ОКЪУУЧУМА

Сыйлы окъуучум, санга салам!
Алыр-алмаз къолгъа къалам
Сени башдан тюшюнгенме,
Хош саламгъа тилленгенме.
Бюгюн санга - джан даууму,
Ич сёзюмю, ачыууму
Бурмагъанлай ачыкълайма,
Не дерсе- деб, тынгылайма.
Бюгюн санга ич тёкмейин,
Кёлюмю дженгиллетмейин
Болалмайын,
Чизиу чиздим -
Джазыууму айгъакъ этдим.
Мында болмаз, биз билиучю,
Кертиликге кюч тийиучю,
Джалгъан сёзлю назмула,
Не да алдау хазнала.
Джазылгъанны бары тюздю –
Джазым-джазды! Кюзюм – кюздю!
Айтханыма тынгылырса,
Билгенингча ангыларса...
Ким билед и, Аллах бериб,
Мен джазгъанны сен тюз кёрюб,
Китабым бла бетлеширсенг,
Ойумум бла бирлеширсенг,
Насыб манга къайтыб келир,
Ачыуларым сынар, эрир,
Тикли джолум тюз кёрюнюр,
Къач кюнюме нюр тёгюлюр,
Кетген мурат къайтыр манга,
Талпыу сала, сынган джанга.

Сыйлы окъуучум санга салам!
Тарыгъыу бла алдым къалам...


2000дж. Нальчик.



АЙТМА МАНГА...

Айтма манга малдан, мюлкден,
Мелхумлукъдан, кудретликден!
Бары бошду, ийнан манга!
Сау чыкъдынгмы бюгюн танга,
Анга къуан, сюйюн, учун...
Ёмюр деген - тар учурум!..
Ёлюм деген – джутар джутхун!..

Айтма манга джуукълукъдан,
Ол аз такъыл суукълукъдан...
Заман бла ол азалыр,
Эски джибча халыланыр...
Бу дуньяда хар зат учхун...
Ёмюр деген -тар учурум!..
Ёлюм деген – джутар джутхун!..

Айтма манга сюймекликден,
Таралыудан, кюймекликден!..
Сюймеклик деб бир зат джокъду,
Сезим учуб кетген окъду.
Хар зат бошду, болмаз тутхум!
Ёмюр деген - тар учурум!..
Ёлюм деген – джутар джутхун!..

Айтма манга шохдан, тенгден,
Насыб кюнден, игиликден!..
Шох, тенг десенг чалдыу салыр,
Насыб, асхай, джолда кхъалыр,
Бир къуанч да болмаз тургъун...
Ёмюр деген – тар учурум!..
Ёлюм деген – джутар джутхун!..

Айтма манга тёрден, тархдан,
Джарсыу берген эшик артдан,
Къалайгъа да ёлюм кирир,
Къалайда да джан берилир,
Къалайда да сан уулхун...
Ёмюр деген – тар учурум!..
Ёлюм деген – джутар джутхун!..

Кюнлерибиз -чабхан, джортхан,
Джашаубуз- къан тер акъгъан,
Магъанасыз хар ишибиз,
Зарлыгъыбыз, эришибиз!
Джашау джолу –учхан учхун
Ёмюр деген – тар учурум!..
Ёлюм деген – джутар джутхун!..
***

КАРАЧАЙЫМ

Мийик тау вашлада,
Трен аушлада,
Минги таугъа джырлa багъышлай,
Ариу, кызыл канлы,
Ехдем, тюзлюк джанлы
Джашайса сен, джарыкъ Карачай.

райда джырынгды,
Адамлык сырынгды,
Адебинг таунга тенг болуб...
Ой, ким насыб табар,
Тансыклыгъын атар
Сени тау тарынгдын кенг болуб!

Санга джыр айтама,
Узакдан кайтамаСан джылыуунг келден кетмейин,
Кюлюм джарымайды,
Солуу ачылмайды
Сени нюр хауанга джетмейин.

Мийикде джашайса,
Мийикге карайса
Умутларынг кекге джанаша,
Налал келлю халкым,
Джаша кеб джылланы
Ариулугъунг джерге джараша!
1988. Черкесск.


КАРАЧАЙ

Карлы тауланы емюрден келген иеси
Ата джуртума махдау салайык,
Джарыкълыкъны, чомартл ыкъны тереси
Халкыбыздан юлгю алайык.

Каутарыуу:

Карачай!
Ехдем Нарт-Нунланы анасы,
Джигитлени, отгюрлени каласы
Шам-Карачай, Нарт-Карачай, ой!

Кеб емюрлени зорлукну уун сынадын,
Алай тюрленмед таза джюрегинг,
Адамлыкны бузмай алай сакладынг
Ехдемленирча бюгюн миллетинг.

Ма бу дунияда джандет деген бар есе
Ол ата джуртум Карачайымды, ой!
Анга куана, алгъышлы айта, джыр ете
Вюгюн етейик тауларыбызда той.

Вургас. Болгария. 1990. Июль.


ТАНСЫКЪЛЫКЪ ДЖЫР

Тансыкълыкъ ауруу джанымы эзе
Кадарым манга кауырылгъанды,
Дунияда саудан ёлю бар есе
Ол, суртундан айырылгъанды.

Къайтарыуу:

Салам санга джуртум,
Салам санга халкъым!
Джокъламаз болдунг ызымдан.
Салам, санга джуртум,
Салам, санга халкъым
Джек джерде къалгъан къызынгдан!

Бу джер да манга къарнашлыкъ этди,
Къолумдан келед, болумум барды,
Алай кёлюмден бир джылыу кетди
Кюнлерим-мыдах, солуум –тарды.

Къайтарыуу:

Джур, тур джашагъан эски къаяла,
Къаргъа бёленген тик тау башлары,
Минги тауумда ёмюр гыйыла,
Чегетлерими нызы чачлары!..

Къайтарыуу:

Тансыкълыкъ ауруу сингеди манга,
Тюшмейди атынг мыдах джырымдан,
Къурман-садагъа, джан салам санга
Джек джерде къалгъан ёксюз къызынгдан!

Къайтарыуу:

1999дж. Анталия.


МАЛКЪАРЫМ

Минги тауну етеклеринде,
Джандет кибик ариу джерледе,
Кюрен тарта карлы тауларынг
Джашайса сен, шамлы Малкарым.

Кайтарыуу:

Орайда-райда, орайда-райда, о-о-о,
Джашайса сен шамлы Малкарым!

Сенден кенгде джюрек езилед,
Санга тюбегенде керилед,
Солуу табад сенде санларым
Сюйген джуртум, карнаш Малкарым,

Кайтарыуу:

Кязим айтхан акыл сезлеринг,
Кайсын джайгъан фахму хурметинг,
Омар айтхан сейир джырларынг
Сукландыралла, шамлы Малкарым!

Кайтарыуу:

Карачайда алгъыш айтылад,
Карнаш Малкарыма аталад,
Еки джуртну ерке уланы
Асыл халлы, шамлы Малкарым!

Кайтарыуу

Мийик тауларынга караша,
Нар хоншугъа бойунг джараша,
Кенге бара махдау хапарынг
Джаша, джашна, шамлы Малкарым.

Кайтарыуу:
1983.Нальчик.



ЭЛИМЕ

Тау Карачайны кюн юлюшлю джерине,
Мен джыр атайма сюйген, есген елиме,
Эсге тюшюре ариу орамланы,
Келбетли, джарыкъ адамланы.

Къайтарыуу:

Мени туугъан елим,
Мени сюйген елим,
Джарыкъ кюнню тюбюнде,
Джаша, джашна емюрге,
Мени сюйген елим.

Ата юйюмча хар юйюрюнг, арбазынг,
Эт джуугъумча бютеу сени адамынг,
Сени тангларынг джашауму джарыта,
Сени ауазынг джырлата.

Сабий кюнюмю бешигин тебретдинг,
Ана тилими сезюне юретдинг,
Атлам етдирдинг, еркелете, ийнаклай,
Джолгъа чыгъардынг алгъышлай.

Тау Карачайны кюн юлюшлю джерине,
Мен джыыр айтама, сюйген елим сенге,
Чуак кюнюнге тюшмейин келекге
Куанчлы джаша емюрлеге!


1980. Брянск.


АТАМА КЮУ

Уллу алам чархын бурад сормайын,
Адам улу бойсунады бурмайын,
Елюм ачыу ийилтеди шартына,
Бир алгъанын къайтармайын артына.

Бу ачыуну мен да кердюм, джашадым,
Джан-атамы елгенине чыдадым,
Тар кабырда джатханына юрендим,
Ачы кюуню сезлерине тиллендим.

Ата юйюм худжу калыб атылды,
Куанч халым мыдахлыкъгъа батылды,
Джаксыз болуб джангызлыкда арыдым,
Ексюзлюкню не болгъанын таныдым.

Туз джыламук кез джинкими джабханлай,
Джаным ауруй хар бир тангым атханлай,
Ургъан джелде, качхы талча, бюгюлдюм,
Насыб кюнню каутырындан тюнгюлдюм.

«Атам» десем ачы джарам ашлана,
«Атам» десем джюрек ауруу башлана,
Ехдем башым онгусузча ийиле,
Мыдах ангым сагъышлагъа кемюле.

«Ел иеси» деуче елле атынга
Багъа бере сени асыл шартынга:
Джыр джырласанг-алтын сынджыр тизгенлей,
Зикир айтсанг-джюреклени езгенлей.

Каты джашау санларынгы емгенлей,
Хар кюнюнгде джарсыулагъа кемгенлей,
Тюзлюк излей, тюзлюк саклай, арымай
Елюб кетдинг, джарлы атам, джарымай.

Джашауунгу аурлугъун билеем,
Ачыунгу, джарсыунгу кереем...
Джашлык етдим, санга билек болмадым,
Кесинг барда ишинге джан салмадым.

Елгенинге джеталмадым, кенг къалыб,
Ахыр сезню ешталмадым, кел алыб,
Разылыгъынг башхаладан айтылды,
Кезлериме мутхуз кюрен тартылды.

Елюм ачыу-джюрегими джигинде...
Елюм джорукъ – джашауму ичинде...
Манга кадар етеригин етгенди,
Джохар атам джер теренге кетгенди.

Джылау етиб, джылау сени къайтармаз,
Ву ачыуум енди келден таркаймаз,
Елюм ачы хар кимге да джетерик,
Джер джюзюнден хар бир джан да кетерик.

Энди барды мыдахлыкъдан хапарым...
Джангыз тюшдед, атам, сени табарым,
Джангыз келдед енди сени джашарынг,
Джан садакъа, джан садакъа ашарынг...

Елюм-залим джыламукъну кермезди,
Кадар-залим артыкъ емюр бермезди..
Ачы джорукъ джазылгъанды аламда,
Анга тезюу, аны чегиу - адамда.

20. 10.1981. Терезе.



ХАЛКЪЫМА

Уллуну улууу ауур
Таушу кенге кетер,
Улутханлагъа дауур,
Айыб эм налат джетер.

Уллусун улутхан – тагъым,
Башхагъа байракъ тутар!..
Уллунгу улутма, халкъым,
Тарих атынгы джутар!

2000. Черкесск.



ТАРЫГЪЫУ ХАЛКЪЫМА

Туугъан джерим сюргюн эди, сюрюн-сюрюн,
Есген джерим Кавказ эди, джюрек -тюйюм,
Кетген джерим джек джерди да джаным кюлтюм
Не этейим, тарыкъмайын, халкъым санга!

Билим-дедим, билим алдым, билмез тюртдю,
«Халкчы кызы» деб кюнюмю ызчы кютдю,
Ашым болду сингдирилмез ачы гюддю...
Не этейим тарыкъмайын, халкъым санга!

Санат-дедим, джаным тартды, кирдим сюйюб,
Алай чыкъдым кергенимден ичим кюйюб,
Фахмусузла фахмулугъа тюйюм тюйюб...
Не этейим тарыкмайын, халкым санга!

Башда десенг ичкиичер, улхуалыр,
Зекясызлы джан-джанынды бирер самыр,
Тюзлюк деген тырнакланыр, джеза алыр...
Не этейим тарыкъмайын, халкъым, санга!

Арабыздан баш къалдыргъан басылыучу,
Кир джагъылыб аты байракъ асылыучу,
Иги умут танг чарсыллай чачылыучу...
Не этейим тарыкъмайын, халкъым санга!

Ексюз къызынг джек джердеди, сенден узакъ,
Езенине тансыкъ келю такъыр, тузакъ,
Зарлыкъ чегиб, сез кютюрюб болдум къачакъ...
Не этейим тарыкъмайын, халкъым санга!

Джахилликни айтыулада эштгинчинге,
Намыссызла, минафыкъла елгюнчюнге,
Тюз адамла хакъ тюзлюкню кёргюнчюнге
Не этейим тарыкъмайын, халкъым санга!

Стамбул. 2003.


КАРАЧАЙГЪА АХЫР СЕЗ

Джуртум емиб джек етгенед, тышха - кетер,
Болгъан эдим джашаялмаз, умут - битер,
Узакълагъа джолланганем, мурат – етер,
Джек джуртлагъа къысылгъанем джангызлыкъда.

Кенгде къалыб, джуртум деб да кеб таралдым,
Кюзей таба кекге къарай кеб аралдым,
Тезалмайын да кесими джолгъа салдым
Къайтайым деб джан тамырым, Карачайгъа.

Келген кюнюм шубат эди, боран ура,
Эресейге чекге кирдим, келюм тола,
Тюм миллетни баурума басар бола,
Джуукъма деб джан-джуртума, Къарачайгъа!

Алай сюйген сюйюлмеди сюйгенича,
Хакъ джуртунда кюйдю алгъын кюйгенича,
Кетер къалды, джанын атыб, келгенича...
Тансыкъ къызы артыкъ болду Къарачайгъа.

Зарджюрекле эзеу болуб тогъай алды,
Къарачай да «къаралагъа» къулакъ салды,
Джюрегимде битмез болгъан джара къалды...
Къаргъыш урмаз, инша Аллах, Къарачайны.

«Сюеме да сюер кибик сюйюмюнг джокъ,
Сюймейме да сенден сора сюерим джок»...
Ай, джарлы халкъ! Кезюнг- тоймаз, тилинг-окъ..
Къайры кетди ол хош кёллю Карачайым?!..

Энтда, кери атлам атдым, артха къарай
Тау джуртуму къарамым бла сыйдам тарай,
Мени джуртдан тюртгенлеге къаргъыш атай,
Аллах алсын-деб, дертими къыяуладан!.

Энди сизни керлюк болмам, тау тарларым,
Энди сизден айаз къакъмаз, акъ къарларым!..
Мени сизден айырады зор къадарым,
Кир иннетли адамла бла джоргъаланган.

Заман келир, сен ачырса джек къызынга,
Уялырса бюгюн тартхан кир сызынга,
Джыйылырса унутулгъан къан ызынга
Ол заманда кез джаш тамар кезлерингден.

Кертилеринг, керексизге, кери болуб,
Джалгъанла да, керек джерде алгъа туруб,
Халкъны бетин чыгъаралмай, тамгъа уруб
Тургъанларын, ажым эте ангыларса.

Бюгюн сенде адамлыкъгъа орун джокъду,
Фахмусузла фахмулугъа –атар окъду,
Кебюсюнгю джюреклери кетмез тотду...
Кёр-сангырау джарлы халкъым, Карачайым!...

4.04.2001. Сочи.


УЯН
Кече дарий джабыуун
Кётюрдю ёрге,
Джарыкъ тангны джылыуун
Бошлады джерге.

Къайтарыуу:

Кече атды къарыуун
Сагъаугъанды анг,
Уян, уян, ариуум
Джарыгъанды танг.

Кюн узуну ёмюрча
Тансыкълыкъ берир,
Биз джангыдан тюберча
Нюр ингир келир.

Джюрегиме, джанаргъа
Джилтин салдынг сен,
Сени берген къадаргъа
Къор болайым мен!

1989.



МАРА- ГАРА


Къарачайда, Марада,
Кюнге кюндеш болурлай,
Барды, къайнар, бир гара
Ичген кючден толурлай.

Къайтарыуу:
Орайда-райда Мара- Гарагъа
Машалла Мара - Гарагъа!

Къарачайгъа келгенни
Мара-Гара кёрюнчю,
Къарачайны сюйгенни
Мара - Гара сюйюнчю.

Тыкъ-джасамма ёзенни
Арасында олтурур,
Мара-Гара кёргенни
Сукъланыудан толтурур.

Саусузгъа джан кирирлей
Бир сууу чыгъад джигинден,
Кёрген сейир етерлей
Бир нюр урад ичинден.

Тёгереги тау болуб,
Чегет бла къабланыб,
Джашил ёсюм ау болуб
Джан-джанындан джабланыб.

Тёгереги-керамат
Тартхы кибик тартыучу,
Мара-Гара-саламат
Хар тутхуну ачыучу.

Терек ёзден тамгъанлай
Мара-Гара толады,
Бу гараны халына
Хакъ тамаша болады.

Мара эли – къалады,
Мара-Гара-велгиси.
Къонакъгъа джан салады
Ву миллетни халиси.

Мара эли байхынды,
Джашил ёзен-фатары,
Айтхылыкъды, джайгъынды
Гарасыны хапары.

Мара-Гара, тау гара,
Гараладан сайланган,
Махар Гара къатында
Къарачайда айтылгъан!

1985дж. В. Мара.




ТЮШЛЕГЕ КЕТГЕН АНАЛА

(анам Ёзденланы Байдыматха)

Уллу аламны джоругъу алайды
Хар бир инсан кетер дуниядан,
Не бушуу да вир унутулады,
Джангыз ана кетмез акъылдан.

Къаутарыуу:
Сыйлы атны кюулеге салалла
Джер юсюнде къалгъан балала,
Хар бир кюнде сизге таралалла
Ой, тюшлеге кетген анала!

Ана деген тылпыу берген джанды,
Ким вилялыр аны багъасын,
Ой, ол затны адам ангылайды
Ёлюм джайса къара къанатын.

Боран кече ышыкъсыз къалгшъанча
Болдад адам сизсиз къалгъанлай,
Не онглу да онгад, унугъады
Ой ананы джерге салгъанлай.

Уллу аламны чархы тохдаусузду,
Ийилтеди джазыу бойуна...
Ёлген ана-сулдуз учхунуду,
Ким къысылыр аны къойнуна!


1980дж. Терезе.



ТЮШЕМЕМИ ЭСИНГЕ

Юйден чыгъыб тебрегенем кетерге,
Джангылма-деб чыкъгъан эдинг аллыма,
Къызгъан эсим унамайын эштирге,
Кетген эдим джангылычлы джолума.
Башха джерде джангы насыб изледим,
Мындады-деб сюймекликни белгиси,
Джылым келе, энди ангылайма мен,
Сененг насыбымы иеси.

Къайтарыуу:
Джылыу бермей санаусуз баралла
Сенсиз ётген мутхуз кюнлерим,
Джюрегиме аурлукъ салалла
Суумагъан сезимлерим,
Джоюлмагъан сезимлерим.

Чыммакъ къардан къара чачынг агъарыб,
Къалгъан эдинг къуу-шуу болгъан арбазда,
Тохдамадым терслигиме сагъайыб,
Антлы болуб, энди, артха къайтмазгъа
Дуниялада борч тёлеген бар эсе
Терслигими бушуу бла тёледим,
Кече кюн да кёз аллымдан кетмейле
Джыламукъдан толгъан кёзлеринг.

Къайтарыуу:

Джан нёгерим, тюшемиди эсинге,
Санга тенглик эталмагъан джёнгеринг,
Башха джылыу табалдымы кёлюнгде
Мен сындыргъын, таза джюрегинг?..
Къаты джылла сорууларын соралла,
Джангызлыкъны ие этиб юйюме,
Сагъышларым такъырлыкъ салалла
Бюгюлмеучю, ёхдем кёлюме.

Къайтарыуу:

1991. Москва.


БУЛБУЛ
Ой кеч келген сюймеклик,
Нек алдадынг джанымы,
Джанган отха кийириб
Суууй баргъан джанымы,
Бош муратха талпыта
Армау эте ангымы,
Къач кюнюмде джарыта
Озгъан джазгъы тангымы.

Къайтарыуу:

Неден?
Кёз джашлылла кёзлерим,
Чыкъмайдыла сёзлерим,
Джарымайды джюрегим
Неден?
Сенден,
Кёз джашлылла кёзлерим,
Чыкъмайдыла сёзлерим,
Джарымайды джюрегим
Сенден!

Ариу булбул не кёрдюнг
Кюрен тартхан кёзюмде,
Акъылынгы нек бёлдюнг
Мени ойун сёзюме,
Къанатыны нек къакъдынг
Ышыгъына чакъыра,
Буз джюрекни нек джакъдынг
Джараларын ачдыра?

Къайтарыуу:

Къырау ургъан саныма
Къатылалла джылларым,
Тартадыла аллына
Къышха элтир джолларым,
Ой кеч келген сюймеклик
Джокъду санга мадарым,
Бу ёртенде кюймеклик
Болур эди къадарым.

Къайтарыуу:

Анкара. Турция.



СУУКЪЛУКЪ

Суукълукъ, сен ие болдунг юйюме,
Джарымазлыкъ ышан салдынг кёлюме...
Эркишими гыбыр хоншу этгенсе,
Джюрегиме джоругъунгу чертгенсе.

Джашайма да - юйюр джылыу юйде сок,
Къояма да-кетер джерим, аркам джокъ,
Атам, анам суукъ къабыр орунда,
Эгеч, къарнаш – къыйын джашау джолунда.

Не этейим, кимиме баш салайым,
Мындан къачыб энди къайры барайым,
Ёмюр десенг-асламысы кетгенди,
Орналыргъа энди заман джетгенди.

Джюрек а бой салалмайды, сынчыйды,
Джашауму бу халына ачыйды,
Тёрт джанымдан джауум емиб-кемире,
Джакъсыз къалыб эки арада термиле.

Бир джанындан, джаллы кибик, зарлык чабыб,
Бир джанындан, аур джюкча, джокълукъ басыб,
Эркишим да хаулеликге кесин атыб...
Бу юй тутмаз, юйюм –ара багъанасыз...

Бой салмаучу бир адамлыкъ-къанымдады,
Пасыкъладан кери туруу-джанымдады,
Тенгсинмедим «тенглерими» кёралмазлай,
Эркишимден ёнгеледим тёзалмазлай.

Джуртум-десем, джан джарытхан, минги къала,
Халкъым десем, кёл джаралар, ёге ана,
Кетеме да, джек джерледе-джеклик ауруу,
Къалама да, джашау бермез-кюнлей ачыу...

Къадар мени, энтда, сынар-сынагъанды,
Не этер-деб сеириме къарагъанды,
Къалсам-ёлюм, кетсем-умут, тирелейим,
Бел къатдырыб, джек джолуна тирилейим.

1989дж. Черкесск.


МЫДАХ САГЪЫШ

Къолу толула кёлю толугъа тик болгъан заман,
Джан солуу этиб, тайгъанны теплеб бараса тамам.
Онглу болгъанды намыссыз, бетсиз, хурметсиз адам,
Халкъ чарпыгъынды, тасды ийнаныу, ышаныу, чыдам.

Адамлыкъ деген эшик артына тыгъылды чыкъмаз,
Ара джашауну ара тиреую джыгъылды къобмаз,
Халкъны адеби, адети, шамы ждокъ болду къайтмаз,
Арсар джюрек да къантамар болду, джукъланды джанмаз.

Бюгюн азгъынды къалам устасы, билимчи, алим,
Борбай салгъанды къабхын казандан тигимчи, залим
Нюрлю болгъанды урлаучу, джыртхыч, амантил, къансыз,
Чыгъары ючюн, керек адамгъа, бой салгъан антсыз.

Салам бергенни къолунда улху излеучю къауум,
Эскермеучюле халкъны онгсузун, ёлгенин, сауун,
Сыйламаучула джуртну ёзенин, гарасын, тауун
Сиз ештириксиз келир заманны ачымсыз дауун!

2000дж. Черкесск.



ДЖУЛДУЗ

Сен джарыкъ джулдузса
Кёзню къаматхан,
Ариу сыфатынга
Кёбню таралтхан,
Сен кёксюл хауада
Учуб барыучу,
Мен, сен джолукъмазлыкъ
Сангыз солоучу.

Вир кюн тохдагъаненг
Эсинги бёлюб,
Насыб сынатханенг
Нюрюнге кёмюб,
Учунуб чыкъгъанем
Сени аллынга,
Сен бойсундургъаненг
Сарыкъ халынга.

Алай, джарыкъ джулдуз,
Тансыкъ энг кёкге,
Кёлюнг орналалмад
Бу ёзен бекге,
Джолунгдан къалалмай
Сен кетдинг ёрге,
Мен да джангыз къалдым
Бу мыдах джерде.

Насыб тамырланмад,
Азайды къуанч,
Мени джюрегиме
Къатылды къоранч.
Мен тилек етеме
Бар деб, онгуна,
Нёгер етмесенг да
Джарыкъ джолунга.

Джазыу буйургъанды,
Джокъду ёкюнюу,
Сеничагъа болмайд
Джолдан бёлюнюу!
Сен джарыкъ джулдузса
Кёбню таралтхан,
Кенгден джарысанг да
Джукъланмай сакълан!

1989. Москва.


ДЖУЛДУЗГЪА

Кадар берген эди,
Сени билген эдим,
Къанат битерлей джюрегим уча,
Кенгден келген эдинг,
Къуат берген эдинг
Джабыкъ кёгюмден булутну чача.
Кюнлей тийген эдинг,
Джылыу берген эдинг,
Ауур джашаудан талгъан саныма,
Танглай атхан эдинг,
Ёрге тартхан эдинг,
Талпыныу бериб такъыр джаныма.

Джангызса-дейдиле,
Сёз кёрюклейдиле,
Таныгъаным, шохум, джуукъ, тенг,
Ала не билирле?...
Кёрле не кёрюрле?...
Сен барлыкъда джангыз тюлме мен.

Узакъда къалсам да
Сенсиз джашасам да,
Бар болгъанынг-насыб бериучю,
Тюшлериме келе,
Кюнюме кюч бере,
Болдунг джашаууму сюйюнчю..

Башха аламдаса,
Къыйын джолладаса,
Таймаз болсун джюрек хузурунг,
Мени унутсанг да,
Башхагъа джансанг да
Джукъланма, джан, джарыкъ джулдузум!

Истанбул.Тюркие.


ХАУЛЕ ДЖАШХА

Сен кесинги бек ариугъа санайса,
Башхалагъа уллу кёллю къарайса,
Омакъ чамла эштдиресе сен манга,
Ийнанмайма, ийнанмайма мен санга!

Къайтарыуу:
Сени кёзбау кёзлеринге къарасам,
Сени алдау сёзлеринге ийнансам,
Башхалача сени ызынгдан таралсам
Аз сюймезенг сен!

Накъырданы окъа кибик чаласа,
Кёб джюрекге джалгъан умут саласа,
Хауле джашха чыгъаргъанса атынгы
Туталмайын кёлден берген антынгы.

Ётюрюкге ёлче болгъан сёзлеринг,
Бедерликге белги болгъан кёзлеринг
Энди мени джюрегиме джетмезле,
Сюер кибик, кюер кибик этмезле!


1985. Черкесск.



КЁЗБАУГЪА

Къачанга деричи мени былай къыйнарыкъса
Сюймегенлеге мени сёзюмю этдире,
Къачанга деричи мени былай алдарыкъса
Сюйген джюрегими кесинге термилте

Къайтарыуу:
Къарагъанынг сайын,
Кёзлени къамата,
Ышаргъанынг сайын
Джюрекни ойната?

Гинасыу кибиксе кюнюнде джюз тюрленесе,
Тенг къызларымы кесинге джити къарата,
Бир-суутаса, бирде уа умут етдиресе
Келир кюнлеринги термилтиб сакълата.

Сюймеклик дегенге,чыртда,ийнанмаучан эдим
Энди тамам ийнанганма аны кючюне,
Кёзбау сыфатынг бла акылымы байлагъанса
Бютеу джашаууму ойгъанса ичине.

Ташды джюреги-деб ызынгдан сёз этдиргенсе,
Мен да болгъанма ийнаныр кибик алагъа.
Кече-тюшюмю, кюндюз-тюнюмю кючлегенсе
Джашау бла ёлюмню салгъанса арагъа.


1984. Черкесск.



АБЕЗЕК

Той барады Къарачай елимде,
Ой, таулу джуртуму кенгинде,
Кобуз согъулады чайкъалыб
Бизни абезекге чакъырыб.

Къаутарыуу:

Ой,.ой,ой, орайда!
Согъулады абезек!
Сюйгенлени тюбешдирген
Джазыуланы бирлешдирген
Ой, ой, субай абезек!


Джашла келедиле къуйулуб,
Къызлы турадыла буйугъуб,
Къол узатадыла, тартына
Ой, туралмайын артына.


Къартла келгендиле кёрюрге,
Джаш тёлюге багъа берирге,
Аякъ алышларын сынаргъа
Кюйеулюк, келинлик сайларгъа.


1992. Къобу Бышы.


ЛЕЙЛЯХАН

(Езденланы Махарны концерти
ючюн джазылгъан эди)

Сюеме-дегененг
Мени терилтгененг
Ийнанганем сёзюнге,
Сенсе джашауум деб,
Сенсе джазыуум деб
Къарагъанем кёзюнге.

Къайтарыуу:

Лейляхан!
Толуса сен хыйлядан!
Кёзлеринги сюзгенлей,
Джюреклени езгенлей
Айланаса Лейляхан!

Къачарма дегененг
Мени алдагъаненг,
Къачыра баргъан эдим,
Ол шибижи анан,
Алмагъанлай салам
Бизни къысдагъан эди.

Къайтарыуу:

Лейляхан!
Толуса сен хыйлядан,
Баш сенчадан къарай,
Уялмайын, алай
Харх етеенг Лейляхан.

Тохда сени, бедер,
Аллай бир кюн джетер
Сени да бир къыйнаргъа,
Къолгхъа бир тюшерсе,
Сора юренирсе
Еркишини сыйларгъа.

Къайтарыуу:

Лейляхан!
Толуса сен хыйлядан!
Къолгъа бир тюшерсе,
Сора юренирсе
Еркишини сыйларгъа!»

Къарт къыз болуб, онгуб,
Къакъ къабыргъа болуб
Сен къалгъаенг юйюнгде,
«Аллах бир ер бер» – деб,
«Болумуму кёр»- деб
Джалбаргъаенг кёлюнгден!

Къайтарыуу:

Лейляхан!
Толуса сен хыйлядан!
Манга джалынырча,
Келечи салырча
Боллукъса сени Лейляхан!

1992. Карачаевск.


АЙЛЫ КЕЧЕЛЕ

Келчи,джаным,кенг орамгъа чыгъайыкъ,
Адамлагъа кёрюнейик, къарайыкъ,
Кимди-деб а санга миллет къарасын,
Сени манга тенглешдириб сынасын.

Къайтарыуу:

Ву айлы кече,
Бу чуак кече,
Джулдузлу кече
Шагъатлыкъ эте.

Сен барырса онг санымда, сёлеше,
Мен атларма атламынга келише,
Сен, джанымда, къылыч кибик кериле,
Мен къатынгда наз бутакча сюзюле.

Джашлыгъыбыз, джаш кюнюбюз кетгинчи,
Джюреклеге суукъ аяз джетгинчи,
Насыб кюнню джан татыуун алайыкъ-
Дуниягъа кёрюнейик, къарайыкъ.

1986. Черкесск.



КЪАРЫЛГЪАЧ

Джаз келечиси, ариу къарылгъач,
Джанымдан юлюш этейим,
Кёкюрегими джол этиб санга
Барыр джеринге элтейим,
Не бла джетейим сени кёлюнге,
Не зат этейим, сый бере,
Атыб къоймайын джангыз кюнюмде
Келгенинг ючюн, джыр эте!

Алгъышлай келдинг терек бачхама
Таулагъа сары танг ата,
Къуат келтирдинг къуу арбазыма
Джангыдан умут сыната,
Насыб унутхан мутхуз кёлюмю
Джангы джарыкъ бла джарытдынг,
Ачыудан кюйген мыдах кёлюме
Джангы насыбны танытдынг.

Сюймеклик хауа келтирдинг манга
Буз санларымы эрите,
Сабыр уятдынг бу сары тангда
Джарыкъ джырынг бла терилте.
Ариу къарылгъач, кел тар юйюме,
Ёт тёрге къанат джел эте,
Атыб къоймайын джангыз кюнюмде
Бош келмегенсе джыр эте!



САНГА

Къуанч кюнлерим
Садакъ учханлай,
Бушуу кюнлерим
Бугъоу салгъанлай,
Сенсиз джырым да
Тарыгъыу кюулей,
Сенсиз джашау да
Кюрт юшютгенлей.

Джазыу буйурду,
Биз да бой салдык,
Кенгликни джолун
Сынай башладыкъ,
Сен аякъ алдынг
Ызынга къарай,
Мен туракъладым,
Умутлу сакълай.

Алай узайдынг,
Мен да тебредим,
Джангызлыкъ джолда
Башханы билдим,
Джашау нёгеринг
Дейди ол манга,
Джюрек а кюед
Таралад санга!

Эсде тутама
Шош къарамынгы,
Кёлден айтама
Эски атынгы...
Ёмюр а барад...
Ёмюр а ётед...
Джарала сала
Сагъыш етдиред.

1994.Нью-Йорк.



СЮЙГЕНЛЕНИ КЪАУГЪАСЫ

Тиширыу:

Алан, мен санга айтама, сен эштемисе!..
Аллынгда тургъанымы кёремисе!..
Бу телевизор худжуну бир чачмасам,
Бу юйден башымы алыб бир къачмасам,
Тели болуб, эл къозурукъ боллукъма,
Хоншулагъа сёзлюк болуб къаллыкъма.

Эркиши:

Тебрегенсе биягъы сен, кемириб,
Бу юйде бир солур онг джокъду, керилиб!..
Юйден чыкъсам «айландынг» деб чабаса,
Юйде турсам «солудунг» деб къабаса,
Айт, не этейим, сен айтханны этейим,
Кет – дей эсенг ма бусагъатлай кетейим!

Тиширыу:

Алай келиб сойланаса орунга,
Бу худжуну джандыраса аллынгда,
Ашыкъ-бушукъ ашарыкъны джутаса,
Бурнунга да ол газетни тутаса,
Мен джарлы да урчукъ кибик бурулуб,
Кюн узуну юй джумушха сугъулуб!

Эркиши:

Юй джумушу тиширыугъа адетди,
Аны сюйюб тындырыргъа керекди...
Быллай бир нек ынгычхайса, билмейме,
Бир тиширыу былай этиб кёрмейме,
Аллах сизге буюргъанны этесе
Аны ючюн не бюсюреу излейсе?

Тиширыу:

Санга келмей Келеметге барсам ед,
Ох – деб мийик юйлеринде турсам эд,
Ол мени инджитмез эди сенича,
Муш-муш эте сойланмазед телича,
Бал бла джаугъа батыб алай турурем,
Къундуз кибик сыйдам къатын болурем!

Эркиши:

Къайдам, Тейри, мен таныгъан Келемет
Сени алай кызылуурт этермед!..
Хурджунундан сом чыгъарыб кёрмейме..
Быллый бир нек тараласа, билмейме?..
Сюе эсенг, хатеринги этейим-
Къолум бла Келеметге елтейим!

Тиширыу:

Сау он джылны дыгалас бла джашадым,
Тёрт санымы саулугъундан бошадым,
Санларымда къаргъа къабар этим джокъ,
Былай чыкъсам адам къарар бетим джок,
Сени манга табхан Хауа джер къабсын,
Аны къызы да менича кюн табсын!

Эркиши:

Этни юсюнден айтмасанг да боллугъед,
Мен кёргенли санларынгда эт джокъ эд,
Вет хапар да алай къолай тюл эди,
Мен алданган ол ингичке бел эди!..
Хауа джазыкъ санга аман этмегенд,
Менича джаш тыйыншлыгъа джетмегенд!

Тиширыу:
Ах, мен джарлы, сен уяллыкъ не барды?
Бу дунияда мен эштмеген не къалды?..
Мени алдаб алгъанынгча алынгын!
Мени кхъаргъыш тузагъыма салынгын!
Тохда, сени мен къабынга джыйайым-
Болумунгу дуниягъа джаяйым!

Эркиши:

Тохда, бийче, тели болма, бери къайт,
Баш иенги нек сояся, шо бир айт?
Ол ыйыкъда пухну тараб бердим да,
Джаулукъланы кергич бла кердим да!..
Былтыр джазда ийнек саууб тургъаенем,
Бурунгу джыл бауну тюбюн къыргъанем...

Тиширыу:

Эртден сайын – ийнек саугъан,
Аны машинагъа къуйгъан,
Сют къайнатхан, бышлакъ сыкъгъан,
Арбаз джыйгъан, кийиз къакъгъан,
Эски джуугъан, суу ташыгъан,
Сен къутсузну ишге ашыргъан,
Сабийлени дерсге ийген,
Орун джыйгъан, юй сибирген...
Къыйынлыгъым тау кибик,
Эркишим да джау кибик!

Эркиши:

Былтыр халы чырмаучу да этдим да!..
Мындан алгъа базаргъа да элтдим да!..
Сабийлеге китапланы ким алды?
Аш юйчюкге джангы ешик ким салды?..
Игиликни эскермеген бийчесе,
Къанымы да тюз суу кибик ичесе!

Тиширыу:

Менден кёрюб Аллахдан а табхаенг!
Менден кёрюб джанган кёсеу къабхаенг!

Эркиши:

Болдунг бийче, къыздынг, къуйдунг болгъанны,

Тиширыу:

Джылан урсун сени манга табханны!

Эркиши:

Келеметни сынар ючюн айтханем...

Тиширыу:

Ах, кетгенимде ызыма нек къайтханем?..

Эркиши:

Ариу бийчем! Субай бийчем, кеч мени!

Тиширыу:

Къарнынг буруб чыкъгъын сен сау кечени!

Эркиши:

Ариу бийчем, субай бийчем, кеч мени!

Тиширыу:

Ургъуй урсун, ургъуй урсун ма

***


КЕЧЕ

Къарангы кече
Чыммыкъ къар джауад,
Джел, боран эте
Джерни агъартад,
Сагъышла кери
Тарталла мени...
Акъ къар тюшюред
Эсиме сени.

Къатымда болуб
Къолумдан тутсанг,
Алгъынча, толу
Къуанч джасасам,
Суукъ къыш кече
Кюн тиер эди,
Багъалы тенгим
Сен келсенг эди.

Алай джокъса сен
Къар сабыр джауад,
Къыйналгъан есге
Сагъышла салад,
Озгъан заманны
Эсге тюшюре,
Мыдах къарайма
Буз терезеге.

Сен кетген джолну
Боран сибире,
Къуру отоуну
Селле кемире,
Мен сени сакълай,
Санга тарала,
Акъ къаргъа къарай
Къарча агъара...

Джаз келир джашнай
Джайгъы кюн чыгъар,
Ёсюмюн башлай
Табигъат чагъар,
Сен а келмезсе
Кёзлеринг кюле,
Манга бермезсе
Чыкъ тюшген гюлле.

Джюрегим къалыр
Къара кийгенлей,
Насыбха ахыр
Огъай дегенлей.
Суукъ къыш кетмез,
Кюн тиймез энди,
Сени бла бирге
Джарыкъ ёлгенди.

1979. Москва.


ДЖАЗЫУУМ

Мен ахсынмайма,
Айыб салмайма,
Джазыу болур эд сенсиз джашаргъа,
Бетим джарымай,
Кёлюм джылынмай,
Башха адам бла юйюр къурургъа.

Джолда тюбесенг,
Кюнашхы берсенг,
Мыдах ышара,кёзюме къарай,
Джаным къыйнала,
Саным къыйыла
Джол къояма мен артха туракълай.

Айт, не этейик,
Кимни терслейик,
Кимге айтайыкъ-болдунг-деб чырмау,
Бош сёзден къата,
Джюрек ачыта
Озду да кетди насыблы джашау.

Кетген джылланы,
Терен ызлары,
Умутла кибик мутхузла бола,
Мен сенден кенгде,
Сен менден кенгде,
Джаашау джолубуз чырмаудан тола.

Мен ахсынмайма,
Сокъуранмайма,
Джазыу болуред сени сюерге,
Сёзюнгю излей,
Кёрюрге кюсей
Ма бу дунияда ёмюр сюрюрге.


1979. Нальчик.



ИНГИРГИ ДЖЫР

Салкъын ингир келгенди
Ай джарыкъгъа бёлене,
Рахат солуу бергенди
Мени туугъан джериме.

Къайтарыуу:
Джукъла, джаным, Къарачай,
Ай чыкъ
Гъанды джылтырай,
Тауларынгы ийнакълай,
Джашауунгу алгъышлай!

Келинлеча къубула
Джашил нызы терекле,
Дарийлеча къуйула
Булбул джырлы чегетле.

Къайтарыуу:

Джулдузлу кёк нюр джана
Джашил джерге къарайды,
Къобан суунг чайкъала
Бешик джырла джырлайды.

Къайтарыуу:

Джуаш аяз сагъая
Къаяланы сылайды,
Акъ булутха таяна
Минги Тауунг джукълайды.

Къайтарыуу:

Учкулан.


ТЮШЛЕГЕ КЕТГЕН АНАЛА
(анама, Ёзденланы Патиматха)

Уллу аламны джоругъу алайды,
Хар бир инсан кетер дуниядан...
Не бушуу да бир унутулады,
Джангыз ана кетмейд акъылдан.

Къайтарыуу:
Сыйлы атны кюулеге салалла
Джер юсюнде къалгъан балала,
Хар бир кюнде сизге таралалла,
Ой, тюшлеге кетген анала!

Ана деген – тылпыу берген джанды,
Ким билялыр аны багъасын,
Ой, ол затны адам ангылайды
Ёлюм къакъса къара къанатын.

Боран кече ышыкъсыз къалгъанча
Болад, адам, ансыз къалгъанлай,
Не онглу да онгад, унугъады,
Ой, ананы джерге салгъанлай.

Уллу аламны чархы тохдаусузду,
Ийилтеди джазыу бойуна...
Ёлген ана-джулдуз учхунуду,
Ким къысылыр аны къойнуна!...

Октябрь.1980. Терезе.



КЮЕУ ТОЙ

Къуанч барады Уллу Къарачай элимде,
Миллет басына, тепси джасала, ой!
Къартла туралла къуанчлы юйню тёрюнде,
Джашла этелле эркин арбазда той.

Къайтарыуу:
Харс, джашла!
Кюеу келгенди къайын юйюне,ой!
Къарачай элде къуанч барады орайда,
Кюеу чакъыргъан, кюеу чакъыргъан той!

Нюрлю Нарт къызла гюлле кибик джанганлай
Тойну башында джасаммадыла ой!
Джигит уланла, илячин къанат къакъгъанлай
От-истемейде хорланмаздыла, хой!

Тукъум тамада алгъыш этеди арада,
Амин –дейдиле уллу, гитче да, ой!
Алгъыш аякъны аны къолундан алыргъа
Кюеу чыкъгъанды, кюеу чыкъгъанды, хой!

Келинле кюеу бёркню сермеб да джашырыб,
Харх эте, уллу сыу излейдиле, ой!
Кюеу нёгер да, башындан бёркюн чыгъарыб
Джангы кюеуню башын джабады ой.

Джыйылгъан миллет кюеуден къарам алмайын
Хар атламына багъа береди, ой!
Халкъын адети, тёреси бары къалмайын
Бу чакъырыуда суу-тёгюледи хой!

Алгъыш аякъдан ичеди миллет алгъышлай,
Татлы чачылад сабий къаумгъа ой!
Кёк чартлагъанлай тери даурбаз къакъгъанлай
Джангыдан джанад кюеу чакъыргъан той.

1986дж. Учкулан.


ДЖАШЛЫГЪЫМ

Заманны эсгере,
Бу айлы кечеде,
Мыдах макъам келди кёлюме,
Джылларым уллая,
Такъырлыкъ сагъая,
Мен тилейме сенден,
Кетме-дейме-менден,
Ой джаным, джашлыгъым,
Джашлыгъым,ой!

Анамы къарамы,
Атамы саламы,
Танг джулдузча джанган заманым,
Кетдиле узакъгъа,
Салдыла тузакъгъа!..
Чакъырама сени,
Атма-дейме- мени,
Ой джаным, джашлыгъым,
Джашлыгъым ой!

Кюнлерим тубанлы,
Джолларым боранлы,
Джашауум-тенгизни джыргъанлай!..
Умутум азая,
Къуанчым таркъая,
Мен тилейме сенден,
Кетме-дейме-менден,
Ой джаным, джашлыгъым,
Джашлыгъым ой!

Къоймазлыкъ къартлыгъым,
Къайтмазлыкъ джашлыгъым,
Кери джокъламаз муратым
Онгуму алдыла,
Джарсыула салдыла...
Чакъырама сени,
Атма-дейме-мени
Ой джаным, джашлыгъым
Джашлыгъым ой!

1994 дж



ДУНИЯ ХАУХДУ

Ёхдем кёллю, сени кёлюнг тауду
Бараса сен онгсузланы эскермей,
Бу дуния барыбызгъа хаухду
Бир джан къалмаз кек ёлюмге тюбемей.

Уллу кёллю, тутхан джолунг кенгди,
Умутларынг джети кёкге джетерик,
Алай джерде барыбызда тенгбиз
Кёкбет ёлюм саныбызгъа тиерик.

Бёгек кёллю, ёлмезлик болгъанча,
Тюрте, ата, алгъа тюшген, келгенни,
Тоюмсузча муратла салгъанса
Кёрмез кибик кёксюл бетли ёлюмню.

Къыяу кёллю, эки кёзюнг ауду,
Джашайса сен ахыр кюнню эскермей,
Бу дуния барыбызгъа хаухду
Бир джан къалмаз кёк ёлюмге тюбемей.

1990дж. Москва.



ТИШИРЫУНУ ТАРЫГЪЫУУ


Мени келтиргенингде,
Джарыкъ отоу юйюнгде
Сюймекликден айтханенг манга,
Энди сени сюйгенинг,
Ички бла тенглеринг,
Ой джигитим не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?

Эртден сайын къарамынг,
Баш аурууну хапарын
Билдиреди таймайын манга,
Сёзлеримден къабына,
Кетиученсе абына...
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?

Сабийлеринг шыкъыртсыз,
Ата кёлден ышыкхъсыз,
Къарамайса бурлуб манга.
Танг алада кетиучю,
Ашхам–къара келиучю,
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?

Сюймеклигинг кетдими,
Сокъураныу джетдими,
Англатсанг а, джашырмай, манга?
Болгъанмамы болумсуз,
Атлаймамы орунсуз,
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?

Нарт-Хунланы туугъаны,
Шам-Къарачай уланы,
Тамгъа салма бу таза къанга!..
Аманлагъа ушарча,
Ала кибик джашарча,
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?

Къара чачынг агъарды,
Нюрлю бетинг саргъалды,
Тынгысызлай чыгъаса танга,
От къазанынг азыкъсыз,
Джарлы бийченг насыбсыз
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?

Мени келтиргенингде,
Джарыкъ отоу юйюнгде
Сюйдюргененг кесинги манга.
Сюеме да-сюймезча,
Кёреме да-кёрмезча
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?

1987дж. Э. Джёгетей


ТИЛЕК

Келген джолум, таш чачылгъан, тар аушлай,
Талпыу джерим солуу алыр кюн турушлай,
Тырнакълайма муратыма джетейим деб,
Аякъ таяд тик къаядан кетейим деб.

Джел урады, кёз ачдырмай, онгсуз эте,
Ырхы келед тар аушха, джол тюзете...
Таяма да-билек болур джокъ адамым,
Илинмейин, тирилмейин джокъ мадарым.

Ёмюрюмю асламысы сюрдю, кетди,
Джара сала, джан ачыта муал этди,
Хончалагъа кюмюш кюрен тартылгъанды,
Кёзлериме кетмезлик ау атылгъанды.

Сюймегеним уру къаза, тыйгъыч къура,
Джан насыбым, хауле джеллей онг-сол ура...
Джекге кетдим, джек джерледе джерлеширге
Насыб болмад туугъан джурт бла бирлеширге.

Манграмазла, хапдемезле, джалаучула,
Къабхын къабыб, джыртыб, юзюб джашаучула
Джуртда ёрге чыкъгъандыла езеу-езеу,
Тюзлюк деген, джаныб тюшед, кёсеу-кёсеу.

Этим-сенгим тыш адамдан суукъ болуб,
Зарлыкъ, зюлюм, тюртюу, атыу азау туруб,
Джакъсыз къалыб къараландым, тамгъаландым,
Къарачайгъа кетмез халда мыдахландым.

Сюйген джаным сюймез болду кюе-кюе...
Назик джюрек берчден толду, тие-тие...
Сабий-балыкъ буюрмады Джазыу манга...
Джан бас, Аллах, таза кёллю джангыз джанга!

Баргъан джолум тикли джолду, ёрлет ёрге,
Тутхан ишим керти ишди, ётдюр тёрге,
Кюч бер манга, муратларым таркъайгъынчы,
Санларымы кёксюл ёлюм байлагъынчы!

2001дж.



АТАМЫ НАЗМУСУН
ОКЪУГЪАНДАН СОРА...

Ашланыучу джара кибик джангыра
Кёчкюнчюлюк джаралары бителмей
Ма бюгюн да ачыу этген халкъыма
Не этейим джандан, кёлден юзюлмей.

Ким унутур къарачайны ол кюнюн,
Ким унутур худжу къалъан эллени,
Юйюн, малын, тер бла джыйгъан кирисин
Гюрджю, Черкес, Орус тоноу этгенин.

Мал ташыучу вагонлагъа джюклениб
Халкъыбызны джылау эте кетгенин,
Онтёрт джылны къум тюзлеге быргъалыб
Баш мадарсыз джан дыгалас этгенин.

Азияда шеит болуб ёлгенле
Сары къумгъа сансыз-сансыз кёмюлюб,
Къыйынлыкъда бушуу басхан джюрекле
Деулетинден, кертиликден тюнгюлюб.

Кёкрегими бушуу басад бюгюн да
Туугъан джерим Казахстанды- дегенлей,
Биз тёлюден къуанч кёллю ким джашар
Миллетини ол джазыуун билгенлей.

Къарачайым, джарлы халкъым, атыла
Кёбге тёздюнг назик джанынг тюйюлюб,
Къабырларынг Азияда къалдыла
Юслерине къан джыламукъ тёгюлюб.

Ючден экинг къайтды, артха, джуртунга,
Сыйырылгъан шам джерлени ийнакълай,
Ненчанг къалды кёзкёрмезде, тарала,
Адаргы эте, къара джерни тырнакълай.

Джуртубузну нюр шахары, Къарачай
Джан- джанынгдан джашил таула къадалыб,
Кёбмю болду сен тутмакъда тургъанлы
Атынга да «Клухори» деб аталыб.

Минги тауум, ташлы къолум, ёзеним,
Къыс халкъынгы баурунга, тиймезлей,
Ким биледи, энтда ырхы, суу келиб
Ата джуртдан уруб алыб кетмезлей.

Нарт-Хунланы къан юзюгю халкъыма
Бир заман да джакълыгъынгы ташлама,
Ата-баба къоруй келген джуртума
Ачкёзлени, заркёзлени бошлама.

1975.Москва.



СУУКЪЛУКЪ

Суукълукъ, сен ие болдунг юйюме,
Джарымазлыкъ ышан салдынг кёлюме...
Эркишими гыбыр хоншу этгенсе,
Джюрегиме джоругъунгу чертгенсе.

Джашайма да - юйюр джылыу юйде сок,
Къояма да-кетер джерим, аркам джокъ,
Атам, анам суукъ къабыр орунда,
Эгеч, къарнаш – къыйын джашау джолунда.

Не этейим, кимиме баш салайым,
Мындан къачыб энди къайры барайым,
Ёмюр десенг-асламысы кетгенди,
Орналыргъа энди заман джетгенди.

Джюрек а бой салалмайды, сынчыйды,
Джашауму бу халына ачыйды,
Тёрт джанымдан джауум емиб-кемире,
Джакъсыз къалыб эки арада термиле.

Бир джанымдан, джаллы кибик, зарлык чабыб,
Бир джанымдан, аур джюкча, джокълукъ басыб,
Эркишим да хаулеликге атлам атыб...
Юйюм тутмаз, юйюм –ара багъанасыз...

Бой салмаучу бир адамлыкъ-къанымдады,
Пасыкъладан кери туруу-джанымдады,
Тенгсинмедим «тенглерими» кёралмазлай,
Ёнгеледим эркишимден, тёзалмазлай.

Джуртум десем, джан джарытхан, минги къала..
Халкъым десем, кёл джылытхан, джуаш ана...
Кетеме да, джек джерледе-джеклик ауруу,
Къалама да, джашау бермез, кюнлей ачыу.

Къадар мени, энтда, сынар-сынагъанды,
Не этер деб сейриме къарагъанды...
Къалсам-ёлюм, кетсем-умут, тирелейим,
Бел къатдырыб, джек джолуна тирилейим.

1989дж. Черкесск



САГЪЫШ

Бюгюн да кетди
Джангылыкъ бермей,
Кече да джетди
Умутну кермей,
Джукъу келмейди,
Сагъышдад башым,
Кюлюм кюлмейди,
Керилмейд къашым.

Къараб къараргъа
Джашлыгъым кетди,
Чачым агъара
Такъыркёл этди,
Саным алгъынча
Атлаялмайды,
Кёзюм алгъынча
Къараялмайды.

Къачым джетгенди
Тубан ау атыб,
Муал этгенди
Кёл абзыратыб,
Энди къартлыкъны
Сакълай тебрейим,
Ахыр кюнюме
Сагъыш этейим.

Стамбул. 1999.


АНГЫ

Танг джулдузу чыкъгъан кибик,
Ахшам келир, келир кече...
Джаш ёмюрюнг чакъгъан кибик,
Къартлыкъ джетер, муал эте...
Хар зат онгар, унутулур, эски сёзлей...
Джан къыйнама бу дунияда, насыб излей!

***



К.Р...

Не этер эдим, не кёрюр эдим,
Джашау джолумда сен тюбемесенг.
Насыб юлгюча,
Къуанч белгича
Джюрек нюрюнгю манга бермесенг!...

1992...



ЭСКЕРИУ

Кёчкюнчюлюк салгъан ачы джарала
Ма бюгюн да кёл рахатлыкъ бермейле,
Тюшге кире, эскериуде джангыра,
Ол ачыула джюрекледен кетмейле.

Ким унутур Къарачайны ол кюнюн,
Ким унутур худжу къалгъан эллени:
Юйюн, малын, тер бла мюлкюню
Орус, черкес, гюрджю тоноу этгенин.

Джан джуртундан кюч, уруш бла къысдалыб
Налкъыбызны джылау эте кетгенин,
Онтёрт джылны къум тюзлеге быргъалыб,
Быш мадарсыз джан джыгалас этгенин...?

Казакистан тюзлеринде ёлгенле
Сары къумгъа сансыз-сансыз кёмюлюб,
Кыйынлыкъдан бушуу басхан джюрекле
Деюлетинден, тюзлюк бардан тюнгюлюб.

Къарачайым, джарлы халкъым, атыла
Кёбге тёздюнг ёхдем джанынг тюйюлюб,
Къабырларынг Азияда къалдыла
Юслерине къан джыламукъ тёгюлюб

.Ючден экинг къайтды артха, джуртунга
Сыйырылгъан джуртубузну ийнакълай,
Ненчанг къалды кёзкёрмезде, тарала,
Адаргыдан, къара джерни тырнакълай!

Джуртубузну шам-шахары Къарачай,
Джан-джанынга джашил таула къадалыб,
Кёбмю болду сен тутмакъда тургъанлы,
Атынга да «Клухори» деб аталыб?

Кёкюрегими бушуу басад бюгюн да
Туугъан джерим Къазакстанды дегенлей!..
Биз тёлюден къуанч кёллю ким джашар
Миллетини ол джазыуун билгенлей!

Минги тауум, ташлы къолум, ёзеним,
Къыс халкъынгы баурунга, тиймезлей,
Ким биледи, энтда «ырхы», «сууу» келиб,
Джуртубуздан уруб алыб кетмезлей.

Нарт-Хунланы къан юзюгю халкъыма
Джакълыгъынгы бир заман да ташлама,
Ата-баба къоруй келген джуртума
Ачкёзлени, заркёзлени бошлама.

Москва.


СУУКЪЛУКЪ

Суукълукъ, сен ие болдунг юйюме,
Джарымызлыкъ ышан салыб кёлюме,
Эркишими гыбыр хоншу этгенсе,
Джюрегиме джоругъунгу чертгенсе.

Джашайма да-юйюр джылыу юйде джокъ,
Къояма да кетер джерим, аркъам джокъ,
Атам, анам суукъ къабыр орунда,
Эгеч, къарнаш-къыйын джашау джолунда.

Не этейим, кимиме баш салайым,
Мындан къачыб, энди, къайры барайым?...
Ёмюр десем-асламысы кетгенди,
Орналыргъа энди заман джетгенди.

Джюрек а бой салалмайды, сынчыйды,
Джашаууму бу халына ачыйды,
Тёрт джанымдан джауум эмиб, кемириб,
Эркишим да къуу джашаугъа терилиб.

Бир джанымдан зарлыкъ тюртюб, джахил чабыб,
Бир джанымдан, ауур джюклей, джокълукъ басыб...
Этгеним да, табханым да-магъанасыз...
Юйюр тутмаз, юйюм-ара багъанасыз...

Бой салмаучу бир адамлыкъ- къанымдады,
Пасыкълыкъдан кери туруу- джанымдады...
Тенгсинмедим «тенглерими», кёралмазлай,
Ёнгеледим нёгеримден, тёзалмазлай.

Джуртум десем – джан джашатхан, минги къала,
Халкъым десем – кёл джылытхан джуаш ана...
Кетеме да – джек джерледе джеклик ауруу,
Къалама да – джашау бермез кюнлюк ачыу...

Кадар мени сынау бла сынагъанды,
Тирелирми -деб сейирге къарагъанды...
Къалсам-ёлюм, кетсем-умут, илинейим,
Бел къатдырыб, джек джолуна тирилейим.

***


БАЙРАМ ДЖЫР

Джазгъы байрамны кюню келгенди
Уллу джуртуму джарыта,
Кёкню, джерни да тюрленидиргенди
Нюрю бла джашната.

Къайтарыуу:
Байрам келгенди о-райда
Къуанч бере халкъгъа,
Миллет джырлайды, миллет тепсейди
Сыйынмай кенг джуртха.

Чакъгъан табигъат кёз эркелете,
Хурмет джая кюн таякъла,
Къызыл гюллеча, джел седирете,
Къыб-къызыл байракъла.

Сабий, уллу да тизгинле болуб
Баралла кенг орамлада,
Джандан багъалы ата джуртума
Салалла махдаула.

Къарнаш миллетле джарыкъ джырлайла
Рахат джуртуму кенгинде,
Саулай дунияны алгъышлайдыла
Джылы салам ие!

Черкесск.


ЭЛВАНКЕНТ


Биягъы ингир,
Джек джерли ингир,
Сагъышла бере,
Мыдыхллык кере
Келгенди манга,
Тийгенди санга.
Аллымда кече,
Джукъусуз кече...
Тансыкъ джуртума,
Джохар халкъыма
Сагъышым учар,
Тангым да атар...
Джек джер ингири-
Джан кемиргиси,
Джек джер кечеси
Ачы ёлчеси,
Муну билмеген-
Палах кёрмеген!..
Ата джурт – ана,
Къоругъан къала...
Джек джер а ёге,
Махдауу-сёге,
Сылауу-тырнау,
Сюйюую-алдау...
Джеринде -чакъгъан,
Джек джерде-акъгъан...
Джуртунда - эгеу-
Джек джерде - тиреу...
Алтынынг-къалай...
Джек джеринг былай.
Териден кери,
Сюекге дери
Джангызлыкъ сезги-
Аурутхан эзги
Къабхан салгъанды,
Мени алгъанды.
Джуртума келиб,
Халкъымы кёрюб,
Тау сууларымдан,
Тик тауларымдан
Тансыкъ алалсам,
Насыб табалсам,
Джек джылларыма,
Ачыуларыма
Ау атар эдим,
Кёз ачар эдим!
Тыш джерде адам-
Джел сюрген салам...
Мен айры къалдым,
Джандан таралдым...
Джюрекде -кюйюм,
Кёлюмде-тюйюм.

1999. Элванкет./ Анкара.



АТА ЮЙЮМ

Ата юйюмю
Джылы сюйюмю
Джюрегимде ачыкъ къанама,
Тарала, кюе,
Этеме кюуле
Тюшлеге кетген анама.

Узакъдан келсем,
Арбазгъа кирсем
Къучакълаучаненг аллыма чыгъа,
Джунчуй, къызара,
Кёлюнг таркъая
Джыламсыраенг менден тартына.

Ой не этейим,
Къалай тёзейим
Болгъанды къадар буар-къараннгы,
Сен джер белдесе,
Кюуюн эштмейсе
Ёксюзлюк чекген гитче балангы!..

Таша аламны
Ачы сынамы
Манга сынарны сынатды,
Джан байлыгъымы,
Сюйген анамы
Джутарыкъ джардан атлатды.

Ата юйюмю
Джылы сюйюмю
Джюрегимде- ачыкъ къанама,
Тарала, кюе
Этеме кюуле
Тюшлеге кетген анама.

1980. Терезе. 6 Еким (Октябрь).



АНГА

Кадар берген эди,
Сени кёрген эдим,
Къанат битгенлей джюрегим уча,
Кенгден келген эдинг,
Къуанч берген эдинг
Аулу кёзюмден булутну чача.

Кюнлей тийген эдинг,
Джылыу берген эдинг
Зор джашаудан талгъан джаныма,
Танглай атхан эдинг,
Ёрге тартхан эдинг,
Талпыу сала муал саныма.

Джангызса дейдиле,
Сёз кёрюклейдиле
Таныгъаным, шохум, джуукъ,тенг,
Ала не билирле?..
Кёрле не кёрюрле?..
Сен бар болуб джангыз тюлме мен!

Узакъда къалсам да,
Сенсиз джасам да,
Таныгъаным - насыб бериучю,
Тюшлериме кире,
Муратымы кере,
Болгъанса кюнюмю сюйюнчю.

Башха аламдаса,
Башха джолладаса,
Тюз тартылсын ёмюр узунунг!..
Башха бла болсанг да,
Мени унутсанг да,
Джукъланма, джан, джарыкъ джулдузум!

Стамбул.



ЭСКИ ДЖАУУМ

Кёб джылланы къабхан салдынг, ау атдынг,
Джашаууму сёзюнг бла къаралтдынг,
Тёзалмайын джек джерлеге атландым,
Хакъ джуртума кече, кюндюз таралдым,
Артха келдим, дау салмам деб, къаллыма,
Сен а, энтда, тузакъ къурдунг аллыма.
Фахму кёкден, Тейриденди, джарлы джан,
Менли, менсиз, «алалмазса илишан»,
Сюркелирге джаратылгъан учалмаз,
Зарлыкъ сени уллу адам эталмаз.

Къайтарыуу:
Тийме манга эски джауум,
Джокъду санга дертим, дауум,
Сени джолунг меникинден кенг болсун!
Тийме манга эски джауум,
Джокъду санга дертим, дауум,
Тюрте, теплей алгъа чыгъыу сени болсун!

Мен-билимге, сен-зюлюмге тёр салдынг,
Таша ура билгенинг бла ёч алдынг,
Мен джарлы уа ачыкъ эдим туугъанлы,
Андан болду джашау къарлы, тубанлы:
Тарбашлагъа джолдаш болур болмадым,
Игилеге тырмашыудан къалмадым,
Кир иннетге къайнар болуб къайнадым,
Алай бла Къадарымы сайладым-
Сеничала тюзлюгюме къатылды,
Тем урдум да- атым кирге атылды.

Сакъалынга, мыйыгъынга чал урду,
Джангур джауду, кюн иссиси къуурду,
Алай кёлюнг къалды къара- къаралай,
Джашагъаным джюрегинги джаралай.
Экибиз да ёлюм элтир эки джан,
Экибиз да джерде эрир эки сан,
Бу джашауну хар бир адам ташларыкъ,
Джокъду джерде ёлюмсюзлей джашарыкъ...
Быллай бир нек алланганса аманнга
Баш къайырыб джыгъыб джутар заманнга?

Ура, джыгъа алгъа чыкъдынг, орналдынг,
Иш этгенге, баш болгъанга саналдынг.
Мен, сенича болалмадым орунлу,
Джашамадым сени кибик тоюмлу.
Мен джырчыма, сен а башчы - айныучу,
Мен ишлеучю, сен-ишлеуден айтыучу.
Кёргенингча джолларыбыз узакъды
Салгъанынг да керексиз бир тузакъды.
Мен кечгенме, Джаратханга баш - уруб,
Анга джуаб берирсе сен, таш- туруб.

1.04.2000. Черкесск.РФ.



АТАМА ТАРЫГЪЫУ

Кюймеген джылытмаз, джанмагъан джарытмаз,
Кюйген атам, билген сени унутмаз!
Узакъ кёрген, кёрге, англатмаз кенгликни,
Тенг болмагъан тутмаз, джюрютмез тенгликни.

Алим атам, сен да, бу палахны билдинг,
Сангыраудан, кёрден кёб залимлик кёрдюнг,
Зарджюрек, билимсиз, фахмусуз эм джыртхыч
Сени ашаб-эмди, санга болду къакъгъыч.

Джау тышдан келеед, биз билген тёреде,
Кеси халкъы эзген джокъ эди кёреде,
Алай Къарачайынг сени такъыр этди-
Сен да кёб ачыны, хакъсызлыкъны чекдинг.

Башдагъы ит десенг-фахмусуз, тарджюрек,
Аны чапчылары – мыйылары элек...
Кеси джашынг башда чалдыу салыучунгду,
Тюзюнгю терс айтыб, энин къыйыуунгчунгду.

Барысыны аты айтыб-айтылмазды,
Джашагъан ачыуунг кете-таркъаймазды...
Сени не джыкъгъанын бюгюн мен да билдим,
Кайишлик терича илендим, тилиндим.

Сени душманларынг къартайыб кетеди,
Мени эмиучюм а джангы тиреледи.
Бир зат тюрленмегенд тау Къарачайынгда,
Итлик алгъынчады къышында, джайында,

Сени джарлы къызынг-зар кёзлеге бюртюк,
Уллу джашынг башда тебериб, юркютюб...
Джарашалмад къызынг саякъ джыйынлагъа,
Киралмады къызынг къыйыкъ къыйымлагъа.

«Кир къол тутхан къалам таза джазмаз»-деренг,
Джюрек тазалыкъдан, хакъдан англатыренг...
Ах, джан-атам, не бар о кёл тазалыкъдан!..
Джашауда аман-баш, иги уа-басылгъан!

Джылай-джылай кёзюм кёк кюрен тартханды,
Джылым чарпа бетим айбатлыкъ атханды,
Джауларым да орта джылларын къыргъанды,
Алай джюреклери, алгъынча къаранды.

Билген билмезлеге - душман, къанлы джауду,
Тыйгъыч салыулары-туура гыбы ауду,
Алгъынча джауунгу ачыкъ танымайса,
«Джаным» - деген шохха акгыллы карайса.

Хар атламым зарны ёрге къобарады,
Атым сагъынылса «бёрю»-къозгъалады,
Джарлы атам, бюгюн ангылайма сени-
Бу халкъ онгмазлыкъды, тюгенгенди ёзю.

Уллусун улутхан бир халкъ халкъ болурму?..
Кеси кючюн кесген джаудан къорулурму?..
Джюрегим джер тенгли, тауумдан юркгенме,
Энтда джек джерлеге,къайтмаз, тебрегенме.


Киртабанла –башда, ёзден, бий унукъгъан,
Хан тукъумунг эсе – ёзегин унутхан,
Джакъ табмадым, джаным, этден-дженгимден,
Алай бла джек болдум, кери келмезден.

Манга да аталды «халкъны джауу» атынг,
Бу зулмучулагъа «тур» демеди халкъынг,
Асылла тынгылаб, асылсызла- юрдю,
Къыйыр-бучхакъ сырлы, къара ишин сюрдю.

Бу беш шайлыкъ башла бирлешгенди тутар,
Асыл Къарачайны болгъандыла джутар,
Тукъумсуз-джукъсузла баш къайыргъандыла,
Къайары "къарала" хакъ сыйыргъандыла.

Ай, джан атам, сени табыб бир тарыкъсам,
Балаларынг-нелляй,халкъынг – не,англатсам!..
Сенден кёчюб келди манга зор къадарынг-
Не этейим тёзмей джокъ башха мадарым.

Уллу эдинг ургъан джелде таралырча,
Зекий эдинг джахил, тарбаш зарланырча,
Джуртсюеренг дайым, юлгю болур кибик
Болмазмеди къызынг джахил кёзге бюртюк?!

Ай, джан атам, джана, кёклеге кетгенсе,
Кесинг кибик джанар мени да этгенсе,
Джаханим сынадынг, энди джандет табхын!
Аллах рахмет бериб, нюр ичинде джатхын!

Март.2001. Кисловодск.



ТАНСЫГЪЫМ

Замн келген эди, араны бёлген эди,
Сени элтген эди менден узакъ,
Джангыз къалгъан эдим къарлы ёзенимде
Джаным-суукъ, джюрегим-тузакъ.

Къайтарыуу:

Къалайладаса,кимле бласа?
Тансыгъым, хапар бер,
Къалайда да, кимле бла да
Тансыгъым мени эскер.

Джелле сызгъыралла, боранла улуйла
Мыдахлыкъ салалла къуу-шуу юйюме,
Сенсиз ёксюзме мен, сенсиз джакъсызма мен,
Сенсиз джылыу табмам мыдах кёлюмде!

Къарам кёбню кёрюр, джюрек бирни сюер,
Джангылыч бла терсге терилмез.
Сагъышларым-сенде, сезимлерим-сенде
Джан джылыуум санга тюрленмез.

1997.



ТЮШЕМЕМИ ЭСИНГЕ

Юйден чсыгъыб тебрегенем кетерге,
Джапнгылма=деб чыкгъан эдинг аллыма...
Къызгъан эсим унамайын ештирге
Кетген эдим джангылычлы джолума.
Башха джерде джангы насыб изледим,
Мындады –деб джазыууму белгиси,
Джашым келе энди агылайма мен
Сененг насыбымы иеси.

Къайтарыуу:

Джылыу бермей санаусуз баралла
Сенсиз етген мутхуз кюнлерим,
Джюрегиме аурлукъ салала
Суумагъан сезимлерим. (2 кере).

Чыммыкъ къардан къара чачынг агъарыб
Къаогъан эдинг къуу-шуу болгъан арбазда,
Тохдамадым терслигиме сагъайыб
Антлы болуб энди артха къайтмазгъа.
Дюниялада борч телеген бар есе
Терслигими бушуу бла теледим,
Кече кюн да кез алллымдан кетмейле
Джыламукъдан толгъан кезлеринг.

Джан негерим, тюшемиди есинге
Санга тенглик эталмагъан дженгеринг,
Джангы джылыу табалдымы келюнгде
Мен сындыргъан таза джюрегинг.
Къаты джылла сорууларын соралла
Джангызлыкъны ие этиб юйюме,
Сагъышларым такъырлыкъ салалла
Вюгюлмеучю ехдем келюме.

1985.



МОЙ КАВКАЗ

1. Живет на свете гордый мой Кавказ,
О нем повсюду слышен славный сказ.
Живут там братья, «горцы» их зовут
И гордецами их зовут.
Их песни звонки, словно эхо гор,
В их речи есть и пафос, и задор,
Гостю почтенье воздают,
Любовь и честь не предают,
А танцы их в полет зовут.

Припев:

Хун-Карачай. Чечен, Ингуш,
Кабарда, Адыгей,
Выйди брат на танец гор
Играет истемей.

Черкес, Ахыска,Абаза, ,
Балкарец, Лак, Кумык, хей!
Выйди брат на танец гор
Играет истемей.

Даргин, Осет, Авар, Ногай,
Казак, Абхазец, хей!
Выйди брат на танец гор
Играет истемей.


2. Там текут потоки бурных вод
И красотой пленяет горный свод,
Эльбрус стоит с двойною головой,
Как вечный страж земной.
Там родники нарзанные журчат,
В лесах чинары вечные шумят,
Там птицы райские поют
И в край орлиный всех зовут.

3.Эльбрусский край высотной высоты,
А братья горцы - гордой красоты!
Здесь Человечность, Честь и Добрый слог,
Превыше всех земных щедрот.
Тут старикам почёт во все века,
И помощь слабым-горская черта,
Друзей здесь примут, всех, любя,
С врагом сразятся, не щадя...
Такой, вот, нрав в краю Огня!


1996.Турция.Денизли.




САГЪЫШ

Бюгюн да кетди
Джангылыкъ бермей,
Кече да келди
Умутну кермей,
Джукъу келмейди
Сагъышдад башым,
Кёлюм кюлмейди
Керилмейд къашым.

Къараб къараргъа
Джашлыгъым кетди,
Чачны агъарта
такъыркёл этди,
Саным алгъынча
Атлаялмайды,
Кёзюм алгъынча
Къараялмайды.

Къачым джетгенди
Тубан ау атыб,
Муал этгенди
Кёл абзыратыб,
Энди къартлыкъны
Сакълай тебрейим,
Ахыр кюнюме
Сагъыш этейим.

1999. Маниса.