Башҡорттоң Көньяҡ Уралға һәм Урал тауҙарының көнбайышы менән көнсығышындағы киң далаларға килеп ултырған ваҡыты тарихсыларға асыҡ ҡына билдәле түгел. Таныҡлы этнограф С.И.Руденконың антропология, археология, тарих, этнография, тел мәғлүмәттәрен дөйөмләштереп фараз рәүешендә әйткән фекеренсә, “иң һуң тигәндә беҙҙең эраға тиклемге VIII быуатта был яҡҡа монгол төҫлө ҡәбиләләр килә башлаған, улар беҙҙең эраға тиклемге VII быуатта уҡ Башҡортостан менән Сулман (Кама) буйы халҡының физик төрөндә иң төп компоненттарҙың береһен тәшкил иткән... Әммә беҙҙең эраға тиклемге I мең йыллыҡтың беренсе быуаттарынан башлап ҡына башҡорттарҙы берҙәм ҡәбиләләр төркөмөнә әйләнгән тип һанарға мөмкин”. Һис шикһеҙ, ул дәүерҙә башҡорттар “башҡорт” тигән уртаҡ исемле, уртаҡ телле бер халыҡ булып ойошҡан булған.
Башҡорттар тураһындағы иң ышаныслы тәүге яҙма ҡомартҡылар IX быуатҡа ҡарай. Уларҙы ғәрәп кешеләре ҡалдырған. Мәҫәлән, 842-844 йылдарҙа башҡорт ерҙәрендә йөрөгән Сәләм Тәржемәндең мәғлүмәттәре буйынса, Волганың һул яҡ ярынан башлап 27 көнлөк юл үткәнсе бөтә ерҙә башҡорт ҡәбиләләре йәшәгән, башҡорт далаларын сыҡҡас, уның карауаны һаҫыҡ ҡара ергә аяҡ баҫҡан (күрәһең, был Көнбайыш Себерҙең һаҙмат ере булғандыр, сөнки Сәләм Бөйөк Ҡытай ҡоймаһына табан юл тотҡан). Башҡорт ырыуҙарының береһе бөрйән тураһында ғәрәп сығанаҡтары, “бөрйәндәр иле төнъяҡҡа шул тиклем һуҙыла ки, унда төн оҙонлоғо 4 сәғәткә тиклем ҡыҫҡара; улар һәр ваҡыт румдар, славяндар, хазарҙар, төрөктәр менән һуғыш алып бара”, тип хәбәр итә. Башҡорттар тураһында 922 йылда Бағдан хәлифенең Болғар ханлығына ебәргән илселеге менән башҡорт ерендә булып киткән Ибн-Фаҙлан ентеклерәк итеп яҙған. Ибн-Фаҙлан башҡорттарҙан ҡурҡыу сәбәпле яман күреп, бер аҙ насарлап һүрәтләргә тырышһа ла, уларҙың Эмбанан бик күпкә көньяҡтағы Саған йылғаһына тиклем таралған ҙур көсө хаҡында әйтмәй булдыра алмаған.
Ул дәүерҙә башҡорттарҙың үҙ дәүләте булған. Тарихсылар был дәүләт хаҡында әйтмәҫкә тырыша. Улар башҡорттоң киң даирәләге хәрби һәм политик бәйләнешен күрһәткән мәғлүмәттәрҙе аңлатыр өсөн тотош халыҡты ваҡиғалар ыңғайына күсереп йөрөтә, ләкин уның шул замандағы йәшәгән урынын туранан-тура атап биргән мәғлүмәттәрҙе лә кире ҡаға алмай. Шулай итеп фекер ҡаршылығы килеп сыға. Ҡаршылыҡ булмаһын өсөн мәғлүмәттәргә генә таянырға, ул мәғлүмәттәрҙе үҙең теләгән яҡҡа тартҡыламаҫҡа кәрәк. Мәғлүмәттәр нигеҙендә тик бер генә фекер әйтеп була: шул осорҙа уҡ башҡорттоң үҙ иле булған, шул илендә торған ерҙән ул бөтә-тирә яҡтағы халыҡтарҙың эшенә актив ҡатнашлыҡ иткән. Ә бөтә ҡатнашҡан халыҡтарының дәүләте булғанда ныҡ таралған башҡорт үҙе дәүләтһеҙ булырға мөмкин түгел.
Башҡорт дәүләте Оло Иҙелдән (Волганан) Тубыл йылғаһына, Каспий буйынан Пермь янына тиклем бик ҙур ерҙе биләгән. Уны Болғар ханлығынан айырған төньяҡ-көнбайыш сик Ибн-Фаҙлан яҙмаларында асыҡ күрһәтелгән: Сиремшән йылғаһын аша сыҡҡас, башҡорт ере бөткән. Иңе-буйы менән саҡрымдан артҡан ошо иркен ерҙе башҡорттар, Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев әйтмешләй, “Азиянан Европаға туҡтауһыҙ ташҡын кеүек ағылған һәм үткән ерҙәрендәге бөтә нәмәне емереп юҡҡа сығарған халыҡтарҙан ҡурсалап, һаҡлап торған”.
Башҡорт дәүләтенең башында хан торған*. Иҫке сығанаҡтарҙа, риүәйәт һәм боронғолар һүҙенә таянып, М.Өмөтбаев, “башҡорттар хандарҙы һәр саҡ үҙҙәре араһынан һайлағандар, хан тораҡтары нығытылған ҡала йәки торналарҙа (ҡәлғәләрҙә) урынлашҡан, ҡасандыр башҡорттоң етмешләп ҡала һәм тораһы булған, ҡалаларҙа ултыраҡлы халыҡ йәшәгән”, тип яҙа. Шул ҡалаларҙың Ҡараҡыя, Минжан, Мазира, Ҡазира, Башҡорт, Бөрйән тигәндәре XI-XII быуат ғәрәп мәғлүмәттәренән билдәле. Ҡалалар хаҡындағы мәғлүмәттәрҙе уларҙың ошо көнгә тиклем һаҡланып ҡалған эҙҙәре, “ҡала”, “тора” һүҙҙәре менән яһалған урын-ер атамалары дөрөҫләй. Ҡала һәм торалар ҡурғаныу, йәғни яуҙан һаҡланыу өсөн генә түгел, ә сауҙа һәм мәҙәниәт үҙәге булып хеҙмәт иткән.
Ул заманда күпселек халыҡты тәшкил иткән ауыл кешеләренең төп шөғөлө күсмә малсылыҡ булған булырға тейеш. Әммә малсылыҡ менән бер ҡатарҙан башҡорттар һис шикһеҙ игенселек менән шөғөлләнгән, сөнки төрки ҡәбиләләрҙә малсылар борондан уҡ иген сәскән. Төнъяҡ-көнбайыш башҡорттарының хужалығында тәбиғи шарттар тәьҫире арҡаһында игенселек өҫтөнлөк иткән. Шунан тыш, башҡорттар тормошонда һунарсылыҡ һәм мәғдәнселек (йәғни төрлө руда һәм аҫыл таш ҡаҙыу) ҙур урын тотҡан, металл эшкәртеү ныҡ үҫкән булған. Башҡорттар араһында баҡыр, көмөш, алтын, тимер, ҡорос, ҡула (бронза) иретеү оҫталары күп булған. Быны Башҡортостан ерендә табылған археологик ҡомартҡылар бик яҡшы күрһәтә. Шул уҡ ҡомартҡылар башҡорттарҙың Ҡытайҙан Румға (Византияға), Һиндостан** һәм Ғәрәбстандан Төнъяҡ Урал сиктәренә тиклем алыҫ-алыҫ илдәр менән сауҙа иткәне тураһында асыҡ һөйләй.
Мәхмүд Ҡашғариҙың 1073-1074 йылдарҙа тамамланған “Төрки телдәр һүҙлеге” тигән китабында башҡорт теле иң ныҡ билдәле төрки телдәр иҫәбенә индерелгән.
Һуң тигәндә VII быуаттың уртаһында башҡорттар ислам динен ҡабул иткән, ләкин ҡайһы бер башҡорт кешеләре XX быуата уҡ мосолман булған. Ибн-Фаҙлан шул кешеләрҙең береһе тураһында әйтеп киткән. Ислам динен башҡорт араһында Төркөстандағы дини йәмғиәт башлығы Әхмәт Яссауи (1105-1166 йй.) мөридтәре таратҡан. Әхмәт Яссауи башлаған дини ағартыу эше ул үлгәс тә дауам иткән. Дини ағартыусыларҙың байтағы үҙ бурысын башҡарып йөрөгәндә Башҡортостан ерендә үлеп ҡалған. Элек бында уларҙың кәшәнәләре күп булған. Һаҡланғандарының береһе – Хөсәйенбәк кәшәнәһе (XIV б.).
Ислам динен ҡабул иткәндән һуң башҡорттар мосолман илдәренә сауҙа йомошо менән генә түгел, дин йомошо менән дә йөрөй башлаған. Ул мосолман илдәре менән төрлө мәҙәни бәйләнеш булдырған, дини ағартыусылар тарафынан асылған үҙ мәҙрәсәләрен тамамлағас, шул илдәргә уҡыу, белем арттырыу өсөн барған. Шул уҡ осорҙа башҡорттар Урта Азияның мәҙәни тормошона ҡатнашып киткән, унда йөрөгән “төрки” телде әҙәби яҙма тел рәүешендә ҡабул иткән*** һәм ошо региондың әҙәби процессында ҡайнай башлаған. Был эшкә дини ағартыусылар ҙа булышлыҡ иткән, сөнки улар үҙҙәре Урта Азия төрөктәренән сыҡҡан һәм әҙәбиәт менән яҡын мөнәсәбәттә торған. Әхмәт Яссауи ҙа саф төрки телдә яҙған билдәле шағир булған.
XIII быуат баштарында Башҡортостан Болғар ханлығы менән союзда торған. 1223 йылда улар татар-монголдарҙың еңелмәҫ сиреүен (ғәскәрен) сигенеп ҡасырға мәжбүр иткән. Көнбайышҡа йүнәлгән тәүге яуында Сыңғыҙ хандың был берҙән-бер еңелеүе булған.
Татар-монгол сиреүҙәре Жуси олоҫоноң бөтә булған көсө менән 1229, 1230, 1232 йылдарҙа Башҡортостанға бер-бер артлы һөжүм яһаған, ләкин һәр ваҡыт башҡорттарҙың ҡаты ҡаршылығына осраған. Тик монголдың дәүләт тәхетенә ултырған Үгәҙәй ҡаан бойороғо менән “төнъяҡ илдәрҙе” баҫып алыу өсөн берләштерелгән оло сиреү ебәреп кенә татар-монгол илбаҫарҙары Башҡортостан еренә үтеп инә алған. 1236 йылдың көҙөндә башҡорттар менән болғарҙар татар-монголға ҡаршы ҡырҡ төмәнлек (бер төмәндә – ун мең кеше) сиреү сығарып ҡуйған****. Татарҙар был бәрелештә хәрби хәйлә ҡулланыу арҡаһында ғына еңеүгә өлгәшкән: “Батый менән Буралдай төнөн йылға (Яйыҡ) аша сығып, һуғышҡа ташланған... Буралдай бөтә сиреүе менән бер юлы һөжүм иткән. Улар башҡорт батшаһы Киләр сатырына йомолоп, ҡылыс менән бауҙарын сапҡылап өҙгән. Сатыр ҡолағас, уларҙың (башҡорттарҙың) сиреүе ҡаушап ҡаса башлаған.
1237 йылдың йәйенән 1240 йылдың аҙағына тиклем Батый хан яуы Дәшти ҡыпсаҡты (Ҡыпсаҡ далаһын), алан, ас, марҙыуа илдәрен тар-мар иткән, рус кенәзлектәрен бөтәһен дә тиерлек буйһондорған, Киевты алған. 1241йылдың яҙында улар һунған (венгр) короленең, поляк-немец кенәздәренең сиреүҙәренең аяҡ аҫтында ҡалған.
Башҡорт халҡы илбаҫарҙарға ҡаршы һуғышыуын дауам иткән. “Үгәҙәй ҡаан үлгән йылы (1241 й.), яҙ айҙарында, улар (ханзадалар) Мраҡ тауҙары аша бүләр***** һәм башҡорттарға йүнәлгән... Батый Истәриләүгә (Стәрлегә) табан барған, башҡорт батшаһы менән һәм монгол сиреүе уларҙы ҡыйратҡан...”******. Ләкин башҡорттар өсөн был һуғыш та һуңғы һуғыш булмаған, әлбиттә. Тарау феодаль Рустә һәр кенәзлек татар яуын яңғыҙ ҡаршылап ҡыйралғанда, Башҡортостан, берҙәм дәүләт булараҡ, бер юлбашсы етәкселегендә ҙур сиреү тупларға һәләтле булған һәм дошманға иҫ киткес ныҡ ҡаршы торған. Төп дәүләт сиреүе еңелгәндән һуң да яусыл башҡорттар көрәште туҡтатмаған. Халыҡ теле һәм ижадында башҡорттоң илбаҫарҙар менән йәнтәслим һуғышыуы тураһында бик күп хәбәр һаҡланған. Боронғо “Урал” йырындағы “Аямаған йәнен, түккән ҡанын, һис бирмәгән башҡорт Уралын” тигән һүҙҙәр ҙә шул замандан ҡалған булырға мөмкин. Башҡорттар һәр ерҙә хәрби төркөмдәр ойоштороп, батырҙар йәки ырыу баштары етәкселегендә дошманға ҡаршы һөжүм иткән, көнө-төнө ҡурҡыу һалып торған, эйелгән башты күреп кинәнергә уға мөмкинлек бирмәгән. Татарҙар, ҡаршылыҡ күрһәткән һәр урындағы кеүек, бөтә Башҡортостан буйынса аяуһыҙ ҡан ҡойорға тотонған. Халыҡты тотош ҡырыу, ҙур-ҙур өлкәләрҙе ҡыйратып харабаларға ҡалдырыу татарҙарҙа юғары етәкселәр тарафынан ойошторола торған бер яу сараһы булған*******. Халыҡты бөтөрөүҙән тыш, улар ҡала һәм тораларҙы емергән. Шундай ҡырағайлыҡ арҡаһында башҡорт ҡалалары, болғар һәм башҡа халыҡтарҙыҡы һымаҡ уҡ, ер йөҙөнән юҡ ителгән. Таланып хәйерсәгә әйләнгән ҡала халҡының әҙ-мәҙ иҫән ҡалған өлөшө күсмә тормошҡа күсергә мәжбүр булған.
Тотҡонлоҡҡа эләккән ир, ҡатын, бала-сағаны татарҙар меңәрләп-меңәрләп ҡоллоҡҡа һатҡан. Ҡоллоҡҡа һатылған ҡыпсаҡ, башҡорт һәм башҡалар Сүриәгә, Мысырға ебәрелгән. Унда ҡатын-ҡыҙ кәнизәк ителгән, ә ир-ат солтан ғәскәренә алынған. Мысыр ғәскәренең күп өлөшө шул ҡолдарҙан, йәғни мәмлүктәрҙән, йыйыла башлаған. Мәмлүк ғәскәрҙәре Көнбайыш Европанан ябырылған тәреләрҙе ҡыйратҡан, татар яуын кире ҡаҡҡан, Мысырҙы һәм ғәрәп цивиллизацияһын һәләкәттән ҡотҡарған. Илде ҡурғаусылар даны мәмлүктәргә көс һәм хакимлек килтергән. Мәмлүктәр элекке ҡатнашлыҡ буйынса ла яҡшы таныш булған Мысырға әмир булып, ҙур ғәскәр башлыҡтары булып киткән. Шул Мысыр әмирҙәренең береһе мәмлүк Ғилмитдин Санжар әл-Башҡорди булған. Мәмлүк Бейбарс солтан итеп ҡуйылған (1260-1277 йй.) Мысыр солтандарының мәмлүк нәҫеленә башланғыс биргән. Мәмлүк Ҡалауын һәм уның балалары Мысырҙа 103 йыл хакимлек иткән (1279-1383 йй.). Ғәрәп тарихсыһы әл-Айниҙың хәбәр итеүенсә, Бейбарс менән Ҡалауындың сығышы төрөк ҡәбиләһенең бөржоғлы ырыуынан булған. Бөржоғло, һис шикһеҙ, башҡорттоң бөрйән ырыуына тап килә********. Бөрйән ырыуы ла ул заманда иң ҙур, иң алдынғы башҡорт ырыуҙары иҫәбенә ингән. Ғәрәп сығанаҡтарында бөрйәндәр хатта үҙ батшаһы булған айырым халыҡ тип телгә алына. Бейбарс менән Ҡалауын да үҙ илендә, күрәһең, ябай кешеләрҙән булмаған*********.
Башҡорт Мысырҙа ғәскәр башы һәм солтан булып ҡына түгел, башҡа өлкәлә лә дан алған. Мәҫәлән, башҡорттан сыҡҡан мәмлүк Насретдин әл-Наср бик аҡыллы, ғәҙеллекле әмир, төрлө яҡлап һәләтле кеше булып танылған. Ул фән менән ныҡ ҡыҙыҡһынған, ғәрәп телен һыу һымаҡ өйрәнеп, шул телдә теҙмә һәм сәсмә әҫәрҙәр яҙған һәм замандаштарынан юғары баһа алған. Әҙәбиәттә Ҡалауындың улы әл-Әшрәф Хәлил дә юғары уңышҡа ирешкән. Замандаштары уның салт аҡылына, йор һүҙенә һоҡланыр булған. Төрөктәр араһынан күренекле шағир булып Таңбаға шөһрәт ҡаҙанған. Исемендәге һуҙынҡы өндәргә ҡарағанда, уның да башҡорт булған булыуы бик ихтимал**********. Тауар рәүешендә һатылып барған ят илдә ҡол яҙмышының ҡот осҡос бөтә михнәтен үтеп, иң юғары дәрәжәләргә, иң ҙур уңыштарға өлгәшкән был кешеләрҙең рух һәм тән көсөнә шаҡ ҡатып ғәжәпләнергә генә ҡала. Өлгәшкән дан һәм ҡаҙаныштары менән улар үҙ тыуған иленең ғәйәт ҙур көс һәм үҫеш кимәленә эйә булғанын асыҡ күрһәткән. Шундай илдән сыҡҡан кеше булмаһалар, шул хәтле оло эш башҡарырға һәләтле булмаҫтар ине.
Башҡорттарҙың шул кимәлдәге үҫеш кимәле хаҡында әҙәби ҡомартҡылар нигеҙендә лә фекер итергә мөмкин. Шиғри камиллығы, фәлсәфәүи фекер тәрәнлеге менән һоҡландырған “Урал батыр”, “Абуҙат” кеүек гүзәл халыҡ әҫәрҙәре менән бер ҡатарҙан башҡорттоң яҙма әҙәбиәте лә булған. Яҙма әҙәбиәттән Ҡол Ғәлиҙең XIII быуат башында яҙған “Ҡисса-и Йософ” поэмаһы әлеге көнгә тиклем һаҡланып ҡалған. Ҡол Ғәли әйле (әйулы) ырыуының башҡорто булған. Ул Урта Азияла белем алып, күп йылдар буйы шунда уҡытҡан, татар-монгол яуы башланғас, тыуған иленә ҡайтҡан. Уның поэмаһы боронғо башҡорт әҙәбиәтенең, юғары классик шиғриәтенең аҫыл өлгөһө булып тора. Шунан тыш, был поэма башҡорттарҙың Урта Азия һәм Яҡын Көнсығыш менән бик киң бәйләнештә булғанын, көнсығыш әҙәбиәтен, мәҙәниәтен, фәнен яҡшы белгәнен күрһәтә. Баяғы мәмлүктәр ҙә, күрәһең, ошо мөхиттә тәрбиәләнеп үҫкән, шуның өсөн улар “мосолмандар илдәрендә яҡты эҙ ҡалдырған”. Ләкин татарҙарҙың башҡорт илен ҡаты ҡаршылыҡ күрһәткән өсөн аяуһыҙ ҡырыуы, ҡыйратыуы арҡаһында мәҙәни ҡаҙаныштар һәм мәҙәниәт ҡомартҡылары юҡ ителгән, халыҡтың социаль-экономик тормош нигеҙе емерелгән, уның дәүләте мәңгегә бөтөрөлгән.

* Ҡайһы бер хандарҙың исеме әле лә билдәле. Мәҫәлән, “Заятүләк менән Һыуһылыу” эпосында Сәмәр хан, “Бабсаҡ менән Күсәк”тә Мәсем хан, шәжәрәләрҙә Тора хан, Күсем хан тураһында әйтелә. М.Өмөтбаев, “бойондороҡһоҙ” һуңғы башҡорт хандарының береһе Аҡташ тауында йәшәгән Ялман бей булған", ти.

** Ҡыҙыҡ өсөн башҡорттоң иң боронғо эпосы “Урал батыр”ҙағы “Томбойоҡтар япрайып тик ағастай сәскә атҡан” тигән һүҙҙәрҙе алайыҡ. “Тик” ағасы – Һиндостанда үҫә торған эре аҡ сәскәле ағас. Тимәк, башҡорттар шул боронғо заманда уҡ Һиндостанға барып йөрөгән, “тик” ағасын күреп белгән.ас. Тим

*** Башҡорт теле, төрки телдәргә ҡараһа ла, халыҡтың төрки донъянан бик иртә айырылыуы сәбәпле шул саҡта уҡ ҙур үҙенсәлектәргә эйә булған. Был хаҡта М.Ҡашғари һүҙлегендә әйтелә.

**** Был сиреүҙә болғарҙар өлөшө ҙур булмаған булырға тейеш, сөнки, беренсенән, ике яҡ ҡаршы осрашҡан Яйыҡ йылғаһы Болғар сигенән алыҫ булған; икенсенән, болғарҙарҙың биләгән ере бәләкәй булған, шуға күрә һан яғынан да уларҙың күп булыуы мөмкин түгел; өсөнсөнән, улар, нигеҙҙә, игенселек һәм сауҙа менән шөғөлләнгән, тимәк бик үк яусыл халыҡ булмаған. Рустарҙың Лаврентий йылъяҙмаһындағы 1229 йылға ҡараған бүлектә: “… сторожеве болгарскыи ирибогоша, бьена от татар близ реки, ей же имя Яик”, - тиелгән (Полн. собр. русск. летописей, 1897). Күрәһең, 1236 йылда ла союздаш Башҡорт сиреүендә болғарҙарҙың бағауылдары (сторожевые) ғына булған. 1229 йылда, татарҙар үҙҙәре еңелгелгән саҡта, туҡмалып ҡасыуҙары болғарҙарҙың яусыл булмағанын раҫлай. Тимәк, дүрт йөҙ меңлек сиреүҙең төп өлөшө яусыл, һәр мәлдә ҡорал тотоп дәррәү ҡалҡырға һәләтле башҡорт яугирҙәренән торған. Ошонан сығып, башҡорт халҡының һаны ике миллиондан да кәм булмаған тип фараз итергә мөмкин, сөнки тарихсылар әйтеүенсә, ул заманда башҡорт һымаҡ халыҡтарҙа һәр биш кешенең береһе яугир булған. Башҡорттоң татар яуына тиклемге һаны тураһында ошоға оҡшаш фекер электән әйтелә килә.

***** Ҡайһы бер Көнсығыш тарихсылары болғарҙарҙы шулай атаған.

****** Рәшид-әд-дин был һуғыштың булған ваҡытын дөрөҫ күрһәтмәгән; ул 1241 йыл түгел, ә 1242йылдың йәйендә, Батый хан Венгриянан Волгаға кире әйләнгәс, булған. Ошо ваҡиғаның артынса уҡ монголдарға килгән Плано Карпини шулай яҙа: “Рәсәй һәм ҡоман (ҡыпсаҡ) иленән баяғы етәкселәр алға китеп венгрҙар һәм поляктар менән һуғышты; татарҙарҙан күп кеше Польша менән Венгрияла үлтерелде... Унан кире әйләнеп, улар мәжүси марҙыуалар еренә килде һәм һуғышып уларҙы еңде. Унан биләрҙәргә, йәғни бөйөк Болгарияға, ҡаршы ҡуҙғалып, улар уны ла тамам бөлгөнлөккә ҡалдырҙы. Унан тағы төнъяҡҡараҡ башҡортҡа, йәғни бөйөк Венгрияға, ҡаршы ҡуҙғалып, улар уны ла еңде”. (Иоан де Плано Карпини. История Монголов. СПб., 1911, 25-се бит).

******* Улар быны шулай эшләгән: ҙур сиреү менән бик киң ерҙе ҡамап, эстәге халыҡты ҡырып, ҡотон алып, уртаға өйөргән дә иҫән ҡалғандарының барыһын, сабый балаларына хәтлем, үҙ яугирҙәренә таратып биргән, шунан һәр яугир үҙ өлөшөнә тейгән кешеләрҙе бәйләп, йөҙөнөкләтеп теҙеп, ҡылыс менән берәм-берәм баштарын сабып өҙгән.

******** Бөрйән (бөржән) н) һүҙендәге – н ялғауы (“сойон”, “кидан” тигәндәге кеүек) монгол теленеке. Был урында ул “оғлы” һүҙенә тура килә. Бейбарс үҙ яҙмаларында шул уҡ һүҙ менән яһалған “ҡанғуоғлы”, “анжоғлы”, “ҡарабароғлы” тигән ырыу атамаларын килтерә (Тизенгаузен В. Аталған китап, 540-541-се биттәр). Ошо көнгә тиклем шул форма беҙҙең “байулы” ырыуының исемендә һаҡланған. Бәлки, “әйле”, “меңле” ырыуҙарының исемдәре лә “әйулы”, “меңулы” тигәндән килеп сыҡҡандыр.

********* Рәшид-әд-дин, Батый сиреүҙәре икенсе тапҡыр башҡортҡа һөжүм иткәндә, “уларға ҡаршы сиреү менән Барз ҡуҙғалды, улар уны ҡыйратты”, тип яҙа (Рәшид-әд-дин. Аталған китап, 40се бит). Бәлки, был Барз шул Бейбарс булғандыр. Уның исеме “бей” һәм “барс” тигән ике өлөштән тора, тәүгеһе – төп исемгә ҡушылған дәрәжә атамаһы. Һүҙҙең мәғәнәһен белмәгән ғәрәптә “бей” тигәне кеше исеменә тоташып китеүе мөмкин.

***** Әгәр был исемдең эсенә ингән һүҙ башҡа төрки телдәрҙәге кеүек “буға” тип әйтелгән булһа (мәҫәллән, Алтын Урҙа хандарының Тулабуға, Сашибуға тигән исемдәрендәгесә), ғәрәп телендә “уау”хәрефе менән яҙылыр ине; башҡорт телендәге “боға” һүҙе генә ғәрәпсә, тейешле хәрефе булмағанға күрә, “әлиф” менән яҙылырға мөмкин (“оғлы” тигәндәге кеүек).