим).
«Оли-Имрон» 14 оят

Бу ерда бир мухим масалага эътибор бериш лозим. Кўп инсонлар ўзларини асосий ҳаракатлари моддий ва маънавий талабларини қондиришликдан иборат бўлган ҳолида, қийналиш ўрнига Аллоҳ ҳам «ҳаракатга баракат» деган деб ўзларини овинтирадилар. Ҳаракатга баракатлигини ҳеч ким инкор қилмайди, лекин бу ерда ҳаракатни баракатига эмас балки натижасига эътибор бериш лозим. Куръони каримда айтиладики:

Ким (ўз амали билан) Охират экинини (яъни, савобини) истар экан, Биз унга экинини(нг ҳосилини) мўл-зиёда қилурмиз. Ким дунё экинини истар экан, Биз унга ўшандан (дунё матоларидан) берурмиз ва унинг учун Охиратда бирон насиба бўлмас!
«Шуъро» 20 оят

Модомики шундай экан, ҳар бир инсон аввало ўзи қилаётган ҳаракатнинг натижаси билан қизиқиши лозим. Шунинг учун ўз вужуд талабларини тўғри қондиришликни истаган ҳар бир шахс, ўзини руҳий талабларини моддий ва маънавий талабларидан ажратиб олиш учун атрофимизни ўраб турган воқъелик ҳақида тўғри тасаввурга эга бўлиши керак.

Атрофимизни ўраб турган воқъе инсон ҳис қилишига кўра уч турга бўлинади.

1-чи тур воқъе атрофимизни ўраб турган моддий нарсалар бўлиб, ўзи махсус воқъе деб аталади. Масалан: ер, осмон, олтин, кумуш, ва ҳоказо.

2-чи тур воқъе биз айни ўзини эмас, балки уни борлигига далолат қилувчи таъсирини ҳис қиладиган воқъелик бўлиб, тaъсири махсус воқъе деб аталади. Масалан: инсонни вужуд талаблари кабидир. Сиз ўз фарзандингизни яхши кўрасиз, лекин сизни бунга ундаётган маънавий талабингизни ҳис қила олмайсиз. Сиз уни фақат сизга ўтказаётган таъсирини ҳис қиласиз холос.

3-чи тур воқъе ғайб воқъе бўлиб, инсон уни ўзини ҳам, таъсирини ҳам ҳис қила олмайди, лекин бу воқъеликлар ҳақида ишончли манба орқали хабар берилган. Масалан: жаннат, дўзах, фаришталар ҳақида Қуръони каримда хабар берилган.

Кейинги мавзуларда бу уч турдаги воқъе ҳақида батафсил суҳбатлашамиз.

Энди асосий мавзуга қайтсак. Инсон фикрлар экан, албатта мана шу уч турдаги воқъеликларни бири ҳақида фикр юритади. Воқъелик бўлмаса, фикрлаш мумкин бўлган нарсани ўзи бўлмайди. Шунинг учун воқъе ҳам мия, сезги аъзолари ва вужуд талаблари каби фикрлашлик ҳосил бўлиши учун зарурдир.

8-дарс

Воқъеликдан инсон вужуд талаб қилган нарсани ҳис қилади. Лекин воқъедан вужуд талаб қилган нарсани ҳис қилишликни ўзи билан вужуд талабини тўғри қондира олмайди. Буни ушбу мисолда осонроқ тушинишимиз мумкин: Агар касал бўлсангиз ва сизга бирон дори тавсия қилинса, сиз у дорини сотиб оласиз, лекин доридан қандай фойдаланиш ҳақида кўрсатма ёки шифокор маслаҳатисиз ундан тўғри фойдалана олмайсиз.

Моддий талабингиз кучайиб, чиройли мебель сотиб оласиз, лекин бу мебельни қандай йиғиш ҳақидаги маълумотсиз ёки мутахасис кўрсатмасисиз ундан завқлана олмайсиз.

Маънавий талабингиз кучайиб, фарзандингизни ҳар томонлама мукаммал инсон қилиб тарбия қилмоқчи бўласиз, лекин фарзанд тарбияси ҳақидаги кўрсатмаларсиз керакли натижага эриша олмайсиз.

Руҳий талабингиз кучайиб, ҳаётингизни ҳар бир лаҳзасини Аллоҳни буйруқ ва тақиқларига риоя қилиб яшамоқчи бўласиз, лекин Қуръон ва Ҳадиссиз хоҳишингиз орзўлигича қолаверади.

Қисқа қилиб айтганда, вужуд талабларини тўғри қондириш учун, инсон воқъедан вужуд талаб қилган нарсани ҳис қилишлик билан бир қаторда шу воқъе ҳақидаги тўғри маълумотга ҳам эга бўлмоғи керак. Агар воқъе ҳақидаги тўғри маълумот бўлмаса фикрлашлик ҳам ҳосил бўлмайди. Шунинг учун воқъе ҳақидаги тўғри маълумот ҳам мия, сезги аъзолари, вужуд талаблари ва воқъе каби фикрлашлик ҳосил бўлиши учун зарурдир.

Шундай қилиб биз фикрлашлик ҳосил бўлиши учун зарур бўлган бешта элементни кўриб чиқдик. Эндиги муҳим масала ақлни қандай бошқариш кераклигини билишдир. Масалани муҳимлиги шундаки, агар инсон ақлни тўғри бошқарса у вужуд талабларини тўғри қондира олади. Ҳар бир тўғри қондиришдан сўнг вужуд кейинги каттароқ ва муҳимроқ нарсани талаб қилади.

Инсон ҳаётидаги энг муҳим нарса эса бутун оламларни яратган Аллоҳ таъоло иродаси билан, ўз руҳий талабини қондиришдир. Вужуд талабларини бундай тартибли ривожланишини чақалоқни улғайиш мисолида кўриш мумкин. Фақат узвий талаби билан дунёга келган чақалоқни вақт ўтиши билан моддий талаби ҳосил бўла бошлайди. Бу уни ҳар хил ўйинчоқлар талаб қилишида кўринади. Улғайиб бориши билан у ким биландир ўйнашни талаб қилади, бегоналардан қочиб ўз яқинларига интилади. Бу болада маънавий талаб ҳосил бўлганлиги белгисидир.

Яна ҳам улғайгач болада руҳий талаб пайдо бўла бошлайди. Бу унинг ким энг кучли, энг ақлли ва қудратли экани ҳақида баҳс қилишида кўриш мумкин. Болада руҳий талаб пайдо бўлиши вақти у балоғат ёшига етиши билан бошланади. Ислом дини кўрсатмаларида қиз болалар агар қизлик аломатлари зоҳир бўлса тўққиз ёшда балоғатга етади. Ўғил болалар агар эркаклик аломатлари зоҳир бўлса ўн икки ёшда балоғатга етади. Агар бу аломатлар зоҳир бўлмаса, ўғил болалар ва қиз болалар ўн беш ёшида балоғатга етади. Вужуд талабларини бундай гўзал суратда ўсиб бориши ва тўғри қондириш натижасида инсон фақат Аллоҳ-таъалони ўзигагина қуллик қилиб бу борлиқда халифа бўлиб яшайди. Лекин кўп одамлар бунга шубҳа қилишади. Бу шубҳалардан ҳақиқий мусулмонлар ҳайрон бўлишмайди. Чунки бунга фаришталар ҳам шубҳа қилганлар.

Қуръони каримда айтиладики:

(Эй Муҳаммад алайҳиссалом), эсланг, Парвардигорингиз фаришталарга: «Мен ерда (Одамни) халифа қилмоқчиман»,- деганида, улар айтдилар: «У ерда бузғунчилик қиладиган, қонлар тўкадиган кимсани (халифа) қиламанми? Ҳолбуки, биз ҳамду сано айтиш билан Сени улуғлаймиз ва Сени(нг номингни мудом) пок тутамиз. (Аллоҳ) айтди: «Мен сизлар билмайдиган нарсаларни биламан».
«Бакара» 30 оят

Кўриниб турибдики, бундай гўзал қонуниятларни ўзида мужассам қилган инсон бекордан-бекорга яратилган эмас. Дунёдаги барча мавжудотларни мавжудлиги маъноси бўлгани каби, инсоннинг ҳам ўз мавжудлик маъноси бор. Бу Аллоҳ-таъалога қуллик қилиш ва уни ердаги халифаси бўлишдир.
Ҳадиси қуддусида айтиладики:

Эй менинг бандаларим билингларки Мен сизларни бекорга яратган эмасман, беҳудага ҳам яратганим йўқ ва Мен сизлар қилаётган амалларингиздан ғофил эмасман.

Қисқача қилиб шуни айтиш мумкинки инсонни фақат унга хос бўлган мартабага кўтарилиши, уни ўз вужуд талабларини тўғри қондиришлигига боғлиқ. Вужуд талабларини тўғри қондириш эса ақлни тўғри бошқара олишига боғлиқдир.

9-дарс

Ақлни тўғри бошқара олиш учун, уни ташкил қилган элементлари ичида қайси бирини ўзгариши инсон ихтиёрида эканлигини билишимиз керак. Чунки ўзгариши инсон ихтиёрида бўлмаган нарса ҳақида гапирмасак ҳам бўлади. Эътибор бериб қарасак, инсон мияни ёки уни ишлаш жараёнидаги қонуниятларни ўзгартира олмайди. Сезги аъзоларини кўпайтириш ёки уларни вазифаларини ўзгартириш ҳам инсон ихтиёрида эмас. Ўзининг вужуд талабларини йўқотиш ёки уларни бошқа нарсаларни талаб қиладиган қилиб ўзгартириш ҳам инсон ихтиёрида эмас.

Ўзгармас конунлар остида ҳаракат қилиб келаётган бу борлиқни ўзгартириш ҳам инсон ихтиёридан ташқари бўлган ишдир. Демак буларни бари ўзгариши инсон ихтиёрига боғлиқ бўлмаган нарсалардир. Лекин воқъе ҳақида қандай маълумот олишлик ҳар бир инсон ўз хоҳишига кўра ҳал қиладиган ишдир. Бу борлиқни Яратувчиси борлигини исбот қилувчи маълумотларни ўрганасизми ёки “модда ўз ўзидан мавжуд”лиги тўғрисида маълумотлар оласизми бу сизнинг ихтиёрингиз. Қабул қилишлик инсон ихтиёрида бўлган бу маълумотларни бири билан инсон ақли бошқарилади.

Агар инсон воқъе ҳақидаги тўғри маълумотларни олса, уни ақли ўз васифасини бажаради ва инсон дуч келган муаммоларни ҳал қилиб беради. Лекин буни акси бўлса, унда ақл ўз вазифасини бажармайди. Оқибатда инсон дуч келаётган муаммоларни еча олмаганлиги сабабли доимий изтиробда қолиб кетади. Шунинг учун ҳам инсон фақат воқъе ҳақидаги тўғри маълумотларни ўрганмоғи зарур.

Юзаки қараганда инсоннинг ҳаётдаги вазифаси жуда оддий кўриниши мумкин, негаки унинг вазифаси тўғри маълумотни олишлик холос. Қолган ҳаракатлар эса ҳосил бўлган тушунчадан келиб чиқаверади. Лекин ҳаётда бизга зарур бўлган воқъелар тўғрисида маълумотлар шу қадар кўпки, уларнинг ичида қайси бири энг тўғри маълумот эканлигини аниқлаш, бугунги кунги энг асосий ва муҳим муаммо бўлиб қолди. Масалани муҳимлиги шундаки, агар инсон нотўғри маълумотларни ёки ўрнига хос бўлмаган маълумотларни олишлиги билан, жуда оғир аҳволга тушиши ва ҳақиқатни эътиборга олмай «мен тўғриман» деб қаттиқ алданиши мумкин. Агар бундай алданиш эътиқод ёки унга алоқадор бўлган масалада содир бўлса, бу шундай хатарлики, Аллоҳ барчамизни бундай алданишдан сақласин.

Қуръони каримда айтиладики:

Одамлар орасида шундай кимсалар ҳам борки, ўзлари мўъмин бўлмаганлари ҳолда, «Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирдик»,- дейдилар.
Улар Аллоҳни ва иймонли кишиларни алдамоқчи бўладилар ва ўзлари сезмаган ҳолда ўзларинигина алдайдилар.
«Бакара» 8-9 оятлар

Шунинг учун ҳам кимки воқъе ҳақида тўғри маълумот олишда адашишни истамаса, фикрлашлик ҳосил бўлиш тартибини билиши зарурдир. Негаки фикрлашлик мияда ҳис қилинган маълумотларни боғланиш жараёни бўлиб, ҳар қандай маълумот ҳам инсонда тушунча ҳосил қилиб унга фойда келтиравермайди. Мияда шундай боғланишлар бўлиши мумкинки унинг оқибатида инсон тўғри йўлга эмас, балки залолатга кетиши мумкин.

Давоми бор