Официальный сайт: Институт культуры Беларуси
Адзенне

Кожнаму з нас у спадчыну застаецца тое, што стварылі талент і працалюбства нашых бацькоў, продкаў. У матуліных вышыванках, напрыклад, можна пабачыць прыгожы след яе душы, таямнічыя знакі яе мараў і памкненняў. Пашана да такой спадчыны — прыкмета культурнасці чалавека. А ўсю беларускую народную творчасць можна параўнаць з глыбокай паэмай жыцця блізкіх нам людзей на ўсіх этапах гісторыі. Гэта для нас і люстэрка душы народнай, і невычэрпная крыніца натхнення і мастацкіх вобразаў.

Касцюм — адзенне святочнае

Народнае адзенне — надзвычай яркі здабытак нацыянальнай культуры. Вынік доўгіх, складаных працэсаў развіцця як матэрыяльнай, так і духоўнай культуры вялікай супольнасці. Прычым традыцыйнае адзенне больш, чым нешта іншае, адлюстроўвае нашу этнічную ўнікальнасць. Лічыцца: пасля мовы (бо “спачатку было слова”) народнае адзенне (“па адзежы сустракаюць”) — найважнейшая этнаадметнасць. Аднак у розных рэгіёнах Беларусі касцюм мае свае асаблівасці, непаўторны каларыт. Напрыклад, архаічнасць і чысціню ліній бачым на Заходнім Палессі, маляўнічасць — на Усходнім, гарманічная ўраўнаважанасць прыкметна ў Цэнтральнай Беларусі. Можна казаць пра манументальнасць у Падзвінні, дынамічны сілуэт — у Панямонні, незвычайную разнастайнасць і багацце дэкору ў Падняпроўі.

І буйныя гістарычна-этнаграфічныя вобласці краіны таксама маюць зоны лакальных асаблівасцяў традыцыйнага касцюма. Тое праяўляецца ў тэхніцы выканання, спосабах нашэння дэталяў вопраткі, характары арнаменту. Вось менавіта такія лакальныя разнавіднасці касцюма спецыялісты і вызначаюць тэрмінам “строй”. У Беларусі налічваецца больш 30 строяў. Часам, праўда, словам гэтым, якое мае глыбокія карані, называюць і традыцыйны касцюм увогуле.

Традыцыйны народны строй — гэта пярліна беларускага мастацтва. У ім зберагліся поўныя хараства і мудрасці ўборы, сама традыцыя апранацца ў самаробнае, маляўніча аздобленае адзенне. Асабліва строгі ды вытанчаны святочны касцюм маладзіц да нараджэння першага дзіцяці. “Нібы гатычныя мадонны, павітыя ў бялюткія наміткі, апранутыя ва ўзорыста-маляўнічыя андаракі, велічна і грацыёзна хадзілі яны па роднай зямлі і, як усе жанчыны свету, адчувалі сябе ва ўрачыстых уборах высакароднымі і прыгожымі, шчаслівымі і радаснымі”, — гэтак паэтычна пісаў, здаецца, Міхась Раманюк, выдатны навукоўца-даследчык, які абхадзіў усю краіну і занатаваў усе рэгіянальныя строі.

Народны строй і сапраўды мае сваю магію. Гэта заўжды сімвал святочнасці, святасці, урачыстасці. Прыгожыя вышываныя касцюмы ў Беларусі апраналі на вялікія святы. Шлюб раней бралі ў вышыванках, і цяпер тая традыцыя памалу вяртаецца. Нарачоная старалася вышыць кашулю каханаму, бо вышыванка мае сваю аўру, стварае радасны настрой. Арнамент — гэта абярэг, ён надае сілу і ўпэўненасць, ахінае-ахоўвае ад сурокаў ды зайздросных вачэй.

Беларускія строі на выставе

Больш за два дзясяткі рэканструяваных і аўтэнтычных строяў з усіх рэгіёнаў краіны было на выставе ў Інстытуце культуры Беларусі, дзе праходзіў Рэспубліканскі навукова-практычны семінар “Беларускі касцюм у прасторы і часе: пытанні захавання, рэканструкцыі, стылізацыі”. Семінар сабраў больш за 60 удзельнікаў: спецыялісты па фальклоры, дырэктары дамоў і цэнтраў рамёстваў, метадысты па традыцыйным касцюме абласных і раённых навукова-метадычных цэнтраў, выкладчыкі і навукоўцы вышэйшых і сярэдніх спецыяльных устаноў культуры. Гаварылі, як пашыраць веды пра беларускі касцюм як частку нашай этнапрасторы, пра наладжванне і пашырэнне сувязяў паміж навукоўцамі, даследчыкамі, практыкамі. Абмяняліся думкамі, як жыве традыцыйны касцюм у сучасных сцэнічных ды іншых стылізацыях, звярнулі ўвагу на выяўленне і вяртанне ва ўжытак разнастайных яго форм. Напрыклад, дзеці, падлеткі, моладзь праз такое адзенне могуць далучацца да народных традыцый. А як адладзіць сістэму захавання, вывучэння, рэканструкцыі і стылізацыі традыцыйнага беларускага касцюма?

Выкладчыкі кафедры тэкстылю і касцюма Беларускай дзяржакадэміі мастацтваў прафесар Юрый Піскун і кандыдат мастацтвазнаўства, член Беларускага саюза ды­зайнераў Галіна Мяшкова разважалі над праблемамі мастацкай рэканструкцыі і стылізацыі народнага касцюма ў нашым часе. Дзяліліся досведам таго, як адаптуецца ён для гуртоў аматарскай творчасці, звярталі ўвагу на асаблівасці формаўтварэння народнага строю. Выступалі спецыялісты з розных рэгі­ёнаў. Цікавай і важнай была інфармацыя ад Марыі Віннікавай, кандыдата мас­тацтвазнаўства, супрацоўніцы Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі. Марыя Мікалаеўна — адна з першых даследчыц, якая не толькі дасканала вывучыла тэхналогію завівання наміткі, але і вярнула амаль забытае майстэрства.

Незвычайная ўстойлів­асць традыцый — вось яшчэ чым адметны беларускі касцюм. Ён убіраў у сябе шматлікія павевы моды і часу на працягу стагоддзяў, але доўгі час захоўваў нязменным крой некаторых прадметаў вопраткі. Асобныя атрыбуты касцюма ўвогуле ўзыходзяць да часоў паганства. На яго ўплавалі прыродныя ўмовы, род дзейнасці беларусаў, і традыцыйнае адзенне, моцна спалучанае з “некранутым” на працягу стагоддзяў укладам жыцця, натуральна ўпісвалася ў прыроднае асяроддзе. Старажытныя формы, чысціня арнаментальных маты­ваў, панаванне белага і чырвонага колераў — гэта ж пасланні з глыбокай даўніны. Пластыка і каларыт народнага касцюма дзейнічалі ў арганічным адзінстве з рытуальнымі традыцыямі, якія і па сёння захаваліся на Беларусі.

Строй беларускіх сялян цалкам адпавядаў таму ідэалу прыгажосці, што выяўляўся ў мелодыях народных песень, гуках народных інструментаў, пластыцы традыцыйных тан­цаў. Ільняное белае адзенне, кроенае з прастакутнай саматканае тканіны, усё жыццё суправаджала чалавека. У бліскуча-белую кашульку (накладное тунікападобнае адзенне без рукавоў) апраналі продкі немаўля, а ў па-майстэрску вышытай чырвоным арнаментам кашулі апускалі ў магілу нябожчыка. Глыбока і паэтычна сказала пра тое простая сялянка, жадаючы быць пахаванай ва ўборы сваёй маладосці, каб, паводле яе прыгожай задумы, продкі пазналі, “хто яна, хто мы як народ”.

І сапраўды, калі мы кажам “беларус, грузін, іспанец”, то абавязкова хочам уявіць, як ён выглядае, як апрануты. Поўныя ансамблі адзення (ці народныя строі) і кожная з яго частак — гэта, з аднаго боку, рэчы ўтылітарныя, з другога — творы дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Гадоў дзесяць таму было модна з’явіцца на такога кшталту навуковым семінары ў створаным уласнаручна народным строі. Тады мяне прадавала інфармацыя, што той касцюм, у якім выкарыстаны рэгіянальны арнамент, крой, упрыгажэнні, з’яўляецца ахоўным, лекавым — своеасаблівым абярэгам ад ліха і зайздрасці.

Хораша і годна выглядалі ў створаных уласнаручна традыцыйных, гістарычных і шляхецкіх строях пад час адкрыцця нашага семінару студэнты Беларускага педуні­версітэта імя Максіма Танка і сталічнай 75-й гімназіі. Пазней пад гармонік ды бубен прайшоў майстар-клас па танцах, за што асобная ўдзячнасць удзельнікам Мінскага конкурсу выканаўцаў беларуска­га народнага танца “Мяцеліца” і кіраўніцы групы “Гуда” Алене Каліноўскай — гэта няўрымслівы і адданы спе­цыяліст, арганізатар і майстар сваёй справы.

Спецыялісты з рэгіёнаў гаварылі на семінары, што не ў кожным паселішчы ўстановы культуры маюць магчымасць зарабляць грошы, аказваючы платныя паслугі. Даводзіцца выбіраць: ладзіць экспедыцыі ды збіраць узоры народнага мастацтва (а патрэбна фіксацыя, сістэматызацыя, рэканструкцыя, пашырэнне ды перадача здабыткаў моладзі) ці выконваць план па паслугах. У заходнееўрапейскіх краінах этнакультурныя праекты ак­тыўна падтрымліваюцца дзяржаваю. Мяркуем, з часам так будзе і ў нас.

Паважаючы народную культуру, разумеючы яе значэнне для самаідэнтыфікацыі беларусаў, варта праяўляць да яе яшчэ больш увагі, зберагаць напрацоўкі даследчыкаў, спецыялістаў, майстроў, энтузіястаў. Усе ведаюць: такіх строяў, як у нас, няма больш анідзе ў свеце. Гэта, па сутнасці, культурныя каштоўнасці сусветнага маштабу, і стаўленне да іх павінна быць адпаведным.

Традыцыі сёння ў трэндзе

Хто сам хоць аднойчы дакрануўся да народнай традыцыi, ужо не можа застацца ранейшым: у жыцці чалавека адбываюцца якасныя змены да лепшага. Ведаю тое з уласнага досведу. Падаецца мне, надышоў час традыцыйнае аддзенне ўспрымаць не як знак перажытку ці нейкай адсталасці. Давайце расплюшчым вочы, скажам шчыра: яно не проста вельмі камфортнае, унiкальнае, прыгожае, зручнае, эксклюзiўнае. Яно — актуальнае, яно — у трэндзе, як цяпер кажуць. Канструкцыя беларускага строю такая дасканалая, што ў iм няма нiчога лiшняга. Усе элементы можна насiць цяпер і паўсядзённа, а калi апранаць паасобку, то нiхто ж і не здагадаецца, што гэта насiлi і сто гадоў таму. І таму я ўпэўнена: беларускія народныя строі ніколі не застануцца ў мінулым — яны заўсёды будуць вельмі сучаснымі.

Галіна Суша, супрацоўніца Інстытута культуры Беларусі, член Беларускага саюза майстроў народнай творчасці

Адзенне